М Мақатаев. Т3 шығармалары

Агайдыц тойы жасалды, (Арманым ед1 кдшанры). Куанган кецл! босанды, Э ж ем де кезге жас алды. К ел1н нщ бетш ашкдн-ды, (HiAin байгус жаскднды). Ж аскднды дары... жас кддды... EpTeci cofhc басталды, Алды да к етп жастарды. 5.1.1975. Ж АН Ы М -АЙ ! Жаным-ай! Жабык,тырма, жабык,тырма, Кумар рып, кеп нэрсеге зарык,тырма, Ж ы ры мнан тарыкдырма, тарык,тырма. Жаным-ай, Н еткен крын eMip деген! Бугш от, ертец м енщ KeMip денем. KppiuaAFaH тер т кубылам тем1рменен, Жаным-ай! М е т ц шуак, кундер1м-ай! Артымнан кднден е сек ургенш-ай, Кднденмен куресе алмай жургешм-ай! М ен десе Куцадз-туш к ез 1лмейдд, Уред1 де турады, б ез1лдейдд. Жаным-ай! Н еге с е т сезш бейд1?! Адамдар 6ip ж ылы с ез щгмарасын, Жаным-ай! Н е о н е с ен рсцналасыц? Жаным-ай, Сыйламаса сыйламасын. 5.1.1975. 158

Т ун маран уйк,тау уш ш жаралмаран, (¥йк,тасын сапарларын тэмамдаган). Алдымда сапар ж олы тарам-тарам, ¥йк,тасам, барлыгынан кдрац кддам. Т ун м енщ уйкдш ymiH жаралмаран, Т ун келсе, туйснс тусш алац болам. 1здеймш жок,тарымды таба алмаран, Ацсаймы н жерлер1мдД бара алмаган. Алдандырып, алдилеп кеше-бугш, Н еш е ж ылы м e r r i екен, неш е KyHiM. Кдншама ойлар кдлды екен кдза болып, Ж астырымньщ астында, тесеп м н щ ? Тущлддрш т у о м н е н сыйкдф ашкдн, Кдншама ойлар кдлды екен уйкдг баскдн? Кднша сэттер ражайып Faflbin болды, Оянганда, с у р е ц а з сыйкд1 кдшкдн. Т ун маран уйк,тау ymiH беры меген, ¥йкь1 тец шала-жансар е л 1мменен. Кднша менщ алдд екен уакдггым?! Ак, тесек, ала жастык, кеб1ндеген. 6.1.1975. БАКД>1ТЫМ М Е Н Щ А Л Ы С Т А Алданбайын арзанкрл жубанышкд, Алданып жубанышкд, курак, ушпа! К дз1р менен кдшьщтап куаныш та, Bftreyip, 6ip бакд1тым тур алыста. BeArici3 ж етем бе OFaH, ж етпейм ш бе, Кдлам ба орта жолда жетпей мулде? Эйтеу1р, 6ip бакдпым тур алыста, Карем бе, кегерем бе, кектеймш бе?! 159

Болганмен кднша муцым, кднша кдйгым, Ь деуден бакдпымды шаршамаймын. 0MipiM, Берер болсац, узагынан, втк нпш бакдгпы мен ацсамаймын. ©MipiM! Сен деп келгем, сен деп келгем! Ак, еддл арманымды тендеп келгем. Айы рма алыстагы бакдггымнан, Армандап ацсап керген, шелдеп керген. Ж ы лдардыц узаруда Ti36eKTepi, Ж а з erri. Бара жатыр куз д е е тк ел ! Кдю та етер, К^ыспен 6ipre мен де етермш... Бакдггым ж урсе болды 1здеп меш. 61.1975. Ж а з еддм кеше, Айналып кузге барам ба?! Ж алын жок. О т жок, жасыган мынау жанарда. Ауыткдш K erri аймалап турран самал да, К еуле п тур мше, Д ауы л ма элде боран ба? Булттанып кетам, Бусанып элде жауам ба? Ж е л айдап элде ж ердщ тубш е ауам ба?! Кдлса екен HepiM ауамда, мына даламда, Т успесе екен келецкем Tipi адамра. К уз болса, болсын! Умтмдд, эсте, узбен мен. К ектем нщ сепкен ж eм iciн маран куз берген. Сырласып турам, Орылган алкдп, Сыбызры тартып курайдан, KyapFaH кула туздермен. 160

К у з болы п турып, Бак,тарды ойга батырам. К уз болып келш, Кдсьща, кдлкдм, отырам. Отырам даты, жазынды с ен щ шак^рам, Аймалап турып, С ейлейм ш жаздьщ атынан. 6.11975. IUAJIFA БАРЫП... MeHi Kyrin керш щ кдлраны анык, Х алш 6iAin кдйтайын таура барып. Есен бе екен кек суц п шыршалары, Еркелетш тур ма екен кд>ф самалы. Аман ба екен акиык, кырандары, Аскдрында uiaiyjpFaH уларлары. Тастары да тауымныц сушктт едд, Тагылары ж ур ме екен, кижтерк Т ау курары — тарынран кдрры бауы, Таспен ойнап жатыр ма тау булагы. Аман ба екен куба тал, Kepi емен, Селем берш кдйтайын берше мен. Kepi таудыц сеш лтш баста муцын, Бетзн cypTin кдйтайын тастарыньщ. М ен тербетш етеш н 6eciriMAi, BeciriMe келгенш е баскд буын. Базарлырым, барымды кдмдап алып, Халш б ш п кдйтайын шалга барып. Кднша уакдгг 6TKi3in салмагалы, Cipe, MeHi сарынып кдлганы анык, 6.1.1975 161

ЖЫЛКДЛБЛЙДЫН, ЖУРЕГ1 Ес1мде эл1, Кдрасаздары дшрмен, С у сокддн барлык, тастарды уршык, ушрген. Е ам д е 6api... Жылкдгбай кдрттын, уш де, ©3i де, дшрмеш де, Аппак, тозац кшнген. Сакдлы да аппак, М урты да аппак, Bapi аппак, М ектептен шырып, ж щ ш ж е Судан api атгап, Ж ы лкд1бай кдрткд ж ететш едд жетзмдер © 3eri талып, Аш лак,тардай жалак,тап. Ортан жЫктей, Т ем ею сш кдрт орайтын, Орайтын даты, 6ip-6ipAen 6i3Ai санайтын. Санайтын дары, крйнынан алып кулшесш, Тепе-тец белш, К урсш ш узак, кдрайтын. ...Су дш рм енм Экеткен мунан и м едщ? Ауылга барсам, айналып орнын журемш. Кдйтеш н ендд, Осында Mauri сак,таса, Артында кэлран Ж ы лкд1бай кдрттьщ журегш... 6.1.1975. ECTI КУНДЕР1М Кец1\\й,е Кептен 6epi мен ©м1рдД кектем Kepin ем. Ендд-ендд TyciHin келем, ©ткенде еткелдершен. 162

Кей-кейде жыгылып барып, Кей-кейде жырылып та алып, 0 м1рдщ сыры н укдадык, О л СИзден бугынып кдлып. Тыцнан ж о л татпак, та болдык, Тыцнан нар татпак, болдык,.. Акдфы батпакдд крндык, Сонан сон ак, мак,та болдык, ...Беу, м енщ ес1л кундер1м, Б1лмеддм eciM KipreHiH. Эйтеу^р, ecin жургенмш, 0 м1рдд кепип жургенмш. 0йтеу1р, ecTi бьлмеддм, Бшмелдм кештщ KipreHiH. Крш ендд, ecKi кундер1м! К е л е гой, ecTi кундер1м!!! МОЦАРТ. “ЖАНАЗАСЫ” Реквием Bipey кеддд де кдра кшмге оранган: — Ж аназа куш н жазш ы 6ip, М оцарт! Дедд де, жогалган... Э лд е 6ip елее... Э лд е 6 ip адам болар ма? А за туткдн, Ац-тац Моцарт, Бар жумы сы н догарган. Аты мен ж енш бглешн деп артынан, 1ле шыкдфн-ды. Аула алдында сэл турган. Аты -ж еш KiM екеш белис1з, Кдра ки1м гайып бопты антурган. 163

