М Мақатаев. Т3 шығармалары

М ен ендд саган бармаймын! Баскд ж олдармен заулаймын Баскд аспанда самгаймын, © зщ е деген жырымды, © згелер ге ендд арнаймын, Бармаймын деддм, бармаймын! М ен саган ендд кенбеймш, К енбей м ш даты, кермеймш. М ен елеем, сен де келмепн, Сен елсец, мен де келмеймш! К,аза бер маран кер мейлщ, BipaK, мен 83ip елмеймш ! Ж асаган сен щ жаранды, Япыр-ау, кдйтш емдеймш!? Сертш ен тайган сендейдщ Д ертш ен узак, шелдеймш, Соцына 6ipaK, ермеймш, Сенбеймш, саган сенбеймш, Келмеймш, сеш кермеймш!!! 22.XII.1974. TYCIME ТАУ ИРЕД1... ¥йк,тасам, т у о м е ылти тау юредд, Т а у жайлап, тау кдлстаган шал журедд. Басында ак, кдлпары, ж уннен шекпен, Астында балпац баекдн Сал курецг Сейлесуге, мешмен сырласуга, Шакырдды, и м 6iACiH, муцдасуга. Ендд ж ете бергенде, гайып болып, Отырады баекд 6ip кдлр басында. Шакдлрады отырып кдлр басында, Шыбындаран курещ тур кдсында. Таты ж ете бергенде, гайып болып, Отырады баекд 6 ip шыц басында. 108

©лш -талып оган да ж етем ш де, К ез салам таудыц алые етепне. Ш алы м кетш барады е з жэй1мен, Ер-токдшсыз курещ жетепнде... Кдлып крйдым, тусе алмай, ш ьщ басында, К еш те келдд, айналды тун 6acyFa. Ш ьщ басынан тусе алмай эуреленем, Bip минутым тец болы п 6ip расырра... ¥йк,тасам, т у а м е ылри т а у юредд, Т усш бейм ш нерылган тардыр едщ ?! ...Тауда ж орткдн тагыдай алгы р еддм, Алры рльпы м кдй жак,та кдлды менщ?.. 22.XII.1974. БАК£1Т 13ДЕП Аспан астын, жер устш шиырлаган, Бакдгг ж ур б1р еулерге буйырмаран. Быемш, бакдгг та бу кдш н маран, Н есш е бакдгг 1здеп куйы н болам! Ырыстьщ дастаркдны жиылмаран, BipaK, о л б !реулерге буйырмаран. BiAeMiH, бакдат та бу кдшн маран, Э йткенмен бакдлттан да кды н багам! Аспаннан бакдат ж ауса тыйылмаран, Bapi6ip 6ip ey\\ep re буйырмаран. © м 1рдщ e 3i берген сыйымды алам, Бакдат-ау! С ен щ куныц тиын маган! Кдйтемш бакдатгы м ен буйырмаран, © з 1м н щ ырысым бар куйылмаган. М ен мы нау eMipiMHin к у т н багам, Бакдаттан баекдлары уш р маран... 109

Аслан асты, ж ер устш мекендеген, Б1реулер б а к ^ т 1здеп тепендеген. Бакдгг !здеп ж урш пш бекерге мен, Кдрызымды аркдлап етелмеген, О й болсашы 6ip куш кетем деген. 22.ХП.1974. CbIHblFbl ЕДЩ АСЫДДЫН,... Ж акры эн болса, С ен едщ ж алгыз рана. Ерекше едщ баскддан ж алгыз дара. 1зетщмен, сезщ м ен, с ез1мщмен, С ыныры едщ асылдьщ, жалгыз бала. С ен де кендщ ем1рдщ ырырына, Кдрагьщ жок, еткенге, ырымыца. С ен де тустщ б1реудщ курырына, Кдсиетщ шынымен курыды ма? Ы рым керек б1здерге, i3eT керек! O cipece кдзак,та i3er белек!.. Ата-баба айтпаган жакрымды алып, Ж аманымды кря бер, тузетпе деп. Менменс1ддк, мешрмен сыр ашпадык, TLa узарды, оры нсы з кулаштадык, Жамандыкты тузету т у гш 6 i3, Жак,сылык,тьщ е зш де ыластадык,.. Ж айсац едщ, жак,сы едщ кылырычмен, 1зетщ мен, езщ н щ ырымыцмен. Барлырыныц т у с н т куны мулдем, TyciHe алмай, Кдйтейш , курыдым мен... 23.X1I.1974. Емхана. ПО

СЫНЫК, КДНАТ ШАГАЛАМ Т ещ зд щ Tuvin айдынын, К ем елер кетш барады. Желкендд менщ кдйырым, Ж а л т 6epin 6ipAe кдлады. К,айыгым — м ен щ уайымым, Барады тастап жаганы. Кемелер алып киттейш, Опырды, бэрш жапырды. Шагалам — менщ титтешм, Кднатын сура матырды. Кднатын сура матырып, Кдйтадан кек ке атылды, Бар куннн ж иып акедэгы. Н е таптьщ с о л 6ip арадан, Кдрасац e rri шамаца, Сынык, та кднат шагалам, О ты рсац e r r i жагада. А йры лып epiK, шамадан, Dvrepi, к еш н бара алмай. Кдлды да к,ойды шагалам, Т ещ зге тйскен жалаудай. 23.XII.1974. HECIHE АСЫГАДЫ?! К ун кдйда асыгады?! Нендей куш куннщ нурын жасырады? К,ызарып соцры с эуле шашырады, Кун туйе алмай барады шашын ель HeciHe асыгады?! К екж иекке ымырт кеп асылады, Т ун келш, д у н и е т басынады. Кун неге асыгады, асыгады?! 111

О, жарык, дунием-ай! Куатым-ай! Н е о н е асырасыц, тура турмай, ©MipAi баскд арнага буратындай. Т уннен крркдм... М эцгш к туратындай. Ток,ташы! Ток,тай туршы, куатым-ай! Бш чеймш асыратын Ж е р ме, К ун бе?! BeArici3 н е куш MeHi тербетуде?! К,ара ж ер кдшан еткен кундд айналып?! К,озралмай-ак, турмын рой ж ер бетшде. Жетпеддм ушыгына кунде ойланып, Ж е р кдйда асыгады кундд айналып?! TipAiKTe кдра тун н щ Keperi не, Кетпей ме онан дагы кунге айналып. 23.ХП.1974. ...Махаббат па? М ахаббат болтан едД. Таудьщ мен еркш ж урген тагысы еддм, Тапты да, TycipAi Foft торга м е т . М ахаббат па? М ахаббат болтан менде. Ж ш баргам акдулар крнтан келге, А л кдзф тоцран журек, солган кеуде. FanibiK,TbiK, па? FambiK, та бо ла б1лгем. Bip-ак, жанра рашыкдын бала куннен, Ж анымменен суйемш, жанарыммен. Сагы ны ш па? К,алай оны тауыса аламын. Сарынрамын, шолдегем, ацсагамын, Акдоры шаршагамын, шаршагамын. Суйгешм бе? С уйгеш м ем1рде емес. ¥ик,тасам, тунде TyciM, кецьдде елее, © лген ш е кетер ем ес к ещ лден еш... 23X11.1974. 112

ЫРЗАМЫН T a m да керддм, T a m да керем тац нурын! А я зы н кдлстыц, А я улы жаздын, жацбырын. Алтынра, меши, толмай-ак, крйсын сандыгым, Ырзамын саган! Ы рзамын саган, тардырым! Ш аршаган шак,та, Шакедэып с ею жекпе-жек, Басыма менщ, Бакдоттан баскд тек п е деп, Тардырым, саган Ж урш пш боскд екпелеп. ©ш пестей етш, @ м 1рдщ ж азган б у л зацын, Т усш бей кейде, Тосыркдп м енщ ж ур жаным, К еудемде мына, © зщ сыйлаган 6ip жалын, Лапылдап жатыр, Тардырым, саган ырзамын! 23.XII.1974. КХРАНДЫ ЕР Айы л-турман кураран Керд1м д е 6ip куранды ер, Ж у лды здай эрып зуларан EciMe rycTi Сылацгер. Бэйгеден келш Сылацгер, Кекпарды талай ап кдшкдн. Сылацгер ат жок, — Куранды ер... Узецгрлерш тат баскдн. 113

