М Мақатаев. Т3 шығармалары

Дегейсщ болмашыга кдмырып жур, Болмаса, барлыгы да табылып жур. К,улын-тайдай тец ескен курбыларын, Дегейсщ сагынып жур, сагынып жур. Айткдйсыц жагдайымды езщ керген, Аман де 33ipre тек кез 1лгеннен. Куйзелш кунддз-тун1 тыным алмай, Kypecin жатыр дегш сез1мдермен. Сыртын 6epin достары кеткенше, ©кшбейдд дегейсщ еткенше. Табыс eTin бар сырын ж1бердд де, Кезден ушкдн кещлдщ кептерше. Армандайды дегейсщ, кдялдайды, К,айда барса, 6ip басы сыя алмайды. Сендер оны умытып кетсендер де, Дегейсщ сендердд ол кдя алмайды. 10.11.1976. ЭУЛИЕ С1лелеп, куртып муршаны, Саят кдш тауда жургенде. Сая Fbin кдлын, шыршаны, Кетшпш уйк,тап 6ip демде. Оянсам б1рде элденш, Жамбастан кектщ сызы етш. Акдсудай аппак, шал келш, Тур екен меш кузетш. Ke3iMe сенбей танданам, 0цш бе элде TyciM бе?! Кдйдан ж ур мына шал бабам?! Heci3 таудыц пшнде. 258

Сэлем де бере алмадым, ©зшше сейлеп тур бабам. K^iAbiFbiH айтып жандардын, Байлыгын таудьщ урлаган. — Орман да сиреп барады, Барады сиреп ацдар да. Тауьща тускен жараны, Жазатын, бала, жан бар ма?! Кшпн атып жаралап, Шыршасын кыркып тонауда. Кезщмен кернп аралап, Озбырлык, мундай болар ма?! Шайыры этап кезшен, Кдртайган шырша тур жылап. ©лгендей e3iM сезшем, К,айтырса орман тунжырап. — Сен даты кару к,олга алдьщ, Атарсьщ таудьщ кшпн... BipaK,Ta байтус орманньщ, Басарсьщ кдйтш куйшн?! Ормансыз тауыц жепмек, Не керек такыр epKeuii. Барады, балам, сетшеп, Орманньщ жасыл Kepneci. Кшктер безген бул жерден, 1здеме, балам, таппайсьщ... Аскдсын мынау 6ip децнен, Уйге кеп дэм-туз таткдйсьщ. Келецке маган TycipreH, Кек шырша ceprin таранды. Эулие делдм ш1мнен, Бел асып кеткен бабамды... 10.ll.l976. 259

Не деген керемет кун! Жаныца 6api даяр не керектщ: Кер1недД гулдерщ бур жарганы, Еспледд ушкдны кебелектщ. Не деген керемет кун! Еспледд бал ара нэр сорганы, Бармак,тай балапан кус эн салганы. BepiH де кеудесше крндырып ап, Дала 6ip рахатга, Дел-сал жаны. Таулардыц самал ессе балагынан, Гулдер тур узглердей сабагынан. Шартарапта шауып жур нур мен шуак, Шашырап куннщ алтын табагынан. Сусындап кек аспанныц шанагынан, Шарык,тап шьщырауда ана крран; Ару жер ез дидарын кдрап жатыр, Меп-мелддр тунык, кектщ жанарынан. Не деген керемет кун! Кейшне елггесщ тещректщ. Кдласа мына жаткдн сэби дуние, Келедд ем1рщдд бере кеткщ... 11.11.1976. Тун кдтып, TyciM кдшьш келгешмде, Оц кдбак, керсетпейсщ сен де мулде. 0p6ireH есектерге кулак, асып, Душпанныц айткднына сенгенщ бе? Алдында кулдык, урып ак,талмаймын, Астында аягыцныц тапталмаймын. Bipa3 кун ceHi есшнен шыгарды рас, Жаныма баткдн дерттм, баткдн кдйгым. 260

Оц кдбак, керсетпедщ сен де мулде, Керсетпе. Жок,тама да елгешмде. \"Бастан жак, та айрылар\" дейдд гой журт, Айрыласыц, Туспейсщ керге 6ipre! Не куйде жургешмдд кересщ бе? Мен сенш баратырмын, сенесщ бе? К,ан майданнан оралтан жауынгермш, Жарадан сау-тамтык, жок, денеанде. Басымды булт алтан бугшде сен, Журекке ине кддап, булшбе сен! Элареп, эзер жанган шыракдын мен, Сенем1н де кдламын 6ip урлесец... W.и.1976. Менщ 6ip кдрызым бар етелмеген, Маскдра-ау, Махаббатсыз етер ме екем?! Жандар бар жас румырды 6ipre епазген, Б1рак,та 6epi бетен, Бетен, бетен... Болтан соц жалындаусыз, суык, кднды, Махаббат, кш бтледд, жуытпады. К^ялдап жок,ты 1здеп жургешмде, М1неки, жер ортасы жуып кддды. Bepi де махаббат-тын бурын матан, Лапылдап 6ipiHe де урынбатам. ...Жэ, менщ махаббатым етш кеткен, Немесе эл1 кунге туылматан. Махаббат бакдгг емес крнатутын, Тулк1 емес ойдан-кдлрдан шолатутын. Махаббат — кездеспейтш керемет 6ip, ©м1рде 6ip-aK, рет болатутын. 261

Басымнан кереметп эткермедЫ, 1здед1м, керемш деп тек терле/ум. Жэ, менщ махаббатым туылтан жок. Же, менщ мааббатым еткен менщ... ll.IU 976. ТУНЖЫРАРАН ОЯУ БАК, Жапырак,тар тусш жатыр, Tycin жатыр... Нелнстен?! Айрылып бара жатыр aFaui бггкен кержтен Кергенс1з де, Ж угеназ де, Куздщ бузык, бораны, Бала бак,тыц, дала кдрттыц, Шашын Tyrin жел1ккен. Жапырак,тар ушып жатыр, Tycin жатыр, Аяулы-ак,.. Емш-еркш тапап келем, Кешш келем жаяулап. Сыйдым-сыйдым бутак,тары, Жебешндей садак,тыц, MeHi кездеп тур ма деймш, Тунжыраган ояу бак,.. Жапырак,тар ушып жатыр Терек пенен еменнен, Б1рдецеш жулып жатыр Журепмнен, Денемнен. Жаздыц жазган ютабына Редактор куз болып, Keft6ip жолдар, Кейб1р ойлар ¥шып жатыр елецнен. I1.IU976. 262

УЯМ МЕНЩ Б1здщ уй болатукын осы арада, Жататын булак, aFbin босакада. Орны да еш етн деп кдлыпты рой, ©TinTi кеп уакдгг... Тоса ма алда? Куазына болмаса да кдмбасында, Кдрык, боп отыратын нанка, сука. Тутой кернешнен тузу шыкып, Жалкыз уй жарбиятын жар басында. Ескермей т1ршииктщ жаракдтын, Сонда да кун шыкатын, тац ататын. Бар сыйы табикатгьщ 03i беркен, Б1здщ уй керепне жарататын. Кдра орныцнан айналдым, уям менщ, Кумктен муатцлд куяр ма ед1м. ...Элдекуалай аспаннан кулап туссем, Аядай босакацды кцяр ма едщ? Жаз келсе, жадыратар жайлау мацы, Кдгс келсе, ит туркысыз байлаудакы. Эйтсе дакы буюл 6ip шацырак,тыц Б1раз жыл осында еткен Куайкы-арманы и м .1976. ТАУ Б1Р АЦЫЗ Тау — 6ip ацыз, Тау — дастан. Таусылмакан ау бастан. Тоцтап кдлкан керуен, Bip-6ipiMeH жалкаскдн. 263

Ж е те р ж ерге жеткенде, Kepyemui кеткенде, IlIbiFbic пен Батысты, Жалтастырып шеккен бе? Булттан буйда тагынып, К ектен керпе жамылып, Таулар жатыр ацырып, Сапарларын сатынып. Ж етер жерге жеткесш, Мэцгшкке шеккест! Оятпацдар, байкдцдар! Таулар турып кетпесш. Т а у — 6ip ан,ыз, Т ау — дастан. Таусылмаган э у бастан. Ана — Жердщ тесте, А лы п себи жармаскдн. 11.II. 1976. 8KEJIEP Онда мен бесжтемш, Есейш ес юргенде есггкенмш. Т угш тартса, май шыкдан даламызга, Кунарсыз-ак, кулпырып ecinTi егш. Ж е р жыртып Tic агашпен, епзбенен, Э к елер даламыздан ж ем 1здеген. Кдмкрр боп кдра кдзан, сарбалага, Эйтеу1р, кэрнымыз аш депзбеген. Элдекдйдан булак,тьщ суы н бурып, К ек епн ecipiirri жулындырып. Алтай дэнш алдымен ортата сап, Отырыпты жайсандар тыным кдглып.