\"Ж аназа кушн жазшы 6ip, М оцарт!\" Азалы ун... Ж аназа куш е л г т оныц назарын. Бул ем1рдщ тозагы менен мазагын, Тэрйс етсш 6ip. Ж азамын оны, жазамын! ©щ м бе элде, TyciM бе элде?.. Тээдргм! Рояльдщ жэйлап басып 6ip кер/у тамырын. Х ош б о л ецад, хош бол, хош бол, бауырым! Д егендеш н к урсан т алды ауыр ун. — Хош бол, Моцарт! Дегендей ме журеп?! С е л к1дДрш, куац тартты ipe4 i. — Ж аназа куш н жазшы 6ip, Моцарт! — Япыр-ау, nepinrre ме элде, nepi м е элде, и м ед1?!. К уй пернес1н тары да келш 6ip басты, KyuipeHin барып, 6ip унмен 6ip ун муцдасты. © м 1рд1 мынау азалы, ауыр ун басты, К уйзелш , жэйлап, ©Mip мен ел1м сырласты. I. ТАБЫТ YHI М ен сеш суйгем Ж аныммен суйгем, Жарык, Кун! Ж атсам да суйем туцриыгында тамук,тыц. Ак, сэулец сенщ аймалап MeHi, Жарык, Кун, Турран да болар усттнде мынау табыттыц. Барыштан куйган раламFa ортак, шуарыц, Сезгемш , б1лгем, М ен уш ш 6ip кун тынарын. Тастама мен1, Тастама меш, Шырагым! Ш уагы ц TycciH, Ш еп болы п мейл1, шырамын. 164

Крматай кец1л кумартып еткен эрнеге, TipAiKTe сонау тускем ш талай еуреге. Кеш кен е ш р де, К ер ген бакдгг та — барлы га, Жетпейдд екен рой, Bip кунддк сенщ сеулеце. Bip кунддк сэуле... Bip кунддк жарык, мекешм! М е ц г ш к тунек кдпаскд кдлай кетемш. Келмейдд-ау тшм... © лгеннен сура дер еддм, T ip i жандарра, ©Mip дегеннщ н е eKeHiH. ©Mip дегенге, TipAiKTe, cips, жетер ме ой. Жарык, сэуледен баскдныц 6api бекер Foft. Бекер Fofi 6api, Бекер Foft 6api, бетен Foft, ©Mip дегенщ 6ip кунддк С э уле екен рой!.. Тамшыдай рана нурына, мше, зарыкдым, ©Mip осы екен, сырына, мше, кдныкдым. Ж аса сен Мэщт! Ж аса сен Мэцп! Жарык, Кун! ...Табытпын, табытпын, табытпын... II. ХАЛЫК, YHI Аж алдьщ аяз, боран, TyHi еткенде, Кектем кеп ж ер бетше гул еккенде, Кдлзралдак, кдра жердд жарып шырып, Кддалар кеуделерге, журектерге. Ас панда алапат куш дур еткенде, Кок пен ж ер т т р к е н ш ддр еткенде, Кдк, белш кдра бултты кдкдгратып, ¥шкдлныц турар сен щ тунектерде. 165

Болашак, дуниеге шыр еткенде, Bip урпак, 6ip урпакдф ьлеккенде. Аспалы Kenip болып кдларсыц сен, Ж алгайты н журектердд журектерге. Bi3 сешмен, С ен б1збен кэнаттандьщ. К,анатганып, халкдща нэр ак,тардыц. С ен щ кеш щ ток,тамас ж ер бетшде, © лм ес Mauri canapFa жаца аттадыц. Эрине, суык, кдйгы, суык, кдйгы, К ещ лш халкдщ 6ipaK, суытпайды. Егерде халык, езш умытпаса, Бакдлл бол, халкдщ ceHi умытпайды! К,айырымсыз кдзага е лщ бас урмайды, Саган деген сагыныш басылмайды. Табытыцды жасырса, ж ер жасырар, А л уакдлт ез1цдд жасырмайды! III. ЖЕС1РЛЕР YHI Жалранда-жалган, жалганда, Ж е а р д е н муцлык, жан бар ма? Ж алганда ж алгыз кдлранда, Эддра кдлран арманга, Араш а тусер жан бар ма? Жалранда-жалган, жалганда, Кдцырап 6api кдлран ба? Ж е т е алмай алгы тандарга, Кеттщ -ау, боздак, арманда. Арада ж урген асылды, Алды да ажал, жасырды. Опты да, ж утты кдра жер, Аты лган кектен жасынды. 166

Панасыз кэлган жесзрден, Б1ржола умгг кес1лген. Жаркдфап жанран шырак,ты, Сокддн да дауыл енпрген. CeHi де жуткдн кене жер, Сан р ет aAi кегерер. Салтанаткд э м беленер, BipaK, та маран не берер? Тегер де муцын, женелер, Кез1мнен жасым себелер. Тасбауы р табьгг тас кдглып, MeHi де 6ip кун шегелер. Сен суйген орман, келдерге Ж ы л сайын кустар келгенде, Кекжиек, сонау белдерден, Сагыныш сагым кергенде, Зарыгар саган шер кеуде, Сарынар журек шерменде. Твзерм!н кдлай муныца, Ж е те р гам сен щ куньща? Н е ктермш ажал урыра?! Ш омылып кездщ суына, © з 1ц жок, кднык, сырыма, © тер м ш жасып, бурына. Кдшаннан ж ерж кдра жер, Ж еслрдщ кэйры-муцына. Крршаган туман жан-жарым, К елмеске, кусым, самрадьщ. Х ош ендй Узжген менщ арманым, Х ош бол, Ардагым!.. 167

IV. ЖЕТ1МДЕР YHI Б1здер — Жет1мдерм1з, Жетзмдерипз. Акданньщ, Аяз кдрдьщ етш детз. М ына сарац е т р д е н cayFa сурап, TipmiAiKTin мазасын кетзргемйз. Б1здер — жетшдерм1з! Б1здер — жетаядерлпз! Д оп кд1лы п ж ердщ шарын етудешз. Бостан-боскд елмейшз, © кш бещ з. Ж еюрмещз, Б1здерге жешрмещз, Ж еш рмещ з! Босарасын паналап талайлардьщ, Талайлардьщ басынан сешргем1з. Ce6e6i ж е,пмдерм1з! © к ш бещ з, б1здерге жешрмещз. Б1здер — ж ет см л е р т з!!! ©Mipre к елу де еп з, к ету де епз, С ур ец а з етуде жаз, етуде куз. Ж алганда ел1м бар да жетсмдер бар, Сондык,тан мэщтлйске бешнгем1з. Bi3Aep — жет!мдерм1з! ¥ры лар да емесшз, кдрылар да! KjapFbic тацба б1здерден арылар ма?! Ж ы лы нам ы з 6ip ауыз жак,сы сезге, К др гас аяз 6i3AepAi кдрыганда. Ж асамаймы з киянат жаны 6apFa. Ж а н ы бар жан 6ipax, та табылар да? Ж етзм кец1л жак,сыга жарытан ба?! Б1здер — жетзмдерм1з! Ж ет(м д е р м 1 з! Ж етзм болы п журш-ак, жеттлгешз: Д е щ е л е к жердщ шарын допша куып, М азасы н TipmiAiKTin ке-пргелпз. 168

\"П рш ш кте 6ipeyiH 6 ip ey кундер, Б1зге ж ат елл юмдер, T ip i юмдер... Ж иылып, Ж е р шарыньщ жеттмдерь Алды нда Акдкдттьщ 6ipirina,ep! БЕС1К Ж Ы Р Ы Элди, Элди, Ак, балам, ¥йк,тай рой, уйк,та, Жат, балам, М ецгш к ceni тербеуге, М ец гш к 6eciK сак,тарам. Кундер де мунда жок, балам, Тандар да мунда атпаран. Tycipin сэуле тунекке, Жат, балам, Элди, ак, балам. С ор да жок, мунда, бак, та жок, Атак, та, курмет, дацк, та жок, Жетпейдд мунда есек те, Жетпейдд саган аткдн ок, Элди, элди, ак, балам, М е ц г ш к тыныш жат, балам. Жок, мунда курес, ерегес, Куцшиуцк, кулык, тебелес. ©з1ндей мунда кеп елее, Ак, балам, жалрыз сен емес. ¥йк,тай Foft, балам, шошынба, Бауырыц, жарьщ, досьщ да, Андыган жауъщ, кдсыц да, ToFbicap 6epi осында. ¥йк,тай рой, балам, шошынба. 169

Шулама, орман, к еч дала, Баламньщ алма мазасын! Тербетш турам мен рана, М ец гш к жанныц азасын. Элди, 0ЛДИ, Ак, пенде, Тыныштык, тауып, жат менде. ©MipAi кдндай сыйласац, ©л1мдд сондай жат керме! Баурыма м эцп сак,таран, Элди, Элди, Ак,балам... Элди... Элди... Элди-ай!.. 7-10.11975. HEHI К0РД1М Н е керддм демеймш, HeHi керддм. Маган, eMip, KepciH деп н е т берддч? Ештеце де кергем жок, Кермей, б1лмей, Ж е ш м е е лп м келедд, ж еш м е елпм. KepreMiH жок, куаныш, кдйрыны да, Куанура мурса жок, кдйрырура. Жокднылык, та ж ат маран, байлыгыч да, Крнысым бар крс ж олды ч айрыгында. М ахаббатгы б1лмеймш, суюдд де, Суймей OMip еткерген кушм мше. Ж у р е п м е б1реулер рашык, болып, Иьлдд ме, бим ейм ш , кушндд ме?! 170

