М Мақатаев. Т3 шығармалары

Сирарын берген кдкданра Ж ортсам-ау ак,сак, арландай! Сирагым кдлган кдкданга, К елсш де мерген, ак, кдрда Кднды i3iM KepciH, кыскдсы, Area да мейти ак, тауда! Атласа, Tipi устасын! Кдпырык басып кеткенде, Туш сш турран к ек пен жер. КеледД шыккым к ек белге, Кднат жок, кднат тек Менде­ за V.1974. КДРА ШАЛЕЫ Ж е те л еп сонау жылдар кдра шалды, Кдрасазда ж урупп ец, кдра шалгы. Кдра судыц шпнде кдрт пен сенщ, Талай-талай керш ем тамашацды. Кдлыпсыц Foft кдцырап, кдра шадры. Т убегш ен тук к,оймай Кдрасудыц, Кдрт екеущ кдншама аласурдьщ. Кдншама р ет кдпырык, кун еткерш, Т ун жамылып, кдншама тац асырдыц, Куркеде, жарасында Кдрасудыц. Ойдыц, кдфдыц шалрынды бектер!нде, Ойын салмай сен де ендД кеткенщ бе? Bip жарк, етзп кдлушы ец ак алмастай, Bip-6ip жанып кум кдйрак еткешнде. С ен дары пенсияга кеткенщ бе?! Аттандырып келм еске кдра шалды, Кдцыраган кррада кдра шалгы. ¥црысынан сырырын суырып ап, Тамызыкдд KeAiHi жара салды. Кдла берд1 тат басып кдра шалгы... 28.V 1974. 56

АЛТЫН АДАМ А лты н адам, А лты н адам... Адам жок,! Алтын кд\\ган жаркдфатан. Б1лмейм1з саудагер ме, к р л басы ма? Саран, ба алтын уш ш кдлтыраган?! Сары алтыннын, б е л г ш наркд1 маран, К,айда 6ipaK, алтыннан артык, адам?! Юм боды екен алтынмен аптайтындай, Алтын жиган шонжар ма жатпай-турмай ? Юм де болсац, Ей, пенде! К ун кепгпч гой, А ж а л к елсе алтынын, сак,тайтындай, А лты н табы т iiuiHAe жатпайтындай... Шеж1ремдд урлапты... Зулапты кун. Расырлардан 6ip ы зьщ тындап турмын. Алты н адам шынымен кдзак, болса, Бглген екен куныньщ кдшбаттыгын!!! 29.V.1974. ECKI ЖУРТТА Айтсацшы, кеке-ау, кдй манда, Орны менщ ушмнщ? Кднып ец талай айранга, Крлынан эжем Тиынньщ. Орны кдйда ушмнщ? Айтсайшы, кеке-ау, кдй манда, Мекен1 туыс, бауырдыц? Аттанган е зщ майданга, О рны кдйда ауылдыц? 57

К,ай манда, кеке-ау, кдй манда, Керсетнп б1здщ кешеш! ...niuieHi т с к е н жайлауда, Сап-салкцш самал еседг Ж урттары н Дздеп кцуымныц, Уакдгг 6ipa3 текке erri. Орнына е с и ауылдыц, Ж оцы ш кд шьнъш кектепн. Атыздарра арык, боп, © згер ш кеткен жылга да. ©згер1стерге кдрык, боп, © згер м ей тау тур 6ip FaHa. К,ай манда едд?! К,ай манда?! (Екеум!з б1рдей ацырдыкД EcKi ж урт Kp3ip жайлауда, Ж ан-ж агы шалгын, шабынды... HEHI АЦСАЙМЫН? Н е т ацсаймын?.. Туран елке, туран журт, сеш ацсаймын, Н еге ацсаймын, бДлмеймш, неге ацсаймын!.. ¥ л де мейлщ , адаскдн к ул де мей/и, С еш ацсаймын, туран ел, онан сайын. К уат бер ген дем щ м ен тузы ц маран, К^аймагыцды ацсаймын бузылмаран. Гу лш суйем, шалрынныц 6ypiH суйем, Унш суйем масацныц ызындаган. С еш ацсаймын, кдйнаран ак, бастаулар, Ак, бас таулар — самайын ак, баскдндар. С еш ацсаймын, кдз!рп ак, бас шалдар, Бурынры вреден курт ап кдшкдндар, С у кехшп, ж алац аяк, о т баскдндар! 29.V.1974.

ЕАБАЦА Г а би т M y c ip e n o B K e Fa6eKe, Анда-санда спздд карем, Ci3Ai керсем, ж омарт 6ip куздд карем, Ел1ктеп е зй ц зге eciM кетш, К егендеп ак, кдтазта тсзддм елец. MefiipiMMeH кдрайтын О здд карем, Баскдлар ум птер га уздд менен. ЗаЬэрмен яйбггем деп к у тацдайды, С езем ш e3iH e3i ж урт алдайды. >Ki6iTceM кейде м ен де к у тацдайды, Басымнан Алатауды ц булты аунайды, Б1реулер келекелеп жыртацдайды, Туб1нде куртса м е т , куртар кдйры, Алайда жырларымды жырта алмайды! М ен ен д е ум1т к у п и тутан ел1м! М ен даты умггпенен тутан еддм. М ае болтан е лец ш е 6ip ж ан едДм. Бабеке! Айтсацызшы мыналарга, М ен ю м ш ц кдзынасын урлап едДм? 29.V. 1974. АЦСАП ЖУР1П КЕЗДЕСТ1К © зщ бе? © з щ тажапсыц! О т кешкен алташ кдзак,сыц. Халкдща келген азатсыц Тап ж ауы нан еш алып, © ш щ де кеткен кдзак,сыц! \"Т ар ж ол, тайтак, кешудд\", Keuuin кеткен кдзак,сыц! EcLa еткен кдзак,сыц!!! 59

Сойылдыга сок,тырмай, Кдрулы Fa аттырмай, Арашалап журтыцды, Алпауыткд атгьщ жай. Неге? Неге жыр тынды?! Н еге кеттщ таптырмай! Айырылып кдлыппыз, К улэш салган \"Гэккудай\", © з щ жазган \"Аккудай\"... ...KypciHin ек, жан aFa, С ен жок, деген сездд естш. Ж ы лдар салып apaFa, Акедэы 6i3 кездес-пк. Сендей KppFaH, панара, Зэру болтан кезде естж. Акдф ы 6i3 кездеспк. Акдгл Kipirr с о л жастар, Ага болды ж о л бастар. Кдгзыл суцкдр жолдастар. Ж алауьщ ды жыкддн жок, © з щ е ук,сап ж ол баскдн, 0 з Отанын крргаскдн. Ж алгасуда б1збенен, © з щ жазган зор дастан. Kecereci кегерген, Кеп ырыскд кенелген, © з щ жорткдн ту з1цдд. © з кезщ м ен керер м е ец. Кдйта айналып келер м е ец. М ы н а у кдзак, даласы, Алтай, Аркд арасы, Алатау мен Атырау, Т ойлап жатыр, кдрашы, Е стисщ бе, агасы? Бук1л кдзак, баласы, CeHi еск е алып, агасы, Думандатты, кдрашы. 60

Аспаны нан н ур тамган, CeHi еск е алып тур таулар... ...Айкдй, К.ЫЗЫЛ суцкдрлар! Пай-пай, дулдул тулпарлар! Ортата алы п Сэкендд, Ж а с кдзак,тыц уранын, Ж ацарта 6ip шыркдцдар! 29 V I974. ЖУРЕК НЕГЕ ЗАТ БОЛЫП ЖАРАЛМАРАН?! Кдррам менщ! Кдррам менщ! Аласарып барады арман кепм. Жалран десе, дуние жалган ба едщ ?! Жараланган к ец ш м дал-дал менщ. Кдуырсын ец уз1лген кднатымнан, Ж анары мнан шуак, е ц таратылран. К,ара баскд орнатып кдра туман, К^айрым болды ц ойымда дара турран. Куйзел, жан; кущрен, жан, куне басып, Айы гар сэтщ сенщ , cipe, кдшык, Ж а б ы 1ы п жарырында б у л жалганньщ, Bip туш р кдным м енщ ж ур адасып... М ен ж урм ш бакдгг куып, дацк, куып, Сайрандаган боламы н сауык, курып. KiHeci жок, кдррамды жабык,тырып, Ж о л а й алмай курыдым танып турып... Кдррам, ceHi жайым жок, кем керетш , Бимарулым тардырыц сен керетш. Зат боп неге журег1м жаралмаран?! Кдрраларым, сендерге тец белетш ... 6.Щ.1974. 61

М УЦ Л Ы К, Айырылар ah десем кеюрепм, Не дермш саган, Tipi жеттмепм?! М ына eMipre абайсыз 6ip Муцлык,ты, Н еге гана экелдДм?! ©KiHeMiH. Кдйтейш, екшемш, екшемш, Н еге гана тас болы п беюмедДм? К,устай ушып кецыден кетш едщ, Н еге таптыц сен меш, жетзмепм? Кдлсац erri арман боп ест д еп , М унлыгым-ау, 1здедщ HeciH меш? ¥ятымнан ертен1п баратырмын, ©m ip меш, М уцлы гам , Kemip MeHi! С ен муцайып, М ен кдлай кун керемш. CeHiMeHeH тагдырым 6ipre менщ. С ен окыстан келгенде мына eMipre, Болатынын осы лай бы ген еддм... 6. VI.1974. Тагы да келш 6ip кектем, Крштасты, мше, т а га да. Ж а бы ла б1здер дурмекпен, Жайгастык, жаздьщ тацына. Саганты п келш дур кектем, Тагы да Kerri 6ip алдап. Т а г а да дала, кыр, бектер, Орнынан т у сп 6ip аунап. и .V I.1974. 62