Сылацгер1нде шалкдлап, Отырар ед1 cepi агам. Сураса 6ip ey крлкдлап, Атынан к ом б а т epi OFaH. Акданда, алые майданга Аттанып бара жаткднда: — CoFbiMFa керд1 байландар, EpiMAi 6ipaK, сак,тандар! — ...Ж асырып инке кдйрысын, Осылай деген байрусым. Bepici, 6api, 6epi ойда, CopnaFa кеткен Сылацгер. CapFaftbm мына сарайда, И есш куткен куранды ер. ...Сен жок,сыц мына галамда К елм ейсщ , ага, б1лемш. Сэйгулш сатып алам да, Куранды ерщ е мшемш! 23.XU.1974. АРМАНЫМ, Т1Р1Л, К03 1ЛГЕН Баягы бала к ез1мде, Э к ем бе элде ез1м бе, Экелддк аппак, к у ш и т Ашпаган эл1 кезш де. ©cipAiM к ец ш н кдлдырмай, М ойны на кдрры салдырмай. Э лж уаз аппак, KyuiiriM Ак, тазы болды кднжырдай. ©ж уа, мыекдиу, эзымен, Кдйтеш н онда уятты, Ойнаймын аппак, тазыммен, ¥ялас куппк сияк,ты. 14

Кдр жауды, мше, алрашкдо, Ак, тазы м м ен щ кдр басты. Т ул ш устатып б ер ем деп, Улкендер келш жармасты. BipiHe д а га бермегем, (Кдйсар е,адм гой м ен деген). \"Вере гой\" деген эжемнщ Т ш н е даты кенбегем. (Кермей-ак, к етон кермеген!) ...С ол ж ы лы кдгста, акданда, К ун батып бара жаткднда, Ойы нга м е т шакедзып, Ак, м у с т турды ак, кдрда. — Ж ы нданба, — дед1м, — ж елекпем, У йге кдйт, ендд кеш шрдд. Осы 6ip сэтте кенеттен Мылтьщгьщ даусы есплдк Ак, тазым м ен щ кдцк, етп, Кдцк, e rri дары ж алп erri. М иы ма м ен щ кдн тептт, Кез1мнщ оты жарк, erri, Ак, кдрга тазы м кдн тектт. ...Сон-оу 6ip бала кез1мнен Жауыздык, барын сезшгем. М уц Terin алкаш кез1мнен, Вершен сонда безшгем. К елем ш 6ipaK, тезумен, Айы ра корм е сез1мнен, Арманым, TipiA, к оз клген! 23.XII.1974. Емхана. Буфет. 115

АДАСКДНДА - 2 — 0Ai журш келем1з бе, ей? — Келем1з. — ©спп журш елем1з бе, ей? — ©лешз... К узар тауда 6i3 адасып келеш з, Bip жылынып, 6ip суынып денем!з. Барыт, бардар — барлыгы да белгкзз, Кдп-кдра тун e3iHAi езщ Keprici3. Ат аярын шалые басса болтаны, Куздан кулап, даяр жаткдн кердд суз. Аспан мен тау кара кебш жамылып, Урей ушты, кубыжык,тар жабылып. Bi3 келем1з ацырып та жабырып, ©Ai, Tipi аруак,тарра табынып. Атгарда да дэрмен кдлмай барады, Bip 6HiKTeH 6ip битке сабылып. Шумектеп тур жаздыц тентек Hecepi, Жасын ойнап жалт етедк ешедь Кемс1тсе де кесел1 мен eceri, К,амсыз журген кдйран кундер Kemeri... — Б1здер 8Ai TipiMi3 бе, ей? — TipiMi3. Женс1з, боекд кдорта бермей, журщ1з! — М е т унатпай келесщ-ау, бастаушым, Тусшбеймш, не болады KyHiMi3?! — Н е болушы ед, кррнатурын Heci бар? ©ле кетсек, елгендердщ 6ipiMi3, Кррыкдацыз, 6i3 33ipre TipiMi3! 23.ХП.1974. ЖУРЕПМ МЕНЩ - ЖАНАРТАУ Ж у р е г 1м м енщ — жанартау, Ж а лы н боп mbiFap о т дем1м. К елем деп кдмсыз, самаркду, ©ртенш , кдлкдм, кетпегш. 116

Ж о лам а маран жуык,тап, Мацымнан, кдлкдм, ж ур аулак, ©TipiK кдна суы п кдп, Алы стан сеш тур арбап. М омакдн болы п жаткднда, О йлама оны сендд деп. К ем ейд ен ж алы н аткднда, Кенбейдд мынау ер журек. Аткдллап ж алы н турранда, Кудайыца да кенбейдд. Аярын аттап б у л мацда, Сондык,тан ешгам келмейдд. Ж у р е г 1м м енщ — жанартау, Ж анбаган шакта кел, мейлИ Ж анар тау кдз1р самаркду, Самаркду, 6ipaK, сенбейдд... 24.XII.l974. СОК, ЖУРЕК! Кдлай-кдлай сорасьщ, кдн ж урепм?! Согасьщ , эл1 е ш р щ бар бдлемш. Дем ала рой, байрусым, дем ала рой, Бул т1рлжте кумарым кднды менщ. М азалама кеудемдд ойнак, салып, Х а л жок, менде кен етш кдйраттанып. Кдншама рет суындыц кдйнап барып, Кдншама рет -продщ жайрап барып?! М е н сеш е л о р е т ш алдым би\\ем, Болмашы н ерселерге айдап салып... ©ртенбей кдлып едщ от жалыннан, К ездеп аткдн ю м дердщ ок,тарынан. Крркдмын, коркдм сенщ , кдн-журегтм, Кдлжырап ойпы-тойпы сокдсдныцнан. 117

Тусш ем ш сен щ кджып турранынды, Сок, журек! Бузбай совдын bipFaFbiHAbi! Сьщрырлаган сикдфлы ун естиш, Бурап к,ой босап кдлран сымдарыцды. Кдлай-кдлай сорасыц, кдн-журепм?! Б и тей м ш , кднша OMipiM кдлды менщ. Торга тускен торрайдай боп барасьщ, Кдршыгадай caMFaFaH алгыр едщ... 24.XII.1974 АУГАНБАЙ К др у орнына кдмшы алып, Ж о л журддк б1здер кдншалык, Кднымыз Keyin, тамсанып, Булак,тыц суы н ацсадык, Кдуымга кдрап, жар салып, Крны с 1здеддк, ж ан салып, Акдоры б1здер шаршадык, Кдлмагы шауып 6ip erri, Кдлганы шауып 6 ip erri. ¥йыран сутгей кдйран ел, Бас ауран жакд<д дур еттй Кдрмадык, боскд тунект1, Таппадык, тутам TipeKTi. Бермедд тардыр ттлекп, Итшьлеп ж урш кун erri. У зш п калган армандай, Еш нэрсеге де тацданбай, Еш нерсеге де алданбай, Д уни е жиып, малданбай, MiHicTeH кдлган тарландай, Ж ургстен кдлган арландай, Таспасын тш п , кдмшы epin, Отырар едд Ауранбай. Адасып кештен кдлрандай... 24.XII.1974.

ЭКЕ Эке, сенщ жасыцнан асып барам, Ke3i-Ke3i келгенде тасып та алам, Ke3i-Ke3i келгенде ж асып кдлам, М ы на eMipre, 6ap i6ip, гашык, балац. Cipe, сенщ халкдщнан гажап бар ма! Ж ы р усынам халкдща — К,азак,тарга С ен керм еген кд1зык,ты Kepin ж урмш , К ур алакдн eMecniH азаптан да. Кур алакдн емесш н куаныштан, Куаныш тар алдымда курак, ушкдн. Bip арыстан ем !рден еткеш мен, ©M ip cypin келедд r ip i арыстан. 0 к1нбе, эке, оты ц бар сенбейтугы н, О л мэцплж жанады кермей тыным. ¥рпагьщ бар, е л менен ер намысын, Tipi турса, крлынан бермейтугын. ...Сенбеймш сен белгкзз дегенге мен, Ж уректе 6ip умгг жур елецдеген. Кейпщ тур кез алдымда кенермеген, Эй, 6ipaK, Дегенменен... Дегенменен... 24. X II.1974. Емхана. Тун. Буфет. ЭЛЕГИЯ Тун: Буф е т. Емхана. Отырамын о я у м ен гана. Шакдярады ж асы л тау, Ж а сы л орман, кец дала. 19

>Ki6iH yain жырымныц, Ес1мде ауыл. Жылындым. EciTeMiH шуылын К,озы, лак, пен кулынныц. Жырдан 6ip сэт Айныдым. (K ep eri не кдйрыныц). Окдлралап торпак,тар, Жарыскдндай тай-кулын. Шакдлрады бау, бак, та, Шашырады ой Жан-жакдсд. О сы ж ерден босанып, К етсем екен аулакд^а. Ж етсем екен булакдэ, Шык,сам екен кдграткд. Эй, б1рак,та... Б1рак,та... Еюталай жету1м, EAiKTipreH мураткд... Емхана. Тун. Асхана — Ж ум ы с орным, Баспана. Жаным! Ж ары м, кдйдасьщ? Ж а лгы з м еш тастама!.. 25.XII.1974. КДЗАК, ЖЕР1 Пай! Пай! Пай! Киел! неткен жер! Батырлар дур1лдеп еткен жер. Тулпарлар дуб1рлеп теккен тер, Башык,тар 6ip-6ipiH епкен жер. 120