Жак,сылы1ы н, 6ipeyam кррльпъш да, KepreMiH жок, бш чеймш бар л ы га н да. Куанышым 6eArici3, зар-муцым да, Тац нуры да б е л п а з , тагдырым да. Н е кермеддм демеймш, Н е керд1м мен. Керермш деп бэрш де келер куннен, Айры гына крс ж олдыц крсым TitcriM, К рс еркеигп туйемд1 шегерддм мен... 1 U . 1975. МЕН CEHI УНАТАМЫН... М ен с е т унатамын. Дегенменен, Баскддан кермегендД сенен керем. © з обалыц езщ е, езщ нен кер, Bip KyHi Faftbin болсам егерде мен. Баскддан кермегенд1 сен ен керем, С ен биж те ж урсш деп, темендегем. KiM екен меш е зщ е дуалаган?! О, тоба! М ен негылран елерм ен ем! KiM екен меш caFaH дуалаган!? (С еш зз де кецЬлденем, куана алам) KiM екен, М еш сенен айналдырып, Цирктщ аттарындай куалаган!? Дегенщ нщ 6epiH де ж асап журш , К ерсетпеймш заредей асау кд1лы / С енщ рана ыркдща бас алдырыг/ ByFa берем... 7 Негылран жасандылык,!.. / 171

М ен ceHi унатамын. BipaK, 6ipaK,.. Мешрщад кдйтею н жылап сурап. ¥натамын дегеш м — жасандылык, Саган деген ж урепм курак,-курак,.. 14.11975. \"А дам кдйдан жаралган?\" О сы н ау 6ip сурак,ты, Топш ылаймыз сан алуан, Ж ауабы жок, турак,ты. Угалнамыз гылымнан, Топш ылаймыз .ддндерден. Адам кдйдан туылган, Tempi, оны гам керген? Судан ба элде оттан ба, Ж ерден бе елде куннен бе? Вардан ба элде жок,тан ба, Маймылдан ба, шлден бе? Эр нэрсеге ущлдж, ¥к,сап бак,тык, эргамге. Ацыры кеп жупнддк, Рулама шал Дарвинге. ...Мен адамнан жаралдым, Ниетзм жок, айнура. Баласымын Адамньщ, ¥к,сагам жок, маймылга. (K ici ем есш н! Адаммын!). 1511975. Кок шырып кдлды кунгейге, Kerepin 6api кетсе екен. Керш бей кеткен 6ip бейне, Келбецдеп алдан етсе екен. 172

Т ек се екен кектен ак, жауын, Ак, жаулык, самал алса екен. Ж абыркдп кдлран тауларым Жадырап сэтте кдлса екен. © те алмай сонау кек белден, Ш ымы рлап са га м кдйнаса. K erep in кдлран бектерден. KenciTin жылкд1 айдаса. Шындардан узап шыга алмай, Шынарра булттар байланган. Булак,тар урш п куландай, Куйылса темен сайлардан. С эби лер шулап жан-жак,тан, Ж агасы н к езсе жылраныц, Уздште-создык, аулак,тан, Е сп лсе yHi тырнаньщ. 15.1.1975 Ш ып терлеп дала бусанган, Сагамы кдйнап шымырлап. Бозторгай ушты жусаннан, Сушнпп сурап шырылдап. Саганып несер жацбырын, Аулак,та к длгап бак, тынды. Ак, булттар мамык, жаулыгын, Аспаннан тем ен лак,тырды. Кдлкдды кекте ак, мамык, Кдлдырып кейде келецке. Нуры на кунн1ч кдк,танып, Шуак,тап жатыр кец елке. Шуакдд толы жан-жагам, (Ш уаккэ кумар б у л ж алтан). Шуак,та шыбык, талдарым, Шуак,тап туры п бур жарган. 173

К ектем п самал кек белде, КвпдаДр шэш желшнген. Ж ап-ж асы л мына кектемде, Жасарран eMip елт1ген. 16.и 975. КЕЗДЕСУ — Ж а н едж жалын, от кеуде, Х а л кдлай, жецге, хал кдлай? С енен д е жастык, кеткен бе? О, дарига, Ж а лр а н -а й !. . М ш езщ асау куландай, К елгенде саган байкдушы ек. Алдыцда сет и , тура алмай, Ж а л т бурылып тайкдушы ек.. — Бурынры KyHiM жок, менде. Х ал кдлай, кдйным, хал кдлай Ойнаушы ец сумей, отпен де, Талгамай 6epiH, ацдамай. Азамат едщ балгадай Балгадай шарьщ еткен бе? О, дарига, арман-ай! ¥мыт боп 6epi кеткен бе?! ...Екеум1з к ет п к аркдлай, Э ц г1ме ж1бш жалгамай. Кектемп аспан курсшш, Курюреп кетп: — Жалган-ай!!! 16.1.1975. 174

М ы на 6ip к елген мамыр ма? Мамырла, булттар, мамырла, Калпягынды алып, бауырлар, Басынды тесе жауынга. Аспан тур, мше, курюреп, Шамшт кдк, эже, ырымдап. Кектер ме егш дуршреп, К ек б иец аман кулындап. Есен-сау туцгыш немерен;, Оралар ма екен эскерден. Тунар ма екен тещрек, Ш убырып ерген жас телден. Дэн бе екен элде сут пе екен, Кдрашы мына жауынга. Кдйсысы биы л мык,ты екен, Епн бе элде сауын ба?! М ы на 6ip келген мамыр ма?! Мамырла, дала, мамырла. Аркдцды тэсеп жауынга, Дамылда, TipAiK, дамылда. 16.1.1975. С0У1Р АЙЫ Сабылып келдд, MiHe, cayip айы, Cayip айы — кдзак,тьщ Teyip айы. Жылайды да турады жылацкы булт, Бара жатыр не болы п ауа райы?! Ак, несер, eTKiHiuici — 6api дайын, Сабылтып келген мына cayip айын, К у п ы керш дикдндар куптаганмен, Малшылар салып отыр сарыуайым. 175

Ж ы лап тур, жылацкы булт сабылып тур, CaFbiHbin тур кун нурын, ж абы гап кыр. Б1рде жауын, 6ipece карта айналып, Cayip айы малшыта кдкынып тур. Шопан жур малыменен, кептен белек, деп. Т епеп тур, К елер емес кектен кемек. Cayip айын сыкдыртып сыбайды кеп, — Куррырдыц Ty6i Tycin кеткен бе?! - Ойында — api ашу, api уайым, Эйтеу1р, оцдыртан жок, cayip айын. Cayip айы — малшыта сарыуайым, М алм ен 6ipre багады ауа райын... 16.U975. Ш ьщ ы лты р аспан шытынап, Ш ытынап сына жаздайды. Ж улды здар шоры бытырап, Шок,танып турып маздайды. Белбеуш memin, арытып, Аспанды жалтап жерменен, К ус ж олы жатыр шацытып, Келбеген кекте келденец. © зен н щ музы шатынап, Сатырлап сынтан суык,тан. Аязды тунде атырап, TipAiriH 6ip сэт умыткдн. Аязды тунде акданда, И т урмей, тауык, шакырмай, Аркдсы н суйеп ак, таута, Кфштанып ауы л жатыр жай. Тыныштык, деген — жан i3ii, Сагынып келген жардайын. Оянып кетер Tepi3/vi, Сипасац болды мацдайын... 16.1.1975. 176

ГУЛДЕР СЕМ1П БАРАДЫ Ж е р ылгалын, кун нурын керш толып, Бал арата бар нэрш 6epin болып, Куннен кунге дерт жецген нэрестедей Гул саргайып барады семш, сольга. KepiK кеткен лала гул, раушаннан, Ж апырагын, сабагын кдграу шалган. Сумацдаган урыдай суык, ж ел тур, Жабыркдган гулдерге ылац салган. Аж ары мен крштасып, алацымен, Гулдер семш барады сабагымен. T y ri кетш, жаргакдсд айналган ба Кездщ жауын алатын дала юлем? Кунде керсец Тураты н кунде ертен1п, Гулдер сенга барады, Гулдер сенш. Гулдер семген, Саргайган дала мунда, Г у л о з керш шамалы кдланыц да! Сабаганан узглген гул раушан Ж азды экетгп барады жанарында. 17.1.1975. ЖАРТАСКА ЖАЛРЫЗ ГУЛ 0CEP Сабагы е ла з сары гул Ж артаста ж алгы з тур ecin. Ж а уы н ба, ж ел м е — 6epi 6ip, ©зш ш е ол да куресш, Жартаста жалгыз тур ecin. Д энеце де атпай ж е л т п , Олжасыз кдлган 6ip мерген. Отырган сэтте epirin, Жартастан жалгыз гул керген. 177