БОЛАШАКДД Б1лемш, К ер ем ет 6ip кун келедд! Ж айнайды ж асыл багым, гулденедЛ Бйшеймш, оны маган и м б е р е м KiM босатар журек-п турм едеп? Т урм ед еп ж ур е к п гам кередд?! Бммеймш, 6ip керемет кун туады! Ж ан-жагам жанаттайын кулпырады. Юм ашады ж у р е к п кулпы лаулы ? Шыкдак, болып шындыкдд умтылады, К уллы дага ж урепм булкдшады. Керем1н, к ер ем ет 6ip кун кешемш! Болашагым, сеш м ен 6 ipre eceMiH. М ен сенщ унщменен ундесемш, М ен сенщ тш ц м е н е н ти\\десемш. Сауык, курам бойында 6ip кешенщ. Болашагым, сен турсац, мен е лм е с тн ! Акдпсдттьщ алдында б егелм ес гам?! Ж оралмас не, ем1рден ж ен елм ес гам?! Сен есен бол! М ен, мумган, еленбеспш . С о л акддкдт: м ен с е н е й когермесп1н!!! 11.VI.1974. ¥нататын урма кыз сыр ашуды, Сы рын ашпай тесек ке кулаш урды. К ундеамен жулыскдн долыдайын, М аржан 6yriH ашулы, ты м ашулы. (Bipep минут етпей-ак, сыры ашылды). Тымырсымай кдйсыб!р уррашыдай, Сайрайтын-ды сайтан кдыз сы р жасырмай. Аш у, ы за намысы бетш е урып, К ы зу кднныц аптыры тур басылмай. 63

Кдлздар у н а з кдрауда 6ip-6ipiHe, \"Тары не боп кдлды ?!\" — деп д1лпруде. — Аты кдзак, демесец, иттерменен Жарамайды кдсында 6ip журуге. ©зеурейдд 6ip суйш улгеруге. Ж ш т емес, ецш ец 6ip ж идтрлер, Ж иддпрге крр болы п еткеннен де, Соларра да гашык, боп тидд юмдер? Ж е к е e3iMe ж еа р д щ б и л т н бер!— Д еп 6ip кетсш S3ipre Маржанымыз, Ортасында уш кдлздыц ардагымыз. Маржан кулсе, кулк1 боп жан-жагыцыз, Алмагайып долданып, ашуланса, У н шырармай, амал не, кррраныцыз. О л акцкдт \"долыдан nepi кдшкдн\", Алшацдаран адымын Kepi баскдн. А щ улы ны ц алдынан сацта, тэщр, Акдлрып кеп атацныц керш ашкдн. Сы ры мэл1м кдлздарра кдлз Маржанныц, Талай керген шикдндай сызданганын. Курбысына тап болса 6ip жацсылык, Куптаганын б1лмейсщ, кдлзранранын, (¥нататын, вйтсе д е кдлз — Маржанын). 0 3 i айтады М аржаннан сыр сурама, Ж аспацтатып оспак,тап шымшылама. К еуд еан д е Kip тунбас жадыра — жан, Ж аны н жайып салмастан тыншыра ма, Ж а л т бурылып, жат кезден кдымсына ма Сырын багып Маржанныц курбылары, Y h шырармай, к у т и т турды 6epi. BipaK, достар айтпай-ак. тез тусшдд, © ж ет кдлздыц кез1нде — муц ызгары. 25.IX.1974. 64

С6НБЕЙД1, ЭЖЕ, ШЫРАРЬЩ! Ж аркдфап eKi к езщ шамдай жанган, Кутуип ец жалгызынды кдн майданнан. Ж алганда к угу деген кдндай жаман, Акдоры кдза болды ц саргайраннан. К ,а й ы р м а сы : СенбейдД, эж е, ошагыц! ©з1цдд эн ге крсамын. Ж етт кдт ж ер д щ астына, Ж етпейдд 6ipaK, осы эшм. Крштасып жалрызьщнын, хаттарымен, CanapFa оралмайтын аттанып ец. Жадырап ж ещ с кднат кдкданында, Ж алгы зьщ кеп кдлар деп шаттанып ем. К рйы рм асы : Сенбейдд, эже, ошарьщ! ©з1цдд эн ге крсамын. Ж алры зы ц кел1п кдлар деп, ©зщ дей мен де тосамын. Ж алгы зьщ оралмады, оралмады, К ^ ы н рой Tipi ж анньщ жогалганы. Bip ж ерде Tipi болса ж урген шырар, Болса 9Ai, езщ м ен ен болар мэщт. К рйы рм асы : С ен ген жок, эже, шырарьщ, Арналды саган бул эшм. Семген жок, сенщ булагьщ, Сынган жок, эл1 шынарын,. О ты з ж ы л содан 6epi тан, атуда, © лем ге шурыласын таратуда. Сагынып жалрызыцныц салган эш, Акдсудыц аспанда ушкдн кднатында. -901 65

К дйы рм асы : С енбейдь эже, шырагъщ! Арналды саган б у л эшм. Бойыцда сен!ц тумарьщ, ¥шып ж ур жалгыз рыраныц. Сенбейдд, эже, шырагыц! 14.x.1974. Емхаиа. Буфет. Тун. Т У Л П А Р Ы М М Е Н Б1РГЕМ1Н 1здесец меш имде-ю м, К,аладан !здеп журмегш ! Уш м е д е 1здеп и рм егш ! Аязды боран, ар таудьщ Арасында eMip сургемш, Солармен мэцп йргемш. Ж е те л еп меш iArepi, Кундер1м м енен тундерш, Т ес ек сап рардан 6ip KepiM, К,арыма руры р 1лгемш. 1здесец мен! к ш д е-к т, С ол жерден келш 6ip керш! Ак, тутек ашыр арпанда, Ак, сайда жылры б акранда, Курырты шаншып ар papFa, AcnaHFa рарап турам мен, К ус ж олы — Болашартарга. Кар Teyin жылрым жаткднда, Рахат одан ш ар бар ма?! К ер ек рой кузет eMipre Д уни е уйртап жатранда...

Ак, Kjbipay шалып тулымын, KiciH en крйса кулыным, Кетед! бойым жылынып, Булк eTin м енщ жулыным. Айтамын, айтам кдйталап, Тулп ар лы жерддц улы мы н! Ракетадан кем емес, Шаншылкан менщ курьиым! Сондьщ тан асау щллырым... Кдшырар кутын урыныц! ..Лздесец м еш ю мде-юм, Бул ж ерден 1здеп ж урм еп н ! Аязды ак, кдр тундемш, Ак, тозац боран кундемш, Тулпарым м ен 6ipreMiH, 1здесец м еш гамде-им, С ол жерден келга 6ip керш! 8.XII.1974. Б А С Ы М А М Е Н Щ БАК, К О Н Д Ы Ц Орынсыз ойнап, кулгенде, Опык, ж еп талай ж ургенде, Басыма м енщ Бак, крндьщ, Байкдусыз шак,та, б1рдемде Боларын булай б1лгем бе?! 1здесем, рас, 1здеддм, Ел1мнщ кез1п туздерш , Тещ здерш де жузгемш. Жабьщтырып та кететш, Ж аздарым, талай куздер1м. Керддц б е сокдак, даладан? С о л м енщ сандал 1здер1м. BaFbiM ба деп те кдрагам, Тырналардьщ да -пзбепн, Кдлдырып содан санадан, Б1ржола умгг узгемш. 67

Акдфы мына, Бак, крндыц, Баянсыз емес, нак, крндыц. Кдстарыммен кдк, белд1м, Достарым, 6ipaK, жок, болдыц. Жалрыздык, деген кургырга Бак, крнды даты тап болдым... Бакдгг-оу, бакд1т, ерексщ ! Д униеге теп е с е т екс1н. Т ф лж к е мынау кррексщ, Жалгыздык, деген кургырга Н еон е, жаным, керексщ?! Крнбай-ак, крйшы, крр етеш !!! 8.XII.1974. ДЭР1ГЕР1МЕ Keperi жок, Keperi жок, K ep eri жок, б э р т щ ! И ненщ де Keperi жок, K eperi жок, дэршщ! Кетсем егер пленканыц узглген 6ip эшмен, Кдлсам егер кдра жерддн, ж алгыз туш р дэшмен. AapirepiM, ракдют! М ен e3ipre елмеймш! Kemipe гор! Журеймдд пышагъща бермеймш. Эуре болмай босат меш! Ендд алдыца келмеймш. K eperi жок, Keperi жок, Пышак,тауга кенбеймш ! Корыкдаймын пышацтан да, Корыкдаймын инеден. И не т у п л б ул журектз найза дагы туйреген... Купиямды к ер есщ гой, м ен сондык,тан именем, K em ip MeHi, Keiuip менЕ К етем ертец уйге мен. 68

