М Мақатаев. Т3 шығармалары

Мен бшкейшн, Не болады куга ертец. Н е болса да, не болса да кунелтем! Екеум1зддц журепм1з б1лер тек, Сырласайык, Оцашара жур, еркем. Кдлай-кдлай кубылады мына кун?! Кдлай-кдлай кубылса да шыдадым. Екеум1здщ ж уреплиз утады, Сырласайык, оцашада, шырагым. ...Мен неоне, Сен н еон е жыладыч?! Айтпай-ак, к,ой, Айтпасац да угамын. Белен ж ерде кулаганда куланьщ, Белен ж ерде умы т кдлтан тумарыц!.. Белен жерде... Н е туседд делелден?! Bepi д е умыт, 6epi д е жок, Bepi елген... Оны сен д е таба алмайсын, елемнен, О ны мен де таба алмаймын елемнен... 2.Ш.1975. Есщде ме? Екеум1з д е елде ед1к. Екеум1з де жок, нерсеге шелдеддк. Агайыннын, айткднына кенбеддк, Ойлап турсам... Жасаппыз той пенделж. Нега керддк?! Н е 6iTipin жендедйс. HeHi сезддк? HeHi керд1к, досым-ау?! Ацсап керген арманымыз осы ма?! Елге кдйтып кетедм деп шошыма, Оралмаймын 6ip жырылрэн крсыма!

Есщ де ме тар лашык, аласа, Едешм1з — текем ет пен алаша. Аласа уйде — аскдр таудай тамаша, Аласурып куанушы ек балаша. Сонда 6ipey екеум1зге кдраса, Тамы з едт.. Ж ы лга, TOFaft. Оцаша. 1Шркш, с о л шак, Тамаша едъ тамаша! Онда — тамыз, мунда, мше, кдраша... 2.III.1975 CypiHin кетпе! CypiHin кетсец, болтаны, Д ей берпн, досым, басыца кдфсык, орнады. Адам д е г е н т ц аяк, астынан сорлауы. Аддамай басып, CypiHin кетсе болтаны. Андамай кейде басамыз даты кердецдеп, Кулап жатамыз, Аяк,-к,олымыз ербевдеп. CypiHin алып, eciMi3 кдйта келгенде, Жоталтан сет п 1здейм1з тэты ж ерден кеп. Таппайсьщ оны, Тартасыц азап сан жылдар. Аттай алмайсьщ, Кулауы ц мумкш, алдьщ — жар. ...Не штесем екен?! Не icTeceM екен сендерге, CypiHin кетш, Булшш ж урген татдырлар! 5.1111975. 209

С езбей сщ рой, сезбей сщ бой сен меш... К ермейсщ Foft керем етп мендеп. Тусш сещ ш сарсац болтан пендеш, Тусшсещш! Акдгл-ойым кем бе едд?! Неге булай ? Неге журмш кещ лаз? Ж аны м менщ жылап жатыр тек ун а з. К,алам ба деп кдйгырмаймын кемушз, К етем б е деп кдпаланам eMipci3. Ж асырамын назым менен екпемдД, Бупшмдй болашакды, еткендд. Негыламын шуагы жок, кектемдд? Курагы жок, негыламын кок белдд?! Турагы жок, негыламын арманды, Арман кутан ак, кец!л1м алданды. О я у ж урш отк1зсем д е тацдарды, Артымда тек шубатылган шац кдлды... Б1лмейсщ гой, сезбей сщ гой меш сен, Ойымдагыны ендд гаммен белшем? 5-6.Ш.1975. К еш е гана коктем жаца басталган, Аспан 6yriH астац-кестец, тас-талкдн. Ж е р д щ бетт коршбейлД жас кардан, М азалап тур маза кетш аспаннан. Кеш е гана шуак, epin жамырап, TipaiK бггкен кдлып едд жадырап. Бупн, мше, кдрлы боран ацырап, Келецкеде кектем кдлды кдчырап. Кдр жауып тур, К еш е жатыр шыланып, Баскан жер1ч крймалжьщ 6ip быламык, Ж ац бы р карга, Кар ж ацбырга тур ауып, Жылауык, тун тыншымады 6ipayuK, 210

Kapi тарлан купон жиып алтаипды, Ж а с жнтгтщ жатасына жармасты. Bipi ж ещ п, eiciHiiiici ж ещ лм ей, М ы на манда, cipa, кактем болмас-ты. Бар пэлесш жасап ж атыр кдртамыш, Ж аткд1 ойы бар тауып алып кдлтарыс. Кдйран жаз-ай! Kerrri-ay саган ацкдмыз, Кдшан мынау 6iTep екен арпалыс? 6.III.1975. Жаркдфап шытып, Кдлтырап барып батар кун. Кдюкдрып кдлар т а у л т узак, сапардыц. Кун баткдн жерге, Крсымды мен де апардым, Кунменен 6ipre дамылдап мен де жатармын. ©MipiM менщ, Кунменен 6ipre жылжытан! ©те бер жайлап, Н есш е сатан кдгнжылам. Ашылып кунмен, Кунменен 6ipre тунжырап, Кунменен кулш, Жыласа, 6ipre тур жылап. Кун шыкддн жерде, Кун баткдн жерде туратым! Ю рлесе кещл, нурына соньщ жуамын. Ак,тарыл, менщ шуатым! Сенбесец екен, Сенбесен, екен, шыратым!!! 6.111.1975. 211

Егерде айта алмасам айтарымды, Алжыдым, Акдллымды сайтан урды. Кынына кдллышымды салам онда, Ак, ж уз1 алмасымныц кдйтарылды. Егер д е айтып кетсем айтарымды, Акдллым арнасына кдйта гардд. Кдлнынан кдллышымды алам онда, Кдгамын албастыцды, сайтанынды! Бггп серт, к еп м менщ кдйтарылды! ...Ыркдыца сен щ деген кенш келддм, Енд1 сен epiK берпн, epiK бергш ! Сезден елген атамды т1р1лтпесем, К,ос мен1 кдтарына елж тердщ . Бврййздщ бабамыз сезден елген, ©нердщ кереметш сезбен ерген. М ен тынбаймын солардын, кегш алмай, Сен меш салыстырма езгелермен! К,алайда айтарымды айтып елем, Айта алмасам, жасайды кдйтш елец? Тэц1р1м мен1 крцсы цондырмагай, TiA б1лмес дуанамен, шайлыменен. 6.Ш.1975. Ж а зы лар естелж тер мен туралы, BipeyAep жан едд дер ер тулгалы. Б]реулер тулпар едд дер де мумкш, Бупнделмей кеткен 6ip ер-турманы. Ац ы з Fbin айтар, мумюн, кдллыгымды, Кдллыгымды унаткдн жулынуды. \"Ж ак,сы керген, — дер, мумюн, — жылынуды\", Эйтеу1р, кдзбас былык,-шылыгымды. 212

Ж ок, жанды K,HFaH ем ес жамандауга, (С о л уш ш ракдоет адамдарра!!!) Б1лемш, efrreyip, 6ip замандарда, Ж урелд ж уз ж ы л жасап жаман кдрра... Ж азылар естелжтер нешелеген, Керерм1з оньщ берш пешенеден. Эйтеу1р, б г л е т ш т 6ip-aK, нарсе — Кешедд е ле ц нем есе ешедд елец ! ...Кулары таудыц кдлзыл TyAKici дер, М омындар Шздщ уй дщ Kipniini дер. М ец п лж к е ез1ммен ала кеткен, М е т ц H93iK жанымды к ш тусш ер?! 22.III. 1975. мэцгипк жлстык, М е ц г ш к жастык, М ецгш к жасыл, Кекпецбек. Алакдй, 61зд1ц алаулы жастык, еткен жок,! Куарран к уз де, Бозарран кдлс та, мшеки, М айменен 6ipre оралды тары кектем боп. Бугал галамныц, Ынтымак,тырын байкдран, Дуниеш тепе жасыл нурымен шайкдран. Жалганды мына, Ж а сы л нурымен жасартып, Жадырап кулш, М ай айы келдд кдйтадан. Биылры май 6ip белек, Далара шыкдан, Бак,тарда енген гул де ерек. 0 c y i ушш, ©p6yi ушш Адамныц Осындай кектем, Осындай тунык, К ун керек! Биылры кектем... Вершен ерек тур белек! 213