Бар тапкэнын тиеп ап арбасына, Елш щ куяды екен кдмбасына. Сонда дары ж етерлш кдлады екен, Крдак,тап елш егенде ж ан басына. Ж е р ж ырты п Tic арашпен, ег1збенен, Э к елер даламыздан ж ем 1здеген. ...VpnaFbi вертолетке MiHin бугш, Ж е м 1здеген даладан кен 1здеген. и .II. 1976. АБЫСЫНДАР BipiHin ж ары елгенде, Bipimq жары хабарсыз. Сурапыл баскд тенгенде, KeTinTi кара кагазсыз. (Аж алга бер ген шырыны) Bip аяк, 6ip крл жоралган. К еудеде Tipi шыбыны, BipiHin ж ары оралган. Жалранда TipAiK, турмысын, BipiHin ж ары дш аман. Кергенде ж еа р курбысын, Ж е о р д е н бетер жыларан. BipiHiH, сыры 6ipiHe Белгнй, 6epi ты м канык, © т и зг е н жастык, кунше, К унш е кайтар 6ip барып. Сырларын 6yrin ншне, Сырмшез, тату абысын, СезаДрмей Tipi Kicire, Сак,тап ж ур эй ел намысын 12.П.1976. 265

К0Ш ЕДЕ М ен жолымды берейш, ет, кррагым, Несш куттщ, несш е кеп кдрадыц? Анасынын, бергенш саган берген, Аруарынан айналдым тек-ri Ананьщ! Ж алган -ай ! Ж арасымды-ау i3eT деген! № лген \"6i3 етпенен\", \"ci3 етпенен\". Кдсиетш халкдшыц сыйламайды, Атасыныц двстурш кузетпеген. Десек те жаца eMip, жаца заман, Жак,сы гой 6ipiH 6ipi багалаган. Т у й с ж а з тайлак,тардан сак,та, кудай, Тайрандап алды-артына кдрамаган. ©Tiirri 6ip-6ipiHin ж олын 6aFbin, Кдрарым, ата-бабац момын халык, © сиетш бабацныц орындай сал, Одан еш ю м кетпейдд тоныцды алып. М ен ж олымды берейш , ет, кдрагым, Н есш куттщ, Hecine коп кдрадьщ?! Крр болмассыц, кулыны тектт Ананыц, Ж о л ы н алсан, ез!м дей текта аганьщ!.. 12.11.1976. Аттандырып тым тэттт сеттер1мд1, М ен аяк,тап келем ш дэптер1мдь CerrepiM Ai айттым ба, эттещмдд, ©ftTeyip, жуып алдым пэк кещлдь Анда-санда аударып парак,тарын, Кун баткднын бимеддм, тац аткднын. Бетше ак, дастаркдн тамып кетп, Тулаган бойымдагы шарап кдным! 266

Ж ы ры м, сырым — eiceyi епздер1м, Екеуш е ю б еле к ем1збеддм. Ж атсам-турсам муц iuaFbin дэптер1ме, Жабыркдран жаныма ем 1здеддм. Таптым ба оны, бйшеймш, таппадым ба, Хал1м келмей кджыран шак,тарымда! Ж а н ж ыры м жанра шипа болтаны рас, Э л а р е п , ceHin баражаткднымда... 12.11.1976. МЕНЩ МАК.САТЫМ* М ен жырламаймын, Сырласамын. Сыры бар замандаспен муцдасамын. Асыкдан уакдггпен, Адымымды, Абайлап анда-санда 6ip басамын. К егендеп ж ыр крсарын, Келмейлд ж ыр жасарым. Бегендеп бетонм енен кря алмаймын, ©зш ш е емш -ерю н туласа агын. Райыптан пайда болтан сайтандайын, Ж ы р туса, кдйтармаймын. Улатып май тацдайын, Ащ ы ттл ак^кртын айтар дэшм. Турранда уш м ешпей, ттл кесшчей, Ж у р е алман ж ырмен eMip 6ipre сурмей. Ж уректщ аманатын ойга алмасам, Маран eMip Ч илидщ турмесшдей. Жаньщнан жалындаган ерт кетпеген, Ж алыкдай ез1мд1 ез1м зерттеп келем. О журег1м! Орныцнан крбалжыма, Жарамсак, жалрандыкдсд беггетпеген! ' Бул — Мукэр'алидыц ец сонры елец! (Лашын). 267

Тштен де мен ем ес-Ti, \"М ен \" дегешм, Сенддрмеймш, Сенбецдер сенбегенщ. Баскдныц жаны-сырын р у ушш, 0з1мдд зерттегендд ж ен керемш. М енд еп бар, Сенде бар, онда да бар. Демек, с ет ц , \" М е т ц \" де сонда кдлар... © з жанынды алдымен жайып таста, Жак,сылык,тьщ к е к е а сонда болар. Н е шыгады берш де суйем деуден? Берш де суйемш деп иемденген. Берш де мен де суйем, Айтпан 6ipaK, Отырып оцашада куйер кеудем... К уйер кеудем... Сондык,тан куйшемш. Жасырман, жырымда сол ж ш менщ, Ж ы р жазу, и м бь\\ед), ермек iiibiFap? Акын болу HeFbuvpaH киын едщ !!! 12.11.1976.

МУКДРАЛИДЬЩ ЖАНД ТАБЫЛРАН 0ЛЕНДЕР1 TipiM icin, ж уреп м ?! Барсыц ба eAi?! Саган артар жуктер1м таусылмады. Таусылмайды. Ж у к тен с ен аршылмадыц, Куларанша т е а м е тау шындары, Сулаганша кеуденщ баршын бары. Кетересщ , ж урепм , барсы ц ба eAi? Keiiiip, кусым! М ен с е т ушыра алман, ¥шырамын дегеш м — цысыр арман. М ен сеземш, сеземш, елмек емес, К еуд еан д е ез1ндей кусы бар жан. Keuiip, Кусым! М ен с е т уш ы ра алман. Бар пелеш крлымнан ж асап алып, Бас сауралап, кдламын тасаланып. Кермей кетюр, к,ос жанар нец бар едд, К ерм ей кеттбр, ту сесщ кдшан aFbin?! BipiciH дел, 6ipiciH циык, Kepin, Барлырын да турасыц ж иып-Tepin, BipiciHeH кеш есщ 6ipiciHe, Бар пелес1н басыца уйш-тегш. 269