Паналап тесш кененщ, Ж ы л сайын осы гул есер. Керсетпек болып енерш, Кездедд оны 6ip есер. Bip есер отыр сушнш, Есердд крстап жацагы. УкШ кыздай ишп, Кцылды гулдщ сабагы. Тамыры терец кемглген, Жартаскд жаца гул есер. ©ткшпй мынау ем1рмен ©зш ш е ол да куресер. 17.1.1975. К т к т е р , мунда журмецдер, Бас багып отыр сум мерген. Боласыц гайып, байгустар, К,оштасып сайран кундермен. Тасада отыр сур мерген, Кетщ дер аулак, б у л жерден! С ур м ерген оты р бас багып, кДныцды сен щ шашкдлы. Кдласыц жердд жастанып, Кеттидер уркш , кдш бэрщ ! О сы 6ip мацды тастагын. Кдруын кезеп мергендер, Кдндарын талай кемген жер, К ш ктер талай елген жер, Кетзцдер аулак, келмецдер! Жер1ме жер1к болгандар, KHiKTepiMAi крргацдар! Кустарымды да атпацдар, Курацтарымды ормацдар! 17.1.1975. 178

Мацыма сэуле жуытпай, Кдшайды мынау кдоскдо кун. Ж алыньщ менен жылытпай, Жоралдыц кдйда, ушкдшым? Бытырап ойы м б уп н де, TopbiFaH болам то лгау сап. Отырмын, MiHe, щфде, Кдйдары жок, 6ip ж олды ацсап. Кумартып кдйран сэггерге, EciMe алам умытпай. Т ен ем ш аппак, дэптерге, Булыцрыр мынау ымырттай. Ж е тс е щ ш ж азы м — ыстырым, Аязды кыстан шаршадым. Кдйдасыц, м енщ ушкдшым? К елсещ ш , куррыр, ацсадым. Ж ы лы ны п бойы м б1ртчндеп, Ж урект! келш кдн тепсш. BipTiHAen миым булгалдеп, Кез1мнщ оты жарк, етсш. 17.1.1975. Ж АНАШ ЫРГА Б1лем... Б1лем... Сендердд, туыстарым. 0з1мсшш дурыс к,ой урыскдньщ. Кекпар тартсац ез1мдд, езд ер щ 6L\\, Жырларымда болмасын жумыстарьщ! Ж ы ры м менщ — ез1мнщ асау жаным, 1здемей-ак, крй оны ц оса л жагын. Ж ы ры м менщ алтын да, асы л да емес, Б1лесщ б е не затган жасалганын?! 179

Келесщ сыртымнан тон тш уменен, Жецбекс1Н, ж елеум енен iiuy деген... Акдш ба от пен суды тусшбеген, Акдш ба жанына акду TycipMereH?! 1шу деген, шынында, осал жатым, О сал жак,тан и\\е бер, шошандатын. ...Кулы б олсач OMipAi4, ез1ц болтын, Кдра басым кулдыктан кутылтамын! С е з сеш ю, сей лей бер, нан табарым, Эл1-ак, ертеч элэулэй таркдр ашч- Тутырычды бвйгеге крссач сен крс, Тулпарымды к,ор кдхлмай кдчтарамын... 17.1.1975. ¥ры нбай боран, жауынга, К елж ке мшген аяулы-ак, Алайда алые ауылта, Тетелеп тартам жаяулап. Жамылып мынау вуеш, Мачдайым тесеп шуакда. Ш омы лы п алам вуел1, Ш олпылы сылдыр булакдэ. Бауырым басып куракд.а, Кумарым кднбай турмаймын. Сонан соч шытып кдфаткд, Бозтортай ун1н тычдаймын. Алдымды Kecin ушкднда, Беремш сэлем кустарта. Иийп татзым етемш, И е а з TypFaH дыстаута. Кеч1лден y3in кер1мднс, Гулдерге татып кетем мен. KepiMAiK алам ем1рлж, Аяулы атамекеннен. 180

Ж е те м ш ацсап аяндап, К уп ц дер мен1, бауырлар. Ж ете алмай кдлсам жаяулап, Крндырар мен1 тауым бар. Келедд сокдак, ж ол бастап, Bip белден асып 6ip белге. Ж е т е алмай кдлсам, жамбастап, Ж антая кетем 6ip жерге... 17.1.1975. МАХАМБЕТГЕР, АБАЙЛАР-АЙ! в ш р д щ цысы, жазы, кектемдерц Кдгсылтаяц шацтары, еткелдер1, Адамньщ акддн кдны, теккен Tepi, Мураткд жетпегеш, жеткендер1 — Ж анымды ж еп ж ур м енщ кептен 6epi. Атысу, андысу мен таласудыц, Санасу, табысу мен жарасудьщ, М1нез1н мы нау адам баласыньщ, Б1лсем деп купиясын аласурдым. Алдында алуан-алуан мшездердщ, Амалсыздан келедд мыц езгергщ . Эрш м езш балайды данышпанта, Bip-6ip кудай санайды 6ip ездерш. Бшяейдд екем... Крлымнан келмейдд екен, Ж оц ты ацсап, жок, cycbiHFa шелдейдд екем. Крй ендд, тыйылайын, бутынайын, Ойымды opacaHFa белм ей бетен. Ж асы рмай ойымды айттым талай-талай, Кдйтейш к ет п 6epi кдрайламай. ...Айтарын ашып айткдн абайламай, Дарига-ай, Махамбеттер, Абайлар-ай!!! 18.1.1975. 181

Ж1Г1ТТЕР, МАКДАНБАЛЫК, BepiKTi acnaHFa атып аттан салып, Ж т т т е р , макданбалык, макданбалык,! К^ашаннан казак, деген сырмшездд, М акдаусыз да, макдансыз жаткдн халык, Сабырмен сабак, алып деу1рлерден, Сабы ры н сары алтыннан Teyip керген. Кдзакдф макдансын деп ж ер бермеген, Ж ер ш щ кецдшндей сабыр берген. Иыкдасып турсын деп елдерменен, Кдзакда молшылыкды кем бермеген. Алайда Ата казак, макдануды, Элзмсакдан бер карай ж ен кермеген. Д еу лет шалцып, ырысы аскднында, Кдкд1сы бар кдзакдыц макдануга. Даракы боп кдзагым кетпесш деп, Сабы ры тур кузетш арт жагында. ...IpreAi кдзак, болдык, Сакдар калып, К ус м1нддк TeMip канат, аттар калып, Э йтсе де, макданбалык, макданбалык,!.. 18.1.1975. ТУРАН ЖЕРГЕ Таныс елке, Таныс аймак, Таны с мац: А н о у ж ерде курбы лармен алыскам, А н о у ж ерде курбыжанмен табыскам. Алба-ж улба акдна булттар жарыскан, Таулар вне уйыкдап кеткен данышпан, Ж олд ар анау шубатылып шацы ушкан, Таныс елке, таныс аймак, таныс мац. 182

Шабындык,тар, EricTiKTep, Тогайлар. Т еб е ле р д щ т е б еа н д е — кек айдар. Ак, сарыммен араласып аулакдсд, Сагым болып бара жатыр квп ойлар Bip тынбайды шег1рткенщ шырылы, Ж е л K,03FaFaH ак, ш илердщ сыбыры, Bepi таныс: KiciHereH к у л ь т ы 1н аузында шацкдглдаган суыры. ...Айналайын! Атамекен, Ак, мекен! Кдндай кдзак, 1здеп ceHi тапты екен? Тукан е лк е тэтт1 екен Foft, Terri екен! 18.1.1975. TiAeriM кдйда м енщ кекке ерлеген ? Ж у р е п м кдйда м енщ кек кернеген? Ж уремш неге булай бектерде мен? Б1лемш... Тек терлегем, тек терлегем. Апырмай, 6epi 6iTin кдлганы ма?! Ж етгазбей арманыма, алдагыма. Аяй гер, арманым-ау, ардагым-ау! Уз1лген умшмд1 жалга мынау. Ж урп збе меш булай бектерменен, Алып ет аскдрьща еткелменен. TiAeriM бектерменен шектелмеген, Алдымда eMipiM бар еткермеген. Ж аны мда ж алы н барда, кдял барда, Аядай аулага м ен сыя алгам ба? Аяшы, ая меш, ардагым-ау, Апарып таста мен! кдяндарга. 183

