Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

шыгып келш eKi адам документ тергедь Екеу! де дару- жарак; асынган Tepreymi. Казактар, дайырма берж, дазады шекпен киген базаршы дазацтар мен ногай бешпетй татар саудагерлерше аса назар аудара бер- меймн сиядты,— атуст! кез ж упрт!п дагаздарын шап- шац дайырып жатты. Орманнан жидек т е р т дайтдан т е л е к и 6ip-eKi эйелдерге тергеуиплер кездерш де сал- ган жод. Bipan; атын шылбырынан жетектеп, дазад ар- басымен датарласа паромга жылжи берген Хак1мд1 бфден тодтатып, куд1кй кезбен училищенщ билетше 6ip дарап, ж узж тщ кезшен етерлж бойшац денел1 жас ж ш ттщ бетше 6ip дарап, тергеупплер мошдай туей. — Далада не шаруач бар? — Училищеде аттестатам далды, соны ала кел- д1м. — Оны дайтесщ? — Аттестатсыз одуга да, дызметке Kipyre де бол- майды. — Оны дайдан бдпесщ. «Сагадтан 1лдь..» деп ойлады Х ам м . Тадданган адамша казак-орыстыц бетше дасын кере парады д а : — Б у л белгШ. шындыд емес пе, мырза. Мектеп 6i- нрген кагазыц .долыдда болмаса, дур сезге KiM сене- fli?!— ¥ зад ощймеге бармай, дыеда жауап дайырып, тез кутылуды йлегенмен казактар асыдпады. — Ш ын айтасьщ. Сенщ дур сезще нануга болмай- ды. 9скер дызметшде неге жодсыц? — Мырза... есауыл мырза, (эскери адамныц есау- ы л шеншде екенш Хаш м жаца гана байдап далды). Б1зде эскер д ы зм ей мшдетй емес, ерж п. Алайда мек­ теп бтр ген н е и кешн зскери жумыеда Kipy парыз гой. Соныц уш ш аттеетатымды алып, Kinii шёнд1 эскер дызметше Kipy талабымен келд1м. Хатам ойга келген жауапты айта-салды, онысы орынды да кершдь Kenip басын бадылаушылар езара Ky6ipnecin далды. Ж о л бегеп масдара дылмаса жарар едь Енд1 не ic- теймш. Аттестаттан басда тагы не себеп бар буган ай- татын? Басда 6ip сылтау айтсам, маган жудэ сенбей далуы мумкш. К у д ж и д улкеш сонда тумай ма? Ой- ламаган жерден mirin далага Kipe алмай Kepi дайтсам, онда барлыд штщ дарап болганы, деп састы Хашм. Сырт niuiiHi бурынгы далпынша далганмен ол ш тей датты добалжып кети. Оныд ойы 6ip минуттщ 1шшде шард урып ауылды, Цара Обаны аралап шыдта. Па- 100 '

рамоновтьщ, 9бд1рахманныц, Мецдшерейдщ сездер! дулагына кайта келгендей болды. «Саналы азамат халды уш ш басын Tirefli, куресте адыл мен айла, ерлж пен тапдырлыд жёцедь.. Коз ал- дымызда ж ау эскер1н сададай сайлап, кекпецбек да- ру-жарад асындырып жатданда, 6ip ic б т р м е й ,— сал- ран жводен сагагынан Ш нген балыдтай булацдап, мыналардыц долында далып дойсам, не болганым?! Цурал-жабдыдтарын бегеуйз алып кетап, ертец ез1м1з- ге дарсы жумсаганы -ма?! CeHin ж1берген менщ ана басшЫларым не дещц маган?..» Х а й м н щ мацдайы- нан муздай тер шыгып кетта, ту е! керб кезге дудылда- ныц журе бердь Тергеушшер жайлана ту ей . Паром . yeri адам мен келштен лы д толды. Ж агада ж алгыз Х а й м гана далды. Су басындагы бар журттыц K63i enfli тек Х а й м ге гана таталдь Паромды Х а й м эдей! тедтатдандай: — Не кутап турмыз? — Мына ж М т не деп тур? — A y , 6i3fli бегемеч1з, ей н п п пароммен келер- ci3,— деста 6ip адамдар Хаймг-э дарап. Баскалар да абыржи бастады. — Сен эскер датарына кетуге THic киргизс!ц. Реальное училище эскери тэртапта мектеп. CeHi 6i3 Джамбейтага женелтеш з, онда эскер 6ejiiMi бар, со- ган,— дедц есауыл Х айм ге. Х а й м й ц K93i уясынан шыгып кете жаздады, ол жалма-жан есауылдыц алдына дазыдтай шаншыла калды. — А с ы л текта есауыл мырза, мен ез1м де сол Джамбейтага бара жатырмын, сондагы с!здщ одадтас дос худ!метайздщ дружинасына Kimi шенд1 офицер болып ету ymiH долда документам болмай 6ip тэулш мерз1ммен дагазымды алып дайтуга келд1м. Егерде бугш реальное училище аттестатын алып ертец сэске- де комиссияга табыс етпесем, Отан алдында жеке жауапты болмадшымын. Б ул жешнде долымнан под­ писка 6epin кетт1м. Мына одушылыд ■билетамд! й зге за л ог орнына далДырып, уш сагаттан кей!н аттеста- тымды экел!п керсетап, йзден дайтарып алуга рудсат етшДз!— деп дулад дагып, ieeT кврсетта. Есауыл да белбеуш тузеп дойып, ширатыла туста. — Сендердей тук б т р м е й бостан-бос сенделш журген шайтандарды кез1 келген жерде устап алып конвоймен жвнелтуге наказной атаманныц айрыдша 101