Сарылып сал-cepi кеткен жер. Бас юп, ш скеп топырагын, Тарзым жасамай етпецдер! М ына елке, М ы на аймак, Бул манда Кулшылык, етем !н TypFaHFa, Кулшылык, етем ш кумдарга, Тарзым жасаймын кдфларга! Ш уш р лж етем ш кдшанда, О сы 6ip Отанда TypFaHFa! Ж азы бар ж алынмен жандырган, Кд1сы бар аязга кдрдырган. KeKTeMi — балауса, балдырран, А л куз1 — алып 6ip ак, кдфман, Ак, дэннен ак, н есер жаудырган. К урец нан ж аца алран тандырдан, Келденец келбеген кекжиек. Кдфанныц кднатын талдьфран, Кдфына epiKci3 крндырган. 25.XII.1974. Б0Р1 EKEHMIH А к д 1л ы ц д ы Аш уьщ а женддрмей, Бауырым-ай, Акдфы сен келдщ бе, ей?! \"B epi арыгын бйлддрмейдГ', — деунн едд. С ол берш щ 6ipi екенмш, Кердщ бе, ей? Ж ан емес ем Ж алган айтып, Ж уртты алдар. (О зд ерщ 61л, куптамандар, куптандар). 121

Bepi екенмш, Сыртым рана кдмпиган, Сыбагамды 6epin жатыр сыртгандар... BepciH, BepciH, Не кермеген бул басым?! Тек журепм Жыламасын, жырласын. Жардай мше, Ракдгет, курдасым! Ж а лгы з кдлам, Ж алрыз дэптер — сырласым. 25.XII.1974. Емхана. БЭР1Б1Р СЕНЩ УЛЫЦМЫН Жаздай ойланып, К,аздай айналып, Крндым-ау саран журтым деп. Басым айналып, TiAiM байланып, Сорады ж урек лупьлдеп. Берген тамагыц, Айран-ш алабы ц Кецьлде кдлды кинблдеп. Жайран; аганы К,айдан табамын? Ж а с кедад к езге б1рт!ндеп. Кдлмбат-ты наркдш, Кдлмапты кдртьщ. Тускенга сезд1м кунымныц. Н иетщ тар тым, Босагац салкдга, Келген-д1 м енщ жалынгым. 122

Адасып кеткен, Алдьща жеткен М е н д е 6ip жет1м кулынмын. Ж ек керсец, ж ек кер, Куала шетке, Bepi6ip сенщ ульщмын! Кдласац, ур рын, OFaH да тур дым: Кеудеме менщ теп мейлщ. Асты на квдздьщ Кдлдыр да TbiHFbiH, Ж уртыца тастап кет мейлщ. Кдлмаймын кдрац, Bapi6ip табам, 0м1рден сенс1з етпеймш. Т уес е д е багам, Bepi6ip табам, Артьщ нан барам, Айдасац даты кетпеймш. Bapi д е арман, Айтамы н жалтан, ©з1мдд e3iM алдаймын. Кецийм кдлран, М е н саган барман, \"Бармаймын, — дед1м, — бармаймын! Сэлемдер1мдд, Сал андер1мдд Эфирден рана арнаймын. Самал жел!мдд, Далам, кел1мдд К ус болы п ушып шарлаймын... 25.XIl.1974. Емхана. 123

НАЗЫМ МЕН1Ц! — К ебейш KeTirrri Foft эж1мдерщ, — Сен маган б1рде осылай езыдедщ. Эяим емес, О л — сен щ айдынын, гой, Айдында ж узген 1зщ, кдзым менщ. Эж1м емес, Жыртылган дала болар, Немесе ушып ж урген шагалалар. Нанбасац, жаца жырткдн далаFa бар, Болмаса, шагала ушкдн жагара бар. Н ем есе е зщ ж узген айдынга бар, С ен жузсец, сызат алып айдын кдлар. Эж1м емес, М ы на 6ip ши май сызык, С ен ушып кеткендеп кдйгым болар. KiM б1лсш, жастык, шакръщ сайраны ма? Ш ыны мен ажарымныц тайганы ма?! Кдрамай бойдагыма, ойдагыма, Жаным-ай! К е з щ тусер кдйдагыра... К е б е т п кеткен екен эжамдер1м, Кдйтейш, а з1лдесец, азыдепн. Басымнан барады OTin жазым менщ, Кдбылда ж омарт куздд, назым менщ!.. 25.XU.1974. КДЛАМДАСКД Келем1з 03iMi3Ai жаца танып, ¥шамыз халкдшыздан кднат алып. Жанымыздын, заредей жак,сылып>ш, Кдж етш е халык^ыц жараталык,! 124

Х алы кденен eiviipAi 6ip сурем1з, О л KypciHce, б1здер д е курсшем1з. Жан-журект1 жалгайык, халыкденен, Халыкденен кдшанда ж урсщ епз. Ел-журтым деп eMipeHin, coFap кдны, Е ла з акын — есалац, жоралганы. Акы н елдщ , арайын, e p x e ci емес, Акдш — елдщ елнш д ООН-дары. Ж уртыцныц акыны боп жаралгасын, Барыцды журтыца бер, каламдасым! Алдында аждаЬаныц турсац дары, Махаббат журткд деген жогалмасын! 26.XII.I974 Емхана. МУЗАГА Отырранын кдрашы куш м келмей, К,айда кеттщ ? О, М уза ! К,уйын желдей. Аузы мды ашсам, екпем нен ж е л ур лей д г Кдцыраган Heci3 дшрмендей. Муздатады жанымды буйым кермей. Ж е л урлейдд ж елпш ш к ер ж кеудем, Куш м келмей отырмын нелжтен мен?! О, Муза! К,айдасыц сен ж елж берген? Ж алы н мен откд FaHa epiK берген CepiriM, кдйдасьщ с ен сеш п келген? Даптер ж атыр napaFbi аударылмай, Аударылмай шынымен калганы ма-ай! О йлар ж атыр ецсемдд 6ip кетертпей, Тонна-тонна крррасын салмарындай. О, Муза! Эуреге салганыц-ай! 125

К угем ш сенен умгг, сенен жйер, К,исац маран, бш к пен терецад бер! О, Муза! Маран алые серенад бер, Райыптан к ел де, м е т демеп жДбер! 27. X II.1974. CEPIKCI3 БЕ ЕДЩ, КУРБЫЖАН?.. С ен эл1 cepiKci3 бе едщ, CepiKci3 б е едщ, Курбыжан? © т н т - а у айлар, epiKci3 жылдар жылжыран, Жападан-жалрыз, Жауатын кундей тунжырап, Ж уресщ , курбым, Н е кггеймш саган? Кдлнжылам. Ж аца жарылган, Ж аукдзын едщ кектемде. Ж ы лы сы п жазын, еткен бе? Лапылдап турган, Ж а л ы н едщ Foft е р т кеуде, Тэш р алгырлар, Танымай сеш кеткен бе?! ©м1рде мына, Тап болар талай тосы н жай, ©Mip eMip FOft, ©м1рдщ зацы осындай, Bipi — Батыста, Bipi — Шыгыста, Жарк, етзп сенген жасындай. ©ту1 мумк1н жакры м ен жакры крсылмай. 27X11.1974. 126

БАЛКДЛТУШЫ Кдлзыл науамен, Кдлзыл от aFbin барады. К.ЫЗЫЛ адам ж ур Кдлп-кдызыл ец1, жанары. Кдлзыл ушкдшдар ыскдфып кдлзыл жыландай, Кдлзыл кдЬарын кдгзыл адамга жабады. Аткд1лап гейзер, жанар таудайын мартеннен, Келедд шойын, КеледД бола т ертенген. Адамга, cipe, ешкДм д е бакдлт бермейдД, ©здер1 табар, Т еп л г ен ада л кдн-терден. ©скемен, Балкаш, ©Mipre арнап кдйнаткдн, © р тенген булак, барады агып кдй жакдсд? Адамныц кушш, Барыштын, жуз1нде ойнаткдн, Бара ма элде Байкрцыр деген аймакдсд. Осы 6ip жанга турарсыц кдлай бас урмай, Ж а лы н йшнде, Ж а лт етш жанган жасындай. Балкдггкдн оны ц металдары ушып барады, Ж а лы ны дага, кдлзуы дагы басылмай. 27.XIU974. Емхана. МЕН CEHI САЕЫНЕАНДА... М е н ceHi саганганда, Кдрамай жауындарга, дауылдарга, Кдрсы кдрап ж узем ш агындарга, Кеудемде кдмылдаган жаным барда, М ен с е т сагынганда, Bip минут та кдкдш жок, дамылдарга. 127