Биылгы кектем Басталды бшк мшбеден, Шашылды шуак, Кремль турган 1ргеден, С езш ен урып, кезшен танып Ильичтщ Отанды керддк, ¥рпак,ты кердж гулдеген. Бэр1нен ерек, Биылры б1здщ ж асыл Май. Дуниеге Kerri, Ш уагы сиреп басылмай. К,урлык,тарда да, Мухиттарда да тунып тур, Балам тойына партиям шашкдн шашудай. Осылай турсын! Осылай мэцп кектесщ! Шан, ушып жердей, Аспаннан ызгар текпесш. М эц гш к мына курлык,тардьщ бетшен Мэцгиик жастык, — М эцплж кектем кетпесш! 1975. БАК, МЕКЕН Тын кетерген ерлерге К ут мекен, Ь1рыс мекен, А с ы л мекен, Ак, бидай ак,тарылган шашу ма екен ?! Бабаларым ацсаган бакдгг деген Байкдсам, 6yriH м ёнщ кдсымда екен. Ы рыс aFbin жатыр Foft, Ы рыс aFbin, Бак, мекеннен барша ж урт тыныс алып, Бак, м екенде кднша ж урт туысады, Достасады алдында улы ic алып. 214

С ен — ерлж тщ м екеш шынык,тырран, Ерюнддкпен, ецбекпен тынык,тырган. М ацдай TepiM — даланда шы рып турран, Шайкдлмаран бак д лы м туны п турран. Тын, деген тыныштык,тыц тацбасы ма?! Жакрылык, крй орнаган ж ан басыма, Т ьщ деген — дамылдаган дикдн баба, Миллиардын куйып ап кдмбасына. Оу, м енщ ж ом арт далам, М ырза далам! Аймарын алтынменен сырраларан, Достыкдыц дастаркдны жайылганда, Д осы м т у т , кдсым да ы рза маран. К дсиетн К,азак,стан! Тыц мекешм, Э лем ге атарыцды т у кетерддм. Т у кетерш, Тусыран тыц кетерддм, Тыц — ырысым, сешмен 6ipre етемш. 1976. Керемеп-ай! М ы на жарык, сауленщ ! Е зу тартып барады, вне, алдегам, Ала тау да жатыр, вне, сэнденга, А л мен болсам, Bip жаныммен эуремш. Керемеи-ай! М ы на жарык, сауленщ ! Кдйта маран оралар ма эл-дем1м. К,айда кеттщ, К,айда кетпц, дэрмешм? Кдйда кетпц, сауык,-сайран дэуреш м? 20.1.1976. 215

Айтатын caFaH сырым бул, Ертещм менщ булыцгыр. 0лс1реп, дымым курып жур. Адасып менен кеткен бе, Айналайын кулын-жыр. Айтатын саган сырым бул, Бастаудыц муздай суымен М ер т бола кетсем, жуындыр. ©ртенген жанды суындыр. Ерте келш, ерте елш, Шарамды таусып, тецкерш, К етем бе деп крркдмын, © з отыма ертенш. Булакдъщ муздай суымен Ж уы нды р MeHi, жуындыр. Кдуышып жаным жырыммен, Алайын сосы н тыным 6ip... 21.и 976. Емхана. ЖИ1 ЕНЕД1 Ж ш енедд т у а м е бурынры ауыл, Ойнак, салып кулын-тай кдфында жур. Суттен булак, агызып сиырлы ауыл, 1рют Hici келедд мурынга 6ip. Ойнамай жагасында куракденен, Ж алы гы п е зер акддн булак, керем. М а л ергстен кдйткднда кешке кдрай, Ж амыраган к,озы мен лак, керем. 216

Кырык, тутш шыгады кырык, тамнан, Кдярык, торрай ушады шыбык, талдан. Кд>фык, эж е кузетш отырады, Кырык, улдьщ орынын суып кдлган. К ы р басына кырык, шал жиналады, Bip-6ipiHe тартуы — сый кдбагы. Bip-6ipiHe отырар басу айтып, \"К дйтесщ , — деп, — тэщ рдщ кдрмаганын\". Тауларым да турады кдлкдн болып, Соны Kepin кдлады аркдм кецш. ©Ai уйкдлдан осы лай оянамын, Оянамын кециим талкан болып. 22.1.1976. XAJIKJjIM ба рд а Ш ыны менен дос жок,-ау, Д ос жок, менде. Сонда кдлай, OMipiM боскд еткен бе?! О сылай 6ip байламга келддм бугш, Кдрадым да суш скен крс кептерге. М енде арамдык, жок, едд алабетен, Д оссы з OMip жалганда кдрац екен. К,ак, жарылган кдуымга кдйран журек, Кдшан рана кдцырап кдлар екен?! С э л сабыр ет, ей, досым, жасымарын, Доссызбын деп мен неге ашынамын?! Дос кэп менде, кдшаннан досым — халкым, Кдраймын да м ен coFaH басыламын. Д оссы збы н деп айта алман халкым барда, Саясында хакдш бар салкдлндауга. Кдргамаса болганы халкым м е т , Айналмаса болтаны наркым даута... 217

Кдлт-култ eTin, мейл:, мен кун кешешн, Кун кешешн, ел1ммен 6ipre есешн. M eHi эз:рге, ей, тагдыр, мазалама, Емш-еркш журтыммен ттлдесешн! 23.1.1976. Н е пайда курсшгеннен, екшгеннен, Н е пайда детке куат беюнгеннен. Алайда емханада к ез жумБаннан, Ж акры едд рой майданныц етзнде елген. Курбан Fbin жастырымды, жас Бумырды, Жауымнан жасыра алмай кдстыбымды. Ж анымды аямаган жауларымнан, Ала жатар еддм бой жастыБымды. ©кш бен, муцайман да, екс1меймш, ©MipiM, осылай-ак, e n n i мейм, Алайда аласапыран тршииктщ, Алдында к уресе алмай тек С1лейддм! Кунш Kepin жургем жок, жеттм кулдьщ, Bipaipra не 6iTipAiM, не тындырдым. Ш еп жинаБан ш ш е суырдайын, Эйтеу1р, ттршшкке бет1м бурдым. Кдрасаз, кдра шэлбын еленде еспм, Ж ы р жазсам, ОБан, журтым, елендестщ, © л е е е ле р МукдБали Макдтаев, ©лттре алмас алайда елецдд е ш ш ! 23.1.1976. Тун. Кдла. Уйлер унс1з, кеш е Ay6ip, К еш еден толассыз ун еседд к1л. ©шедд кун, артынан кешедд iipp, Кдшаннан уакдгггьщ ece6i бул. Тун. К,ала. У йлер унс1з, кеше дуб1р. 218

Ж алты лдайды найзагай, жарнамалар, М ы нау дукен затгарды жалдап алар. А н а у вокзал алые 6ip ж олга барар, М ы н а у б1здщ Ак, уй foA apFa балар, Б1зден сэлем айтып тур тацра хабар. Дуб1рлендер, дуб1рле, кешелер1м, Т есщ де еседд урпак, еседд елщ . Алмагайып асф альтщ тоза кдлса, Асфальт болып астьща теселемш, Т е о м д е еседд ерщ , кешедд ел!м!.. 24.1.1976. Ж араткдсын адам рып: Жак,сылыкдсд — жак,сылык, Ж амандыкдд — жамандык,! Адалдыкдсд — адалдык, Арамдыкдсэ — арамдык,! М ен езщ н ен безшддм! U le ri бар рой тез1мнщ, HepiH урлап сез1мнщ. Нуры н жойдын, кез1мнщ. О, тойы м сыз cyAiri М ен щ жастык, к е з т н щ . Ж ок, махаббат жалтанда! 1здеп, тантып алданба. Жок, махаббат жалганда! Т ек кдшлмен арманда, Жок, нерсеге кдрманба! 25.U976. Тукан ж ер сарындырды, келдд eciMe, ©3iM кеп1л енд1 оны к ер м еам е. Тарыдай тауда ескен тарлан еддм, Тацылдым емхананьщ белмесше. KiM кепыддк бередд е л м е с т е ! 219

О, деурен неткен ражап с у ю к п едщ, Жайылран ж асыл мацда кшктерь Отырран оцашада бшктеп, Тацры самал жататын суйш м е т . Ойнатып омырауда тан, самалан, М ен алгаш ш ы в д н кундд кдрсы аламын. М эц гш к сол бш кте кдлып крймай, HeciHe б ул TipAiKTi ацсарамын?! Кдскд булак, кдсыцнан неге кетпм ?! Н е деген ж ел айдаган кебелекшн. Ерганддк, epKeAiKTi Mice тутпай, Таскд экеп ез1мдд ез1м шегелеппш... Пай! Пай! Пай! Сарьшдым-ау! Сарындым-ау! Талыкрып тар тесекке тацылдым-ау! Кдпыда кэлтылдаран жаным мынау, Жараткдн, нагылдым-ау, нагылдым-ау?! 26.1.1976. — Бал дэурен, бала деурен, кдйда кдлдыц? — Баяры жылкы бакдсдн сайда кдлдым. Крштастык, кррасында Крйбарардыц, С ен содан MeHi тастап кдйда бардьщ? — М ен содан жастык, деген ж елж куып, Bip кд1зык, 6ip кызыкден eAiKTipin. Тапкдн ем 6ip махаббат 0Ain турып, ©Ain турып крштастым, ж ерш турып. — Махаббат, ак, махаббат, кдйда кдлдыц? — С ен е зщ кррлап кеткен ойда кдлдым. BHiKTi унатушы ец, uibiFa алдыц ба? Бойда — кдным, к/айтейш, ойдагы — арым!.. — Шырам деп 6ip бшктен 6ip бшкке, Кездес-пм 6ip куйжтен 6ip куйнске. С ен — ак, бастау орнында турып кдлран, Турранын тусш е б ер гам бшкте... 220