Сыркдттанып ж ургенш е сызда кдлып, © л е ем д е елеш н мен кузга барып. My3Fa барып кулайын куздан агып, Сенддрейш отымды музиа малып. 18.11975. Ацрал досым-ай, Не д е й т саган, не дешн. KepiHeAi шпц, Ашылса болды кемейщ, Жак,сы да ceHi демешн, Ж аман да ceHi демешн, Кдсымда журни, эркдшан ceHi керешн. Адамга деген жак,сылырьщ да шамалы, (Жаманнан repi жогары). К еш тш жанды, Кей-кейде сенщ туещнен, Суп-суык, сумдык, усю рж аяз согады. Кей-кейде мына етзрж кулген кезщнен, Сумдык, 6ip жаггык, сезшем. Везшем онда езщнен, © зщ е деген, Достыгымнан да безшем! Мшез-кулк^лцды турлентпей, Болсацшы, досым, ©м1рде мына б1рбеткей. Жак,сылырьщ жур, Жаманнан repi жогары. Жамандыгын; да жанымнан менщ ж ур кетпей. 18.1.1975. БЭР1Н ДЕ К.ОЙШЫ... \"©Mip-ай!\" — деймш, \"©Mip-ай!” — деймш кейде мен, Кундер де erri, Ойнайтын колета жейдемен. К ездер де к ет п 6ipeyAep маган: “ Е й!\" - деген, Кездер де ж етп 6ipeyAep: \"Ci3\", — деп сейлеген. 184

Бэрш д е крйшы... К,озы туе втп аяулы, Т а л туе те кетп, 6eciH де мше таянды. М ы на жалганда не кдлар дейсщ баянды, К езекпе-кезек 6api д е ж ылж ы п таяр-ды. М уны да крйшы. М ахаббат ипрюн суытгы-ау! М ен даты оны, О л даты м е т умытты-ау! Ацсаган ж урек алдаса д а га кдншама, Махаббаттан да аспанныц А й ы жуык,тау. Верш де крйшы... Bapi де етер ток,таусыз. ©Mip ме eMip? © н б ей де еспей, жок,-барсыз? К езепм келш, Кеткенде келмес canapFa, Хабарсыз, i3ci3, кдлмасам екен жок,таусыз... 18.1.1975. ЖАНЫМ, СЕН ЖАСЫМАГЫН К ебейте берме, жаным, шашыц агын, Жаным, с ен жасымагын, жасымапын, H ecepA eiin 6ip сэтте басыламын, Шашылады шутылам, ашыламын. Ушкдшдарын жан-жакдд шашыраткдн, Кездер1м бар кей-кейде ж асын аткдн. Кдра булткд кдра да басымдагы, Кун шыгады деп ой ла осы жак,тан. Жанымнын, жак,сы ем ес тыншыганы, Тыншыганда журег1м туншырады. Жасынымнан, жаным, сен сескенбегш, Ж а й отыныц артынан кун шыр'ады. 185

Ж а й отымды алыппын бэсецдетш, EciM кетш кдлыпты, всем KeTin. Ак, жацбырдьщ нурына шомыла бер, Несерлетш алайын, несерлетш. Жаным, сен жасымагын, жасымагын! Н есерлетш алам да басыламын. Айкуш-уйкдни бултгардан ж ай атылмай, К ун тымырсып турранра ашынамын... 19.1.1975. МАЛШЫ АЙТАДЫ... К ун кетедд кдлзарып кек белдеуден, ©тедд ымырт узарып кекпен, жермен. Отырасьщ ой тастап еткендерге, Ы рза болы п OMipre кеппен керген. Ы мырт тусш, малыцды жайгагасын, Аркдц босап азырак, жайланасьщ. Ш айланасьщ, Ж антайып ойланасыц... Ойланбасац, н е о н е к,ой багасыц?! Ак, жалынын бур ж к ен кдгста мына, М алыцды да, жаныцды кдлскднында. М ундай кундД 6epMeciH деп -плейсщ, Д осы ц TyriA айтулы душпаньща. БДздщ TipAiK сагатпен шектелмеген! К,айдан бДлсш басынан еткермеген. Эрине, малшылар да бес кун icren, Era кун тыныруды ж ек кермеген... Арпалы сып кдыстармен, кектемдермен Ы рза болып eMipre кеппен керген. Ерюм1збен ерш бей ецбектенш, EHniiMi3Ai аламыз теккен терден... 19.1.1975.

БАЯРЫДАЙ - 2 Аймакддз кунддзг1дей ipeH, берген, А й mbiFap баягыдай курен, белден. Мамада курен; 6ecTi тацасып тур, Укдшты баягыдай жугенделген. Мамада курен, 6ecTi тацасып тур, Bapi д е баярыдай... Ж арасып тур. Баягыдай к елбеген жарасып кдяр, Баярыдай к ек сиыр бузауымен, Несшей урланып жанасып тур. Баягыдай кдзак,тьщ шопандары, ©picTepi, жайлауы, отарлары. Баягыдай барады 6ip келдншек, Баягыдай 6ip уйден от алгалы. Баярыдай TirinTi кдзак, уйш, Таза кюм, таза ыдыс, таза буйым. Баягыдай тартады таза сыйын, Шарапсыз да шатакрыз таза жиын. Баягыдай курецге ер саламын, © p ic кдрап, соны лы ж ер шоламын. Баягыдай ж ецгем м ен Э31лдесш, Х алш сурап кдйтамын Kepmi араныц. К у л е журш, ж ецеш ем кряды шай, М алдас курып отырам баярыдай. BapiH тартып алсац да, кдзекемнщ Баягыдай ниетш ая, кудай! 19.1.1975. КДРАША Барыттарын батыскд тузедд ме? Кустар ендд кдрасын узед1 де... KiciHecin, мендреп, мацырасып, Ж амырасып мал жатыр кузеу1нде. 187

Алы с-алы с ак, уйлер, крдыр уйлер, Палаткалар, жаппалар, ж улым уйлер. М а л жайылса к узп ады з 6ip ше-пнде, Bip шетшен трактор жонын илер. Атырапта терт тулж араласкдн. Кун бузылды. Т унер ш барады аспан. А ды зды д андыз-андыз кдцбак,тарын, © кпек ж ел домалатып ала кдшкдн. Аласапыран Аймадтыд TipAiKTepi, Дурлжкел1 даяр тур, дурлжкелБ Секем алтан п1лдердщ кулатындай, Желпьлдейдд уйлердщ тудлштерь Жаздатыдай гулдер жок, кдуыз жарган. Кдраша тур. Шьлде мен тамыз кдлран. Дуададтар б ул мадмен крш айтысып, К етер ш п барады ацыздардан... 19.U 975. CaFaaan сайды, жыраны, Паналап доетан дыстаука, К еп и м кеп ы лга турады, Сарыныш кейде дыскднда. Кдладан бадыт табылып, Ж адсарып ж ур гой KyriMiM. Адсаймы н кейде сагынып, Кд1стаудыц кекш1л тутшш... К ез салып турсад дедгейден, Bip белден ж ада асданда. Буп-буйра тутш кернейден, Буралып шыдса acnaHFa.

Жылкдьлар жатса жапырып, Тумсырын малып ак, кдрга. Кдлпарын булрап шакдгрып, Жылкдгшы турса кдпталда. ...Крцырси к ецнщ тугой, Астына Kipin купййц. ¥йкд1Ра ецад баткднда, Е сп л с е кенет шаткдлдан, Ypeibu уга уюнщ. Бойыцды мец-зец уйыткдн, Кдгзуы пештщ тынбаса. Астында муздыц буйыкддн, Булак?ыц ун1н тыцдаса. Жылк,ылар ж усап 6ip денде, Bip децнен аппак, ай туса. ©ткеш м кел1п 6ip демге, 0 тк ен ан кдйта айтылса... 19.1.1975. СОЛ TYHI Ауады да турады ацсарым-ай! 0 Ai сен еам десщ , Арш алы сай. С о л TyHi MeHi неге елтсрмедщ? С о л тун1 риза елдм, алса кудай. С ен куэ, Арш алы сай, С о л TyHi мен, Акдура тузак, салып е лп р ш ем. С о л TyHi неге MeHi аяп кдлдыц? Жацадан ауызданган 6eATipiK ем. (BeATipiK ем, арлан боп аяк,тандым). Шырылдап сонда сен! ояткдн юм? Есщде ме, К ез жасы... Ж алыныш ты ун?.. С о л TyHi неге м е т аяп кдлды ч?!