Бауыр icin, бас айналып, бойда кдным тасыган, Бэрш е 03iM ю нэм м ш , о н ьщ н есш жасырам. Квп н ерсеге куанам да, кеп н арсеге ашынам, Рылымга да, е з щ е д е рак^ет, бас урам! Уакдггым барады етш, мен 6ip жакдд асыгам... 8.X1I.1974. Т1ЛЕКТЕСКЕ Ей, бауырым! Кетерсеноп, кетерсецоп басынды. Алатаудьщ аскдрына куннщ нуры шашылды. Кд13 ттрш ш к мш е тары м ойы ньщ а асылды, Асы лды да, саусагымен сипагандай шашынды. К атер басты, Тур орньщнан! Т ер езеге кдрашы. Неткен тунык, неткен кдш бат ж ер мен кекттц арасы! Неткен жакдга б у л раламда адамзаттыц баласы ! Бауырым-ау, ж и куипндд, тер езеге кдрашы! Ж ата берме ауыр дертке, ауыр дертке бас урып, ...Эне 6ipey бара ж атыр ж ум ы сы на асырып. Автобустан кдлып к,ойран ж эн е 6 ip ey ашынып, Эттец, эттец, айналайын к ец м кдлды-ау басылып... Кдрашы, эне, ацдап басып, барады етш кдрт адам, Аж ары да, назары да, базары да таркдран. Кдрт адамга кдрсы келш, сэлем б ер се кдрт Ана, ¥ зы н сонар б1рдецеш айтып ж атыр кдрт оран. Мына жолмен уайымсыз эм талай етерсщ, Шыра алмаган асуыца, аман болсац, жетерсщ. Ей, Бауырым! Ей, Бауырым, басынды 6ip катером, М ы н а у к,ызык, дуниеш кдлай кды п кетерсщ... 8.XII.1974. 69

1417-ПАЛАТА Бул бвлмеде — ек! орыс, 6ip казак, Ушеум1здд 6ip FaHa дерт тур кджап. Кемедег1 адамдардьщ жаны 6ip, Сондык,тан да ынтымак, бар 6ip ражап. Ушеум1зде ж а м ы з FaHa кдуш бар. Юм б1лед1, тардырымыз анык,тар... Дала куцпрт, жатыр ма элде жауып кар? Ж елм ен ушып бара ма элде мамьщтар?! Туррындары он жетшнй белменщ ! А з рой эм кврмегеннен кергенщ. ...Сарымдайын сайран дуние сен бе едщ ?! Сайран салып, саран н еге кенбеддм... Бул бвлмеде — уш тардыр бар, уш Адам, Торда отырран торрайларра усаран. Уш адамда уш турл1 емес, ж алгыз дерт, Ж алры з тузак, алты аяк,ты тусаран... 9.X II.1974. Б1ЛГ1Ш1МЕ TaFbi да, тары, тары да, TaFbi да сына бш тппм . K ipin ап менщ жаныма, K ip 1здеп тары журмш щ?! Bip ж ыры м — м енщ 6ip балам, М е з гш л з шала тумаран. Мерз1м1 ж еткен шарында, Ш ыгам деп сырткд тулаган. Мезг1лс1з е ле ц тумайды, К ец ш п з болса, и м 6iAciH Сыбызры десем курайды, Оны да сына, 6iAriiiriM. 70

Домалак, жердщ устшде, Домалап бара жатырмын. М ухиткд суц п п т у сп м де, Аспанга 6ip-aK, атылдым. Айра ушып бара жатырмын, М ун ы да сына, ак>1лдым. Эйтеу1р, мен1 кдтыррын, Т уы н жык, турыр акдшныц!!! Сахара мына жер1ме, Сарымнан к ей лек кипздДм. Сандалып ж урген 6epire, Сары атанымды бурпзддм. Ж улдызын мынау аспанньщ, Ж е р д е турып-ак, баскдрдым. Мамык, етп м д е тастарды, Тауымды баскд жастандым. Ж отама кдла орнатып, Бойыма сыймай ж ур купим. ...Турыр акдгады сорлатып, М уны да сына, бштппм. О сылай GMip сурем1н, Осылай журш кун кешем! Дуниенщ мына журегш, Акдганан сура, бглмесец!!! 10.X II. 1974. Ж ырым кеп менщ эл! жазылмаган, KeHiM кеп а/d м ен щ кдзылмаган. Кдлдырып болар-болмас кдзынамды, Нелш тен 6ip куш мен жазым болам?! Куалап прш ш ктщ кебелегш, Кдп крйды кдпел1мде кеп елещ м. Ж амы зы м, жаным менщ — жырым менщ, Кдлдырып с е т артыма неге елемш. 71

Жазайын, жалыкдайын, жасырмайын, Кдшан калгып кеткенше басылмаймын. Ая деп ажалга мен бас урмайын, Шок, шайнап, от буржкен Кдсымдайын! 10.XII.1974. ФАРИЗАРА Фариза! Фаризажан, Фариза кдлз, ©м1рде акдлндардьщ 6api жалтыз, Шыдай-шыдай акдоры жальжармыз, BipiMi3AeH 6ipiMi3 арылармыз. Bi3AepAi д е жок,тайтын жан болса егер, Ш ац баскдн архивтерден табылармыз. С ен мен1 бглесщ бе, бьлесщ бе? Жаралматан жан екем куресуге. Ж ы лай ж урш OTipiK кулесщ де, Ж у р е сщ д е крясьщ, ж уресщ де. Bipi m-epin кеудемнен, 6ipi шалып, Тастарысы келедд куресшге, Фаризажан, сен соны бглесщ бе?.. Ж анары мды туманмен тумшаладым, ...Cepinneci узШ п тур садатым. Ж ш тш е н кдзак,тьщ дос таба алмай, Кд>13 да болсац м ен саган муц шагамын. Ауы р лар деп ойлап па ем мунша хамм... Акдлн болы п н е о н е жаратылдым, Арасы нда кдп крймай кдра туннщ. К дсиетш сезем д еп А н а ттлдщ, Кдуырсыны кдлмады кднатымньщ. К у тсрлжке к ул болып, аяц басып, Кулашымды жая алмай баратырмын. 72

М ом ы н едш , жак,сы еддм, у я ц еддм, Аттап етпм олардьщ щ белш. Енд1, мше, кдукдрсыз к ур ашуды, Ж и я бергтм келедд, жия берпм . Мацдайымнан сипакан 6ip жан болса, Ецдд кдлган ©MipiMAi кдшр еддм. Бшяеймш, бузыкдын ба, жындымын ба?! К еп турады те/ипм муцды муцга. Ендд кдлран ешрддц курдымында, © л п р с е д е к ем бей м ш ж ырды кумра! Н ел болады деп айтам, жалтармаймын, К еб ей тсец д е кдншама мынды мыцра... Айналара кдрайык, анык, барлап, (Т ун кеткесш , кун шырып, жарык, болмакО. Н е туралы жырласак, Ф а р и за кдлз, Барыштайык, бэр ш д е халы кдд арнап. Фариза, Фаризаж ан, Ф а р и за кдлз, Б1р1м1зден 6ipiMi3 арылармыз. Том-том болы п дукенде турмасак, та, Подвалдары архивтен табылармыз... 11.X II.1974. СЫРКДТ СЫРЫ Тары, мше, тац да атты, — Сыркдтьщ ыз салмак,ты... 1шкен шарап, ж еген ет, Бауырьщызды жалмапты. ...Жанарымды ж умы п ем, шр-кдтыр ж о л жатты, Рйр-кдшр ж о л жатты, туман басты жан-жак,ты. EciMe алдым Крсжанды, eciMe алдым Кдлжанды, Маран украл олар да естершен танган-ды. ...Ауырраны белгк1з, неткен сыркдт алдампаз, Ауырмай-ак, к ез тлмей е тю зем ш тандарды. Рас па деп ойлаймын жалган десе, жалганды. 73

Ойран-асыр кун кешш ортасында дурмектщ, K^paFaH уй сияк,ты к^раппын рой, бшчепшн. Ж анашырдьщ айткднын кулагыма iAMennm, 0з1мд1 63iM к^ратып, e3iMAi е з 1м жундепшн. Ыцкдьлдаран сыркдттар... ¥зак, тун мен узак. тац. Далада кди:, кдланьщ жотасына м уз арткдн. Б1лш болмас 6ip сумдык. жанра баткдн сызаттан К,апастары кдодаймын ернСазден узаткдн. Ауырады 6ip жер1м, ж уреп м бе, жаным б а?! А с а у толкдга ойнайды аласурып кднымда. ©ткен eMip ук,сайды узап кеткен сарымра, ¥мтыламын, 6ipaK,Ta устай алмай-ак, крйдым, Эйтеу1р, 6ip уры ж ур м ен щ сайран багымда. Жамбасыма, крлыма кадалтанда инелер, Сэл сескенш, артынан жан рахат куйге енер. Ж у р е п м д е ж ыр уйып, куларыма куй келер. Bipep caFaT етпей-ак, с о л рахат жогалып, T ip i жаткан миыма мыц сан Kayin уймелер. Ж огал, сэры уайым! М ен TipiMiH, TipiMiH! Т есенгеш м Tipi жер, жамылганым Tipi Кун. К еп кундер! куаныш, кеп кундердщ 6ipi муц, Ею аярын тец баскан азаматтьщ 6ipiMiH! А к ау тускен мотордай ендд осыдан женделсем, Куры п калгыр сыркаттан кулантаза емделсем, Тарт, кара ж ер, жанымды, райбат айтып егерде, H ic i казак, баласы н 6ip-6ipiHeH кем керсем. К,адалуда саныма сансыз ражап aAi ине... Ж ан жубатар дос та жок, жауым да жок, эрине Айналайы н Aapirep, аман-есен айыкрам, ByKiA ел1мд1 аралап, сэлем бер ем эр уйге. 13.ХП.1974. 74