Б1лддм де арткд мойын бурмасымды, TayFa да, таскд да урдым б у л басымды, CeHi еске алсам, келедд eMip сурпм, О т сендд, Отауым жок, Ж ы н басылды... 26.U976. Емхана. KYH BYTIH КУРЕЩПП Кун бугш турып алды к ур ец тп , ЦПрюннщ ашылмайды р ещ тук. ...Курещ ткен ауылдыц сырт жагында, М ею де отыр ма екен 6ipey кутш. К ун сияк,ты о л даты к у р е ц т п . KiM кутсш, и м ж оцтасын онда MeHi, К утетш 6ip махаббат болтан едд. Куте-куте кудерш узге н шытар, К урещ ткен мына кун с о л ма, те п ?! Бул кунде жок, эж елер, аталарым, KiM кутсш, шмнен барып бата аламын. KiM сешлтсш кещлдд кдпадаты, Юмге керек дэрежем, атак, арым?! Мансап, атак, дэреже?! Кдйдан болсын. Алдакдшан жытылтан сайран крсым. Арсалацдап алдымнан шытатутын, Кьфда жатыр кцмасым, кдйран досым. ...Кун бугш к у р е ц т п туры п алды, К ец ш м кунге кдрап кубылады. Аямасац аяма! Ендд менде Алынбатан не экецнщ куны кдлды?! 26.1.1976. 221

СУЙГЕН ЕРШ... Cyftrici келе берер суйген ерш, Суй, жаным! Суйюмдд 6ip куйге енемш. Ж урепм^з жакдшнан 6ipre сок,сын, Арытшы беш петщнщ туймелерш? Суй, жаным! С уйе бергш, к ш бгледд... Bip кезде еске аларсьщ тундр м е т . ...Ж алт етзп е те ш ы в д н баягыда, Жастык.тъщ талыкрыган 6ip куш едк ¥ялып барады eTin булак, бала, ByflbiFbin, ун кдтпайды жылап кдна. Баланьщ мандайынан сипалаган, Д1р1\\деп айдан тамран шуак, кдна. Тау-аталар тукситш кдбак,тарын, — А р аттадыц, — дегендей, — кдрак,тарым... С уй ген ж урек кдлады есецпреп, Есецпреп, б1лмепшз тан; аткднын. Суйген epiH cyfirici к еле берер, О, жастык,! М ахаббат тап, кегере бер! \"С уйгем ш жок, елгем ш ” , — дер ед1м мен, “ Суйдщ б е? \" — деп сураса менен егер... 26.1.1976. 93IMHIH, ЕСЕБ1МДЕ... 0з1мнщ есеб1мде, М ен биы л кдфык,тын, д эл бесеушде. KiM бгледд... Енддп кдлган емгр, Неше жылга жетерш, Н еш е кунге. ¥мы т болы п есе б щ де, есегщ де, ¥йк,тап кетсем болтаны тесепмде, К^1рык,тьщ бесеу1нде. 222

А д ал е/ум, Артынан \"арам\" болдым, Адам ед1м, Ак_ыры \"надан\" болдым. Ж иы лы п б у л жалранныц жамандыры, Акы ры маган крнды. Ж аман болды... Айтындар, К дйсы сьщ бар ардак,таран? Таразыга тец крйып салмак,таран. Басылран мацдайыма кдргыс тацба, Кдраура жан батпаран. Жапалак, емеспш м ен жалбак,таран, К,ыранмын е м кезш кдн кдптаран! Н е керек осы адамга: бугш бе, болашак, п а?! Ак^глгей кэриик пе, бала шак, па?! К ^ын-ау е зщ жатып жерошак,та, Ж а н сы з тэн, ж анарсыз к ез — болашак,та. Э лде eMip сурмекш сщ б угш щ м ен ?! Буг1нддк TipAiK куып ж упрум ен. ©тпектсщ Крлынды 6ip-aK, алтеи, ¥мытып болашак,ты туцглумен?! Кун кешш жырылумен, суршумен?! О, ©Mip! О, нерылган сикыр едщ, К,алай-кдлай согады куйты ж елщ ?! Дщ келеп, шаршап келш жантайранда, T erri 6ip туе керсеткен уйкд1 ма е д щ ?! 27. и 976. 223

КДЗАК.ТА МОНАСТЫРЬ ЖОК,.. Б1здерде монастырь жок, М е н OFaH барар ед1м. Баргасын монах болып кдлар еддм. К,алдырып кдла лебш , дала желш, Ж аны ма 6ip тыныштык, табар еддм. Барлырын умытар ем, барлырын да, Беймаза TipAiriMHiH тарлырын да, Б1реуддн, кррлыгын да, зорлырын да, BipeyAin би/игш де, жарлырын да, ¥мытар ем ез1мнщ хандыгымда. UiHin турса дары жаным арец, Эйтеу1р, табынар ем, табынар ем... Эрине, сарынар ем, зарьгеар ем... Б1рак,та бар кунэмнан арылар ем. ...KypFbip кец1л кетедд кдй-кдйдара, Тынсачшы сырьщды кеп жаймай рана. Агат сейлеп барасьщ, арат сейлеп, Абайла, аузынды жап, ойбай, бала!.. 27.1.1976. АДАМЗАТТЫН, УРПАЕЫ Д ал осы кешеменен KiM журедь О н жылдар, ж уз ж ы л етер, KiM бь\\едь Оны тек с о л шак,тары кун брледд! О ны тек сол кездег1 тун б1ледд. (Булардьщ уакдггпен 6ip ж урен). KiM салкдандап отырар мына бак,та? Ойын-сауык, ана жак, мына жак,та. Сонда кдлай? Осы бак, — орынында, Адамдар алма-кезек куламак, па?! 224

(Т алай тарлан жак,сыдан Tipi адастым). М ен сенен м эцгш кп сурамаспын. Не айтам саган, табигат, адамдарга, Кдшадыц гой eMipiH 6ip агаыпъщ. Адам байгус жер бетш жасандырып, Ж асамайды езщ е асау кдллык. Тек ескертгаш орнатар ездерше, Тау-тасты тыным алмай кдшап журга. Талай несер теплер, болар жасын, Алапат кун, eirreyip, ж ол алмасын. М ы на нурлы eMipre TipeK болтан, Адамзаттыц урпагы жогалмасын! 27.1.1976. KYH АУЫ СЫ П БАРМ Ы К ун ауысып барады тунге кдрай, Ш ыгыста — кеш, Батыскд гарген арай. Кун шыкддн ж ерден эрк ез тун келедд, М аган солай, бшиеймш, ю м ге кдлай. Соцгы шогын ceHAipin арайлаган, К ун к ет п ттршглшке кдрайлаган. Ай туды, нурсыз да емес, нурлы да емес, Шашырап ел1 сеуле шар айнадан. Аспан да абыр-сабыр шамын жагап, К ус ж олы да теселдд сагымданып. Бар дуние тургандай дамы л багып, Тауым кдлгып, ойымда багым кдлгып. Т ун м е т куйзелтедд жынды кдллып, Бак,ты басып жаткдндай, гулдд жулып. KyMic кднат 6ip кускд MiHin алып, Кетсем бе екен артынан кундд куып. 225