М ен с ею кызганамын, Кдлзганыштан муз шайнап, Т у з жаладым. Шацкылдап алдымнан шык, Ан а кдлран, Алы стан келедд ушып музбалапэщ. Тэкаппар ец ерлж ке бола туган, Ж е т тездеп, Д ауы л турпцз кднатыцнан. С ен менддк, м ен сенддкшн, ана кдлран, Кдлранбыз, кдфандардан жаратылган! Сарыныштыц сарымын жамылранда, Кдрамай кдра несер кдрынранга, Саган ушам, Кдлмайды сабыр жанда, М ен ceHi сарынранда, сарынранда,. 28. X II.1974. ШЫНДЫК, ТУРАЛЫ Шындык, к езге шукдаы кдшаннан да, Ш ы бы н жаныц шындык,тан кдша алран ба. А р акдзкдт yKiMi жасалганда, Крлра турар нок,тасыз асаулар да. KpAFa турар кулар да, зулымдар да, А т жалынан мал тапкдн жылымдар да. Арамзаны, урыны жулып туспей, Акдгкдттыц алмасы суынран ба?! Шындык, деген — шымылдык, б1реулерге, Куалкд кддлып шындык,ты ж урер пенде. Ш ымылдырын шындык, кеп ж улып алса, Ш ыбы ны ушып, бишара Kipep жерге. Б1реулердд турса да басып кдйры, Ш ы н журедд, к ец ш н жасытпайды. Шындык, деген — шыдамды парасат крй, Шындык, ж олы н табады, асыкдайды. 128

Кдйсыб1р пак^рларга шыр бггпеген, М эц п GMip сурем ш деп ш ындыкденен. Неге е т р ш е ц болды екен кулык, деген?! Ж араты лды жауыздык, сумдык, неден?!. 28.XII.I974. Емхана. ЖЕЗД1ДЕ Ж езкдзран. Ж е зд ш щ б у л кдтпарынан, Емме иен ырыс акуарылран. Осында ж ур жастары, кдрттары да, Кднышынан уй р ен ш хат таныган. Х ат таныган, Басына бак, дарыган. Ж е р асты — кеплддр тау, кулама жар, Ж е р у с п — кек -преген мунаралар. К елб еп жаткдн к ек таскд сына кдгар, Кенш1лер — кереметтей руламалар. Ж е -ri кдт ж ер астына енгешцде, ¥к,самайды тозакдсд, к ер ге мулде. Булама кеншрлердд кергешцде, К ек тастыц найза ойнатып ецмешцде, Кении болгы ц келед1 сен д е 6ipre. Астьщ нан да, устщ н ен булак, а к ^ н , Крпарылыс есплдд мына жак,тан. Ж а р кулап жазатайым KenieciH деп, Ж анталасып кенш1лер сына кдкддн, ...Кднышынан Kerneri хат таныган, Х ал кдлай деп сурасац кдрттарынан, Б1лмейдд екен баскдны шаттанудан, Аулак, емес, ерине, мактанудан. 28.XII.I974. 129

TAFbl ДА МАЙГУЛГЕ Кдйтсем сенщ кутылам елесщнен?! Отырасыц к^асыма келесщ де. Сен елгенсщ , жаным-ау, мен TipiMiH, М ен TipiMiH. TipiM in! К ересщ бе!!! К енген жаным жазара, кдзага да, ©кпелеме, С ен ендД жазалама. Ш ы н болса, табысармыз ахиретте, ©3ipme, жаным, меш мазалама!.. М ен деген — Tipi жанмын, Сен — елессщ. Бьлесщ Foil, елп р ген мен емеспш. М ен ymiH артык, емес сенен ешюм, Bipaicja сен — елессщ , Сен — елессщ! Араш а тура алады и м ел1мге, Ж ата бер меш кутш тунегщде. ©3ipre Tipi ж урсем б у л ем1рде, Сенщ орныц оцаша журепмде. Майгул1м, гул!м менщ, к еп м менщ! Ж у р е гш княр дей сщ ел1мге и м . С ен — м е т и ж уреп м ец. Дегенменен, Елессщ , ендд маган кершбегш... 28.ХП.1974. ГУЛДЕНЕСЩ Ж огалткдн жандай болы п б1рдемесш, Кей-кейде сен 6ip ражап турге енесщ. Басьщды 6niK уста, бауры м менщ, Bipeyaep есецпреп ж ур демесш! 130

Кдпыда жсжалткэндай бар асылын, Н еге сен муцаясыц, кдрашыгым? Арасы нда кдзак,тьщ баласыньщ, Бар шыгар сенщ де 6ip жанашырьщ. Айткдн сез, берген серттен айнымасам, Н еге сен муцаясыц, кдйгырасыц? Ецсендд кетерш жур, еркем менщ, Барыцнан бойыцдагы айрыласыц! Сырт кезге сыр алдырма, сыр алдырма, С ен щ де 6ip бакытыц тур алдыцда. Басыца муц екелш ceHi шакддн Зар у ы кдйтар 6ip к ун ж ыланныц да. Аурудай суйреткен кур денесш, Кей-кейде с ен 6ip сумдык, турге енесщ . ©з1цдд е зщ кдмшылай, ширак, уста, Турленесщ , бауырым, гулденесщ! 28.XII.1974 IUYFblJIA АРМАН Сэскеде жауган ак, жацбыр, Басылар барып бесшге. Ш угыла деген арман тур, Шашырап кектщ тесшде. Кекжиектердд жалгаган Аспалы всем Kenipre, Балалык шак,-ай! Заулаган, Ж етуге соныц шетше. Ш угы ла арман алдайтын, Ж ап-жакын, 6ip-aK, шакырым. Тайына MiHin самгайтын, Балалык дейтш батырыц. 131

Жацадан ж етш кдлганда, Туратын баска белеете. ¥статпайтурын жалтанда, Ш урыла арман емес пе? Ш урыла Fafibm. Бар enip, Бояусыз аспан, б у л алап. Ш утыла арман Бал eMip, Артынан Kerri куалап... 29.XII.1974. Емхана. БАЙКДЛМАЙ ОТКЕН МАХАББАТ K^icigj тун. Аяз. А й жарык, Т ещ р ек те п е кдлгуда. Баскдра кец1л бурылмай, Тураты н ед1м байланып, Терезечн1ц алдында, Ж е л д е п кулындай. Кддалып жарык, кеч уйге, Арманым cem 6ip керсем. Сырттары байгус не куйде Турранын, эсте, бьлмеуин еч- Ызгарын аяз теккенде, Т е р е з е ч кеткен кдфаулап. Арыда-бер1 еткенде, К е л е ч к е ч FaHa ж ур алдап. Боз K jjpay аты юршдей, К елетш экеч жумыстан. Тазыдан кдшкдн тулюдей, 1н1ме мен д е жылыекдм. 132

М ахаббат еткен байкдлмай, Бул шак,та 6api умытылран. С уй ем деп саган айта алмай, CyftciHin ж ургем сыртьщнан. 29.XI1.I974. Bip кун1, Eip жылдары, Bip заманда, Уакдгг куатымды ур лаганда, Ш абыттыц ак, бастауы кургаганда, Шынымен, кдлам алып жыр жазам ба?! Журекте от, О й да ж асын кдлмаганда, Тагы да жыр жазам деп кдрманам ба?! Жастык,та ж азы п кеткен ж ырымды окдш, Тацданам ба, ш б1лсш, алданам ба?! О, Муза! М эц п жастык,! Кдйран досым! Кдй кун1 ауар екен сайран крсым. П оэзия жастык, крй ж алы н ушкдн, Ж ас кунде жазганыцдай кдйдан болсын. О, Жастык,! Сен елгенде, мен елемш, CeHci3 мен кнылган 6ip беренемш . Кенерем4н, бглемш, К0нерем1н. К егер е б ер мвцгш к сен, елегрм!.. Жырсыз менщ eMipre н е керепм, Жырдан баска журтыма не беремш? 29.ХП.1974. 133