БОЛАШАК, ДЭР1ГЕРГЕ Ток,та, ток,та, ей, ж т т , аялдагын, К,ане, кдлай жардайыц, баяндарын. ...Таж1рибе мектебш е тш ж урсец, AapirepAiK KecinKe таянганьщ. Таянганьщ, кдрарым, таянганьщ, Адам ушш бары иды аянбагын. Адам турар алдында, умьгг болар, ©лж тер мен сойылган кряндарьщ. Ендд алдында турады Tipi жандар, Bipi сушп, юм 6iAciH, 6 ipi кдррар... Кдшылдамай Kipniri жатса дары, Байкдрайсьщ, шыкдаган Tipi ж ан бар! Кешбщнен кетпегей жерш мулде, (Акд1л айтып кетт1м-ау, ж елнспм б е ? !) ©лгендердД TipwreM деп ойлагай, Д ен есш ен ж ан 1зде е лж тщ де. Ж о л ь щ болсын, бара Foft, айналайын, Айналайы н кррраушым, кдррадайым! К еа бщ е мен сенщ басымды нем, Басымды нем, HeciHe арланайын... I3.XII.1974. КДЙЫРЫМДЫ КДРЫНДАС М ен буларды бшчейтшмш, Бшчейтшмш TeriH де, Буйырса, 6ip дастан жазам кдрындастар женшде. \"П рш ш ктщ бар шипасын барлык, жанра егуде, Таныдым Foft, таныдым мен такдлранда ел1мге, М ы ц сан алрыс кдрындаскд, мын, сан алгыс келш ге. Сыркдт жанра келедд де, халш сурап 1зетпен, Инес4мен шипа куяр сэл-п эл рана ты з еткен. Андып турран азуы алты кдрыс ажалдан, Сыркдттанран байрустарды KyHi-TyHi кузеткен. 75

...влдею мнщ YHi естиудд анау шетю белмеден, Уш есттлдд, демек Tipi... демек Tipi... ©лмеген... Абайсы зда б елм еге енген аж ал екен, Кдрындас ©Mip-0AiM ортасында тура кдлды келденец. ©Mip кулдд. Аузы нан аж ал заЬар таратты. Кдйырымды кдрындасым жецдд бигем, тац атты. Тац атты да, тамаша Кун кдк,ты-ау дейсщ кднатты, Ак, Ke6iHi суйреттлген аж ал соры н боратты. Кун де осылай, тун де осылай, Кдйырымды кдрындас, И п лн о т iciHeH 6ip кдрыс адым арылмас. ©Mip-eAiM ортасында арпалыскдн сыркдткд, Кдрындастай кдйырымды жан Бул еипрден табылмас. Т а б ы лм а с -а у ... Т аб ы лм а с!!! 13.XII.1974. БАЙКД, КДЛКДМ! Калай?! К]алай?! Кдлкдм, матан не дедщ?! М е н ез1мдд зерттей алмай келемш. ©3iM ж айлы ж алгыз рана дерег1м — © згелер ге TyciHiKci3 елещ м. ©MipiM бар, екпем де бар, наз-муц да, (Ацдап кергей, e3iM жайлы жаздым ба?!) К,аршадайдан OMip кегшп саз, кумда, Акдллымды ат теггп ме, аздым ба?! Тусшбеймш, неге келддм?! Неге етпм? М ы на ем1рде HeHi жойдым, HeHi ектзм?! Байкд, кдлкдм! М ен д е caFan керекшн! (...Ka3ip кыс крй, жапырак,сыз терекшн). 14.XII.1974. 76

ЖУМЫС ОРНЫМ Ж ум ы с орным буфет! емхананыц, 0 н табамы н мен мунда, ем табамын. Ем табамын, KiM 6iAciH, дер т табамын, Кдйда кетгщ, оу, менщ ер талабым? 1с дейттн де ic емес icTereHiM, Ертецп асты inieMiH, тустенемш . Ж ум ы с орным кешю астан босатан соц, Осында кеп жыр тумай ттстенемш. Сыркдт кдлар ж эш н е ж ы р тутанда, ©згерелД е щ м де, тур-тулрам да. Кдйдагы 6ip кдукдрсыз ой келед!, Кдбыршыры миымныц жыртылтан ба?! Ж ырлап багам, кдйтсем де жырлап багам! Ж у р е п м д е заредей сырды ак,тарам. KiM не десе о десш , б1лед1 iuiiM, EpKeciMiH елДмнщ кундак,татан. (,..©л1мге ме? ©лДмге ж ырлап б арам !!!) l4.Xn.t974 Емхана. ЖАМАННЫЦ АКД>1ЛЫ М ы нау шалкдр, М ынау салкдр заманда Акы лы жок, адам, cipe, адам ба!.. \"Т устен кеш н мацырады ак,сак, крй\", Т устен кеш н акдгл юрд1 жаманра. Cipe, матан, Атак, мансап жазбаран. К,олымдары барыма м ен м ез болам. Бакдптымын! © з эйел1м, е з балам, Енад маран кулык, керек аздаран. 77

Б1ршш]ден: Мык,тыларра жагыну, С олар айткдн жерден ылри табылу. Кулкдщ суймей турса дары табыну, Б1ле тура бш чеген боп жацылу. Екшнпден: Санап болы п адымды, Уакдлтша сенддрген ж ен жалынды. MiHic аттай 6ip кдзыкдсд тацулы, К,ою керек кец epicKe баруды. Упшшпден: Мыкцъщ шарап 1шкенде, Мык,тымсынбай, сен айранга тускен жен. Аулак, жургш, аулак, ж ургш ш кеннен, (BiTri осы мен ер к езеп уш келген). MiHe, сонда адам болы п шырасыц, Мык,тьщнан да мык,ты болы п турасыц. Т ем е н п л ер к ер е алмаса сынасын, А р ы з жазсын, тапсын дары куэсш. © з-езш ен жаман атьщ жыгылмак, (©Mip деген ойын Foft 6ip бурынбак,..) Сонда кдлай? Мык,тыларым с е з айтса, Бас изеу1м керек пе екен шыбындап?! Олай болмас! О ны маран жазбаран. Ж а на бер сш ж алы н ж урек маздаган! Bip басымда бакд1ты м бар аздаран. Баспанам бар, эйеллм бар, е з балам. Бул ем1рде е з орны м бар, е з барам. М ен соларды мнят тутам, м эз болам! 14.XII.1974. 78

СОЛАЙ!!! Будан б ел е к кдй ж ерден ем таба алам, TiirreH м енщ к е т и м жок, емханадан. К ер е-к ере жалыкдам м ен кдладан, Ж у р е -ж у р е шар шагам кец даладан. Туыс, жолдас, дос, курдас — 6api бетен, Жанашырым Анам мен жарым екен. Ауыратын журек те, бауыр да емес, К доы л ала кдн болтан жаным екен. Емханадан кетю м ж ок, кдйда барам?! Bepi д е жат, 6 ipi жок, аймалатан. Отанымньщ сап б ер ген ордасы н мен, Ж ум ы с орным деймш де, пайдаланам. Т е п н тесек жаткдным, т е п н татам, A a pirep де, Aepi д е т е п н матан. Теп н жарык, буфетам — жумыс орным, М ен осында кдламын, e6iH табам... ¥мытамын и м кдндай Ж у з екенш, М ен осында ез1мдд кузетемш... Кдйырымды кдрындаскд кемекпн боп, Сыркдтгарды тун бойы кузетемш. К,айда барам, м ен мы нау суры мменен, Ж ырыммен, кунымменен! М ен акдшмын! KyHi бойы аралап белмелердд, Сыркэттарды емдеймш жырымменен. С о ла й !!! tS.XII.1974. TYHFI АЛМАТЫ Т у н п Алматы туманы ашылтанда, Алатаута ай келш асылтанда, Н ур жанады, аспаннын, жулдыздары Алматыньщ устш е шашылтан ба?! 79

CyinceAi кешелер кешелермен, Bip ракдт сезесщ еселенген. Осы сикдхр кдлада ескенщмен, Танданасыц туристей кеше келген. Емен, терек ергамен кдуышады, Кдйы ц менен кдраташ танысады. Алатаудан басталган ак, булак,тар, Алматыга жеткенш е жарысады. Алматыра жеткенде ац-тац болып, Арык,тармен акдфын тартар жолын. Аш уланы п 6ip сэтте тура кдлып, Атылады аспаета фонтан болып. Суды ц аты с у рой, ол бурына ма, Т а у булагы квлш жке ты рыла ма?! С у сэулеге умтылып, с эуле cyFa, Айналады ражайып шурылага, Сонда Алматы ук,сайды Кубылара. ¥затылар кд1здайын улпрлдеген, Шакдфасьщ назьщмен, кулкщменен.. ...Жок,! Алматы — журег1 Алатаудьщ! Тау уйкдта кеткенде булюлдеген. I5.XII.1974. FACbIPJlAP СИЕ31 К дф к д тш ы ма, Елушнп ме расырды Расырлар жиналып, расырлар сиезш ашуда. Ады ра кдлып алтыньщ мен ураныц, Парасат, акд1л арнага сыймай тасуда. ©ткен расырлар, ж еткен расырлар жиналып, Тацыркдр сонда жиырмасыншы гасырга!