Неге мен урейленем тунге кдрай, Маган солай, бишеймш, KiMre кдлай. Кунде — eMip, тунде — дамыл, тусшбеймш, М ойнымды бурсам екен KiMre кдрай?! 28.1.1976. ©тюнип ж ацбыр ерекш п барып еткенде, Узджте-создык, тырнаныц у т жеткенде, К ш з уйлерге кдраймын дары бектерде, Ы рза боламын осы 6ip ыргын кектемге. Т ау бастарына тамаша булттар шеккенде, ¥шырып бултгы ескек же л алып кеткенде,. Кдраймын даил мурты ecin кдлган кектерге, Ь1рза боламын ырыс экелер кектемге. Лайсац болсын, окдгстан кейде кдр жаусын, Абырда-сабыр шаруа кдйта кдмдансын, Адамдар, мейл1, алдамшы кунге тандансын, Сонда да, кектем, сонда да маран армансьщ. Кектемн1ц KyHi к ец ш м м енщ тэр!зд1, Кектемн1ц аты ектем foй, досым, жаны i3ri. Бурш ж ара алмай бусанып жаткдн жусаннан Ш ырылдап шы рып бозторрай эне э н уздд... Апырау, мынау ацсатып жеткен кектем бе?! Аспан да, ж ер де, айнала те п е кекпецбек. Толассы з сарым толык,сып aFbin барады, Аймалап жердд, аймалап тауды бектерлеп. 30.1.1976. Б1Р КЕЛ1НШЕК Емханада бар едд 6ip кел1ншек, Емделуге, аскд да 6ip келутш ек. EpAi-зайып адамдар деп кдлатын, Ертел1-кеш екеум1з 6ipre журсек. 226

К елецк еаз кециуу жаткд бурмай, С е й л ес п к асып-тасып ак,тарылмай. Эсерл1 кдрапайым ёщ4мем!з, Ж азы скрн рашык,тардьщ хаттарындай. Сырластык, адам жайлы, заман жайлы, ©Mip жайлы, жак,сы мен жаман жайлы. Ж асы рамы з 6ipiMi3 б1р]м1зден, Эцпмем1з epire бара алмайды. ...Heci келш 6ip к уш алып кета, Байкдймын, 6ip келш ш ек налып кета. Сауырып кдлрандай ем саясында, Сы р к ета, сырмен 6ipre жарык, кета. Айык,тыра крймады бек ер умгг, Ж азы латы н жайым жок, ж ек е журш. Т е р т буктелш тесекте жатып кдлдым, Кдным менщ кдйтадан кетерш п. 30.1.1976. K0PEMI3 T ip i ж урсек, 6i3 керем (з талайды, Ж ац а жылды, жаца кундд, жаца айды. Узагарак, ©Mip болса, жарайды, Т ун д е келер, тан; да атар арайлы. Bi3 керем!з керем ет 6ip шацтарды, М ьщ куарып, мыц гулденген бак,тарды. Акы р Ty6i акдглдылар уйретер, Арамтамак, азгын, акдшацтарды. Ай ла ел1п, ce3iM м енен сана шат, Жауыздык, та жатпас, cipe, жара сап, Адамзатгы мэцпбакц елдилер, Акдф Ty6i акдгл менен парасат! 227

Ак^кэттыц жаца жылы туранда, Ада болар арамзалар, кулар да. Ж аннат болып жатыр менщ жан елкем, Жаманшылык, жолай крймас б ул маща. Ж аннат болып жатыр менщ жан елкем! Акд<у болы п ж урер менщ ак, еркем. ...К,ыр басынан кызыл жаулык, ж елтрм ш , Тацмен турып, кунмен шырып тацертец... СЕН С ен KepiKTi едщ... KepiKTicin! Баягы бойындары ж елж кушщ. Не кггеймш десен; дары ерпспсщ, Ce6e6i KepiKTiciH;, керйспсщ! С ен ак^лды едщ... Акдолдысьщ! Т а л бойыцда талмаган акыл кушщ. Ерке мшез, есен-сау жатырмысыц, Жатырмысыц, жаныма жакдш кусым?! Жараткдн крлдан сокддн асыл мусш. ...Алдыца к елу кдндай кцын маран! О, менщ ак, бак^ты м буйырмаган. Саусагыцныц i3iHe к езщ салшы, Шым-шытырык, шимаймен шиырлаган, О, мен щ ак, бакдпым буйырмаган. С ен с уш к и едщ... Суйж йсщ ! CeHi Kepin тары да куш к н imiM. М ен шыга алмас шыц едщ, шын бакь1тым, Эл1 д е б ш к т с щ ? Бш ктсщ?! 30.1.1976. 228

ОРАЛЫНДАР Ауылда ескен бауырларым, кдйдасындар сендер? ТуБан ж ердщ топырагы, шацырады белдер. Сендердд ойлап курсшедд, курсшедд таулар, Буйыгады булацтар да, шайкдлады келдер. Шабындык,та беденелер, ш еп рткелер э н сап, Ж а сы л TOFaft жабыгуда ездер1цдД ацсап. Оралыцдар, оралындар, оралыцдар елге Б1здер уш ш неге керек атак, дацк, мансап! Шацырады шабындык,тар, буйра шапггы талдар, Ж олдарьщ а к ез т1гуде кем ш рлер м ен шалдар! Туган жердщ аспаны да азан салып жоцтап, Жулдыздардыц кездершен отты жасы парлар. Сендердд ацсап жатыр, вне, ж айлау м енен кздрман, Сендердд ацсап эн салады тау самалы кардан. Ата-баба зираттары оралыцдар деп тур, Туган е лк е эр шетшде K,opFaH болы п турран. Азаматгар, оралыцдар, оралыцдар елге, Туган ж ер а з бацыт та жок, бола кдлса сенбе! Кдлай рана оралмассыц, бара алмассыц сендер, К1нддк кдныц тамып кдлган к дсиетп ж ерге! 30.1.1976. Емхана. АДАСКДН ШАГАЛА Ж аным-ау, кдйдан ж урсщ , ак, шагала, К елсец кел, б у л елк еш ж ат санама. От-суы м ол осы нау байтак, алкдп, Сая болтан батырга, nannaFa да. Кд1лша мойын жаным-ау, цылыш кднат, Кцмай MeHi келдщ б е туыс санап? Ак, ниетпен келдщ Foft кдлайдагы, Шашсам бе екен кун нурын уыстап ап. 229

Айдыным жок, тесщ м ен шимайлаган, Аялайды элдилеп мидай далам. ToAigjHFa к,онак,таран еркетотай, Толкдшсыз кдра cyFa кимай барам. KiM екен саган еткен зорлык, кдюым, Адаскдн Атыраудан зарлыкдысьщ? К елпппм, булак,тарым — 6spi саган, Адаскдн Отанынан зарлык, кусым. Крнбасынды б1лемш кдгр басына, Толкдшын, жок, жаньщмен сырласуга. Bapi д е табылар-ау б ул ем1рден, Т ек Отанын, жетпес-Ti 6ip басыца... 3/.и 976. ЖАРАЙСЫНДАР, Ж1Г1ГГЕР! Ж урсевдерпп, несш е кдрайсыцдар, Жарайсындар, жйтгтер, жарайсындар Алы нбай тур э л 1 де н елер кдмал, Алдыцда бар aj\\i де талай сындар. Аттанайык, ж1гптер, атганайык,! Кдрац кдлсын б1здерге такддн айып. Ары мы зга айыпты кундак,тап ап, Болашак,тьщ алдына ап барайык, Heci6eMi3 бар nibiFap еселеген, ©телмесе, керешк пешенеден. Дуб1рлетш етеш к б у л ем1рдд, Кешелерд1 крсайык, кешеменен. К еудеде жан, бойда кдн, куат барда Куйылайык, нур болы п шуак,тарра. Тырылайык, нем есе крррасын боп Тыцдамаган б1здер,дд кулак,тарра. 230

Т ек елм еш к намысты крлдан 6epin, Крлдасайык, жасайык, кррран 6epiK. Ата казак, Ан асы десед1 го й Арыстанньщ етше болтан жерж. 31.1.1976. Б0Р1НЕ Ж АУАП ТЫ М Ы Н Бэрше жауаптымын. Кашан менен калгалы тагат, тыным, n icin турран епндд буршак, урса, Айтындар жауапты им ? Эрине, мен. М ен оран жауаптымын. ByriHri сэт, к еш еп агаттытым, Салгырттыкден етю зген салак, куном. Сыртылдаган боска етсе сагат тш , OFaH да жауаптымын, жауаптымын. Bipey кессе орманньщ Tipi агашын, Ж ауап бермей кдлайша тура аласьщ. Карындасым алдыма жылап келсе, TiK туры п жауап бер ер мына басым. Бул шак,та те к и гамдер, т е к а з гамдер, Керсокдлрлар кдншама кешт кундер. Д ос адамдар езара ж ауласса егер, О л да менщ юнэмнан деп бшцдер. К,ол сынса, бас жарылса, канап мурын, О л да менщ соракы aFanbiFbiM. Ар сотыныц алдына алып барып, Алдымнан eciriH аш абак,тыныц! Ce6e6i бэрше мен жауаптымын! 1.11.1976. 231