Сок, журек, Солкыдда, мый, Тасы, кдным! © ш р ге айтылган жок, рашык, эшм, О, Муза! Bip езщ е бас урамын, Тездеп жет, •Мен 6ip жакдэ асыгамын... Батик, ашмдд айтайын eMipre мен, Кулак, ecrin, кездерге кершбеген. HecepiM тур кепм де теплм еген, >KeMiciM тур багыма себьлмеген. Бермей кетпен бэр ш де тег1нде мен. ...Суык,-ау аж ал деген, ел1м деген, Суык, керге салады кебшменен. Сеш мменен келгемш eMipre мен, К етсем кетем ем1рден сешмменен. И л енерш, сикдфлы сез енерш, Оцбайсьщ сез енерш тежегенщ! Т!лд ен алмас жоралса, сезден кднжар, Б ул тф лж тен 6ip кунде б езер ед1м. Айтылран жок, eMipre рашык, эшм, К,ашан айтам, кдшан мен басыламын?! Айта алмай кдлам ба деп ашынамын, О, М уза ! М ен 6ip жакдд асыгамын.., 30.XII.1974. БАСКД ЖЫЛ Ертец ж ур т баскд жылды кдрсы алады, Тамашалап куй тартып, ен салады. Би билейдд жастар да, керь\\ер де, Умыт болып ж ы л бойы iuapiuaFaHbi. 134

Ж айы лган ак, дастаркдн — ак, кеци\\дер, Э ж елер, балалар шат, шат келшдер. Бэрщ е айтатыным 6ip-aK, т1лек: Бэрщ д е бак, кер1цдер! Бак, кер1ндер! Ертец ж урт кдрсы алады баскд жылды, (Т урса екен туман баспай аспанымды). Ертец мен туш бойы уйк,тамаймын, ¥мытамын сыркдтты, баста муцды. Баскд ж ы л келгенш ш е ж ер б ез м ен , Кушак,тап дуниеш тербеть\\ем. Ертец мен барлыгынан айыгамын, Bip суйш Ж аца куннщ келбетшен. BypciryHi баскд ж ы л басталады, Ш ал турар, K^ipay-K^ipay кдс-кдбары. Пенсияга шырура таяды кдрт, Тарына отыррызып жас баланы. 20.XII.1974. АЛМАТЫНЫН, АСПАНЫ Тал тусте, Бозрыл децгейде, Шуарын жерге теккен Кун. Жылымык, кдюта кей-кейде, Hici келер кектемнщ. ¥мыттырар акданды, Боз аспан, онан б о з дала. О сы нау ражап шак,тарды, Крзрама, тэщр, крзрама! Оралады еткен куз, Кдлс келедд. T ec i кдр. ¥затылран кектем кдгз Кдйта оралса Heci бар?! 135

1шке сыйган баламыз, Сыртымызга сыяды. К ец Foft б о д щ даламыз! Зиялы да у ялы. Кдйдан келс1н 6ipaK, та, М е з п л ж етпей кдяз кектем. Кдрашы анау кдграткд, А р кдсына м уз шеккен. Алматыныц аспаны, Б1зд1 83ipre тур алдап. Кдйыц, терек бастары, Барады, эне, кдграулап... 30.XIU974. CE3IM Арпалысып акдишен, тез1мменен, Bip сэт те дем алмайды сез1м деген. Ш ы р е н п ж ерге тускен нплдехана, КеледД дуниеш кезуменен. Ж аны мды тыншытпайды с ез1м деген, Кдлай жур, япырау, тезш денем?! Кдншама кундер e i r i дамылдамай, Кдншама тундер етп кез имеген, Б1лмеймш, не 1здейдд ce3iM менен?! Белгии iueri де жок, жок, турагы, BeArici3 кдйда апарып сокдырары. Н е сез1м меш 6ip кун от кылады, Н е сез1м меш 6ip кун жок, кдьлады!.. Кдншама к елденецнен е т п кдргып, Э ле м ге aMip берш, е т п жарлык, Баламдык, заддылык,ты мойындамай, Ж у р ге ш барды жок, цып, Жок,ты бар цып. 136

...Адамныц сез1 м т ен сезж тенбе, C e 3iMAi сезш е 61л тезш , к ен де. Ак*ял менен парасат бугынады, Ш ынайы шын сез1мге кезжкенде. 30.X1I.1974. ФАНТАЗИЯ Ж е н кдт ж ерщ мына тецкержген, Ж е й кдт аспанменен кемкерижен. Адамзат оны ц 6apiH ерте бжген, Ертепде табыскдн ертещмен, Баламаттар туылган ертег1ден. Раламаттар жасалган ертепден, Ертеплер кцялын ерте журген. Балымдык, акцкдтты б у л адамзат, Галилей, К оперниктен ерте б1лген. Ертепден жацарып кдла турран, Ертег1ден рулама дана туран. Бул к ун п раламаттар алдыменен, Адамныц кцялында жаратылран. Барлырын да адамзат кцялдаран, К^ялдап ж ер б етш е сыя алмаран. Ойлап-ойлап отырып юлемше, Аспанга уш удан да уялмаран. Кцялдап менщ дана байрус бабам, Алайда аткд мшш Айра ушпаган. Бабамныц кцялымен кднаттанып, Б упн мен Айра крнып, жайды устагам. 30.X II. 1974. Ж азгы рм а м е т , ж ан aFa, Жаманра мен! балама. Ж алры з туп ем ен к ер ш пе ец, Ж абыркдп турран далада? Емен деп MeHi багала. 137

Еменде жапырак,-журектер, Yn етсе самал, д1р еткен. Осынау елс13 жапанга, Жападан-жалрыз юм еккен? Далада дауы л болганда, Сая жок, жанын KppFayFa, ¥шайын десе, кднат жок, K,opFaHFa — алые орманра. Ж азгы рм а меш, жан aFa, Жаманра мулде балама. Булакдд барсац, ж алгыз туп Талшыбык, гурар жагада. Шыбык, деп мен1 бакала. Кеткенше к^ып елдект, Емен де, мейлщ, тал дегш. 03ipre менщ бар демш, Осындай, aFa, халдемш... 30.XII.1974.

БОЛЬШЕВИКТЕР поэма Большевиктер! О, менщ тарландарым! М ен щ аскдк, айбынды армандарым, Акдглымен кдмалды алгандарым, Адамзаттыц ары уш ш , тенддп ушш, Аж алга да алапат баргандарым. Отты рында паровоз жангандарым, Ортасында жаулардьщ кдлгандарым. © р т кдптаса, 6ip ш ет1 ортаймаган, Сандурашты, саялы ормандарым. Ж уректерден орнаткдн крргандарым, HeAepi орак, пен сом балганьщ. Большевиктер! О, менщ тарландарым! Тьщдармысьщ ажалдан сау кдлганьщ? Большевиктер — 6yriHri жанган барым. Ш ырар к у т м келеш ек тандардагы, Акддн ырыс адуын арнамдагы. Большевиктер ж ан ем ес жалгандары, А]щ кдттьщ, шындыкдъщ курбандары, М ен щ К.ЫЗЫЛ туымда кдлган кдны. Большевиктер болмаган тап жаулары! Сенген емен, сенбеймш, кетсш аулак, Кд гелескен уакдгг алдаулары! Большевиктер — келеш ек урпарыньщ Ардак, тутып, умтылар армандары! Большевиктер! О, м енщ кдграндарым! Бейнелерщ — киел1 тумарларым, Еомдерщ — ес тутар урандарым. Рухтарыц Бетпакдд дан ecipin, Ерггуде (Жирдщ кдфауларын. I3ri штерщ И льичтен 6ip аумады. Жокщыльщтьщ жогалды тумаулары, Ж е о р л е р д щ тсщтады жылаулары. Большевиктер, армысьщ, ардагерлер! Парасаттын, перзенть уландары! 139

I Bapi ойымда, BapiH де елестетем, Bapi де бупнпдей, емес бетен, Кремльде эн е 6 ip шамы жанган, Ильичтщ кабинет! емес пе екен?! Кдмкрр Ильич кдсына ап сержтерш, Антантаныц баспак, боп ж елжтерш, Кдлай сак,тап кдламыз деп отыр ма, Куткдрылран кулдьпдган epiKTi ел1н! Ел басына кун туран шак,та мына, Ак, жанымен бертле, ак,тарыла; Ж ауап жазып отыр ма жалгыз e 3i, Будак,-будак, букдра хатгарына?! Ш ам жанып тур К рем ль ipreciHAe, (Большевиктер етткпен с у кешуде). Болашак,ты алдына отыргызып, Мумкш , Ильич оцаша ттлдесуде?! К^ындык,тар кьфуар, caHi келмей, К^гркысуда азат е л ЭЛ1 д е елмей. М умкш , И льич ойланып отыр ма екен, Ж аралы ны емдейтш дарireрдей? © р ©Mip тун пердесш жамылранда, А лы п ми, MyMKiH, мумкш, ауырлауда. О л да мумкш, кдсында столыньщ Адамзаттьщ сакдтысы дамылдауда. Шам жанып тур. Жанады, жанады элт! Ш ам жарыры — И льичтщ кдрараны. Ш ам жанып тур. Кецесш отыр, мумюн, И льичтщ И льичтейш балалары... Ш ам жанады, жанады, жанады удай, Ж алындап больш евиктер жалауындай. Кремльде Ленин мунарасы ЭдДдлдкте кузеткен кдрауылдай. 140