К/эра туннщ шпнде, кара бакдъщ, Атар так. келер кунге кдрамаппын. Тагдырдын, e3i берген махаббатты, Тер к e iin м эцплж ке жаралаппын... Арш алы сай! HeFbLAFaH керкем едщ ! С о л тун1 н еге м е т ертемедщ? С о л туннщ кдяметш eciMe алсам, С енен де, ез!м нен де жшркенемш. 19.1.1975. ЖАЛЕЫЗ СЭТ Ж анарьщ ж алт етп -ау 6ip ж ай отындай, Ж а й отындай жандырып, жоятындай. Ж а лгы з сэт п жанымды адр етюзген, Жасырдыц-ау, Жалган-ай! К,оя турмай. Ж алгы з сэтпен жанымды д!р етюзген, С е т алдымнан, курбыжан, и м епизген? Ж аны рьщ ды жасырып, аулак,тайсыц, Ж у зге тура кдрамас ж урек аз бе ец? Ж анарында гажайып от бар екен, KiMAi кдрып, юмдд ертеп ток,тар екен? Ж алгы з сэтпен жанымды д!р епиздщ, Одан баскд сыйларьщ жок, па бетен? Сап-сап, кещ л! Н е т ойлап, неге кетпц? Кдсиетш кемггпе кереметгщ. Ж аны мды адр етю зген ж алгыз сэтгщ, Жалганда кунын кдлай телемекпш. Ж анарлар ж алт-ж улт етш жай отындай, О сылай жан-жагымнан жай атылгай. ...Жак,сыны дуниеден жоятындай, _ Ж алган-ау, жасырасьщ кря турмай. 20.1.1975. 190

СЕН БЕ ЕДЩ? Кетеришей жургенде ецсем менщ, Армандадым, 6ipeyai керсем деддм. Bipey маран алыстан крлы н созран, К рлы н созран кдмкрршым, с о л с ен б е едщ Танысып та, ашынып сез!мдер1м, ¥зак, TanFa уйк,тамай, к ез шчеддм. Сонда MeHi 6 ip ey кеп алдилеген, Элдилеген сэбшн езщ бе едщ ?! Cepi куннен жалыгып, Kepi куннен, Жалгызсырап кей-кейде жерщм мен. Bipey сонда жанымнан шыкдайтурын, Жаны 6ipre мешмен cepiriM бе ец?! Кдлсылтаяц саттерде саган келддм, Жасырмай-ак, ха/имдд, жаман деддм. М уцым менен сырыма ортак, болтан Адам ба едщ! Аяулы панам менщ! Сен менщ кетерьлген ецсем бе едщ? Армандадым, езщдд к ерсем деддм. Бакь1т 1здеп ж ур еддм, с о л с ен б е еддц?! ...Арманым жок, алдыцда елеем сенщ. — Н е жетпейдц? Кулпырран мацайыц гул, — Д еп маран, Б1рза болмай агайын жур. Ж аны м барда, бойымда кдным барда, Ж ы ры мнан ж ан аш уын алайын 6ip. Bapi д е бар... Басымда 6api де бар. Ж а н eMecniH жарымжан Aapire зар. Ж етпейтйн ж уректщ aHi болар, Бакыт, бакдыц тарыдай д а т болар... 191

К,алраныныц 6epi бар 6ip басымда, 0 A i талай жараймын к,ырды acyFa. Ж етпейтЬн досым аз сырласуга, ©MipiM аз, жетпейдд 6ip FacupFa. Курсш геш м болмаса анда-санда, К е з жасымды кдкдш жок, кел жасауга. А здыры да румырдыц аландатпас, М ш д етп емес акдлндар кеп жасаура. Юм айыптап, сыртынан ю м кулед1, Содан болар жырдыц да жуюшгеш. Адам жырлап турганда, заман жырлап, KeperiM д е жок, шьнар, ю м бгледд?! 21.1.1975. ЕЙ, G M IP Д униенщ aFbiH да, кдрасын да, Мыцк, етпейсщ, кдбылдап аласыц да. Кдрасымен шамац жок, таласура, Ей, OMipiM, зымырап барасын, ба? Ж е р м ен кектщ ж елш нш арасында, Жел1гесщ, тусесщ кдра сура. К уйы н кутан кдцбак,тай аласура, Ей, OMipiM, зымырап барасын; ба? М ен отырмын тещ здщ жагасында, EepeciM де жок, OFaH, аласым да. М е т тастап, толкдлндар, арасыц ба? Толкдшданып, OMipiM, барасыц ба? Ш ац шыгарып i3iHeH куйындаган, Барасыц ба, OMipiM, кцындаган? Сы йы н маган, Ей, OMip, сыйын маган, Сыйынды алам м ен сеш ц буйырмаран! 21.1.1975. 192

Аласары п А й баткдн, А й баткднда аймакдсд, Ж у лд ы з шорын жайнаткдн. Аумайды 6ip кус жолы, Ак,тарылган кдймак,тан. К екж иекте таулардыц, Кетер1лсе Tyipiiri. Баурайдыц да, бар мацныц Кершедд KiHAiri. Бастарында М узартты ц1, Агарандар сэлдеа. ...Тунп сапар узак, тым, Bip кудайдыц aypeci. К езщ е уйкдл байланып, Кдлрытады 6ip демде. Туш бойы айналып, Ж ургендейсщ 6ip жерде. \"Ш эш орамал 6ip байлап...\" Шыдамадым, эн салдым. Ж улды зды аспан тур жайнап, К еуд еан д ей маршалдьщ. 21.1.1975. ИНТЕРВЬЮ Шетедщк эрйгтеске Bi3 мына кррамменен 6ipre есем1з, Т1лдесешз, уш м ен ундеселиз. Акднсдтгы айтуды б1зден сура, Акнкдтты айтуды б1лмесещз. Э к елер салып кеткен 1здерменен, Келем1з анык, басып б1здер деген. Б1здер деген — кргамньщ крлкэнаты, Б1здер б еле к жандармыз ci3 кермеген! 193

Солдатпыз Отан уш ш жанын узген, Арымызбен, кдламмен, кднымызбен. © з AayipiH езгеге билетпейтш, Курескерм1з! Н е керек та га б1зден! Bi3 — солдаты Л енин кррамыныц, Иеам13 Балга мен Орарыныц. Bi3 — Отанныц кдруы, дарынымыз, Акдшымыз Советтер Одарыньщ. 2 l.lt975. БАКДПТЫ ШАК, Апырмай! Бул н е кд1лран бакдпты шак, Аппак, дэн ак,тарылган акдж, кусап?! Алакднда маржандай сусылдаган, Аямай-ак, берштт-ау сусын далам! Д ала жатыр 6epepiH 6epin болып, Келер жылгы курнике ж ерж болып. Видай эцд1 куз жатыр кдфда мына, Бидай ецдд дикдн жур кдфманында. Э у е тур кус кднатын сырнайлатып, Ж е р жатыр кеуд еан д е Сырды ойнатып. Сы р да acbiFbin барады Аралына, Сортандаган ж и еп ала-кула. Дикдндардьщ к ересщ шат журкян, Атгандырран крймара ак, KypiuiiH. ...Апырмай! Бул не кд1лган бакдлтты шак, Ак,тарылран ак, Kypiui акднс, кусап?! 21.U 975. 194

к у г MEКЕНI Ак, жаркдш кдуым, BipiHiH, кдмын 6ipi ойлап, Жарандар, Неткен ынтымак,ты ед1 б у л аймак,! Тамаша ауыл, Тап-таза кецтл, таза аспан. Турса екен есНп, Кетпесе екен лайлап. Ж ацарып Kerri, жасарып к ет п жан-жагым, KepAi де мына KepiKTi ж ер дщ жандарын. KeTepin турган ырыстьщ мына тауларын, Арымандаршы, аруагым менщ, арманым. К утты мекенге кднатын кектен жайран кун, Осынау ж ерге ю н дтм м ен ен байландым. Байырры кдзак, бастарыца кеп бак, крнган, М ерекелерщнен, берекелерщ нен айналдым! Кдрттарын сыйлап, жастарын баулып тулеткен, Кдласын суйген, даласын суйген журекпен. Айналдым сенен, аяулы мекен, даркдн ел! Тутан е лш щ тасына дары гул еккен. 22.1.1975. Сумдык,-ау! М енен махаббат ауып кеткен бе?! Ш аманы багып, ш ау тартар шакдд ж еткем бе? Тозран буйымдай жыртырын жамап кещлдщ, Отырраным ба Ой тастап еткен-кеткенге?! К е з ж ауын алкан сонауда-сонау кундерде, Тартпайды ендд тамаша мынау гулдер де. Ак, кырау аяз аулама менщ гарген бе?! О т болып келш, Жок, болтаным ба 6ip демде?! 195