ЕЛ1М БАРДА He сыйлайды, не бередд келер кун?! Не де болса, Tipi турсам, керерлпн. Желедеп кулынымын мен елдщ, Кегендеп крзысымын мен елдщ. Не сыйласын, HeciH бер ет ел маган?! Турсак, екен eAiM де аман, мен де аман. Таулар — менщ таусылмайтын бакдотым, Ал ырысым — улангайыр кец далам. Не ютемекп1н алтын, rayhap, жакутгы, Оларды 1здеп етюзбеспш уакдлты. Мен бакдлтсыз бола крйман cipe да, Тутан ел1м болса екен бакдпты! Дэнеце де сыйламасын келер кун, Сый кермей-ак, суалармын, сенермш. Тутан ел1м турырында турса екен, Bpi кдрай... 0pi карай керермш... 1.II.1976. KACKJbIPFA О,сайтан! Алмас азу, кандыбалак, Каиды i3in жосып жатыр тау, жырада. TaFbi да кдллац 6epin кутылдыц ба? Тура тур, KepicepMi3 кднжырада. Жатканда ойда малым, сайда малым, Еамде емш-ерин жайраганыц. Мен сенен 6acipeMHin кепн алам, Атам да, канжырама байланамын. Тас-тасты, ойды-кырды ыладдаган, Кулкыньщ кан iiimece тура алмаган. ©лаздерге ойнаткан ецпр таяк, Саган да 6ip зауал шак, туар заман. 232

Тарылардьщ тарысы белексщ де, Сенщ кдцкдц итше керексщ бе? Бойыцдагы тоньщды тонап алып, ©лексендд кдлдырам елекшшге... Эз1рше журе туррын тау-жырада, Кднга бырып жата бер маужыра да. Ой-кдфды ылацдаган кдндыбалак, Kepicepre кун жакдга кднжырада... 1.111976. ©згеден емес, ©3iMHGH крркдм, Сезем мен. Кез1мнен крркдм, Ерн1мнен крркдм кезерген. Мшерге келж, yinapFa кднат жок. менде, Даригай-ай, пирган! Кдлдырып берш безер ем!.. Басым 6ip шойын, аягым менщ крррасын, Mep3iMi толмай iArepi Kerri он жасым. Неге сезбесш?! Сезедд, жаным, сезедД, Баягы жылдар кдйтадан ендд болмасын. Туйыкдсд келш, Tipe/iin турмын 6ip турль Кез1мнщ нуры кециимде кдлды ipKyAi. Жылай да алмаймын, куле де алмаймын, О, досым! Тауып экелип умыт кдлдырган KyAKiMAi. ©з1мнен крркдм, ©лттрген ез1мдД e3iM Fofi... Басымда ми жок, Тиянак, таппай кезуде ой. О, досым менщ! KyAKiMAi тауып ©келпи, CypeTiH oMip, кулетш кез1м келдД Foft... l. II. 1976. 233

Жырлар жазам, Алайда ол юмге керек?! Жанга шипа 1здеймш, т1лге дерек. Мэжнун болып барамын куннен-кунге, Сау жандардан саяк,сып журген ерек. Жырлар жазам, Б1лмеймш не 6epepiH, KerepepiH бшчеймш, тек елерш. Куйшпшн халюымныц, сушшппн, © з ушммен жырласам деген ед1м. KiMre A9pi бар сыры кдра бастыц, ©з1м гана ез1ммен жагаластым. Кдпел1мде ой айдап, киял куып, Барса келмес сапарга араластым. Барса келмес сапарга араластым, Ендд артыма бурылып кдрамаспын. Жырлар жазам, дер1мдд деп елемш, Кдрсы алдында турсам да дар агаштыц. 1.II. 1976. КАЗАХСТАН Жак,саттанды демессщ, суйем десем, Табынатын тавдйм, нем де сен. Адам болып кун кешу к^ын маган, Аркд тутып езще суйенбесем. Сен менщ суйепм мен кднымдасьщ, Жанымдасыц, уятым, арымдасыц. Саган деген махаббат дамылдасын, Тек ceHin топырагыцды жамылгасын. ©зщше тусщ де ерек, iciH, де ерек, (Сырым бар саган айтар iuiiMAe кеп). Крмагай кез1мдД 6ip тойдыра алмай, Крркдмын 6epi осыныц TyciM бе деп. 234

К,азак,стан! Пай, пай, пай! Ардакым-ай! Сен менщ Шолпанымсьщ жанкан удай, Эзщде ешр сурген кдндай бакдгг, ©лмейтш махаббатым, арманым-ай!.. I I I . 1976. МЕНЩ АНКЕТАМ — Тукан жерщ? — ¥ланымын Кдрасаз деп аталатын ауылдьщ. — Тукан жыльщ? — 1931. Курдасымын Шэммдщ. — Жынысьщ гам? — Еркектн кой, еркекп1н! Жане дакы TayipMiH... — Партияда барсыц ба? — Жокдын. BipaK, коммунисте кезкдраспен кдраймын. — Шыкдсдн тегщ? — Шаруамын. Бар т1рл1ктен бакалы оны санаймын. — Биймщ ше? — Орташа кой. Алайда ез1м жокарыка балаймын. — Ана тшц? — Кдзакдга. К^юылканда орысша да, нешсше де такы бар. — К,айда ктедщ? — Мынау \"Ецбек к1тапшамнан\" танып ал. Ок^шакан, дипломсыз демесец, Bip басымнан бар мамандык, табылар. — М1ндетпсщ бе эскерке? — М1ндетпмш. Б1здщ эл1 жас кеуде. Жауынкердщ улымын кой, Жанын к^кан Маскеуке. 235

— Ceric алып кердщ бе? — Ол жаганан першгге ед^м дей алмаймын Мен мулде. Ойлы-кырлы бул ем1рде болады Foft мулт кету, Ол e3i 6ip eHiuici Foft ездщ epi ердщ де... — Шетелдерде болдыц ба? — Болгамын жок, Олар MaFaH турган да жок, крл булгап. Кдлсам болды, елеем болды жэшммен, Осы отырран орнымда-ак, — Мекен-жайьщ? — Мекен-жайым — жер менщ. Жерде журген ацын деген пендемш. Кдлам, кдгаз, уакыт бер тек аздаган, Мен eMipAi жырлау ушш келгемш! 2.111976. Несш! HeciH? Несш MaFaH кездестщ? Мундасура, сырласарга Таппадыц ба езге ешим?! ©з муцым бар, Оз сырым бар жетерлж. Era муцды аркдлауга Ендд, жаным, тезбеепш! Там-тум FaHa куанышым, Тарам-тарам бар кдйрым. Сырт кергенге ойсыз, муцсыз, Салдыр-салак, жандаймын. HeciH? Несш? HeciH менен сурайсьщ? Куры сезбен жубатамын, жубатамын, Алдаймын. 236

Айтыс-тартыс, аласапыран ем1рде Шекем кд1зып журген жок, к,ой, Шырагам-ау, менщ де. Барлыган да болады гой, Болады рой керуге. Кермей еткен, бшчей еткен Нагаз байгус, тепнде... 2.111976. Еш нэрсенщ кереп жок,! Keperi жок, шаршадым! Басымда уйып турып алды элемдеп бар сагам, ©нш-ескен топырагыма апарыцдар, Тастацдар, Тауларымды, Кдра суды, Кдрасазды ацсадым. Ендд емделеем, Тутан жердщ топырагамен емделем, Ескек желмен енипмдд Баскднымды жен керем. Неге керек сэн-салтанат, ию-к^ю, той-думан, Таудьщ ерке тагысымын, тагасымын Мен деген. TiirreH маган кереп жок, кереп жок, ешненщ, Белпаз-ак, болсын, мейлз, еткешм де ешкешм. О, киа/и шацырагам! Айналайын астанам, Алдыцда егер айыбым мен кунэм болса, Кеш менщ! Кун жылыган, жер ж1бйен, Кустар келген шак,тарда, Тердеп ерген терт тулжке, Тел жамырап жаткднда, Кез1мдд алмай кдрайтынмын епепкке телгарш, Б1рде шалкдш, Б1рде жанган, б1рде ешкен оттарга. 237

Есттгенде ca3Fa к,онран сарала кдз сацкылын, Кектем келш кдлыпты-ау деп, Табатын-ды жан тыным. Кдра несер тегш турран кдра булт шпнен, Ацгарушы ем айкуш-уйкыш, Алмас кдглыш жаркдишга. Содан жаз кеп, ен жайлаура Шалкедеге кешкенде, Алдымыздан ацкушы едд Айгайтастан ескен жел. Туган жерш ем1рбак^ умытпасын деген рой, Айналайын Аналарым кшдшмд1 кескенде. Содан ба екен, кдлам тартсам, жыр тумайды жер1маз, Мен сеземш, Kyrin жатыр, Кутш жатыр тек yHci3. Туган жердщ топырагын суйе алмасам мэцгиок, Онда мен1 кдлды дендер кемуаз де кебшаз... 2.и .1976. ЫЛАЙСАНДА Кеше лайсац, Кун туман. Агаштар тур арса-арса, Мен 6ipeyre умтылам, Bipey м е т кдрсы алса. Кец кешенщ шет1нде, Жолы, MiHe, жаяудыц. Сол 6ipeyre жетуге, Енд1 рана таяндым. Терезеде кек перде, Терезеде кек жарык, Неде болса еткенге, Тары да 6ip кер барып. Крцырауды баскднда, Bipey ашты eciriH. Пэледен де бас cayFa, Сурап турмын KemipiM. 238