Секем алам крркдотып не б1рдемец, Н е б1рдемец куантып кещлденем. Э р кдфынан KepciH деп кез 6epinTi, К^язык, 03i, кд1зык,-ау eMip деген! Дерига-ай! Ж урты м маган 6ip ат берсе, . Сонан кейга бастарын курап келсе, Бэсекелес ж т т п кдрсы крйып, Сайыстырып, нпркш-ай, сынап керсе. Ж е л т кетсе, ж етю збей акддн желге, Т ер лем есе TepAiri шапкднда ерге. Курай курды жануар сезшбесе, Салмарымды салганда кдкдан белге. Такдшымда ойнаса тарлан атым, Тацдай K,aFbin Kepi-жас танданатын, Ж агаласар жауым да мендей болса, Намысынан тутанып, арланатын. Екеулпз д е кеудеш жалацаштап, Найзасыз-ак, крлменен жагалассак, Аттар caMFan, к,олымыз айкдсып кдп, Ж у р т назарын аулакдд ала кдшсак, Bip тебеде AypAirin, халык, кдлып, Б1здер кей ш бурылсак, барып-барып, Ж ауы ры н ба, субе ме, мойын ба элде, Он майзаны ж1берсек малып-малып. ¥рандаран дуб1рге таянранда, ¥ры куиим бойымнан оянганда, Hin экеп жауымды ецгерсем 6ip Дуылдаган думанга сояр малдай. 270

(Сонадайда баратса кдшып аты,) Аркдсына алтын ер кдсы батып, Тыпырлаган байгусты, сакд жасап, Ш иыры п кеп жлберсем асык, атып. Дарига-ай! Ж у р т ы м маран 6ip ат берсе, Сайыстырып жауыммен сынап керсе. Bipey емес, кдсымныц 6ipHeiueyi Талай р ет такдгмда ж ылап келсе. Суйтер ед1м, нпркш-ай, 6ip ат берсе. М.Макэтаевтьщ б ул елендер1 \"Кэзак,эдебиетГ газетшщ 1969-жылдьщ 14-маусымындары N24 ceH6i кунп санында ж арияланып, табанда Кэзак,стан Ж а зуш ы л а р одагы баск,армасыныц секретариатында арнайы кэралган. Мукэралидьщ б ул елецдершде \"Кучпрт, к е м е с и ойлар, жумбак, жутан, жолдар баршылык,\" екеш этап керсетшп, газеттщ Бас редакторы Н. Габдуллин мен жауапты секретары Ж.Твшеновке ескерту бериген. С о л себептт б ул елец д ер акрынньщ б уры н гы жинак,тарына ен бей келген. О разак£1н А ск д р

БАЛАЛАРЕА АРНАЛГАН 0ЛЕНДЕР1 0Л1ППЕ Бар ю тапкэ бас болтан ©лш пе — тылым атасы, ©лш педен басталтан Даналыкдыц данасы. М ек тебщ мынау, класын,, Осында он жыл турасьщ. Тарыдай болып юресщ, Таудай болы п шытасыц. 1965.

Тоцта, ботам! Атац келедД артыцда! Бур мойнынды кдлжыраган карт улга. С ен щ саби сэттерщнДц мысцалын Айырбастап ала алмай ж ур алтынга. Тоцта, ботам! Атац келед1 артыцда! Ж у з е ж урш , ж уз кубылган сарымда, Жастык, дейтДн кектем енщ шарында, © скен едДк сен щ анац екеум !з Осы кдрттыц м эпелеген багында. Кдрттыц барын жайлайтынбыз иен тегш, Тыцдайтынбыз алуан-алуан epTeriH. Ж инап алып ж урер едд жарыцтык, КуллД ауылдыц елтещ м ен селтещ н. Ей, болашак,! Кдрт келедД зиялы, КешмесДн ата цыран уялы. Сен сыйласац саби шацтыц 6ip сэтш, Атац саран узак, eMip кцяды. Акылына айырбаста кулкДцаД, К дйтесщ с о л к улю дейтш пнркшдД?! Бейкам KyAin есп еген соц е з басым, Бос к улю ш унатпаймын 6ip турлД... Тоцта, ботам! Атац келедД артыцда! Дария шалкдр даналырын ал, тыцда! Сенщ саби сэттерщнщ мыскдлын Айырбастап ала алмай ж ур алтынра. Тоцта, ботам! Атац келедД артыцда! 17.X II. 1966. ТАЙЛАК, Тайлацты неге тусаран, Тайрацдап ж урсе болм ай ма? К еруен сарайга усаран, KepiAin жаткдн ж о л кдйда? 1967. 273

АРМАНДА, УЛЫМ! KiM боласын,, К,андай eMip суресщ, О л — езщнщ улесщ. Ак,ылымды тьщда, мейлщ, тындама, \"Плеим бар 6ip FaHa: Шыгып ал да арманыцныц шьщына, Сосын, мейль ушып е л де, сыргана. Болса акд1лын, б la мынаны: жалганда, Ж о лай керме арманы жок, жандарга! Арманда, улым, арманда! Арманда, улым, ак,тык, дем щ кдлганда! Бугал eMip, б ую л дуние, бар жалган, Жадында уста: жаратылган арманнан! ©MipiHin аягы жок, басы жок, © лген артык, армансыз боп кдлганнан. Айткднымды ж ен де, мейль ж ен деме, Арманда, улым, кия деме, ер деме. Шыгып ал да арманыцныц шыцына, Kjipa мейлщ, куйре мейлщ, децгеле. 17.V.1970. YIII БАКДДТЫМ Ец 6ipiHmi бацытым — Халкым менщ, CoFaH берем ойымныц алтын кенш. О л бар болса, мен бармын, крр болмаймын, К^шбатырак, алтыннан наркым менщ. А л екшнп бакытым — Т ш м менщ, Т ас журект1 тш м м ен тьммдед1м. К ей-кейде дуниеден туцьлсем де, К дсиетп тш м н ен тущлме/цм. 274

Бакдггым бар yiniHini — О тан деген, Кудай деген ш десе, Отан дер ем! ...Оты сенген жалганда ж ан барсы ц ба? Ойланбай-ак, кел даты от ал менен. Т утш тутет, ©с, ep6i, кегере бер, Немерелер кебейсш, шеберелер. Ж адьщ да уста: Жак,сылык, кутпегейсщ ! О т емес, ок, сурасац м енен егер! Уш б1рдей бакдпым бар алакднда, (M eHi мундай бакдггты жаратар ма?!) Уш кун нурын тегедд аспанымнан, Атырау, Алтай, Аркд, Алатауга!!! 8.111972. ЖАРАЛЫЛАР Жаралылар, Ж аралы лар... Жуздер1нде майданныц алауы бар. Аспанынан ж огалы п кдра мунар, Бастарынан ак, улпа жауады кдр. Жаралылар, Ж аралылар. Жаралылар, жандары балакумар. Жаралылар, Ж аралы жетомдерге пана — булар. Мугедек емес олар! Ж аралылар. Ж ещ ст щ крлдарында ж алауы бар, ...Парадтан барады етш жаралылар. Ей! Адам! Басыцды и де, карауъща ал! 2X1.1972 275

НАУРЫЗ АЙЫ ТУЕАНДА Наурыз айы туганда, Т ой болуш ы едд б ул манда. Сак,талушы едд сыбара, CanapFa кеткен улдарга, Н ауры з айы туганда. Наурыз, наурыз, кун п ип! KyHi и п жерддц — Typi ип. Бауыры жылып науат кдр, Бабымен FaHa ж1бидд. Ш ашылып ырыс шанак,тан, Шакд,1рып 6ip уй 6ip уйдд, Шаттанушы едд 6ip игь О сы нау и п кещ жерге, Наурыз айы келгенде. Наурыз тойын бергенде, К ермегендер де арманда, Арманда оны керген де. К елш ем eMip-орманра, Наурыз айы келгенде. 7.X I.1973. КЕТЕЙ1КШ1 Б1Р Ж А Щ Барайыкдны жылрага, Барайыкдны жылрага. Барайык, та жылрага, Тебеш кш ! сырранак, Барайыкдны суаткд, Шыгайыкдны кыраткд. Шыгайык, та кдграткд, Беленейж шуакдсд. 276