II Уа, м енщ epiKTi етим, KepiKTi ем м ! Шаттаныцадр, тойлацдар, ержтерщ. Л ениннщ ойлары н урандаран, Еске алыцдар И льичтщ cepiKTepiH. Б1здщ eciA наркомдар, ардагерлер, Арлары аппак, еламге барган ерлер. Жайык,тыц жарасында кдлган ерлер, П аровоз оттырында жанран ерлер. Bapi де Л енин н ен жолдама алып, Ойран салды жау курган торга барып. Ш ел д е кдлып, аязда, тоцда кдлып, Болашацты — б1здерд1 крргады анык, Л ен и н н щ улы iciH кррраушылар — Большевиктер жан ем ес ж олдан шыгар. Уакдгг кдтал болы п турраннан соц, Айы п емес, кдталдау болтан шыгар... Большевиктер, О, м енщ ес1лдер1м! Еске алайык, солардыц ешмдерш. Дана мидан таралган талай ойлар, Солардан кеп табатын шеннмдерш, Еске алайык, солардыц ешмдерш. Акдандатып ж ау куйы н бораткднда, Ай ла таппай азат е л бараткднда. Большевиктер И льичтен куат алып, Подвалдарга енген-дД, барактарра. Ж а у шебшде Ф ели к с суык, кднды, А ж ал барын жалганда умыткдн-ды. Кдтып кдлган мунайдыц мунарасын, Отты Ae6i Кировты ц жылыткдн-ды. Кдзак,тарды Калинин с у й т келд1, Жак,сылырын аямай уйш бердД. Парасатгы Сергоныц жылы жузь Тас емш епн Кавказдыц шткен-дд. 141

Жымыскдя ж ау жутынып, тунердд булт, Ж анталасты И льичке торын курып. Т ун уйкысын терт белш анадайын, Сая болтан Яков Свердлов. Л енин жалтыз болып жаралматан, Большевиктер бауыры жалаулатан. Чапайлар, Фурмановтар, Фрунзелер Шок, жулдыздай жантан-ды алаулатан. Bipi к елсе C i6ip,ajn нуларынан, Bipi к елсе Ази я кумдарынан. Bopi де большевиктер, большевиктер И льичтщ оты менен суарылтан. Большевиктер — О танньщ топырага:, Коммунисток орманньщ жапыраты. Уакдггша к уз алый кеткешмен, Коктем келш, кдйтадан толтырады. Салтанатты жиында 6yriH олар, П резидиум басында отырады. Большевиктер! Ак, ж урек естлдер1м! Bipre болар Ильичпен еам дерщ . ¥ лы Отаны улдарын умытпайды, ¥мытпайды И льичтщ ocipreHiH! Ill Алташкы бесжылдык,тар естер1нде, Ж ы лж ым ай, жылдарды аттап кешкешмде. Большевиктер туртан-ды 6ipiHini бои, Заводтьщ от ойнатан пештер1нде. Болшевиктер батынтып ж ердь аспанды, Тусы п жаткдн даладан кендд ашкдн-ды. Bipi дикдн, 6ipeyi малшы болып, Bip eyi кдйраткер боп е л баскдрды. Болшевиктер, атгарыц анык, ацыз, Кдрлыташтар, сендерге табынамыз. Адал жаннын, 6opiH де арамызда, Акдсурек Большевик деп танытамыз. 142

Папанин д е е ам д е, Ч елю ски н де, Аты ацызга айналтан ж ер устшде. Коммунист1к рухтьщ куддретш, Таныткдн Музды мухит сещ успнде. Ерл1ктер... Ж е н е ерлж тер кдйталауда, Ж ум ы р жер муны бурын байкдган ба?! Алексей Стаханов бастамасын Ерл1к емес деп ешгам айта алар ма?! Ерлж тер кутш турса ж олда сева, Ерлшке ер боп бармай болм ас eMi. Алексей Стаханов болмаса егер, Ю рий Гагарин де болм ас едд. А л Ю рий Гагарин болмаса егер, \"А п алло н \" айга бары п крнбас eAi. Ел1ме н е галамат тендд кундер, Сондагы большевиктер е р л т н кер. О, табигат! Келетш урпагыма, Алексей, Ю рийлердщ epAiriH бер ?! Теб1ренбей кдлайша айта аларсыц, Бейкдм ж урш кдлайша жай табарсьщ, Келеш ек урпагымда — Матросов, Бугшп Бабанский кдйталансын! IV Ойхой, кдзак, даласы! Н е кермеддц?! Кднша курап, кдншама кегермедщ?! К,оркд>птыц крбы зы мен боздаттьщ гой, Асанныц шерге оранган елецдерш. Ойхой, кдзак, даласы! Н е кермеддц?! Крркдлт, Асан TipiAin, кбайта келсе, С ен щ мына кейпщ е сенер м е едд?.. М ы на бак,ты коргендер теб ец д еп Куанганнан к ез жасын тегер м е едд? Куаныштан к еудеа кдрс айрылып, KiM бгледд, кдйтадан е ле р м е едд?! Ойхой, кдзак, даласы не кермеддц?! 143

©ткенщ е ущ лш отыра алман, (Б1здщ кдзак, елмеген, оты жанран...) Узж -узш естимш саран; хабар, TipiAeftiH кем1лген Отырардан. Айта жатар баскадар еткетмдд, Кдн мен жасты кдйтып мен теккешмдд. Ж ац а Aeyip алдында ж ен керемш, Азаматтык, борышты еткерудь Ел1м десе, ещ реп жаны куйген, Азаттыкад намысын, арын иген. Большевиктер б у п н п nip тутарым — Амангелдд, Сэкендер, Эуибилер. Сэкен салран эн крсып жырра екшнш, Солар менщ жырымда журмек бупн. TipiAepiH курметтеп, ем лер ш , TipiATyre елец м ен мшдетттмш. Барлыры да, 6epi де таныс маран; Амангелдд душпанын жаныштаган, Сэкен анау — тэкаппар намысты агам. К,азак,тарра большевик Эл1би кеп, Л енин аманатын табыстаган. Кдзынасын даламньщ крлга салып, Большевик боп турады Кдныш маран. Большевиктер — кдзак,тар — бауы р халык, Октябрьдд крлдаран кдуымданып. Бешмбеттер, Сэбитгер Ленин ойын Крржынга сап барады ауылга алып. Азаттыкдыц естиип сырбаз aHi, Шаттанран ой кдзары, кдф кдзары. 1лиястар, Кдсымдар, бар акдшдар, Ленин, О ктябрь деп ж ыр жазады. Аркада, Жеттсуда, Атырауда, Алаула, Октябрьдщ оты лаула! Орталык,тан таралган хабарларды Ауы лда ардагерлер бакылауда. 144

Азаттык,тьщ алаулап шамы жанып, О йы жаркдян кдзак,тьщ, тауы жарык, Керуен басы Эл1би бара жатыр, Октябрьге азык, ап, кдру алып. Большевиктер — кдзак,тар — асы л жандар, TyFaH ж ер ге тукы м боп шашылгандар. Армысыцдар, аяулы азаматгар! Лениндж шындыкдд бас уррандар! Лениндж шындык,ты мецгеруде, Акд1л менен ойларыц дем беруде. Барлыгыцнын; атынды б ер п м келер, Кдлаларды даламнан кергешмде. Ардак, тутар кэзак,тьщ баласы кеп, Акдшы кеп, батыры, данасы кеп. К,айта тулеп жасарран кец елкемдд, Атадым больш евиктер даласы деп. V Bopi ойымда. BepiH д е елестетем, Bapi д е бугш г1дей, ем ес бетен. Кремльде ен е 6ip шамы жанган, Ильичтщ кабинет! емес пе екен? Шам жанып тур ЖиЬанга керж берген, Ильич нуры таралган epiKTi елден. А^ылдасып, кецесш отыр ма екен, Адал журек большевик сержтермен? Ж ансын ж урек жаныммен 6ip согатын, Кемейге ун, кещ лге жыр салатын. Ж ансы н, жансын, ceH6eciH И льи ч шамы, ©тпек емес И льичей 6ip сагатым! Ш ам жанып тур. Жанады, жанады элИ Ш амньщ нуры — И льичтщ кдраганы. Ш ам жанып тур. Kenecin отыр, мумкш, Ильичей, Ильичтейш балалары... 145