©MipiMAe кермеген, EciK ашты 6ip курбы. Крйсачшы бул влмеген, EcKi вдето курилрды. Жастык, етпей турмайды, Кдшан оньщ анты очган?! Орамалын бултайды, EcKi таныс балконнан... 2.и . 1976. К.УАНЫШ Кер1мсал менщ кеч влкем, Жетемш сатан мен ертеч- Аймалап м е т кдрсы алар, Желпу1ш самал, жел еркем, Саялы, салкдш келечкем. Бултаса жаулык, тауларьщ, Таранса шашын талдарьщ, Тербелсе ойда орманьщ, Оранса гулге жан-жатым, Одан жок, баскд арманым. Журепм мен1ч, алып уш, Барады ертеп сарыныш. Кдйнардьщ тастай суынан, Кднтанша, жаным, кднып iiu. Жетемш ертеч ауылта, Атайын, тутан, бауырта. Тутан жер болар кустесек, Аспаньщ — керпе, жамыл дг Дамылда, жаным, дамылда, Бакдпты сол 6ip шагында. 239

БИБ1Г¥ЛГЕ K/apAUFaiii квмей курбым-ау, Bip бурау емес, мьщ бурау. КДй кун1, кдндай Анадан, BaFbma елдщ тудыц-ау?! 1зетпм api келбетпм, Кдсыцда журш кврмепшн. Bip кезде шарлап жер-кект!, Шарык.тап ушып сен кеттщ. ©Mipin сенщ жаз бугш, Ойлама eMip аздыгын. EciTep кулак, болса егер, Есшде журер назды унщ. Есплер сенщ осы унщ, Ашкднда урпак, eciriH. У1лдеп жаткдн сэбидщ, Тербетер eAi бесшн! Айналса болар тшцнен, Тшцнен api унщнен. Айырма, тэщр, осы уннен, Айырма Биб1гул1мнен! 2.11.1976. ОЛ ШАК.ТЫ КДЙТЕМ... Квлшжте, б1здщ 1ргеде, Бакдныц хоры басталган. Кунде де, айлы тунде де, Соргалап нур тур аспаннан. К,оцыр уй. Тозтан. К,азакд1- Болмайтын онда терезе. Тозбайтын едд гажабы, Шацырак, уык, кереге. 240

(Ол шак,ты кдйтем мак,тап кур), Ши устаушы едйс есжке. Жамырап келш аппак, нур, Жармасар едд тесжке. Сандаган сыгар сэуледен, Панамыз турар жарык, боп. YMincep болып эрнеден, Маужыраушы еддк кдрык, боп. Алацсыз, бейкдм ecin ек, Бакдлар хоры тербетш. ©м1рдщ содан кешше, 1лесш кетпк ержетш... 3. II.1976. Емхана. САЯХАТ Сал-сал да кундер, сал кундер, Балалык, атты бал кундер, Барайык, баягы ауылга, Жок, гамдер я бар гамдер. Барайын бастау, жылрага, K^ipFa да, кызыл кумFa да, Бал кунш киып кете алмай, Ж ур ме екен ойнап 6ip бала. Мынау 6ip шагын крл едд, К^здардьщ журер жер1 едк Б1здердщ мынау жагамыз, Кдяздырган кунге денет. Bepi орнында, K ere p ciH . Bipi жок, кыздыц, улдыц да. Амалын, кднша, не дерсщ, Уакыт деген куррырра. 241

Не дерсщ уакдгг курплтрра, BipeyAep кеткен жантайып, Оралмас мэцп курдымFa, BipeyAep кдлган кдртайып, Аттандым аз кун турдым да. 3.II. 1976. КДРА КДМБА 0Ai менщ еамде кдра кдмба, Кдрньщ тойып кдлатын Караганда. Ж епизе алмай турса да эр адамга, Эб1жауЬан болатын балаларра. Шуркырасып сабак,тан тараганда, 1ш1м1зд1 аш тазы жалаганда, ©кпем1здд крлга алып жетупп едж, Ашык, турса ацкдйып кдра кдмба. Жаца келген мугедек кдмбашы aFa, Бастыгынан жарлык,ты алмаса да, Кдлтамызды apnaFa толтыратын, Кдбымызга шелектеп салмаса да. Кдрып турган кднтардьщ суырында, Тоюшы еддк кдйнак, су, куырымга, К,осымыз тузелгендей KepiHeTiH, К^сайып пэс-пэс кдлган жыгылура. Кдрык, кылмай турса да кдра нанга, Кдра кдмба кут едд балаларра. 0кем1з т1р1лгендей куанушы ек, Аузы ашылып турса егер кдра кдмба. 3.II.1976. 242

BAPJIblFbl ДА СЕНДЕРД1К1 С ендердт — eMip, кррам, заман да, Сен тузеген кдлан; менен далац да. Барлыры да мура болмак, эманда, Болашак, деп аталатын Адамга. Кдбыддацдар кдзынаны 6i3 берген, К^ындыкды кермесендер 6i3 керген. Бул ем1рде сак,тау ушш сендердд, Бабаларьщ уйде туып, тузде елген. Сендер дары ездер!цше куресш, ©здерщше сендер де ©Mip суресщ. Болашак,ты жалгау ушш Болашак, Бола жатар сендердщ де улесщ. Барлыры да сендердш, барлыгы — Табыстаймыз жансыз бенен жандыны. Армысындар, Ата урпакдъщ тардыры! Армысындар, жаца аткдн тац нуры! 3.III. 1976. ТОКАРЬДЬЩ СОЦЕЫ C03I Тесектес Kepmi, Бажайып жанды керддм мен, Кдтыгез сыркдт крс жанарын да сенддрген. Жауынгер жорык, басталыпты да Шырыстан, Аяк,талыпты Батыста жаткдн Берлиннен. К^налып жатыр, ©MipAi к^ып кете алмай, KepiK кеудеа квтер1лед1 от алмай! Bip тугар ет жок, Аяк, пен кдлы сом суйек, Станогында ©3i ецдеген металдай. 243

\"Кдншама металл крлымнан етп, баптадым, Агыздым нелер ак, болаттьщ да ак, кднын. Мшеки, ендД ажалдын, суп-сур TOKapi Кдрашы, — дейдД, — М е т кеп жонып жаткднын\". Bip жутым сусын — 6ip тэулж бойгы к,ореп, Ауа жетпейдЬау, кеудесш сипай бередь Дем1 таусылып, влареп бара жаткднда, Сыбырлап эзер газиз жан былай деп едь \"KiM урлап кетп, им урлап кетп ауамды?\" ...Бардым да жумдым ашылып кдлган жанарын. Мен де айтып турмын ел 6epin кеткен сауалды, Юм алып кетп жацаты Tipi Адамды? З.а.1976. Кдй KyHi менщ Тэмамдалады дастаным? Biraece екен, Жацадан рана бастадым. Бшктей 6epciH, бшктей берсш, ©кшбен, Мунартып турран шындарым менен аскдрым. CanapFa сапар Жалгана берсе екен деп, Жалынам кунде, Жазмышкд тэрзым етем кеп. Адасу болар, Таласу болар ем1рде, Журсем болтаны Ата жер1мдД мекендеп. Атак,-дацк.тьщ Keperi маран шамалы. Кдлады, досым, Кдлады, 6epi кдлады... К^ай KyHi менщ тэмамдалады дастаным? Уакыт етш, Уакыт eTin барады. ЗМ./976. 244

КАРТА ОЙЫНЫНДА ЧЕМПИОН ЖОК, Чемпион боп кермедд ешшм картадан, BipAe кдрык, Б1рде журдай кдлтадан. Суп-сур ецшец кумарпаздар сурланып, Bipi утылып, Bipi утып таркдран. ...Мше, кдртым, Мынау менщ K63ipiM, Байкдгайсьщ, нагыз туздьщ e3iMiH. ¥рып кдлрын жерш тапсац урымтал, Жетер болса, Кдлтан; менен тезшщ. ¥рып кдлрын, Сынап кдлрын багыцды, Сейлеп ж1бер, Сейлеп ж1бер, Сындырмаймын сарынды. ....Барады той ещ-тусщ бузылып, Оу, батырым, Ок, тидд ме, нерылды?! Болды, жарар, К,ой, крй, бала, крй, бала, Бас Tiricin eKiHuii рет ойнама! Карта ойнында чемпион жок, Болмайды! Есек даме утсам деген ой рана. ©лДмнен крркдм, Кете жаздаймын жынданып. ©Mip бар жерде ©л1м деген 6ip жур кдуш, Ажалды крйшы, Байкдтпай coFap урланып, Алдына оньщ журм1з рой кунде мыц барып. 245