©ткен расырлар, Ж етк ен расырлар бас урып, Заманалардьщ eciri Teric ашылып, Енед1 сонда букъ\\ раламдык, Сарайга, Ж ырылмай туы жиырмасыншы расырым. Ж анады жарык, — Ж улды здар нуры шашылып. Сиездд ашады, Е сп лш yHi турады. Ж анды да, ж ансыз дуние Teric тунады. ©ткен гасырра, Ж етк ен FacbipFa с е з 6epin, М енщ расырым бэрш щ басын курады. К езекпен с ез ап, Расырлар есеп бергенде, Ж 1берш крйтам кдтелж терш кергенде, Бабаларына да, Балаларына да, Ж иы рмасы нш ы расырым Акдгл айтады кдтелжтерш ж ендеуге. Ж айы лар сонда FaAaMFa улк ен дастаркдн, Басырым мен1ц он ы да e3i баскдрран. Неге дейс!з гой? Неге десещз,— Нагы з керемет осы расырдан басталган. Салтанат б1тедд, Басырлар Teric тарасар, ©p6ip расырлар е з AayipiHe жарасар. Ж ары лы п 6epi осы FacbipFa ж ол ашар, Басырымды мен1ц, Болашак, расырлар Крнак, етуге таласар, 15.ХШ974. 81

БАЯРЫДАЙ -1 Ьффык,та дэнеце жок, дара турран, Баяры бала мшез, бала тулгам. Д ел осы лай он алты жасымда мен, Басымнан тун eTKepin, тац атыррам. Баярыдай мшезЫ , ак,ылым да, К еткеш м жок, aAi узап шак^лрымра. М ыты п кдлсам екшемдд, атырылран, Ж и р ен тай жок, жалгыз-ак, такдшымда. Баярыдай кундер1м тунге уласкдн, Тундд суйем... Сукшп ем тундД жастан. ©Mip деген м е к т е т з б т р е алмай, К еш е алмай-ак, келем ш 6ip кластан. Баярыдай шыт-шыбыр жейделер!м, Баярыдай кулгешм, сейлегешм. Баярыдай урттап ап ыстык, астан, А у зы м куйш кдлады кейде менщ. Баярыдай... Bepi де баярыдай, Баярыдай ю лем ш жаяды май. Ендд маран кдярык,тыц кылыгын бер, Аздылын бер, арын бер, ая, кудай!.. 15.XII.I974. КУНДЕСПК КУРЫСЫН! К,андай ракдт! Ж уреш к, достар, кунде ecrin Ренж у деген, Ренж у деген — б1лмеспк. Бауьфларым-ау! BepiMi3 крын кун кепгпк, Арамы зга б1здщ Кдй жак,тан келдд кундестж?! 82

Ж уругш ед1к крй, М уц ы м ы з 6ipre, арман да, Армандап журш, Келддк крй осы орманга. K©3iMi3Ai ашып, Кдрайык, атар тацдарра, Кундестж курысын! Кундестж курысын жалганда! Т ардырымызга Тамаша кундер тап келш, Отырмыз, мше, Е луге ж етпей бак, Kepin. Кундестж курысын! Кундестж деген — жат керж, Тастайык, оны нак, ортасынан кдк, белш ! Елдер мен елдер, Материктер мен материк Д остасып жатыр, Татулык, туын кетерш. Бауырластык,тьщ ж алауы н 6i3 д е кетерш . Ж аркдш ем1рден Жауласпай журш етелж! Кдрасацдаршы, Кдншама достан айрылдык,.. BipiMi3 нагыз, BipiMi3 ж алган кдйрырдык,.. Тазалайыкдны Ынтымак, деген айдынды, Кдлыпкд туспей турранымызда маймылдык,! Ойлацдар, достар! ©нерде \"ж арыс\" болмайды! © peci жетпей, Кундестж кд1лран оцбайды. в н е р щ жетш, © с е алмай кдлсац, с о л кдйгы... Кундес таласкдн ©нерщ онер болмайды!!! 16.XII.1974. 83

ТАЕДЫРЛАСТАР К елген кектемдд кдрсы алып, © нген гулдерге жан салып, С онау caFbiMra тамсанып, Ойга бататын едщ, Булак, басында ен салып. Анац е а ц е Tycin, М учдануш ы ед1ц соншалык, Булак, басынан керш, Сурап, кдсыца келш, — Ж аным, жасыма! — дедж, Унс1з отырушы ед1ц, Ж ы лап, басыла 6epin. Аскар таулармен сырласып, Ж а сы л орманмен сырласып, Жалан, аяклен кдф басып, С еш 1здейт1н едд, Y mIt узбей тш ед1, С ор лы 6ip рашык, Булак, басынан керш, Ж ы лап кдсыца KeAin, Ж ы лап кдйтатын ед1, Сы рын жасыра 6epin. С е н елец етпейтш едщ, О л узап кетпейтш едД, К е з жасын кел болы п жаткдн, Суймесе, текпейтш едт С е т ц салран эндер1ч. OFaH ж етпейтш едд. Булак, басына KeAin, — Ж ы лап, жасыма! — дедж. YHci3 кдйгырды байгус, Bi3re асыла 6epin. 84

Сен оныц сорына орай, Б елгклз багыткд карай, Ж а р тауып кеттщ бе, кдлай? Б а к с т ы болгайсыц, байгус, 1стеген icuje жарай... 16.XII.1974. ЖАЛАД АЯК, КЫЗ Т епеп турран н е се р ге кдрамай-ак, Bip к дп кетш барады ж алац аяк, Ж алты раган эдем1 топылиын, KiM 6iAeAi, ж ауыннан барады аяп. Ойнак,таган далада кара кез1м, Еске тусш к ета ме бала кезщ? Елец кд1лмай ешюмдд барады e3i, Ж а лац аяк, ж ургендей дала к ез1п, Еркгн устап eAiriM барады езш . (Ш ы т кейлег1 жабыскдн кеудесш е) Кдрамаскд, крймайды керм есщ е. Н е келлд екен сайтанныц зердесш е?! Ж а лац аяк, сикдфра карал турып, Ж а лац аяк, жастыгым келд! eciMe! Кара да тур, кайтесщ, кара да тур, Булац еткен б у л с ур е т кдлады акдгр. Ж а лац аяк,.. Балтыры ж алт-ж улт eTin, Еайып болы п ж астыгым бара жатыр. 16.XII.1974. КЫЗДАРЕА Кыздарды керсем, 6ip турл1 0з1мнен ез1м муцданам. Тыям да бейкам кулюмдр 0з1мнен ез1м сы р багам. 85

Кдлмбат-ау кдгздыц ар-муцы, К^иын-ау, киын, тым киын. Н е болар екен тагдыры?! YiiipiAin сокра 6ip куйын. Тоймайды кез1м ж уз кврсем, Ж айкдлтан м енщ гулдер1м! Тон; туры п ж ерге, куз келсе, Не болар екен кундерщ?! Т ур п й л е п куднс жанымды, КетедД ж урек ты з етш... ЭзДрге ж асыл батымды, Отырмын, MiHe, кузетш. KJ>I3bIK, 0MIP Кдлтарыс, бултарысы мьщ сан кдбат К^ызык, ем1р, акырын турсац кдрап. БДреулердщ е ц б е п еш, тузы сор боп БДреулердщ бакдггы ж ур сорталап. К.ЫЗЫК, емДр, ю м бДлсш, сонысымен, Аласы мен куласы, торысымен. Татдыр турл1 болганмен, ©Mip 6ipey, Унатамын вмДрдД с о л уш ш мен. ¥найды eMip ынтамак, куресДмен, Кур кдлмайды ешюм де улесшен. ©лш -талы п ж еткенде бакд1тына, Ш ор т у з Ы п кей татдыр тугесДлген. ©мДрДме езДмнщ тацданамын, Кдлмайын деп кдтардан кдрманамын. Бупшмдд етю зсем кдындыкден, Е ртещ ме у м и л е н алданамын. ¥натамын емДрдщ ой-кэдэларын, Сауык, курып, сайрандап, той кылганын. ©Mip керек келецке, шуагамен, ©Mip керек! Баскднын, крйдым бэрш... 1974.