Далада кектем, Кеций к урга р куздешн. Кулазып жатыр куарган кула туздейш. Сумдык,-ау! М енен махаббат ауып кеткен бе?! ©Mip жок, онсыз, 1здешн оны, )здейш. К,ырлардан элде, таулардан элде кумдардан, Кдгзгалдак, керсец, кдуызын ашып бур жарран, К уб а тал керсец, сыцсып 6ip турран нулардан, Аспанды керсец, ай, жулдызынан нур жанран, Ж астарды керсец, болашак, жаца жылдардан — Бергейсщ селем ж оры н 1здеген 6ip жаннан, Д егейсщ с е н о з шын жалган екен б у л жалган... 22.11975. ТАН Ы СУ М ен келмеген, мен кермеген epic ец, Жатыркдма, тосыркдма меш сен! Досы цменен досы ц болы п KepiceM, Душпаныцмен душпан болы п ел1сем! Ж а т кермегга, жатыркдма меш сен! HeciH айтам, кецШ ц сен щ ак, айдын, Ак, айдын деп езгелерге кдраймын. Айналайын, аман болшы, сак, болшы! (М ен 63iMe еркдшан да абаймын...) Айналайын, сыйларанды сыйлашы, Берекендд б е р е к е а з куймашы. Алкдм-салкдм омырауыцды арытып, Елпецдемей, Етек-жецщ жинашы! K epin турмын, етш зш сщ нелердд, Айылынды 6ip жина да кер ендь К елгеш ц м ен кеткешцдд елшепп, Байкдсацшы, даракдглык, не берд1?! 196

М ен кермеген, мен бглмеген туысым, Ойламагай саркылмас деп ырысым! Ж а н екенсщ аш ылган да шашылган, Эйтпегенде, м енщ н е едд жумысым... 22.1.1975. ©зенш е асыккан булактайын, Енесш е ж уп рген лак,тайын, Жайкдлайын жанында курактайын, Енд! мен д е саган кеп турак,тайын. Аскдр тауга согылган дауылдайын, Ак,тарылган аспаннан жауындайын, Дамылдайын, саган кеп дамылдайын, А уа бермей аулакка сагымдайын. ©з1мменен canapFa 6ip атганган, Курбылардыц 6epi де турактанган. Ак, yMiiri 1здешн 6ip кездеп, ¥мыт болып журтымда жылап калган. © з орнында езгер м ей тур ак, кдйьщ, Турактайын мен д е ендд, турактайын. Ар у м т — жогалган ак ум т м , Табайын да, с е т ендд жылатпайын... 22.1.1975. ЖАГЫМПЛЗДЛР МЕН... Ж арам сак б улак барып куйды кумга, К ум оган булгаган ж о к куйры гы н да. Рас кой \"С у аягы — курдым” деген, К ум кдйтсш жарамсактыц сыйлы гы н да. Т а л жанасар жагынып терекке кеп, Тамы ры элс1з тал байгус... Терек белек. Ж а гануд ан жатады ж ер екпелеп, Ж агы нулар б1ракта керек... керек... 197

Терек 6aflFyc HeciHe жарынады?! Жагынатын нэрсе 1здеп ацырады. Сыбырлайды жагымпаз самал кел1п: — Жарына бы, жарынсац,— табынады. ...Дауыл долы урынар еменге кеп: — Аскдк,тамай, ш лгш теменге! — деп. Арасында арпалыс басталады, Ce6e6i дауыл белек, Емен белек. Емен тек ж ерге рана бас урады! Д ауы л оны кундейдд, ашынады. Н е емендд кулатып басылады, Не куйрыгын к^сады кдшып эм ... 22.1.1975. НецдД сен щ ацсаймын, бала шарым? Булдыраран айналац ала сагым. А л а сагым iiniHAe — болашагыц, Болашарьщ — болашак, алашарьщ. С ен щ кдндай ацсаймын тамашацды? CoFbic келдд: Ж урекк е жара салды, Шапан е т о м тесенген алашамды, К,амк,ор тутып кдукдрсыз кдра шалды. Сарынам ба суыц мен талкдныцды?! Суырыцды, суркця кдцтарыцды. Э ж ем байрус м е зг ы а з ораза устап, Bi3re 6epin талкднын кдцтарылды. Сарынам ба тустерщ , кеиггер1цад? ! Ж а лац аяк, тацгы шык, кешкешмдь вш кеш м д) быддрмей, ескешмдД, Ж у р е берддм жамылып бестепмдь Сарынбаймын, Сарынсам, муцайтады... М уцайсам, к ещ л тары ылайтады. Энуарды, Шэмппш, Шемыдердд, Кун етю зген солай деп и м айтады?.. 23.1.1975.

Асьпы п алые кундерге, Bip белден асып 6ip белге, Адасып кдлмай 6ip жерде, Айсы з кдра тундерде, Отанында — iprena,e Н е ж етеш eMip сургенге! Алы сар ж ерде алысып, Табысар жерде табысып, Ж у г е н а з асау ем1рдщ Ж а лы н а мык,тап жабысып, Ж арысар жерде жарысып, Ж уртьщ н ьщ крргап намысын, Халкдщ мен 6ipre кдуышып, Не жетеш еш р сургенге! Отынды 6ipre жагысып. Тыраштап боекд кун керме TipAiKTe мына ж ургенге! Тынш ыгып кдлма 6ip демде, Тынш ыгып кдлма, тсл, кеуде! Жарыкдд мына не жетеш, Н е ж етеш eMip сургенге! 23.1.1975. Улп1лдеген, урпиген yKiM менщ, Ж ы л кустарын сагынып кутудемш. К е з алмай нгубатылтан кус жолынан, Бук1л ел1м кутуде, б у ю л жер1м. Кдфларым да кутуде, дендер1м де, Сагынады б1збенен к ел де 6ipre. Y kIm MeHin, кдрашы ж ы л кустары Келедд екен кдйсы енддк белдеуш де. Кдраторгай, кдрлыгаш, тырналарым, Кдшан 6i3re экелер ж ы л хабары н? Кдшан крнар зергерлер — акдеу, кдздар, Эшекейлеп келдерщ, жылгаларын? 199

Кдшан болар тогайда ан сабага, Э н салады, кдшан кеп жан салады? Кдшан мынау жайкдлып емен, терек, Жапыракдар жабыла крл сотады? Айлар e rri крлыма кротаньща, Ергказддк басыца орнады ма?! Туткдлн болы п отырмай тойда мына, Ораласыц сен кдшан орманьща?.. 11.11.1975. Н е келш, не кетпеген б ул таламнан, С у тартылган тещзден, жылталардан. Н елер урпак, аттанган кутан арман, Н е бар дейсщ eMipre тулга болтан, Н е келш, не кетпеген б ул таламнан? Уакдпты токддтар шамац бар ма, Bapi етедд: дэупрлер, замандар да. М ен щ жаным ашиды мына ем1рдд ©тпейпндей KepeTiH адамдарта. ©тедд гой... ©тедд барлыты да, К ун аркдлап кетедд тацды мына. М ен щ жаным ашиды барлытына: Т ац нурына, адамныц татдырына. М ен щ жаным ашиды еткендерге, Ж аца тана eMipre жеткендерге. ¥ран жазып аспанга крйсам ба екен: \"Ендд сендер ем1рден етпецдер!\" - деп?! Bapi етуде, К ун батып, кеш юруде. Жацаруда дуние, есюруде. Болашакдан бейтаныс урпаилмыз Босат деп тур орнымды, Еспдщ бе?! 13.11.1975.

ДАРИРА, ДОМБЫРАМДЫ БЕРШ1 MAFAH Дарира, домбырамды бернп маран, Ж аныма келий, жарым; келий, балам! Бейуак, йдрдеп к ец ш м е, К уй болып кущ ренш еннй, далам. К^айырмасы: Бабамньщ K03iMiciH?! Данамнын, сезш кй ц ?! Жаралран сез1м унйн, М азасы з ж ур еп м н щ e3iMicin?! Домбырам, Крцы р кдзым, акдуымсьщ! Арманым, муцым, сырым, шаттырымсыц! Домбырам, журег1ммен ундес едщ, Сеш мен сырласымдай ттлдесемш. Бабамнан кдлран мурам сен болмасац, б н ер д щ не екен ш д е б ш л ес еддм. К рйы рм асы . QcipreH енер1мдд кдгзыр бабам, Унщнен айналайын бузылмаран! Киел! пернеце 6ip крл сокдасам, 1шегщ жет1мс1реп ызьщдаран. К рйы рм асы . Домбырам, досы м м ен щ куй ацсаган, ©31мдд, OMipiMAi кдям саран. Шарымда шабыттанран, кдялдаран, Шапарьщ бар шаттырын куяр маран. К ,а йы рм а сы . Ерке назым менщ де, сазым менщ, Ш ыбынсыз, шуак, шашкдн ж азы м ба едщ Дарира, домбырамды берий маран, Айналып ушсын акду-кдзым менщ. 14.11.1975. 201