ЖУРЕГ1М, ЖУЙКЕМ, БАР TYJIFAM Ж уреп м , жуйкем, бар тулгам, Бул кунде сымдай тартылган. Л у п eTin самал сок,са да, Ызындап кдлар антурган. Ызындап H03iK ун iiibiFap, Yh uibiFap даты туншыгар. Ш егш е жеткен сым пыектер, У зи ей ш деп тур unjFap... Алдыма езщ келгесш, Аянам ендД м ен несш. У з1лсе, мейл1, узш пн, Басып 6ip корпи пернесш. Бэяеы сазы бар ма екен, Куаныш па екен, зар ма екен?! Сыцрырап туркан сым йпектер, Бул кунде кдндай халде екен?! CaycaFbin салып пернеме, Сазды ун щ nibiFap тербеле. Тынш ып 6ip турран тулпарым, Тьпдьфщып кдлсын кермеде. Бул кунде сымдай тартылган, Ж у р е г 1м, жуйкем, бар тулгам, Айны ма осы кдлпьщнан, Айны м а осы кдлпьщнан!!! СОНАРДА К ун аяз. Кдцтарда ма, акданда ма, 1з Kecin, кдн сонарга атганганда, Кдрайсыц кдфкдларга, кдпталдарга, Кдрайсьщ ак, кдгаздай жаткдн кдрга. 146

Аймакуын, крймай Tirnin ту з даласын, ¥ры мтал ж ер ш i3Aen, i3 багасыц. Аулак,та бара жаткдн 6ip ж олаушы, Ж о лы чд ы Kecin етсе, кдязранасьщ. 1здер жатар кдр 6eTiH шиырларан, (Ш убыры нды i3 шык,са, к^ындаган). К^1зы л ту лю к^фкддан к,ылац етсе, Кумай тазы соцынан куйындаран. Кднды басьщ 6epi тарт, буй ы р макан! Сайкдлды coFa алмаса кумай тазы, К ум кдолып ж д о р щ м муцайтады. Кездд арбап, кд1зык,тырган б у л фэнид1, Т у л ю деп бурынгы лар шын айтады. Жутынран кумарынды ж ояр алдап, Ж а лт 6epin сайкдл тулш кряр арбап. Сонардан кдскдяр да емес, т у лю д е емес, Кдйтасыц 6ipAi-eKiAi крян аулап... 3.11975. Кдншама жан болганмен соры кдльщ, Эйтеузр, саган 6 ip кун жолыгармын. 0 3ip re зарыгармын, торыгармын, Быемш, болар 6ip шак, ж олы гар кун. М ен с е т суйм ейм ш де, Суйген де емен, Тагдырдан шын суюд1 уйренбегем . Ж аны мда лапылдаган жок, махаббат, Т ек кдна TipAiriM бар куйбендеген, Суюден куйген ерш, куйген денем, Ж аралы жолбарыспын кирендеген. Арзанкрл достарым кеп, курдасым кеп, М ен ceHi сарынамын муцдасым деп. Жок, менщ елш -ешкен махаббатым, Жанымды жылытсацшы сырласым боп. 147

Баскддан е з щ белек, с езщ де ерек, Сорлаттын, сорлап журген кез1мде кеп. М ен с е т сагынамын, сезесщ бе, С ез1мд1 с езу уш ш сез1м керек. Сондык,тан зарыгамын, торырамын, Э йтсе де т е зу керек, Тезу керек! 3.1.1975. Жоралып жазгы шак,тар да, К уз келер, Арты кд1с болар. Кдцырап турран бак,тарра Кдйрылып кдйта кус крнар. Бутакдд к,онып жалацаш, Сайрамас сайран сер1лер. Э р aFarn 6ip-6ip дар агаш, Кубыжык, болып кершер. Басына орнап бар тунек, Тунж ы рап кдлар кдра бак, К,ар ттлеп элде кдн ттлеп, Кдргалар ж урер аралап. Жапырак, тусш, сен Kerin, Сып-сидам с ел е у бак, кдлар. Крштасып кустар ендетш, Алы е 6ip жакда аттанар. Теректер, талдар, кдйыцдар Тер белм ей узак, уайымдар. ...Жубатпай-ак, крйьщдар, М ен щ д е сондай жайым бар. 3.11975. 148

ЭТТЕЦ, ЭТТЕЦ... Кдйтеш н м тезщ д1 жаркд1лдаган, Жак,сылык, 6ip езщ н ен артылмаган. HeciHe кезлд Kepin келирсисщ , Ж ш т ш , белгйц Foft артыц маран?! Элддлердд кергенде кдлтылдаран, Элаздердд сескентзп, жалтылдаган. Ж ер кенш гп осы 6 ip салтын; маран! Ы за кернеп, бойымда кдн туларан! Ж ок, саган бес 6epeciM, алты аласым, Арылтып ат жалынан мал табасыц. Bip езщ . Bip езщ н щ кдмкд басыц, Кушндд к ер е б ер п н жанталасып, К,олтык,тасып, и м д ер м ен аркдласып. К ец есщ е болайын, акдольща! K ep eri жок, ойыцныц бакдорыма. Эттец... Эттец... о з1ндей к у сиракды Кекпар етш басар ем такдмыма! 3.1.1975. Bip кемшрдд 6ip KeMnip Ana деген кун кентк. Bip баданы 6ip бала Ата деген кун кеигпк. Куаныиггы арман рып, Кдпаменен 6ipre еспк. Е пз-епз елдесш, К,ол устасып белдесш. Кдйраттанып, кел десш, ТуБан ж ерде кец 6eciK, 0Mip сурдж селбесш . Буранамыз кдтпастан, Буынымыз дат баскдн. CoFbic деген сойкдн кеп, Тапы л турып, тап баскдн, Бала шакды ап кдшкдн. 149

Б1ле жатар бш ен дер , Бшиегендер, б1\\мецдер... Нардьщ ж уп н кетердж, Боталар мен шгендер. Кдтар ж урш к э й т , арман, Ж ец гс кутт1к майданнан, Ер еднс 6i3, ер едж Ерте туып, жай кдлран. 3.1.1975. АЙЫГЫП КЕЛЕМ Айьнып келем, А йырып келем бэршен. Емделш журмш, Жак,сылар берген дэр1мен. М е н уш ш eMip тарылган емес, эл1 кец, К ещ спктер ге canapFa шыгам эл1 мен. Саунный келем, Ж ина п та келем есзмдд. Сарынып кдлдым, Саламат eMip кешудд. TaFaT таппастан, Тартамын алга кенпмдд, Ж а ны п б1тпестен ж азбаган маран ешудд. Кдш н рой К р ы н ... К еш щ д1 ж олга догарган, Ж а на алмай бык,сып, ошак,та отыц жогалган, Ж а га алмай сен сец жалын мен отты, С о л арман, Ж алындап турып, ©р тенш кетсец, жок, арман! 4.11975 150

Сынаура тш тен кумар гам KepiHreH, ©irreyip, ганэ тауып 6 ip жерщнен. Сы рласы п отырамын ондайда мен, М азасы з кундер1ммен, тундер1ммен. Айтса айтсын айыбымды бетке кдрып, Кдйтемш кдламымды кекке малып. Арам ш ептщ орны на гулд1 кдфкдш, ©frreyip, ж ургеш м жок, кетпен алып. Басымнан к ем ш ш ктер кеткеш анык, Н есш е екпелейм ш кепке налып. Ащ ы жырым куйылса етке барып, Аш ыркднып алайда секпе, халы к,. Ш арам толы шаттыгым, муцымды айтпай, Ш ау тартатын жайым жок, ш етте кдлып. ©тсе, ©теш! Басыма бак, буйырмай, Т1л кеерлмей, турса екен жак, кдылмай. Ендд менщ к унелтер жардайым жок, Шырыршык,та айналБан ак, тиындай. ©frreyip, ганэ тауып 6ip жерщнен, Сынаура тш тен кумар гам KepiHreH. BipaK, та, Б1лесщ бе, ей, гам кершген, Айтсы н деп акнкдтты toy бер1лген!!! 4.1.1975. АКДКДТТЬЩ АУЫЛЫ Ж о л кдйда акдкдткд апаратын? Ел кдйда Акикдт деп аталатын? Айлакер, арамзалар, алаяк,тар, Аяры кектен келш маталатын? С о л елде Адамга Адам дос, бауы р ма? Адамра ак, жанынды тоекдныцда, Ак, к ечы дер торысып ак, арнада, A f3 ала ма кездеспей тоекдуылга? 151