KYPCIHBEUII Тагдырыма тура к елген cepiriM, М ен бейбакдд сыйлады екен ceHi и м ? ! Ш ар басымда, шацырарым, сен турсыц, Баскдлардыц барлырынан ж еруум. Ауырлыкуыц кетердщ-ау кебш сен, С ен ен к ел ш куат алдым жец1\\сем. Сен ж ер болдьщ, несер болып теплеем, Ш уилласыц, кдра булт боп кершсем. М е н ту н болсам, сен тац болды ц ж аца аткдн, M eHi крла, с е т шойын жараткдн. М е н аш у да, сен акдллсьщ Hepi акудн, С ен Адамсы ц, мен — аждаЬа зер аткдн. Б1лемш Foft, б1лмейдд д еп ж ур с щ бе? Тусшем1н кеудец деп дурсрлге. Оцашада, ж урт кезш ен жасырын, Курсшбенн, жалынамын, курсшбе! 0Ai екеум?з аттанамыз сан жылга, К урсш бенн, куаныш кеп алдында. К урсш бенн, журепмдд тъщдашы, Талай-талай керем еттер бар мунда!.. I7.XII.1974. ЕРКЕКШОРА Апыр-ау, сенбеш н бе, сенешн бе?! Кдсына жакдга бары п к ер еш н де. Сурайыншы и м екен аты-жеш, Куддпмдд кдлдырмай кемешмде. ...Шынымен еркекш ора Ы ры сжан ба?! Бауыр ма, батыр ма сол, туыскдн ба?! Курбылары куларын басып алып, К дш ат уры н . Еркекше о л урыскднда. 87

¥лдарменен ойнайтын аударыспак, Саннан устап, б1лектен, кардан устап, Кдйсыц барсын, дегендей кдраушы eAi> Курбы лары н арты бос аударып сап. Д ейтш едд: \"Кдлз керсем, сайтаным бар. Бет-ж узш е кдрамай айтарым бар. Ей, байгустар, окуды кдйтетацдер, Одан да жак,сы-жак,сы бай табындар! Артык, не бар жак,сыга жар болудан, Арыц барда жакрыныц ал крлынан! Bip момынын кдзаклъщ алдап журме! Айы ры лы п кдлрасын ар ж олынан\". Е р к е к ш о р а !. . Ж а н ы да, сыры да анык, Еркелетер едд оны ж ылы халы к, — Сендер э и м болсандар, елмесш н, — деп, Жылкдл 6aFbin кеткен-дд, куры к, алып. — Еркекшора! О л маран ж алт кдрады. Ж а л т кдрады б1реудщ ак, тамагы... К ем еш м де 6ip нэрсе туйдектелта, Болып Kerri к оз алдым кдп-кдрацгы. Салауатты, бШмдд ана керддм, — Э к ем кутта кдлды, — деп бала келдд. © т к ен к уннен 6ip е ле е жарк, e rri де, Б1ражола крштасып кдла берддм. I7.XII.I974. Емхана. МЕН Б1РЕУД1 Б1ЛУШ1 ЕМ... М е н б1реудд бидупп ем жырра FauibiK, Ж ы р ж олы нда жырылып, журдд адасып. Ж ы р ы н окдш, жанынан сыр багасыц, Ести корме кдллыгын, жынданасыц... Кудай урды кдзак,тьщ 6ip баласын... 88

Сайтан урды сорлыны тебесшен, Ж ынданды ма?! Таиды ма не есшен?! Рас болса, т е щ зге лак,тырдык, Лак,тырдык, ем1рдщ кемесш ен. Аядындар азрынды д ем есш ел... М ы стан кемп1р есектер кемсендейдд, Ел: \"С е н !\" — дейдд, б1рак,та м ен сенбеймш ... Анырына жетсем-ау, рас болса, О л ушш мен асылып елеем деймш. Дак, туск ен арымды аулак, устаганмен, С ен б ен деп, ез!мдд e3iM кдгстаранмен. © з к,олым бауырымды т ш п жатыр, ©3iMHiH; кдглды кдпкдн устараммен. Н е сумдык,!.. Сенбейш бе?! Сенсем бе екен?! К енген бас крй ж ене 6ip кенсем бе екен?! Немесе, © з KepiMAi ез1м кдзып, Жасырынып сол керде елеем бе екен?!. 18.XII.1974. СЕН ЕМЕССЩ Сен емессщ! К уат пен шуак, берген. Сен емессщ! (Дэметш, сурап кергем). \"Прнектеп Tipi ж аннан шуак, тергем, Алгамын бойымдары к уа п ы елден. Сен емессщ, емессщ! Сен емессщ! Жак,сылык, кер ген ем ес сен ен ешюм. С е н есекпп кдтынсьщ, ер емесс4ц! Алацысыц тебелес, ерегестщ!

Ж у р т гы ц айткдн сезш е кдрамагам, М ен де с е т жагалап агалагам. Бул куш Естисщ бе, жаман адам, Басыцды бес тиынра багаламан. О т тастаган ортара ойран крлсыц, Абыройыц тегш п айран болсын! Атак, уш ш алыскдн сендейлерге Акдгл менен парасат кдйдан крнсын. Бауырлардьщ бастарын курап келген, Терагамыз сен емес, куат берген. Отаным деп, хамуым деп езеурейсщ , Садара кет! Садара! Шуак,ты елден! 18.XIU974. ECKI АУЫЛДЫ ЕСКЕ АЛУ Сарала кдздар саздагы, Сардала — сагым, Маздады. Булкрлдеп ж узген уйректер, К,ан,кдглдап ушкдн кдздары. Бала да, кдрт та м эз 6epi, Ауылдыц кдйран жаздары! Кдршыра ra in кептерге, Кднатын узш кеткенде, Кдлкдш 6ip ушкдн найзадай, Тырналар ушып еткенде, Саршаныц KyHi жеткенде, YpKiTymi едж куалап, Ж айы лы п ж урсе дуадак, Адырда, кдфда, бектерде.

© p icre крзы шулаган, Сусындап тунык, тунбадан, Тай-кулын ж урсе тулаган, Буралып жап-ж ас келдншек, С у алы п ж атса жылрадан, TipmiAiK 6ip сэт тынбаран, Ражап крй, гажап бул далам! Bip ж ер ге байлап к ш д т н , Сагынып таулар 6ip-6ipiH, Булттардан жаулык, булраран. Куантуш ы едд кектем кеп, Кектем жок, ж аз кеп ектем боп, Ж асы ты п 6i3/\\i кеткен жок, Ж а с ж ш т жазры бидайдын, Cin-сирек мурты кекпецбек. Сипайды самал еппен кеп. Кдра с у б ой ы талдарра, Сайрауык, кустар крнганда, Кубылтып енге салганда, Туп-тунык, медадр бастаудан, С усы ньщ эбден кднранда, Ж астыгыц кдйта басталган, Басталган баскд арман да... Момакдн ауыл бектерде, Аркдсы н Tipen тауларра. (Алаты н ж ау жок, ж алганда!) Сайлардан салкдш е сп жел, Салбырап, баяу кеш Kipep. Сумуры ндары н шакдхрран, Эж елер даусы есплер. ...Осылай е,аД есш ауыл, О сы лай елд ecici жер... 19.XII.1974. 91

ЖАМАН 0ЛЕН, Bepi6ip кэруылга шнгенсщ , Бьлпштщ айтуынша, \"булш ген сщ \". Жаман елец жазайын Петефише Жамандасын бьлпппм, кунш керсш. Ж аман елец жазайын мынадай деп, Торы менен жиренд1 куладай деп. Айтайыншы куланды куралай деп, ТусшбейдД тецесем Хантэщрдд Кдры п крйран Тянь-IHaHbFa сынадай деп. Гздеспрш ж ер-кектен кдрайын да, К ерем ет 6ip тецеу/у табайын да. Б ш й т м е берейш, не дер екен, Ак, KpFa3Fa ак, бону жагайын да. К ер ер ме екен кдйсыб1р кара шапггыц KyMic талшык, турранын самайында. Т усш ер ме н е екенш бак, пен нала, Боя дейдд жалганды акден рана. С е зе р ме екен бглгишм, кдйдам, кдйдам, Туратынын алмасып ак, пен кдра. К ^ з ы л мен кек, курец мен сарылардыц, Б1\\ер ме екен 6ip ж ерден табыларын. С е зе р ме ж ы р ацынын сагынарын, Сагынарын акынын жаны жарым. А т ж алынан м ал тапкдн 6ip бш тш тщ Ж аны жарым ацынды торыганын. MaFaH ж ат кур куаныш, арам кдйры! (Б ш п турмын, (нлгишм жамандайды...) Кдлай шалсам екен деп е сю досым, KyHi-TyHi тыныш тык таба алмайды. ...Айта келш адам м ен заман жайлы, — Акы н елдд, елдд, — деп хабарлайды, (Кандидат боп сапарын тэмамдайды...) 92