буйрыгы бар. ЬСиргиздерд1 -киргиз бел1мше, казактар- ды казак жузджтер!не аттандырамыз. А л,.сен сешлд1 бШ мд! киргиздарды iM... тетенше бадылауга мшдетй- Mi3 ,— дед! есауыл датац унмен. Оньщ Tyci датац болганмен уншен икемге келер- Jihc XaKiM 6ip дыбыс есйгендей болды да, «не де бол- са муныц ыцгайына кеше сейлеп, мададтай тусейш», деген ниетке бой урды. — 0те эдш айтасыз, асыл теки есауыл мырза. Бос журген сенделбайларга тиым салып, эскерлж тэрйпй ыздер ныгайтпасацыз баска еипамнщ долынан кел- мейдь Б1здер женшдеи наказнойдыц буйрыгы да аса дунды буйрыд. Эскери бел1мшелерд! жацадан курып, йздердщ инструкторлыд басшылыгыцыз ардасында кесегегйз енд1 кегере ме деп турмыз. EHfli дайтып оралганда й зд щ алдьщызда турган тэж1рибеыз оду- шы да тап ез1щздей аскер мэдениейне api ж ейк, api iciHe шын бер1лген солдат болатынына кумон келйр- мец1з. вте беруге рудсат дой, асыл теки есауыл мыр­ за ?!— деп сурады ол, шаншылып турган куШ. — Ым... уш сагат ken, eKi сагат шгшде дайтып оралмасац, устап алып уш кун каталашкага отыргы- замын да, онан- кейш TeMip тэр й п й конвойдыц долы- на беремпг. Кане, марш!— дед есауыл. — Х уп болады, асыл текй есауыл мырза!— деп Хак1м атын паромга суйрелей женелдь 2_ Адметшенщ пэтерш Х а м м 61рден тапты — буган ды зы л нарлар себеп болды. Kenip басындагы есауылга eKi сагатта ораламын деп уэде берген XaKiM, эрине, есауы л ушш емес, ез iciH тез аядтауга асыдты. Меддд керей айтдан шамамен Гайнолла м е ш т н щ арда бе- й н д еп 6ip дысда орамга к е л т XaKiM дарагайдан сал- ган шагын татар уйлерш щ жагалай ж у р т дадпала- рын сыгалады. Уш-терт дадпа еткен соц йздпген кек арба мен ецкей дызыл нарга лыд толы улкен аула оныц кезше алыстан-ад шадынды. «Адметш енщ naTepi тап осы ш ы гар»,— дед! XaKiM шпнен. Б ул сиядты б1ркелш нарлар мен фургондар басда ешшмде бола доймас. Орыстарда арба болган­ мен нар жод жэне олар тап осы ногай кешесше туспес те... XaKiM дадпадан Kipin, аулада ешюм кершбегеннен 102