Шомылып акдкдтгьщ езешнде, Шыньгеа ма шындык,тыц оз елДнде? Ж а л га з туш р арамдык, жок, та шыгар, Адамдардьщ санасы, взепнде? Атыменен жок, болар есек деген, Кд>глра Ti3in кылтанак, есептеген? Атпайтын да шыгар-ау 6ipiH 6ipi Окден, таспен немесе кесекпенен. Алауыздык, экелген адамдарга, Онда орын жок, шыгар арамдарга? Бар болса егер, суредд кдйтш eMip, Акдкдттьщ суц гга кддалганда?! Акдкдттьщ ауылы — ¥лы Отаным, Аткдгзып тур шындык,тьщ куда тацын. Акдкдттьщ ж олы нан тайып кетсем, Алды на кеп жугшем, сынатамын... Н е десе де ¥ лы Отан унатамын. 4.1.1975. К ун батты, MiHe, кеш шрдд. Ж аны м нан 6ip ун есплдд: \"Рахаткд бола бес кунп Ренжп-е корме ешюмдд!\" Т а га да 6ip кун кеш йрген, Тагы да 6ip ун есплген. \"Азаматсыц рой ес кДрген, Ж ауласа корме ешюммен!\" Б упн де, мше, тун келдд, Кулакдд таныс ун келдд: \"Адасып OMip сурм е ендд, Аулакдд с алган iprenai\". C a y едд санам тепнде, Жынданар осы шепм бе?! Ерюмдд алды м ен щ не? ©Mip ме элде елДм бе?! 152

УрейдД 6 ip сэт умыттым, 0 з1мнен е з 1м сы р ук,тым. 0 з 1ме 03iM сыбырлап, 0 сиет айтып турыппын. LUeri де бар гой тезудщ К ел ш тур енд1 к оз ш тм . Жынданып 6 ip кун кетермш, Ж етепне ерсем сезтнщ ... 4.1.1975. Ш арылыскдн алдымда шар айнадай, Шаршадым-ау ж уз!це кдрай-кдрай. Кубыласын,, KjspaFbiM, кдлай-кдлай? Кдйда кетип барасьщ кдрайламай? М ен ж урем ш кдсьща мацайламай, С ен ете сщ байкдмай, абайламай. Бас кдтырып, кунш е сан ойламай, Бурсам екен кециуЦ кдлай кдрай?! Танымаган боласыц танып турып, Кутылам деп ж ур сщ б е жалык,тырып EcipKeMe сен м е т кдрык, к£1лып, Тарты п алам мойныца салып курык,! Байкдмасац, кдйтешн, байкдмагын, Сенс1з д е мен ез1ме ж эй табамын. Есщде уста осыны, тайкдмарын! Сыбаранды алдыца кдйтарамын! 4.1.1975. М АЙДАННЫ Й, БЭЙГЕС1НЕ Кдрасаздыц с у imin булаганан, Ж уретуры н кулпырып кула кунан. K^iAbiFbi да, жуп-жумыр м у а ш де, Аумайтурын киж тщ латынан. 153

Кдшылдаса ши басы, секем алып, К уйы н болып далада кетелд aFbin. Уш рш ен у з ш п ж еке кдлып, Жарысатын ж елм енен ж еке барып. Ж елш е де байланбай кулынында, Ж е л ойнатып ж уретш тулымында. Тай болды, кунан болды, э л! 6ipaK, К ер ген жок, жьшуышыньщ курьпын да. Ж ылкдппы кдрт ерекш е ардак,таган, (БгледД Foft, кдзак, крй мал баптаган). ©3i келш уйретш MiHep деген, Аман к елсе майданнан солдат балам. ...Денен болды, кдлды артта булалык, шак. К арт мш е ден ен ш е бугалык, сап, Баласынан хабар жок, карт тур ендД, BacipeHi майданга шыгарып сап. \"Ж урген ж ерщ от болсын, хош, жануар! Бэлекетт жок, болсын, хош, жануар!\"... BecipeciH, баласын б1здщ карттар, Бэйгесш е майданныц крскдны бар. 5.1.1975. Татамын деп сортацды, Бас айналды, крл талды. Барады улап б1рдеце, Бауырымды, крлкамды... Ж уреп м д е, миымда, Ж у ш тк т журген куйын ба?! Сонар куып ой кета, Тым алыска, кдырра. Ic айналды KjibiHFa. Ак, дэптерлд жастанган, К,аламымнан жас там Faн. Бггкен ic жок, 93ipre, Bapi жаца басталган. Басталган да, тасталран, О йы м м ен щ тас-талкан. 154

Кун артынан тун келш, Кецшмдд тур белш. Ж у р е р жатдай жок, менде, Ж а н ауыртпай кун Kepin. К,ол ушыцды 6ip 6epin, Кетсец e n i 6ip к елт. Керсец erri курбыцды, Б1рде Tipi, 6ipAe елж ... Ойра н елер тустт арман, Бас айналып, iui жанган. С енен керддм, кдйтешн, Кермегендд душпаннан. 5.1.1975. Жарырым-ай! Туман торлап жуз1цдд кдлды ма-ай! Д еупп едд Foft: \"Ж алгы зд ы ц ж ары кудай\", Н еге таен бередд кдным удай?! Ж а л т етедд 6ip yMiT, тайып берш, Ж алынамы н жанымды жайып Kepin. Кдным сыймай барады арнасына, Крсылгандай 1леге Жайык, к е л т . Селдеткенде, е ю е зе н тасыганда, Т а л кдрмаймын, жагага асылам да. Ш ыцыраудан шыга алмай шыдам кетш, Тардырыма шынымен бас урам ба?! Крркдлп турам орнымнан, крркдлп жатып, Толкд>1н кеттп барады толкдлнды атып. Bepi KeAin торысып, Журегтмнщ Ж агалауы н тебедд солкдллдатып. Сокдсднда кеп миымньщ жаркдбарын, Bip минутгык, тынымга зар боламын. М ен щ жарык, дунием, шуарыцды А л а кетсем деймш де, кдрманамын... 5.1.1975. 155

Сиыр айдап epicice ертецменен, Баратын ек TOFaftFa еркемменен. Т ал басына шык, турып, куннщ нуры М ы ц бояумен тогайды керкемдеген. Кдрасаздыц шыбыгын ж ел тербеген, Ж е л тер беген шыбык,ты мен тербегем. Ойласамшы с о л шыбык, терек болып, ©зепмдд 6ip кезде ертер деген... Кдрасаздыц шыбыгын ж ел тербеген, Ж е л тербеген шыбыкды сен тербеп ец. Сонда м енщ ойымда муц бар едД, ©3i келш 6ip куш серпер дегем. Жакдга ecin жас шыбык, бала талга, Оянатын eneyi ала танда. Тагдырымды сонда мен табыстаппын, Ce3iMi бар, ceHiMi жок, алакднра... Кдрасаздыц шыбыгын сен тербеп ец, Сен тербеген шыбыцты мен тербегем, О й болсаш ы с о л шыбык, 6ip кездерде, ©зепмдд е зщ боп ертер деген. С ол тогайга барып ем ертецменен, Кдрсы алдымда терек тур ж ел тербеген. Bip тогайда 6ipre ескен е п з еддк, Неге гана шошыдыц, еркем, менен?! COFbICTblH, сонгы K0KTEMI Ж асылмен бояп цойган ба?! Жап-жасыл таудыц бектерь Кдырлар да, мынау ойлар да, Ж ап-ж асы л болы п кектедд. Согыстыц соцгы кектемг 156

К еп болды ж асыл тауларга, Ж ап-ж асы л булттар шеккел1 Экелдд шуак, бар мацра, С орыстьщ СОЦРЫ кектемь С орыстьщ соцры кектем1, Кеп болды нурын теккелт Ж ап-ж асы л анау аспан да, Аспан да, cipe, кектедд. Бойына таудьщ асылып, Шурыла турды, кек мещ. Кдлзганып, гулш жасырып, Кд1лтанак,тар да кектедд. С орыстьщ соцры кектемь Ж ап-ж асы л шыбык,талдары, Орманньщ жасыл шекпеш. Куанта 6ipan, алмады, С онау 6ip уйдд uierreri, Сорыстьщ соцры кектемь.. 5.1.1975. БЕТАШАР Боз ала ауыл жастары, Бозбала KyHiH тастады. Боз жаулык, жауы п кдлздарра, Шацырак, кура бастады. Ж иы лы п ж екж ат ой-кдфдан, Ауылда кунде той-думан. Жалрыз улы экенщ Ж алры з атын да сойдырран. Уйлендд б 1здщ aFaft да, (Уйленбе деуге кдрай ма?). Becipe жалрыз кек тайын Сойрызып жатыр сарайда, (Т ой жасап берм ек кдлайда). 157