А я з урган акданда, Аунайыкдиы ак, KppFa. Крйтайыкд1ы 6ip барып, Кдйран бала шацтарга. Барайык, та жылгага, Тебеш кнн сырранак, ...Ак, кумбездер — аж елер А лы е жацтан тур кдрап. 2.1.1974. АРМЫСЫНДАР, АППАГЫМ Таны с елке, таные мац, Тайра мшш жарыекдн, Кдра жолдыц шацы ушкан. Б1реулермен алыекдн, Б1реулермен табыекдн. Сырнай тарткдн кдмыстан, Таны с елке, таныс мац. Таныс толкын аунаткдн, Таныс сагым тау жак,тан Барады aFbin аулаккд. Жамыраган жас телдщ, YHi есттлген жан-жак,тан. Таныс ой да, кдграт та, Таныс тогай, булак, та. Таныс ем ес б1рак,та, Таныс ем ес ж ас урпак, Сауык, курган суатта. Танысымды таппадым... Ей, бейтаные мацтаным, Армысындар, аппагым, М е т ц бала шацтарым! М е т ц болашацтарым! 3.1.1974. 277

ЕРТЕГ1 Отырар едд, Крлынан туспей уршыгы, Алдында — ак, су 6ip шыны. Н ем ер есш щ кдщкдллы мен сыцкдллы, Д алада аяз, Азныкдсдн итгщ кдщсылы. Алдында — ак, су, Ш эй кдйда!.. Ауылы онын, шалтайда. Кдлзусыз пеште кдйнамай ма ак, су, Кдйнай ма? Ж е л урген керней, Воздай ма элде сарнай ма?.. С у отын бык,сып, Ж ана ма элде жанбай ма? Баспанамыздыц кдбыргалары саррайган. К,айраттанранмен, Айбаттанранмен кдншалык, Отырар едд, KypciHin, кейде тамсанып. Ж уык, арада кдйнай крймайтын ж ез шэугтм, TeAMipTin б1здд, Сызылтып суркдй эн салып. Бык,сыран neiirri К езекпе-кезек урлеунн ек, Жадырайтынбыз, Ж алт еткен отты 6ip керсек. Белбеуш шешш, Кдра сулы ньщ талкэнын, Эжем1з 6i3re беретш едд кунде елшеп. BeArici3 кундер, ByriHi менен ертещ... Есшеп алып, Эжем1з ертек шертедд. Кезекпе-кезек тарткдллап Жалгыз кэрпет, Таласар еддк... С о л кундер, мше, epTeri... 24.XII.1974. 278

ОТАН Отан! Отан! Сен болмасац, не етер ем? М эц гш к ке бак ^ тсы з боп етер ем, ©м1рден б у л ексум ен ен кетер ем. Кус уясыз, Жырткдпи iHci3 болмайды. Отансыз ж ан ©MipiHAe оцбайды. ©3iH e3i кррлайды да сорлайды. T ip i адамга с о л кдйры ! К ун кереда, Экес1з де, анасыз, ©Mip сурер. Э й е л о з де, баласыз, А л Отансыз — Нагалз сорлы панасыз? Б1лесщ бе, Отанньщ сен не екенш? (Ею eMip жок, арине, жок, е ю ел1м). Ею Отан жок, Жалрыз Отан — мекенщ! 28.XIU974. ЗООПАРКТЕ Т а л ecin туруш ы е,дд ак, бастауда, Ак, шымшык, крнатутын ак,бас талга. Ацырып, шуылдасып кдлатынбыз, Ак, туйрын ак, шымшык,ты ап кдшкднда. С елк еттп 6ip тецселш, тал кдлатын, Шикд1лдап сорлы шымшык, зар кдгатын. ¥шып бара жатып-ак, 6ip шокдш жеп, Ж ырткыштыц туяк,тары кднданатын. 279

Б1здер солай Kepin ек тагылык,ты, TeMip торга, мшеки, жабылыпты. Ею Ke3i кднталап кдгынып тур, Тагылыкдыц не деген жаны мык,ты! Ет тастасац 6ip кесек лак,тырып, Шокдшай-ак, жутады 6ip-aK, кылгып. Кднша элсзздщ мойнында кдны бар деп, М е н шимнен жыртсуаштан сурап турмын. Kirnici не жырткдшпъщ, ipici не, Опа кд1лмас э л а з г е 6ipici де. bvyuii едщ 1ргеде балапанды, О, юшкентай кднннер, Tipicim бе?! 29.XII.1974. АКДСДЛА — АК, БАЛА Авдалам менщ, Акддлам. Акдэла жасап ак, балам, ©Mipre кддам атгаган. Мак,танам api шаттанам ¥лан б о л е лщ мак,таган, Акддлам м енщ — ак, балам! Аязды мынау акданда, Ак, улпа, мамык, ак, кдрда, С эби лер ойнап жаткднда, К ещ лд е турган дак,тарга, Кдрайтын, т а т р , шак, бар ма. Крцырау KyAKi айналам, Кршакдндарым ойнаган. СэндД шагымды жайнаган, Саби кез1мд1 ойга алам. ...Болтан ем мен де ак, бала, Орнаткдм м ен де Акдсдла. Ырзамын бала шаккд да! Ырзамын Болашакда да!!! 4.1.1975. 280

АЙБАРМЕН* ЭН.Г1МЕ Айбар кел1п састырды кеш е м е т : — Эке, сен сога с жылы нешеде едщ? — О н жастамын. — Н еге сен сорыспадьщ, кррраспадьщ? Батыр гой он жастагы жолдастарыц... — Онда мен д е он жаста еддм, он жаста ед1м, ©з1мд1 e3iM крррадым. KppFacrbi ел1м. ©3iH e3i он жастар крррамаса, Сен сияк,ты Айбарлар болм ас та ед1, Намысыма тимепн, жолдас, менщ. Онда мен о н жастамын, О н жастамын. Согыспай-ак, сурапы л ж о л баскдмын. Атацнан кдлып крйтан муранды мен, Эж ецмен 6ipre ж урш кррраскдмын, Майдандагы он жасар жолдастарым © лм есш деп, Ж е р жыртып, тоцды ашкдмын. Солай менщ басталган ж ол дастаным! ...Бала дэурен e ir i Foft куйындаган, Балы менен meKepi буйырмаран. © з ш e3i он жастар крргамаса, ©згелердд крррауы кдын, балам !!! 16.111975. ЖУРЕКСЩ М ей л 1 тундер, кун ©теш, Мейл1 ©MipiM жудетеш. Сен, сен, Отан, Сен, Отан — Кеудемдеп журексщ. ' Айбар — акдшныц улы

Сеш м енен 6ipre мен, Bipre е л десец, 6ipre елем. К дй тт сезер езгеш, © з Отанын бишеген. К,улыц емес, ульщмын, Уы зьщ а жуындым. EpKeciMiH елщнщ, Ж ер щ менен суыцньщ. Егер сею бшчесем, М ен ж ер басып журмес ем. К,ай курлыкдд барсам да, Кдйырымды Анам, 6ipre сен. Сенде туып, сенде е с ™ , Таласа алмас ендД ешкДм. Бузбайынша кеудемдД, С ею ешюмге бермеспш!!! 8.11.1976. Б0С1РЕ Ж ылк^пны атам кдмкрршы, асыл едД, ЭкелдД де, ерттедД 6ecipeHi. УзецпмдД тец теуш, орныкданша, BecipeHi кулак,тан басып едД. А с а у тай мецкитутын кершбедД, ТебшбедД нем есе шегДнбедД. Атам тайдьщ кулагын кря 6epin, Т1зпн, шы лбыр устатып: \"Te6iH !\", — дедД. Сарт еткДзш 6ip Teyin мамагашты, Э з ер турган асау тай ала кдпггы. Bip тентектщ устшде 6ip тентек бар, EKi тентек эйдэй кеп жагаласты. 282

Ж у й р ж ж елм ен 6i3 кдшан жарыскдлы, Атамдар да, ауы л да алыстады. К,ос тентектщ кдллыгын кеп кердд ме, Керш1лердщ m i де кдлыспады. ¥ласы п итгер даусы аттан курды, BacipeM атылады сакдан гурлы. EKi -пзгш, 6ip ш ы лбыр крлга устатып, О сылай Атам м е т аттандырды. Кулаймын-ау деген 6ip кдушпенен, Шауып келем ызгытып, шауып келем. Атам такддн куйыскдн rycin кдпты, Эттеген-ай, кдй ж ерден тауы п берем... К.УАНЫШЫН.МЕН! Н уры н теккен маган, Шуагымсыц сен! Айналайын панам, Куанышыцмен! Шаттандырган MeHi, Ж убаны ш ы м сен. Куттык,таймын ceHi, Куанышыцмен! Аялаган м е т, Э н кднатымен. Куттыкуаймын ceHi, Салтанатыцмен! Бакцпты гой заман, Кдндай кещлдИ М ен ттлеймш саган, ¥зак, ем1рдД! 283