© з элш ш е э р ю м д е caMFan кдлар, © з э т м е н эрю м д е сарнап 6aFap. Ж аман елец кеп менде, кдуштенбе, Ж аманда да, акдшды ал, э, бэтшагар... 19.XII.1974. СЕН МЕНЩ EJIIME БАР... С ен м енщ ел1ме бар, жер1мдд кер, Ж андар бар ар н ер сен щ ж ен ш бьлер. KpHaFbi б о л ж ы л сайы н келш журер, Асылы бол ж ыл сайын керш журер, Ардагы б о л артатын с е т м , ж1гер! С о л ж ер д щ м ен сияк,ты акдшагын, О^ьшасан; окыма, окдшарын. М ен туралы сейлейдд шокыларым, М ен туралы сыр шертер топырагым, Таста м е т , кдйтесщ, овдшарын. MeHi сура бастаудан, жылралардан, Тогайдагы келннктен, тунбалардан, М е т сура сарымнан кутан арман, Т а л шыбык,тан сурарын сырраланран. Таудан сура найзадай шьщдарынан Шыра алмай тацсэрщ е К ун кддалран. ...Мен — 6ip бекен, аулакдсд ж е л т кетпм , Ж е л т кетпм, басымды epiKTi етпм. С ен м енщ ж ырымды шды, унамаса, М ен щ туган ж ер !м е KeMin кетю н!.. 20.XII.1974. ТАЕДЫРМЕН БЕТПЕ-БЕТ Хабар жок, саган кеткен елш1лерден, Ей, Тардыр! Сейлесеш к, KeAuii бермен. Кдншама сокдак,тарра бастасан, да, Сешмен сейлесуд! epci кермен. 93

Б1лесщ бе? М ен саган багынбаймын! Бар ма таил 6eperiH зарыц, кдйрыц?! Келденендеп жолымда тау боп турсыц. М ен мунарткдн басында сагымдаймын! Сондык,тан да яабер деп жалынбаймын. Н еге ж аньщ ашымай Tipi адамга, Неге сала бересщ буралацга? 0 з тагдырым, S3iMe ана ем ес пе ец, Ж убатпайсьщ неге сен жылаганда? Жак,сылык,тыц кдмайсыц кдлдыгын да, Кдргысьщ ба, кдлдырган жарлыгьщ ба? М ен дегенде жыландай жиырылып, KepiciH iu e гстейсщ барлыгын да... 1974. K,apFa адым ж ерде тур едд м енщ бакдггым, ¥стай алмадым, ©TKi3in крйып уакдггын. Сансырап, шаршап жургенде, Bipey тап келш, К,ак,ты да Kerri, А йы лы мык,ты, аты тьщ. Туратын едД, К,ол созы м ж ерде, карга адым. Кдмсыздыгымнан, кдйтейш, ¥стай алмадым. Ранибет етш, TipAiKKe мына алданып. © лген жок, 6ipaK, Бакдпкд деген арманым. Ы рзамын ез1м ттрш шк eTin жургенге, Ю мдерге жакдай, Аяулы болып юмдерге. Бакдгг дегенщ eMip кеш у гой б1лгенге, K eAyi д е оцай, KeTyi д е оцай 6ip демде... 20.ХП.1974. 94

0M IP СУРЕЙ1К АЛМАСЫП Жапырак, ж урек жас кдйьщ! Жанымды айырбастайын. Сен адам бола бастасац, М ен кдйьщ бола бастайын, К е л к е с щ бе, ак, кдйьщ? (K epiHep, мумган, KiMre epci) ©MipiHAi маран 6ip 6epiui! Дурбелец мына дуниеш, Адам кез1мен 6ip кершь Кдйьщ боп мен де багайын, Орманнан орным табайын. Беймэл1м маран eMipre, Кдйьщ кез1мен кдрайын. С ен дагы ж ерден нар алдьщ, М ен дагы ж ерден нар алдым. Б1реуден сен д е жаралдьщ, Б1реуден м ен д е жаралдым. TL\\iH, жок, жанды кдйьщ — сен, Айырмашылырым — Адаммын. Мендег1 бары 6ip журек, BepinTi ж урек саран мьщ. Сондьщ тан узак, жасайсьщ, Курдасы к елер заманнын;. Бар-ж ога менде 6ip журек, О л елее, Mauri кеткешм. Сендеп семсе мьщ журек, Келгенде ж асыл кектемщ, TipiAep кдйта дурм реп. Жапырак, журек жас кдйьщ! Ж аны мызды айырбастайык,? Адам боп ж урсен кдекдйып, Кдйьщ боп турсам кдекдйып, Тауекел, айырбастайык,! 95

ЖЕТ1М KYmiKTEP МЕН K0PI СЫРГГАН KeiiiKipin, уясына К ун асырар, К ш жентай торгайдыц да уясы бар. Урпиген ypni-niypni байгустар-ай, Сендердд б ул турщ м ен и м асырар?! Болымсыз жаркдбак,ты паналанып, К ездерщ нен ит сорац барады aFbin. Кимылсыз нагып жатыр аналарьщ?! ©лген бе?! Калган ба алде жараланып?! Байгус-ай! ©Aiirri Fofi, SAinTi рой. ©кпеден жараланып келпгп foh. ©AiMTiriH с у й р е т т э зер жетш, foU.©Ai емшек cohfli сутш 6epinTi Т ы м курса, емессщ дер, жалрыз-жарым, Шыдандар, ертец уйге алрызармын. Сарайдыц 6ip бурыш ынан уя салып, Ак, сутке бэр1цд! де кднрызармын. ...Нелер жет1м хайуанды кррралаткдн, Айбар жылап оралды жаркдбак,тан. ©p6ip ж ерде 6ipeyi кдтып кдлран, Кушжтердд KepinTi кдрда жаткдн. Ауылдан тыс, С у жырран арна жак,та, (Калган кунш жок,таура арнамак, па?!) М ен щ Kapi Сырттаным кунддз-туш ¥лиды да турады жаркдбак,та. K api Сырттан улуы н догармады, С о л кеткеннен м ол кета, оралмады. BipaK, 6i3re е л т н керсетпедд, К иын екен жак,сы иттщ жоралганы... 20.X II.1974.

УК,САСТЫК, BocaHFaH Ана. Кектемде дала бусанып, BipiHe 6ipi бола р ма ук,сас муншалык, Толгаты п дала, Есен-сау Ана у л тауып, Бара жатады к ектем н щ кекш 1л булты ауып. Тершидд Ана, Тершидд дала кдлмтанып. Тамы ры шп, Т э т п 6ip уйк,тап алгасын, Ан а шайына, Д ала несерге кднрасын. Дала Fa — дикдн, AnaFa адал жолдасы, Тыцайтпак, болып, Даярлап жатыр кдлжасын. ©скенде сэби Анадан таусап кррепн, Далада тэй-тэй саусагын жаяр кек егш. Жердд — Анама, Анамды ж ер ге тецеддм, Е кеуш ен д е е п з украстык, керемш . 21.X II.1974. ПАТША БОЛЫП TYP K0KTEM К ек iiibiFbm кдлды кунгейге, Тум аулы ызрар бар eAi. Кдцтардан кдлган 6ip бейне — TepicKeft жак,та кдр э л ! Ж ы л кусы — жаздыц хабары, Кднатын талмай кдгады. TyKCHin кдлстыц кдбагы, EpiKci3 KeTin барады. Теркж ей жакдсд мацады, К елецк е 1здеп барады. 99

T ay iuii толран сайран 6ip, Тацыркдп кустар сайрап жур. Бауыры ж1бш, элденш, Ж отасы н кекке жайган кдлр. Устем боп кектем, сэндеюп, Т оц ypFaH TayFa э л 6epin, К,алдырын кдлстыц айдап жур. Кдлзуын шашып К ун кектен, CipKipen несер б1рде еткен. Куларыц кейде тунады Кубылган мынау дурмектен. Аяздын, гуы кулады, Патша болы п тур кектем. 21.X II.1974. 03ГЕРЕД1 ©згередд дуние, ©згередд, Эуелден сол — Адамныц кездеген!. Кереметт1 ecKiprin кереметгер, К ерем ет шак, акдлры к ез келедд. Ж угшешк, Тартайык, шындык,ты aAFa, ©згередд мухитгар, курлык,тар да. ©з беттен, Табири езгерсе екен, Ушьфамай алапат сумдык,тарра. Ш елдер, кумдар езгер се бакдна болып, Ж улды здарга адамдар жатса крнып. Ады ра кдп айла, куш, Турар сонда Акдлл менен парасат патша болып. ©згередд, кдндай сыр бар осында? Болашакдф дуние таласуда. © зге р т 6epiH, уакд>1т! Тим е 6ipaK, Санасы бар адамзат баласына! 21.X II. 1974. 100

МАЙ - МАХАББАТ М ай — махаббат. Аспанда да, ж ерде де, Айды н шалкдр келд е де, Жаткдн сонау келденец, Аскдр тауда, белд е де, Ынтызарлык, кернеген, Махаббат ж ур шелдеген. М ай — махаббат. Ж е р ге FaiiibiK, с ур аспан, Ж е р д е FambiK, Ж е т е алмай, Ею Fainык, жыласкдн. Крсы лы сы п к ете алмай, Кедерг1ден ете алмай. М ай — Махаббат. Адамдар да, андар да, Шыбык,тар да, талдар да, Жэнддктер де, малдар да, FauibiK, болы п кдлтан ба?! М алы нады арманга. Махаббат жур орманда, Махаббат жур тауларда. BipiH 6 ipi 1здеген, Еашык,тар ж ур жалганда. Ж ец гетай М ай ж е л 6epin, Желп1нтед1 б эр ш де, KepiciH де, ж асын да. М ахаббаткд зэ р у ме, Мына дуние, расында?! М ай — махаббат. Араш а боп ар, муцга. Ей, FauibiK,Tap, кдйдасыц? М ахаббатьщ бар мунда. Тарзым е т те, ш басьщ, М ай айынын; алдында. 101