>Ki6i ту зу жан едщ курметгеген, С ен д е iAecin барасыц дурмекпенен. Сатан деген кец ш м де адалдык, бар, Дурмекпенен кетсем де юрлетпегем. Саган соны, жаркдшым, 6iA деп келем. А р ы таза деупп еддм, жаны жак,сы, Кдлган кец1л, кдйтеган, налымакдгы. Кдйда барып, жаркдгаым, жарымакрыц?! С ут 1здеген туртшшек ак, лак,сыц. Сейтш ж урш юмдердд жанымакрыц? Томпацдаган монтандай момын-акрыц, Сен де езщ ш е намысты кррымакрыц, К,асыгынды кдлайы крлыца апсыц, Кайсы ауылдьщ кдзанын торымакрыц? Ж ацарта бер, уштай туе жагынганды, Ж агынды ц ба, жаркдгаым, багыц жанды. Тацдандыра биш еген баекдларды, Баскдларга унатар табынганды. Ж161 т у зу пендем-ау курметгеген! Кдйда iAecin барасыц дурмекпенен? ■Прпплшц шамалы ирнектеген, Ж161 ту зу жаркдгным, 6iA деп келем! 16.11.1975. Тап-таза аспан, туп-тунык, Ж ап-ж асы л шепке шык, турып. Сап-салкдш ауа жуттырып, Айнала теп е тып-тынык,. Найзагай барын ук,тырып, К етпесе екен б улт турып... Сарцырап езен сайлардан, Ш оршиды шабак, кдйрацнан. Жарыскдн кулын, тайлардан, Жарыскдн мынау жайлаудан, Садага KeTuii, кдйгы-арман! Сак,ташы сумдык, ойраннан?! 202

Тесек тен тур да, С у л у К ун Т еп л г ен нурга жуынрын. Т ац асып, далам, суындьщ, Жуынрын, сен де жылынрын. Сыцгырын еспп суьщньщ, Булбулын сайрат щлрыцныц. Сагынып келген самалым, Шашынан сипа ульщнын,. Басынан эзер б улт аунар, Батырын Kyrin тур таулар — Т ац асып турран тулпарлар... Ш аншылып ушкдн бозторрай, Шаттык,тыц энш шыркдцдар. 16.11.1975. АГАЖАН Эбтмэжш Жумабаевкд Ж у р еддм айыга алмай кептен 6epi, Кдндай куш айык,тырып кеткен м е т ? ! Жаураган жаукдзын ем бектердегь Ж ы п-ж ы лы кдйдан сок,ты кектем леб1? ¥мыт боп унаткдным, ж ек кергешм, Кдуш пен кун мен тундд еткергемш... Бузаудыц ттлшдей-ак, ала кдраз, Арадан ушып ж еткен кептер ме едщ ?! Оцалмай ж ургеш мде iciM кептен, Шагымда сагым сынып, купим кеткен, Араныц кдрлыгашы iHiciHe, Ак, кднат nepiurre боп уш ы п жеткен. Агажан, ж ы лы с ез щ — дар1 маран, (Дер1гердщ шипасы дарымаран!) Агажан, ж ан екен сщ жаныц адал! И т екем ак,-кдраны танымаран... 203

Жак,сы менен жаманньщ арасында, Ж аны м менщ жай таппай таласуда... Агажан, \"Б эрш ен де айык,!\" - депсщ, Айыгамын, агажан, нанасын, ба?.. 18.И.1975. Алматы, caFbiHFaHbiM-aft, Аяулы кдуымдарым-ай! Бауы рларым-ай! Сатынканым-ай! Сарынраным-ай! Алыста. Тым алыста... Кдлып крйран кдйр-ы да, куаныш та. Тай уйретш, жарлардан лак, устап. Айтса болды, алданган жубанышкд, Айхай, бала дэурен-ай курак, ушкан! Таптырмайды, Торайлы, таулы мекен. К,ай жершде буилнып кдлдыц екен?! ТуБан ж ердщ ой-кдфын араласам, Сен KepiHin кдлар деп, ацдып етем. Бала дэурен, кдйдасыц сайраньщмен, Ойраныцмен, езщ н щ тайлагыцмен? Апырмау, адасып мен кдйда жургем?! Кайда кеткен курбылар тайга мшген?! К^ызыл ала кейлектер ескен гул ме?! К^ыздар кдйда К^ыркдны кешкен 6ipre? Bepi кет1п калган ба жэй-жайына Мезг1л етш элде мен кеш келддм бе?! Бала дэурен, базарыц таракан ба? TyFaH жер-ау, айтсацшы, Таба алам ба?! ...Ke3iM суртш алыскд Караганда, AFbin жатыр ак, caFbiM жагалауда. 20.11.75 204

CaFbiHbin кеткешм-ай с о л жылдарды, Саялап, куат етш м ол жылдарды. Крсымды е п сп к к е к,ондыргам-ды. Шык. кдрып табанымды тоц урган-ды. Сонда да сакынамын с о л жылдарды, Сабанньщ арасында орны м кдлды. Keuudcm оранып ап ак, ca6aHFa, Ж атуш ы ек бой берместей атса жауга. Тацертен, ж ылы орынды кдя алмаушы ек, \"Тур, турлап!\" бригадир кдк,саганда. Кдрыма кдршадайдан курык, та астым, Масак,тан дан айырып, тулы п бастым. Кдйгылы, куанышты кдйран кундер, Кдйда да мен сендердд умытпаспын! Келдд де coFbic деген ала шапкдш, Сайранын быт-шыт кдялды бала шакдъщ.. Т утш ш жутпаганда жерошак,тьщ, Татттсш татпас та еддм Болашак,тыц. Сонда да сагынамын кдйран куцдд, Сонда да жаным м ен щ сайрап журдд. Куантып жатушы е/у майдан кшдд... Ж ы лан боп, аждаЬа боп туске юрдд. 20.11.1975. ЖЕТ1СУ Отанымныц орнырып кен, терше, Айналасын ак, таулар кемкеруде. Ж аралгандай Ж етш у ертег1ден, Еркелейдд Ж еттсу ерке кунге. Еркелейдд, Еркелейд1, Еркелейд1 Ж етш у ерк е кунге. 205

Аясында Алматым тыныстаран, Алатауым апайтас ырыс маран. Болашаккд кдзак,тьщ копии бастап, Ж етгсуы м барады ту устаран. Жетшуым, Жет1суым, Ж етш уы м барады ту устаFaн. ¥ясынан ушырган балапаны, Давдын елге Ж еткгу таратады. Болашагы баламныц Жетшуым, Элпеш теген анамньщ алакдны. Элпештеген, Элпештеген, Элпеш теген анамньщ алакдны. Куншырыстан алаулап тац атарда, Кдсиеттеп кдраймын жан OraHFa. Сэлем берем бас т п Жетшуга, Салем берем бас шп Алатаура. Салем берем, Сэлем берем, С элем берем бас ш п Алатаура. 1111975. 1лшш тун тур тауларра, Дамылдап -прл1к кдлран ба?! Алы стан оттар жанады Ж а й таппай мына жалранда, Адасып ж урген арман ба?! Жарк, eTin, кейде 6ip einin, Булацдап, шалкдш, тур ecin. Сенддрмек болтан самалмен, CaHrici келмей куресш. Bip жанады оттар, 6ip einin. 206

Адасып ж урген боларсыц, Откд тарт, ту н п ж олауш ым! О т жанган ж ерде ошак, бар, Барарсьщ, мумкш, крнарсьщ. Откд тарт, откд, ж олаушым, Жоралсын урей, жоралсын! ¥мтылып келер кундерге, Ж анады оттар тундерде. TipmiAiK барын ацрарткдн, Ж анады оттар жан-жак,тан, 0 келш урей юмдерге, Э к ел ш ум1т ю мдерге Ж анады оттар тундерде, 2.ШЛ975. НАУРЫЗ Акдан Kerri араз боп наурызбен, Н ауры з ж ур жоралган барын 1здеп. Кектем жеттт Kepicin, жанын узген, Кдю атганды крштасып тары б1збен. Кектем жетп кел-Kecip шуак, куып, К,ыс барады кдрылып жылап турып. Шатырында уйлерддн, наурыз жур, Муз KepneciH акданньщ лак,тырып. Тозран тоны н бойына кие алмай 6ip, Кдйда барса кдрт Аяз сын алмай жур. Аскдр таулар атасын шакдфады, Ой мен кдфын атасы кия алмай жур. Кдрар емес науры з атарына, Алар ем ес акданды кдтарына. К уш бойы жыларан кдрт пенденщ, TyHi бойы муз тонды сакдлына. 2.III.1975. 207