ТЫРНАЛАР Тагдыры кимаганмен артык, тш ш , Тагдыры бермегенмен артык, кушш. Ынтымак,ты-ау тырналар, ынтымак,ты-ау, Кдрашы нпрюндердоч тэртйгпсш! Б13ДЩ ГАНИ Ж аца заман басталды, Жалындаран жастарды Э дйудДк т щ ici уипн Рани aFa бастады. Жайдары жаз, жаны ип Б1здщ aFaft Раниды, Ж а с удандар б уп н де, Ж етекнн деп таниды. МЕКТЕБ1МЕ Мектеб1м — айтар эшм, Сан р ет кдйталадым. © зщ н е н адранымды © з щ е кдйтарамын. Мектеб1м, кця алмаймын, К еп нэрсе княддаймын... М эц гш к окушьщ боп, Кдлуга уялмаймын. ©зщнен, тепнде, мен Аттанам сешмменен. Ассалаумагалайкум, Д ау мектеп eMip деген! 284

ТАУДА 0CTIM Тайсалмай басып тастарын, Алкдгабай асып аскарын, К узы на mbiFbin крмданып, Ы лдиын тем ен тастадым. Тебемад кекке жетюзадм, Т ес ш е шык,тым кеп куздьщ, Крркдггып бура булттарды, Крйныма eTip сепюзддм. Талайда-талай шынды астым, Тастары гулм ен мундастым. Кдрагайлармен курдаспын, Кдйындармен сырласпын. Тайсалмай ез1м тауда е с л и , Таласар, кэне, бар ма ешюм? К0ГЕРШ1НДЕР 0HI Орман, дала, бектерлер — Арпалыстар еткен жер, CoFbic зарын шеккендер, Оралмасын еткендер! Bi3 — ак, кднат кептерлер, Б1зд1 умытып кетпецдер! Енд1 кару алмайык, ©ртенбешк, жанбайык, Bi3 адасып кдлмайык, Ак, аспанда самгайык, Аталардыц QMipiH, © p i карай жалгайык,! KerepciH жер, кегерсш, М ол ырыска кенелсш. Бейбггшшк жаршысы, Б13 — ак, канат кептерлер, Bi3ai умытып кетпецдер! 285

АКДАН Акдан, акдан, Кд1С 9Ai. Ак, тутек аяз кдгсады, Арылмай жатыр даладан Акракдл кд1стыц кушары. Аппак, кдр так,так, жолдарда Жак,сы аттар, шана заулайды. Адыр мен кдфкд, жондарда А л кд1зы л TyAKi аунайды. ...Айтса да, достар, осы айда, Туыпты б1здщ солдаттар. BepiK боп турсын осы ойда, Сыйыцды жакры арнап бар. Айтуынша Атацныц, К ун д е узарды нар адым. Ж ум ы сы коп к,ой апацньщ, Кем ектес оган, кдрагым. Ж алкдулык, эсте, жаман ic, ©нбейд! одан 6ip шыбык, Оку мен ецбек, демалыс, Барлырын крссак, — TipiuiAiK. Акдан, акдан, K^ic эль Келед1 кдшан кус эш? Кдрлыраш, тырна, бозторрай Кдльнртап кдшан ушады?.. ИНТЕРНАТЫМ - МЕКТЕБ1М Окдмы н ордамда, Интернат — мектеб1м. Азам ат болранша, Аларым кеп менщ. 286

Аяулы мекешм, Ок,имын, ж етемш. TyFaH жер, кей-кейде, СаБыньш кетемш. Саганды м ауылды, Баурайын тауымньщ, Крлымнан жем берген Крзымды сагындым. Осында ержетем, Отаным — кец мекен. Ецбекпен, эшммен, Ел1мдд тербетем. Интернатым — мектеб1м, Ж адыраган кектем1м! БОЛМАСЫН СОРЫС, БОЛМАСЫН! Ак, крзым менщ, ак, бепем, Айналац н урлы бак, мекен. Абы ржы май жат, кекем, 0 лди, элди, ак, бепем. Мак,таным менщ, annaFbm, Тум ансы з атсын ак, тацьщ! М азасы з мына галамда, Кдтер кеп эл! адамга... Ак, кусымнан амалсыз Адасып мен кдлам ба?! Келмесш ол кун, келмесш, Т ен б е сш кдтер, тенбесш ! CoFbicrbin ертт жанбасын, С эбилер жеттм кдлмасын! EciriHe эр уйдщ BeciriHe сэбидщ, Мэцгтлж бардыт орнасын, Болмасын сотые, болмасын! Мэцгиик барулт орнайды, Болмайды сорыс, болмайды. 287

ЖАС САЯХАТШЫЛАР МАРШЫ Нурымен ак, тацныц боялган 0лкем1з уйкдядан оянран. К угуде аскдр тау, сай, орман, Жорыкдсд, canapFa даярлан. Зерттешм1з даласын, орманын, Табамыз бабалар кррганын. Керем1з туган ж ер тесДнде, Раламат дуние болганын. Урпакдсд беретш м ол угым — Сак,таймыз бабалар кррырын. Саяхат, canapFa даярлап, Ж алгайм ы з экелер жорырын. Жорьпдсд атганамыз, Ойнаймыз, шаттанамыз. Аралап бай елк е Hi ©Mipre бак, табамыз. ЖАСЫЛ БАРЫМ ЖАЙНАРАН Шыбык,тарым Keuieri Ш ынар болы п еседд. Кектемдеп кейлепн К узде aFaurrap шешедД. Т оц бау yuiiH ак, кдрда, Т он киедД акданда. К,арайды кеп кдрагаш Кдйын, cbipFa такдсднра. Ж а сы л барым жайнаган, Н у болады айналам. Ж азд а барып орманга, Ж атып алып ойланам.

С0ЙЛЕП TYPEАН МОСКВА С ей леп турран м ен щ Москвам, Ж адгарты п даусы жер-кекть Оянып кунде даусынан, Бастайды халкдш ецбекть Москвам ундеп жырлайды, Д остыкзъщ ж олы н жаттаймыз. Э лем де сорыс болмайды, Тыныштык, eMip сак^аймыз. Москва — Отан кезшдей, М осква — бакдгг булары. Л енин бабам ез1ндей, М осква сей леп турады. МАРКС АТА М аркс атац, балдырран, Бала болтан, ойнаган. О л да ойыншык, алдырран, Туран кунш тойлаган. Сан гулдер,лд к,олра алды Г у л ж азира даладан. Анасы на о л даты Крлранаткд жараган. Окдга, ойлап, уакдгпы Бос ж1бермей ержеткен. Тауы п алган бакдггты Курес пенен ецбектен. 289

ЛЕНИН АТА Ленин атам белмеде, Л енин атам кеудемде. Л енин кекте, ж ерде де, Bipre отыр б1збен терлерде. Л енин атам — жан Отан, КецпейЬд жумсак, алакдн. Окуда, уйде, ецбекте, Болады 6ipre жан атам. С0БИ - ОКТЯБРЬ О ктябрь деп ат крйдык, баламызга, ¥йып кдлды с о л eciM санамызда. Кетерем1з ул-кдюды твбем1зге, О ктябрь боп алаулап жанамыз да!