©л1мнен еткен акцкдт, cipe, болтан ба? Тарынан келш крнганда, Жалтартпас соты болтанда, Жазалаушы да, Жолай алмайды ол мацра, Жак,таушы TiirreH жолай алмайды Ол мацра. YKiMi оныц арызданута жатпайды, Мэцп кулпыда, М ец г ш к MepiH сацтайды. Дэу^рлердщ де, гасырлардыц да — бэршщ, Акцкдт вл1м белш ен 6ip-aK, аттайды. Ажалды крйшы, алдына оныц мыц барып, Мыц кет1п журм1з суранып, кейде урланып. ©л1мнен крркдм, кезег1 6ip кун келер деп, Асыкдай, саспай, Алдымды мешц тур багып... 7.111976. ЖУРЕК АРЫЗЫ — Оу, нем мешц, ©зщнен бурын жаралгам. Алдымен метан, Сонан соц сенсщ жаралтан. Басыц мен миыц, акдьлыц, есщ, кцмылыц, Аяк, пен крлыц — Барлыгы менен нэр алган. Балтын шагында eMipre жаца атганран, Багыца бастар адамдык, жолга ап баргам. Кез1м де болды кдйгырран api шаттанган, Кезщ де болды, кдйтейш, маган дак, салган. Келед1 сенщ кей-кейде м е т муз еткщ, Бэрше кендДм, Кдтел1г1цдд тузеттзм. Тесек тарткд1зып, тенгенде кдтер басыца, Айнымай сок,тым, аялап ceHi кузетпм. 246

Жалындым саган жакдшы бол деп баршаньщ, Жан нем, сенщ жак,сылыгыцды ацсадым. ©тизд1м сеш кдншама кдуш-кдтерден, Ал ендд маган демалыс 6epuii, шаршадым!.. — ...Кдкдщ жок, сенщ дем алута да сокдауга, Кдрсы барамыз ок,тарга, эл1 оттарга. Кдкд™ жок, менщ демалыс саган беруге, Кдкдщ жок, сенщ кдлдырып MeHi ток,тауга!!! 7.II.1976. АРМАН КУЫП Айтпашы, Айтпасац да бьлем, б^лем, Бьлемш де кулеши, ренж1мен. 03ipre квз1м ашык, кецШм де ашык, Жыланды ажыратам жылы ецддден. Мумкш, кдкдщ бар шыгар мак,тануга, Алайда асып-тасып, ак,тарылма. KiMAep болып, ал юмдер болмай жатыр, Аумалы да текпел1 шак,та мына. Бакдпты бол, жулдызыц жанган шыгар, Кез емес крй 6ipaK, та арман тынар. Bip арманньщ белше мшгенщмен, Bip арманьщ буландап алдан шыгар. Адам, cipe, бакдггын Mice еткен бе, Армандайык, армансыз Kici еткен бе? Байламы жок, бакдпкд кулдык, урмай, Не жетон арман куып, ic еткенге. Кецшм1зд1 бакдггпен алдандырып, Арман куып келем1з, арман куып. Арман барда, арманга ток,тау бар ма? Жан бар ма екен арманга салган курык,?! 7.I I 1976. 247

АУЛЫНД Б1Р КЕЛГЕНДЕ... Ойыц, кырыц, Отаныц турленгенде, Жан-жагацлы жакуттай гул кемгенде, Жар салмайсыц, неге сен кдрсы алмайсыц?! Анда-санда аулыца 6ip келгенде. Сыймай кетем кей-кейде жер кекке мен, С е т 1здеймш сонда мен, Сен деп келем. Bip емделсем сакдйып кдламын foA, Екеум1зге белгш ермекпенен. Сешменен, ардацтым, жуздескенде, ©ткен шак,ты ем!рден 1здескенде, Кекешмнен кетпейд1 6ip ой менщ, Тузде туып, не жетон тузде ескенге. Иршиикпен -ripecin жургенде сен, Кенипмейд] кециим 6ip кермесем. Бар eMipiM болады боскд еткендей, Анда-санда аулыца 6ip келмесем. Сауыгып кдлар ма екен сарсац жаным, Сейшм бойымдагы бар салмагам. Аулыца анда-санда 6ip келгенде, Алдымнан жар сал, жаным, кдрсы ал, жаным. 8.111976. ФЕВРАЛЬ TYHI Сырт ылайсац, BipAe жацбыр, б!рде кдр. Кез болтан ба, Жацбыр мен кдр 6ipre атар?! Мен отырмын, куткендешн алыстан, Bip белп оз адрестен бер хабар. 248

Мен отырмын, Турткен ойдан тук те енбей. Аташтар да 6ip нэрсеш куткендей. Кешелер де, керпп уйлер де тым-тырыс, Бар дуние iiiiKe сырын буккендей. Жалтыз аяк, батаналар турды тис, Бук1л дуние 6ip нэрсеш тур кутш. TypTin кдлсам телеграф сымдарын Азан салып кетер ме екен ттл 6iTin?! Кулакд1ынын Typin таулар-алыптар, Аквариумда тьщ тындайды балык,тар. Тынып кдлган бадырайып кездер1, Кешедеп к,ызыл-жасыл жарык,тар. Есплмейдд трамвайлар салдыры, Сырт ылайсац. Кдр аралас жацбыры. Дуниеш ддр етюзбей багып тур, Элдекдйда, Элдегамнщ жарлыты... 8.II.1976. Кдлы тагдыр кдрсы алдымда турганда, Мен шоркдкдын махаббатты жырлауга. ©лецде емес, ©MipiMAe ат i3iH, Амал кднша, салтамын жок, бул мацга. Он сепзге, жиырмага толганда, Отау Tirin, ойнагам жок, ол манда Шын махаббат кермедДм мен, Болганда, Даяр едДм Отанымдай KppFayFa. Махаббатым ез1мде деп ескерткем, Кез болтан жок, кулай суйш, ес кеткен. Юм биедд сырт айналып кетп ме?! Босана алмай жургешмде бостектен. 249

К,апеммде арты — екшпи, алды — муц, Кдламаймын махаббаттыц кдлдыгын. Содан болар... Содан болар, KiM б1лсш, Махаббаткд шоркдк, менщ жан жырым. Махаббаткд шоркдк, менщ елещм, Телюем де, тели алмай келемш. Неге керек ез1мдд ез1м демеу1м, Юмге керек ceHi суйем дегешм?! .8.11.1976. СЫР Курсшш кеюрепм, жылайды шпм, ©сем бе, emeMiH бе, кудай 6iAciH. К,анды дагын журектщ кдлдырайын, Кдласа 6ipey-Mipey сурай журсш. KepciH де журепмнщ акддн кднын, Ак, кдгазда жол-жол боп жаткдн дагын. Байкдп dip кдрасын да ^здегендер, Жаудырсын мак,тауларын, датгауларын. Еркелеп мен ем1рдд кешш журем, Шатгыгым, муцым да бар, Несш бугем. Кей-кейде суршддм де, тущлддм де, Алайда жогалтпадым eciMAi мен. Жакдадым жауыздыкден акда кдра, Жатсынып жапкдным жок, жаткд нала. Гаваньга кулап тускен ак, шагала — Жырымды т1р1лтем деп эуреленддм, Мастанбай акдш деген аткд гана. О, Муза! Тагдырыма иемкщ?! KypciHin KOKiperiM, куйедд imiM. Мен с е т жацартам деп келгешм жок, Сен м е т жаралгансыц суйеу ушш. 8.111976. 250 к

К0КТЕМДЕ Мына келген кектем бе?! Сушсуде кептерлер. Кез ушында кек белде, Тушсуде кек пен жер. Тулап, тасыр арналар, Несер куйып кеткесш. К_ыздырынып тау кдлар, Жалацаштап кек тесш. Тау бектерлеп биледд, Тамашалап ак, сагам. Бектер жакдъщ уйлер1 — Сарайындай патшаньщ. Кдлзыл. жасыл, сары ала, Аспа Kenip шугала. Ею жаган кддаган, Ею таудьщ шыцына. Аспан асты, жер yen, Ойхой, неткен кекпецбек! Кецейтп рой epicri, Кептен куткен кектем кеп. MiHin алып кур аткд, Ж ш т кектем шертш тур. Bip келшшек шуак,та, Есшейдд елтш кур... 8.II.1976. КДЙРАН КДРАСАЗЫМ-АЙ! Тамаша ед1 жазры орман: Кустар сайрап мэз болтан. Келшжтерде, суларда, Уйрек ушып, кдз крнган. 251