Ж уректер ге от тасып, М ай — махаббат. Батала! Bip-6ipiHe боп гашык, © теш 6i3Ain замена. ©Зд1-б31мен оттасып, ©ппккендер соттасып, М а л боп кетеш, отгасып! М ахаббагган садата! М ай айынан садата!.. 21.X II.1974. ТУЙ С 1К - 2 Кдпаммде байкдмай жургенмш бе? Канат бита келед1 куннен-кунге. М ы на ем1рден 6ip кетш, 6ip келадм бе?! T yci б еле к баяры гулде рдщ де, Юмдердщ де, кун менен тундердщ де, Осы, мен... Э лд е баска тунге енд1м бе?! Бал арадай шыкрайтын айналамнан, Бауыр, жолдас, дос, курбы кдйда калган?! К^юылтаян кездерде пайдаланран, Жок,ты кутан кайдасын, Кдйран арман? Армысьщ! Eci дурыс, мнят кушм! ©Ain кайта TipiareH сияк,тымын. Ж аркага eMip, жан eMip, ж асыл шуак, Алдарында сендердщ уяттымын... А лы п ушып барады канаттарым, Кундд узатып, кутемш тац атканын. Д е л осындай еэгщ нен адастырма, Адастырма, етшем, жаратканым!!! 21.X II.1974. 102

К.ОШТАСУ Э скерге эке улы н аттандырды, С эт сапар Т1ледд ж урт, мак,тан кдллды. Ел im iHe суйгамдд, мак,таулы улды, Ж а са м а д еп ж ат кдглык, сак,тандырды. Ж ацадан отау Tirin, ipre курап, Кдлыпты жас семья гулденш-ак, ...Анасы ж о л жабдырын эз!рлеуде, Куанып, б1рде кулш, б1рде жылап. Крштасып агалары, курбылары, К,ош айтып ауыл-аймак, турды 6api. Крш бол! — деп алые сарым булдырады, Е ст ш п булак,тардыц сьщрыр эш. Bapi д е крштасуда... BipaK, 6ip жан Бата алмай крштасура ж ылап турран. Ж олырып ж о л бойында кдлрат-кдлрдан, — К рш бол! — д еп орам алы н лакдырран. Болашак, солдат оны байкдмады, К.ЫЗ кдллырын тары да кдйталады... ...Ж асыма махаббатьщ кдйтар ала, О ньщ да сен боларсын, айтар aHi. 21.X II.1974. ЕСКЕ АЛУ ...Келсец, кел. ¥ятьщмен, арыцмен кел. Бойындары жакрылык, барьщ мен кел. Бшк бол, мендегш щ 6apiH мецгер, Жабыркдран жанымды жаньщмен кар. Bipi унатып, 6ipeyi ж ек кередд, М ен крйрам адамдарра екпелеудд. Баскд жагдай кецьлдд кап беледд, ©кпе, наз дегендерщ аткен ендд. 103

©лпрдщ зацы белек, жеш белек, Н е о н е екп елей а ч , ж ен щ е кет. Быкдып жатар есектщ крламтасы, EpKiHipeK наздансац елщ е кеп. Агайын, кулкщ кдйда, назьщ кдйда? Ж араскдн 6ip-6ipine э з1л кдйда? \"Кдлтан кецы — ш ы в д н жан\" дегендешн, Ш ыны мен ендд кдйтып жазылмай ма?! Келсец, кел. Эзьлмен кел, назыцмен кел. Ж а н жумсарткдн жайдары жазыцмен кел. Н е халде оты р екем, кезщмен кер, Аясан, c e 3iMinai сез!ммен бер. BapiHeH айырылсац, езщ н ен кер. 21.X II.1974. ЖАРТАСТАР Ж артастарды ц бетш ен сорасы акдан, © туд е заманалар, болашак,тар. Кванта урпак, осында кеп крра сокдан, Кдншама сендд мунда жерошак,тар, Тастар тур беттерш ен сорасы акдан. ¥заты п сап кдншама тасырларды, Кдншама урпак,тарды жасырган-ды. Кдбылдап кдншама р ет жасындарды, Кдншама ж екпе-ж екте басын жарды. KepiHiH, кднын cypTin кдгз-шутыла, KepiHin иы !ы на асылтан-ды. Д ем е оны тш пз, мылкду ты лсым едй KypciHceH, 6ipre о л да курсшедь С ен жыласац, кущ ренш букьл жартас, Т ау солк, етш, жанынан турцйгедй 104

Ащ ы унщад экетш кдй-кдйдага, Айрайласац, о л дары айгайларан. Айтары жок, ж асыры н арманы кеп, М эцгш кке жаралган пай-пай бабам, Bip орнында м э ц гш к кдйры ойлаган. Ж артастар тур бетш ен сорасы aFbin, Ж а й атады жасындар ж ара салып. М эц гш к к е жаралган кдра шалды, Кдлкд кд1лы п ж атырмыз крра салып... 22.XII.1974. КДЫН НЕ БАР?.. М ы ц кубылган куаныштан, дертгерден, Кцын не бар адам жанын зерттеуден? М ен келемш ез жанымды зертгеумен, BipAe аяз, 6ipAe жалын, е р т кеудем. Арзан не бар ойнау менен кулуден, К о м б а т не бар адам сырын б 1луд ен ? М е н эурем ш е з сырымды бй\\умен, К еш е бузып, eidHeMiH б угш мен, Жылдарымды еске аламын булшген. Адамдардыц жаны менен журегш, Ойлайтын ем 6ip ю о д е й 6iAeMiH... Ажырата алмай шуак, тунепн, Таныранга мэз болы ппы н ipetpii. Ертец баскд 6yriH жак,сы KepreHiM, © з к ез1ме e 3iM, Ражап! Сенбеддм. Кешрткедей ауыстырган ецдерш, Т усенбейм ш к^шыгына пенденщ. Ж ылдар бойы 6 ipre журш, 6 ip кулген, Ж акы ны цны ц ж ат болары н гам б1лген. Адамдарды зерттей алмай ж урм ш мен, Оны зер ттеу мум кш емес, бглдДм мен... 22.xu.t974. 105

ОКШ БЕЙ М 1Н ©ш ем деп екшбеймш, жыламаймын, Ж ы ласам да ж убат деп сурамаймын. Кдфанныц кудДретш к^масандар, Кдйтешн, тагдырын бер куралайдьщ. Тагдырын бер, тардырын куралайдьщ, К,ашан атып алранша куламаймын. Сусындатып туп-тунык, тау булаты, Жанарымда жайнаган тунады айдын. Сайрандаймын сайларда, квдэды асамын, Сыцсыган ну орманмен сырласамын. К,арауылра ш ксем , ш гейш , Кузрынга ук,сап келмейдд мын, жасагым. © ш ем деп екш беймш , кдйрырмаймын, ©ткен eurri. Ендд оран кдйрылмаймын. Кдфан да, куралай да болмак, емен, Атымнан адам к,ойган айрылмаймын. ...Арпалысып ж ургенде ем1рменен, Кдй-кдйдара экетпес к ещ л деген. ©леем , е лем е з 1м н щ ж ер 1мде мен, Кдлсам кдлам ез1мнщ ел^мде мен! Ж ыламаймын, сондык,тан кещлденем. 22.XII.1974. КДР ЖАУЫП TYP Апыр-ау, 6ip-aK, тунде кдгс келген бе?! Кдр рой мы нау 6ip тунде тускен жерге! Bip тунде мына аймак,тыц ещ езгерш, Bip-ак, тунде керем ет 1стелген бе?!

Ж э ш м е н жапалак,тап кдр ж ауы п тур, (Улг1рмей д е кдлдык,-ау кдмданып 6 ip), Ыкдсд кеп крнак,таран кегерппндер, Буталарра кдрайды танданып кур. Кдр жауып тур, Ж ауы п тур, кдр жауып тур. Зацды рой, Занды 6api, талас бар ма, Акдд оранган кеш елер, араштар да. Бар табигат езара жараскдн ба? Ак, мамык,тар уш ы п ж ур ак, аспанда. Кдла ж атыр оранып ак, туманра, (C ipe, дала и р н п к а з, ак, будан да). Ж ы ры лган сон; ж алауы, ж аз ты ры лды , Кдлс Kipe алмас eMipi шахтыларра. Кдлс кьггымыр. Ж айлы емес далага онша. (М алшыларра киын-ау, дара крнса...) Бгледд 63i табигат, кдйтер еддк, Кд1с ак, болмай, егерде кдра б о лс а ?! 22.XII.1974. СЕНБЕЙМ1Н САГАН М е н саган ендд бармаймын! Бармаймын деддм, бармаймын! Баскд жолдарды тацдаймын. Б ерш сщ маран садакд, Садакднды ендд алмаймын! Акдглыца да кенбеймш, Айткдньща да нанбаймын! ©лмеймш , ендд елмеймш , ©зшддк куаныш, бар кдйрым. 107