АУДАРМАЛАРЫ УОЛТ УИТМЕН \"У и т м ен — классик. А л а й д а аспандагы кунд1 д е анрармайтындай, оны ц классик екенш байкдрысы келмейтш жалрыз е л Ам ерика бо луы ражайып-ак,\", — депт1 Бернард Ш оу. Иэ, Америка — Уитменнщ отаны. О л — Американын, акдлны. © з отанын ж ан-тэшмен суй ш еткен, жырлап еткен. © зш щ кдрапайым отандастарын акцкдт пен адамгершшкке, адал демократияга ундеген. Арларын акдга мен капиталка к ул еткен билеуип кауымга е зш щ раламат талантын кдрсы крйран-ды. MiHe, сонысы ушш де, Американын, билеуип топтары Уитмендд е з халк^шан кдлайда алыстатып бакдан. Бук1л 6ip е лд щ б о лм ы с-TipAiriH ж ер ш е ж ет ю зе ж ы рлаган акдшды 33ipri Американын, милитаристер1 д е б1ржола ун1н euiipin тастаура тыры сулары да сондык,тан. Алайда У итм ен бар. О л е з ш щ е лм е с к ур е с ш эл1 жалгастыруда. Идеялык, улкен кдкдырыстар Уитмен тещ регш е келш токдйласа берет1ндДг1 TeriH емес. Достык, тыныштык, шынайы шын демократия — Уитмен поэзиясыныц аркдуы осылар, оныц наняз материалист екенддгше ешюм де дау айтпаскд керек. Уитмен 1819-жылы Американын шагын 6ip ауылында, фермердщ отбасында дуниеге келген. Tinri, орташа да бнпм алып улпрмей, OMip крсын ерте тарткдн. ¥лы дарын улы eMip Keuiin, кдлайда бар талантын халкдша 6epin кету жолында к те м еге н Kaci6i д е кдлмаран, узак, ж ылдар паралич coFbin, те с ек тартып ж аткднны ц ез1нде де кдламын-кдруын тастамаган. Элемде болып жаткдн саяси курестен 6ip сэт те бимарлум кдлмай, прогреске, революцияга е з унш крскдн шынайы интернационалист. О л 1892-жылы дуние салды. 1969-жылы оны курметтейтш кдуым 150 ж ылдырын атап erri. М . Макдтаев. 291

БОЛАШАК, АКД.1НДАРЫНА Ж ыршы, куйпп, шешендер! Болашак,тары акдгадар! Бул KyHiM м е т мацдытпас, им мш , кдндай затым бар? Т уы сы белек, турак,ты, ¥лыдан да улы батылдар. Кел1ндер! М е т ак,тауБа, Сендердщ FaHa кдкдщ бар. Ж е н с1лтер 6ipep сездердд, Ж азам да aAFbi кун ymiH, Кдкдднша KipniK 6ip сейлеп, К езем ш кдйта тун шин... Сергелдец топтан керсендер, сенделген жанныц 6ipicin. С о л — менмш, шолып сендердд, Ж асы ры п жуздд сендерден, Кдлдырып керкем бейнет, Ж а са деп жанды, ipiciH Сендерден рана салмак,ты ой, Сарыла куту — жумысым. CEHI ЕСТ1ГЕМ... CeHi еспгем, салтанатты назж уш органньщ, Жексенб1де жанай етш, ш1ркеу жак,та болганмын. EcTireMiH, кдрацрыда, куйынды куз, ортасында орманныц, К урсш ген KypciHicTeH тещ реп м толган муц. Операдан, ражайып 6ip, Италия теноры н да тыцдагам, Квартетге сопрано сыцпяр yHiH сырлаган, Д ел-сал тунде, махаббатым, басымнан сен кушкднда, С е н щ дары кдн тамырын, ен бойыцда тулаган, Куларымныц дел устшде крцыраулатып, тынбаран. 292

АДАМ АТА СИЯК.ТАНЫП Адам ата сияк,танып, ертецп алац-еледмен, Агаштардын; аясында сеп-сергек боп келем мен. Даусымды е сп , жакдлн кел, уЦ1л маран, устап кер, Мамык,тайын алакднмен сипай 6epriH, кенем мен. Ж анай етсем, шошыма сен, жамылгысыз денемнен. КДНШАМА Y3AK, АЛДАНРАНБЫЗ ЕКЕУМ13 Кдншама узак, алданганбыз екеум1з, Ж уйтш ген Табиратгайын, Ерюнддкке ен-пк-пк, ендд б1здер бетенб13. Bi3 — Жаратылыс. ¥зак,-узак, уйде болмай, ендд оралган екенб!з. Агаштардын, жапырак, ©зек, кдбырына, тамырына, буталарга айналдык, К уз жартаспыз, кдра ж ерге кднымызбен байландык. Ормандары кдтар ескен, крс тер ек боп кдлыппыз. Жабайымыз, жайыламыз, тагылармен 6ipre оттаймыз, кдрыкдыз, Екеум1з де кдтар ж узген eid eri3 балыкдыз, Лакыл гулдщ шок,тарындай аллеяда жаныппыз. ©ciMAiKTep, минералдар, тары ацдардан кдлран б1здер кунармыз, Б1здер — жырткдлш кдршыралар, кектен тем ен кдраганра кумармыз. 293

К,уйрык,ты ж улды з секнкденш, планетада кдлганбыз. Ормандагы терт аяк,ты, азулы 6i3 андармыз, Bip-ак, кдргып олжамызды опырамыз, жалмармыз. Bi3 — е п з булт, кун1 бойы 6ipi ьлескен, Bipi салган 1збенен. С у сапырган крс тещзб!з, тентек толкдщ — 6i3 деген. К,ар мен несер, аяз тунек — Ж е р бетанде не жаратса, Ж аралганньщ 6epi — 6i3, Жазирада шыр айналып, акдфы уйге деп келдж, Ерк1нд1к пен куаныштан баскрларын еткерддк. ДЕМОКРАТИЯ, СЕН YIIIIH Кереондер, белш бейтш етемш мен курлык,ты, BepiH жинап, бурын болып кермеген жасаймын халык, 6ip мык,ты. К ер ем ет 6ip е л жасаймын, арасынан кд1л етпес, Ыкд1ласы нан тудырам жолдастардыц журектес, М эц п л ж махаббатынан тудырам, ж алгыз т1лектес. Ормандайын кдптатып, достык, одак, егемш, Жабады ол езен-келдердь Американын, келемш. Кдлаларды белуге кенбейтшдей етемш, Т ас туйш боп езара к,ушак,тасып кетедь 294

BipiKKeH ниеттестердщ ыкдгластары е р л ж мекеш. Зайыбым Демократия! Осыны саган арнадым. К,ызметще ез1рмш, осы 6ip жырды ал, жаным. БОЛАШАК, РАСЫРЛАРДЫН, ШЕЖ1РЕШ1ЛЕР1НЕ Болашак, расырлардын, шеж1реш1лер1, Суп-суррылт салкдш жуз1мдд керсетешн сендерге, М ен щ еткен i3iMAi жазрыларын, келгенде, Таскд басып атымды, Сурет1мд1 1лщдер, 6HiripeK терлерге. Талып, нэз1к гам суйсе, М енщ атым — с о л децдер. Суреттм д е достий, суйгамдкз о л досы ньщ курм етш е шаттанган. Ж ы ры менен пацсынбай, шетшз-шекшз мухитгай махаббатымен мак,танран. Махаббатын ж омарт жан баскдларра ак,тарран. Ж апанда о л ж алгыз адасып, Жок,тарын ацсап, квп керген, Досынан ж ш айрылып, кдарет тундер еткерген. Н е деген сумдык, керген ол, 6ipeyaj суйсец кумартып, Суйгенщ шггей жасырып, ызгарын тексе мунартып. Керемет сеттер болган-ды, Екеуден-екеу аулак,та даламен, кормен, орманмен. Кешеш кезген сенделш, Ж абысы п кеткен кушакден, айкдсып кеткен кдлдармен. 295