Шыбын-циркей к^ра ма, Шоршып судан ак, шабак,?! Таз тырна отыр жагада, Сьщар аяк, ак, кабак, Елш epiin ларын, Ецкейедд суаткд. Елендетш кулагын, Тыншымайды б1рак,та. Кеккутандар келбецдеп, Кетерьле алмайды. Жалгыз-жалрыз ербецдеп, Кек кряндар заулайды. Муздай суын аткылап, Ак, бастаулар кдйнаган. Тана-торпак, шапкдглап, Ок^фалап, ойнаган. ...Тамаша едд жазгы орман: Тамашалап мэз болтам, Кдйран Кдрасазым-ай! Уйрек ушып, кдз к,онран!.. 8.И.1976. АРЫЗ ЖАЗЫП КЕТЕЙ1Н Бугш менщ туран кушм. Ой, бэле-ай! Мына адамдар неге жатыр тойламай?! Банкет жасап берер еддм ез1м-ак, Тэщрдщ 6ip жарытпай-ак, крйраны-ай. Мына дуние неге жатыр ундемей, Алаулатып тойдыц шорын урлемей? Кушак,-кушак, гул шок,тарын лак,тырып, \"Мынау — шапан, Мынау — атыц, мш!“, — демей. 252

Мына журткд жакдады ма элденем?! Бекер eMip cypreMiH бе елде мен? Халидин, Сенщ кдсиет1цдд б1лем деп, Боскд eMipiM e iri ме екен эуремен?! Айтамын деп куанышыц, муцыцды, Баска арнага бурдым ба элде жырымды?! Мен, 6epi6ip, езщменен 6ip болам, ©зегше тепсец дары улынды. ...Тойланбаса тойланбасын, Не етейш. Той кермей-ак, сый кермей-ак, етешн. Кдламымды 6epuii маран, бэйбнне, Болашакдд арыз жазып кетеюн... 911.1976. Ей, Бауырым! Неге сонша саррайдыц? Кдпалансам, менщ дары бар кдйрым. Мен журтыма муцымды емес, Жырымды, Куанышым, шаттырымды арнаймын. К,айры-муцы неге керек 6ip бастыц, Ел1м барда, есецпреп турмаспын. Кундер маган келецкесш Tycipce, Халкдша кеп сырымды айтып муцдастым. Кайтер дейсщ кара бастьщ толгагы, ©тер-кетер, Шаруа рой крлдары. Абдырасац, арка -ripep айбыныц, Аскдр тауыц курсшбесе болтаны. Ей, Бауырым! Неге сонша муцайдыц? Мен муцайсам, сенен бетер жылаймын. Кеп ойланып, аз курсшген халкдша, Кдраймын да, Кдйраттанам, шыдаймын. 253

EpiK-ri елмз, булшбеген кррраны, (BapiMi3re белгш рой ол жары). Кайтер дейсщ кара бастьщ толрэры, Тек журтымыз курсшбесе болтаны. 9.111976. HECIHE 0MIP СУРГЕНСЩ? \"Сураушыныц суйген асын им берер\", Барга — ырза, Жокдсд — сабыр, кун керер. ©юнем1н, еппгемш несше, Tipi журсем, маран кезек 6ip келер. Осылай деп ойламаган басында, Мэз болыппын 6ipey шашкдн шашута. К,ашан керем кермегендд жасымда?! ©Mip деген осы екен-ау, расында. TipmiAiKTe не жетедд кергенге, Тек eMipiM етпесе екен шерменде. Не жыны бар?! Бакдгг м е т кергенде, Кетедд урюп, ендд жете бергенде. Тусшбёймш не пэлемнщ барльпын, К,айран басым, кдцрыдьщ-ау, кдщыдыц! Менщ де 6ip болар шарым болды Foft, Кдйда экетш барасыц сен, тагдырым?! \"Сураушыньщ суйген асын и м 6epciH\", BapFa — ырза, Жокдд — сабыр, кун кореш. ...Ей, бауырым! © з дэрежец болмаса, Бул жалганда HeciHe 0Mip сургенсщ?! 9.11.1976. 254 ъ.

ТУЙС1К - 3 Киген кшм, аскд ырза кундеп 1шкен, Жалык,тым-ау осы 6ip кун Kepiстен. У м т м де узшп бара жатыр, Мына кургыр мандымай журген ютен. Не боп барам осы мен куннен-кунге?! \"Пршшктщ маша кун керу ме?! ¥йк,тап кетсем маужырап, кдйтер ед1м, Мандыта алмай ештеце жургешмде?! ©Mip етш барады ертецменен, Кдйтем оны Жанбаган, ертенбеген. ©з1мнен ез1м бупн жеркенемш, 0м1рде еш нерседен жеркенбеп ем. Кдраймын жеткешме, еткеюме, ©MipiM осылайша кеткеш ме?! Алдыма ак, кдгазды жайып к,ойып, Пышырап куры отырмын текке, MiHe. Жырым да, сырым менщ юмге керек? Болмады куткешмнен 6ip де дерек. Жан таппай жарык, 1здеп тунге кдрай, Мен дага откд тускен 6ip кебелек... 9.II. 1976. АТТАНГАНДА \"К,ош!\" — деп, кднат кдгады кустар маган. “К,ош!\" — деп, мен1 кушак,тап, кушкдн далам. Аманатгап 6ipeyre жатыр мет: Аманат, — деп, — уямнан ушкдн балам. Гулдер дагы крштасып, киылып тур, К,ош айтады талдар да ишп 6ip. Неге 6api к,оштасты мешменен, Кдндай тагдыр алдымда буйырып тур?! 255

Неге келдер крштасып шайкдлады? К,ош, крш деген жацгырык, кдйталады. Салбыраган таулардыц кдбагынан Bip кешстж, б1лмеймш, байкдлады. Барлысы да крштасып epiKTi алар, (Крйшы, 6api еншешн желж болар...) Телеграф сымдары ызындайды, Жаткдндайын суык, 6ip 6epin хабар. К,арсы алдымнан кдра жол кдрсы арады, Буюл елке крштасып жар салады. Аттанып кетап барам элдекдйда, К,андай тагдыр, бшчеймш, Кдрсы алады?! 9.111976. KYH УЯЛАП... Кун — кезше уялап кек келдерддч, Тамшысында дихандар теккен тердщ. Бар т1ршшк бойына кдн ж1берш, © з м1ндет1н кдлткдюыз еткерген кун. Кун кезшен теплш, тамган нурдан, Буки\\ TipAiK оянып, арман кутан. Куннщ шипа шуары сипап етсе, Kepi емендд куартан жандандырган. Кектемеде кдрсы алып шуак, кундд, Кек пен жерге керемет куат юрдь Жасыл шапан жамылып мауытыдан, Ecxi тонын ер елкем лак,тырды. Оятуда барлырын кун шуага, Ойта тусп, к>ф асты, тыншымады. Кузден берп уйк,татан кек епннщ, Kin-кппкентай кулатын шымшылады. 256

Шагылысып бастаудыц туньнымен, Б1рде ойнайды кулыннын, тулымымен. Жасанткдлы жайлауды бара жатыр, Bipre iAecin жылкдошы курырымен. W .Ilt976. ХАЛ MYIUKDI, к д лк д м Керемет кезде тусак, та, Керемет шак,та турсак, та, Биумрмей iurreH тынсак, та, Бодщ хал мушк1л. бул шак,та. Зауык, жок, сауык,-сайранра, К,она алмай журм1з жайлаура. Бэйгет бермес кек кдскд, Бул кун1, кдлкдм, байлауда. Ой менен igjppa ап кдшкдн, Шок, шайнап журш, от баскдн. Бэйгет бермес кек кдскд, Б1збенен 6yriH крштаскдн. ©тюзген кундер дурмекпен, ©ткен шак,тармен 6ip кеткен. Не таптык, арзан курметтен, Арзан сауык,ты гулеткен? Хал мушюл, кдлкдм, бул шак,та, ©ткенге мойын бурсак, та. Барсак, деп айла кд1лсак, та, Жетизбес енд1 кусак, та... 10.П.1976. СЭЛЕМДЕМЕ Менен сэлем айткдйсын, cypaFaHFa, Сурарайсьщ уй iuii дш аман ба. ©Mip Keuiin жатыр де ол да езшше, TipAiK керек, эрине, Tipi адамра. 257