КЕШКЕ ТАМАН ЕСПГЕНДЕ Капитолия кешке таман есттгенде атымды, Тындап турдым, шапалак,тар шау кдрралар атылды. С о л 6ip тун де бакдггкд экеп белемедд пакдлрды. Мейрамдатан кездерде де, орындалып дегешм М ен 6api6ip баярыдай бакдгггымын демеддм. Алайда 6ip тац алдында, сеп-сергек боп, эн айткдн боп, Ж уты п куз1т ауаны, Тац нурымен батыстары бозгы л Айра кдрадым, Жапа-жалрыз шомылура езен жакдсд барамын. Суп-суык, с у кдггык,тады, кун д е ашты жанарын. Алы е жолдан аяулым да кдйтты Foft деп баладым, О, дарига-ай! Сонда ез1мдд бакдяттыра санадым. А с та, ауа да бал татыран раламат кун жоралды, YuiiHuii кун кеш ке кдрай досым м енщ оралды, Тып-тыныштык,тун, мацгаз толкдлн элсш -эл! сабалап, Тыцдап жаттым, тыншымай 6ip уры п жатгы жарага. К ум менен с у сыбырласып, 6ipiH 6ipi кдпъщтап, Сыцкд>1лдасып, кдйнап-ойнап, жатыр м е т куттьщтап. Салкдлн тунде ец аяулым 6ipre жатты, ce6e6i: Bip кер пенщ астында уйк,тап, 6ipre жылытгык, денет. Ак, ж узш е кузг1 айдыц ак, с э у л е а тараган, К,олын м енщ кеудеме экеп, бетз маран кдраган, С ол туш мен, ез1мдД ез1м бакдптыра балагам. 296

ЕМЕН К0РД1М Луизианда ем ен керд1м, Бутаганан мук салбырап, далада тур серпсаз, Кущ ренткен жапырагы сылдырайды epiKci3. М айсыпайтын буп-буж ыр, кдйсар м ен ен аумайды, Уа, ражап! Ж апа-ж алгыз кдлай eMipiH жалтайды ?! Tiirri алацсыз, жапырагана жан берегу, кдулайды, Орнында оныц болсам егер, м енде T03iM кдлмайды, Bip бутарын сындырдым да, мукке орап экелддм, Экелддм д е k in крйдым, д ел терш е пэтердщ. К урм етп достарымды еск е салсы н демеддм, (Бул кундер! ешюмдд де ойыма алмай келемш). М ен уш ш о л естен шыкдас, нышан болы п кетпекин, Достык, жайлы ойланута мен1 м эж бур етпекнп. Луизианда, кец далада, сьщар емен жайнасын, Сыбырласып жапырагымен, eMip бойы ойнасын. Т ек тавдйм MeHi соньщ орнына екеп крймасын. 297

УАЙЫМДАП, OftFA ШОМЫП... Уайымдап, ой Fa шомып, отырмын мен шерменде, Уайымдар жандар бар деп, тары баска елдерде. Германия, Италия, Испания, Франция сормацдай, Жабыркдран жандар KeAin, жанарыма толгандай. Кытай, Ресей, Жапония ж эне-жэне алыста, Т Ш белек пакдфлармен, ппркш, 6ip кун табыссам, Ж е р ле а м н е н кем кермей-ак, кушар ед1 журепм, Бауыр болы п барлыгы да кететшдей биемш . М ен д е сонда, соларменен бакдпты боп журемш. ДАЦК, ТУРАЛЫ ОКД>1САМ... К еудесш е нан шскен дацк, туралы, Куд1ретт1 генералдардьщ жещстер1 туралы отдысам мен, цызыкцан, Президент, саган да, Сендерге де, Сарайдагы бузыцтар, К ундемен де кщзыкран! Адамдардыц жауыздырын елец етпей, тегшде, Bipre журш, 6ipre ecin, 6ipre барган оламге, Bip-6ipiHe байланган махаббаттар женшде, Айтылганда эцпме, мойным босап, сы рт айналып кетемш Ж егш ей ж еп жанымды к ун д есп п м м енщ де. 298

ОЛ МЕНДЕ ЖОК, Ж ещ лдетер е ц б е к п машина ойлап таппадым, Кггапхана, аурухана сал деп сыйлык, тартпадым. Америка дацк^шда е р л ш м жок, еск е алар, Клтабым да шац баскдн, ащ ллым да пэс кдна. Барлык, FambiK, жандарга, барлык, жолдастарыма, Шуак, жырым осы н ау — ж ер ус гш е тастаган. TYCIME КДЛА К1РД1 Кдла гардд TyciMe, Мумк1н емес ж ецуге, Барлык, ел1 галамныц ж абы ла оран тенуде. Мекеш екен Достардыц TyciMe енген с о л кдла, Жарыгында жалганныц бурын-соцды болмаган, С ол кдлада махаббат барлыгына бас болтан, Bepi coFaH табынып, 6api содан басталган. Сол махаббат — е р к т н щ кцмылынан байкдлран, Ke3i, ce3i, iciHeH, ж ауабынан кдйтарган. СЕНДЕР КДЛАЙ YFbl НАСЫНДАР? Сендер кдлай урынасыцдар, кдламымды алдым нелжтен? Ж елкен ш жайган, сорыстыц тэкаппар кемес1н керш мен, Дацкдэ б елеп ж ыр жазар, дейс!цдер ме желжкен? Кеткен куннщ рахаты келер туннщ imi ме? Элде менмен кдланыц жалгырауык, Tyci ме? Олай емес TiirreH де, cipecxeH топтыц шанде. 299

Ke3iM т у сп 6ip-eKi, Кдрапайым Kicire, Солар туралы айтпакдын, ажырасты eKeyi, Bipi кдлып жагада, 6ipi алыскд кетедд, ©Mip деген зулайды, eMip деген етедь.. кез жасы К ез жасы! К ез жасы! К ез жасы! Т унек тунде к ез жасы, жалгыздык,та к ез жасы, Тамшыдан сон, тамшы кеп, жагалаута тамады, кум кд1лгытып алады. Ж у лд ы з да жок, жок, пенде, тунек, кездщ жасы агады, К,ара перде жамылган беттен ж ылжып барады. О, неткен бул эруей? Т унек тунде жылаган? K,yMFa барып, ¥скдш сыз не уйщад кулаган? Азап пенен екснеген — булак, агып, мун, шыкд<дн, Зар ещреп тагы унмен талык,сыган, туншыкддн. К ел б ей жаткдн жагада, дауыл жатгы келбеген, Тунг! дауыл суркдй 6ip еш ырыкдд кенбеген. Ж ай м ен басып жарык,та жап-жак,сы едщ, ей, елее, М оп-момакдн ж узщ де ешюмдерден кем емес. Алмагайып табаныц тунде тайып кдлганда, Алай-тулей мухитын, ак,тарылды арнацнан, Агы л-тепл кез жасы! Агы л-тепл кез жасы! 300

ЕВРОПА Уцпрш ен кулдардьщ, ¥йкд>1 баскдн кене 1ндерден, атыла шык,ты, жатпады, Тандандырды e3iH де, Ж айды ц орын аткдны, Карелдерлд кылгындырып, кркдлстарын таптады. О, ум гг пен сею м ! О, патриоттардын, саруайымы, Ж а т журттарда caFbiHFaH елш ! О, шерге толы сан журек! 0 т к е н ж е щ с п nip тута, Кднды майданнан тары да керш. Халыкды маскдралап, акд1 алган зулы м жэб1рлер! Сендер кер1цдер! Зорлык, азап, кдорганы ушш, Жарлы-жакдябайлардыц тер1мен тапкдн, сокдф жармарын алмакдд, Мьщдаган зымиян айла курганы ушш, Карелдер е з уэдесш бузраны yniiH, Халык,ты мазак, к алганы ymiH, Билле алган ар халы к, кднды кектт кешпедй, Дворяндардьщ бастарын да кеспедд. Карелдердщ кдЬары — халык,тардыц бестеп, Рахымы халыкдыц кедэгын болып, ©здерш е оралды, Рахымы ymiH монархтар аямалы оларды. Монархтардьщ некерг Садакд ж ирыш молдалар, K ici eATiprim жалдаптар, Акруйек зацшыл, турмегер, Алайда байкд, шпион ж эн е солдаттар, артта кдлып олардан, алкдызыл б ез ге оранган, Тунектей Tyci 6eArici3, Абайлап, аттап, кдрандап, Келедд елее ж ол алган. 301

Кершбейдд жуз1 оньщ, Кершбейдд жанары, Алайда алкдлзыл кебшнен, Кетердд крлын жогары Майыскдн жалгыз саусагы, Элденеш нускдйды, Обжыланньщ басындай, ©реддк ж ылман кдгады. Молаларда — боздак,тар, TonbipaFbi кеппеген, Ш орт байлаган дар аркдн, Салбырайды тек темен, Князьдардын, ок,тары ыскдлрады кекпенен, Бил1к курган малгундар, ойын-сауык, кулюмен, ©лпрлерш шектеген. © з жемкан бермекнп осы ньщ 6api алайда, Н ур жауады, кересщ, кдн артынан кдлайда! Боздак,тардьщ OAiri, кдтар-кдтар крйылган, Дардагы мынау сорлылар — журек, ж уректер окден сойылган. ©Mipci3, суык, 03ipre, Bip жерде, 6 ipaK, ж ур олар, М ум ю н емес оларды, мумкш емес жоюга. Ей, карелдер! О лар Tipi, О лар деген — Tipi кдлган бауырлар. О лар — жастар, курбандыкден тазарган, ардак,талган сонымен, Саналы олар, 6apiciH д е салмакденен кдбылдар, Даяр олар, сендерге, Кдрсы буркдк, дауылдар. 0 р курескер кдб1ршде курбан болтан кешеп, Бостандыкдыц тукдямы бар, о л eric боп еседд, Ж е л таратып жан-жакдд, Кррек берш кдр, жацбыр, © с у г е кемектеседд. 302

Опасыздар ел-прсш-ак, мейл1, имд1 кдндайды, Рухы оны ц ешкдшанда мацп е лш кдлмайды. Керш бейм Ж е р устш де рух болы п самгайды, Сыбырлайды, ескертедд, кецестерш арнайды. Бостандык,! М ей /ii, саган, баскд жандар ceH6eciH, М ен сенемш! CeHin етем! С е н т кетем елгесш! Йемене? Кржайыны жогалып, М ына 6ip уй ш егеленш кдлган ба? Жасымандар, кдмданыцдар, Кездесуад арманда, К уп ч д ер де, талмандар О л жуырда оралады, хабар келдд, Кдпиада кдлмандар! ОТЫРАМ ДА, КДРАЙМЫН Д униенщ муцына, отырам да, кдраймын, Зомбылык, езп, маскдра — KepeMiH де, санаймын. Отырмын Kepin, Керш бес кездердщ селдд жастарын, EHipeyiH естимш, ары айыпты жастардыц, © тю зген бузакды iciHe, е к ш е олар бастады. Суркия жардай байкдймын, Суркия мына ем1рде, Балалары тастаран аналар оты р кеб1нде, Аш, жала наш, кдйыршы, мойынсунран ел1мге. 303

Эйелдер анау, ©MipiH 6yM ipin бггкен байлары, Элем ет эзезьлдер жур, ЭбжауЬан алу ойлары, BapiH де Kepin отырмын, Жанардан 6epi жасырын, К да рет жанды керемщ, Адамдардыц керемщ,K^i3FaHFaH кимас FaiiibiFbiH Кесапат, кесел, машыгын. К ер ем щ оба, озбырлык, ойран салган кыргынды, 1урмеге тускен сорлылар, азаппен азып, кдшынды, Аштык,ты керем кемеден, М оряктар 6ip ic камдады. Ж е р е б е тартып, 6ipiciH алдымен ж еуге арнады, *\\ьфылмауы ушгн кдлраны. Шонжарды керем, менменсш, К егарек кере пацсынган, Сорлыларды KepeMiH, Жумысшы, айла-шаркы таусылкан, Н егр — барлыгын, барлыгын керем жаншылган. Сан ж е т ю а з mriKTi, Саркылмайтын кррлыкды, Отырам да, байкдймын. KepeMiH де, естимш, ун кдтудан тайкимын. ЖОМАРТ ЖАНДАРРА Куанышпен, не берсендер де аламын, Азык,-тулж, аздап акдга, Баспана, бак,— кджетз Foft адамныц. Жырларымнын, акдгсы рой, к ез жасы Foft кдламньщ. 304

Ш та г , а р » . № я м р ? а 1 д а ,ж оМ уш ы м и „ , с ы * а * * ’ Конак#. № Рв 'ар»не. « Р * оя ы я несш е Т1Р ш1М‘ те 'т1р 1 • » \" ' сы й « р п и И ы в м е н б * е ы \" ' Барлыгына, бар идамнын. ^ бергемМ СОК, БАРАБАН! Сок, барабан! Кернейлет, керней, кернейлет! Т ерезе, eciK, барльны на ен, еш ю м ге epiK берм ей кет, К,¥АайлаР га щ лшылык,ты, буз, жацылдыр адамын, У з де ж1бер мектептердщ етш жаткдн сабарын, Уйленетш куйеуге жет, жет, тездетш хабарла, Кдльщдыкден рахат керш отыратын заман ба?! Ж е р ецдеген, ж етюз, бЬлддр фермерге, Бейбгг ецбек артын кдгссын, аласапыран келгенде. Кдадретпен, барабандар, курррешцдер, больщдар! Жацрырьна гур1лдецдер, гурмдецдер, горндар! Кернейлет, керней, сок, сок, барабан! 305

Тыныштык,ты тартып алтын, квшелерден, кдладан. Энеб1реу, о л и м 63i? Н еге тесек кдмдайды? Боскэ ауре, eunciM де онда, тунде уйк,тай алмайды, Кдиылкулак, саудагерлер жылмандайтын кез бе бул? Йемене? Олар еспм ей ме? К,улак,тарын е з де, жул! Ш еш ен aAi сейлеуде ме? ©нпп тур ма эн салып? Сотта адвокат акд!лы iciH, Крррап тур ма жан салып? Сок, барабан! Шыркдт керней, Буз барлыгын жар салып! Кернейлет, керней! Сок, барабан, сок, барабан, кетерьл! KeAiciMAep, насихаттар кетсш армен, жетед1! Ж албары нган жылацкдг, н еч бар жасык, жандарда, Басын иген жастарга, нец бар куйрек шалдарда?! ©uiip yniH сэбилерддч, етшшпн Аналардьщ, Т абы т куткен елжтердд, ciAKi шацын молалардыц! К,аЬарменен курирецдер, курюрендер, барабандар! Ал, кернейлер, куц1решцдер, Жерддц ж узш аралачдар! 306

О, КАПИТАН! КАПИТАНЫМ! О, капитан! Капитаным! Н е сумдык,тан еткен ек, Кдзына тауып, К,арсы турдык, дауылменен бетпе-бет. Калыц Henip, гавань Kyrin, крцыраулатып твщрек, Ж абы ла 6ip кдрайды кеп, сен щ карл1 кемеце! Ж урек, журек, журек, журек, алайда, Ж ан тапсырган палубацда бара жатыр кдн ойнап, О, каптиан! Капитаным! Шаттануда жагалау, Д абы л тулар... Туршы орньщнан! Bapi соныц саган-ау! Венок гулдер, халык, саган умтылган, CaFaH, CaFaH арналуда, барлык, ж уздер нур тунран. Колы ма экеп басынды крй, екем, м енщ мак,таным! Ж ок, б ул TyciM, С ен щ суык, сулк, Tycin жатк,аньщ! EpiHAepi кимылсыз, капитаным кдтпады ун, Сезшбейдд крлымды, унс1з елстз, жатбауыр, Жауынгер, жалгыз кемесш, Гаванса дейш жетюзген, Кдзынасын хамуына, дауылдан аман етюзген, Шаттанындар жагада, дуылдандар, не етешн, Палубаны ол елген, Муцмен шолып етешн. 307