кешн кок арбаларга чарай б1рнеше адым жер журД1 де, терезеден царап турган адам болса ниетамд! сезш цалар деп, есжке бурылды. Bip цараганда-ац оныц ац- гаргыш K63i ауланьщ eni жак, бурышына HipLareH ee­ rie арбаныц ушеуше ж ук тиеул! екенш байчап чалды. Фургон арбаньщ цалцанынан жарты метрдей бшк тиелген жук жонайтталып ycTi торпышпен жабылган да, кещцр арканмен белдеулеп шандып тасталган. Bi- рач торпыш астынан (тап цалцанга таяу жерлер1 ашык) узын-узын царагай жэшштер кершш тур. EciKKe жащындап келгенде о л терезеден цараган вйелд1ц жэне 6ip еркекич басын Kesi шалып чалды. Аулада ит жоч екен, содан да адымын nepi4 Kipeft ба- сып келш eciK цацты. EciK ашчан татар эйелден: — Жечгей, айып етпеч1з, мен чателеспесем Ач- метше Мучамметшин дейтш Kici йздж ш де точтаган шыгар дейм!Н. K ipin сэлемдесш шыгуга ручеат етсе- 4i3, ci3re квп-квп алгыс айтар ед1м,— дед1 Хашм, eciK алдында турып эйелге езл басын Hin. — Болады, болады, Kipi4i3, о л Kici уйде,— дед! эйел бегелместен. «Очыган ете эдепм ж Ы т екен. Ца- зачтардыч осы кезде бйймд!, керкем жййттер1 толып кетм» деп ойладрх эйел XaKiMHi4 эдептийгше де, кер- KiHe де чатты риза болып. —- Шырагым-ау, сен Хаю м ж ан емесшч бе? — деп Ачметше чарсы тура келдч сэлем 6epin 40л созган Хак!мге.— Хашммш, жиен ага, Хаш ммш ,— дед! X a­ KiM 40с чолдап Kepicin. — JKysi таные, e3i де сол жас кунш деп Kesi кул!мдеген куйь Bipa4 серейген узын жiгiт, эдем1 KHinreH, жас очымысты, Хашм деуге келер емес... Те­ резеден чарап турмын б ул к!м деп... Ж огары шыч, жо- гары шыч, нагашы. Соншама тез ecin кеткеныч. Жа- Чылмасам, Жымпиты мектебш б т р г е н ж ылы керд1м гой деймш. Терт-бес ж ы л шннде соншама езгергенЫч, Хашмжан! Сен ана тентек Нурыммен eneyin cipa, 6i3- ге тартып бойшач болдычдар гой дейм1н. Эйтпесе на- гашым узын бойлы емес. Нагашы жечешем де орта бойлы гана. Б ул чалай болганы, бурын ж урт ж н е т нагашысына тартады деуни efli, енд1 нагашысы жие- нше тартчаны ма?! Сонда жиеш бойшач болса, нага­ шысы ойшач бола ма?— деп Ачметше жачылтпас сез1н арластырып сейледк ■Оньщ K03iHi4 чиыгы ку- л!мдеген жумсач шырайдан босамады. 03ini аралас жылы созбен чарсылаган Ачметшеге 103

XaKiM нпшен патты дуанды. Б1рад о л аса жыгыла кетпешн деген оймен сыпайы амандасып, эдеппен сей- леп, езш щ жай далпындагы салмадты мшезшен шет шыдпады, сураган сезше жардын жузбен дысда-дыс- да жауап дайтарды. Эке-шешес1нщ есен-саулыгын жэне басда да уй шинщ амандыгын б1лд!рд1. Ж уш ийц бул ете жадын жиеш, urrepipeKTe жш датынасып жургенмен, Х аю м ес б!лгел1 кеп аралас- пайтын. Сонды дта» оньщ мшез-дулкын да, тшта тур-тусш де XaKiM жете бйшейтш. Экесшщ гана анда- санда: «У лк ен бйпмд1 жиен. Ады лды, сезге утдыр адам. 0 з .пайдасын бьпетш, дуниешд т е т т н тапдан ж ан» деген дысда-дысда сарац мшездемесшен езге Хагамнщ 6mepi аз-ды. Оган бул бурын еырлас болып кермеген атадты адам'ныд бетпе-бет отырып ашыд сей- л е с к е т ете жадсы ырым сиядтанды. О л Адметшенщ ж узше байдатпай дарап алып отырды: 'ашад жуздд ат жадты, узын дара садалды, келбеи аса к елткен адам. А д ы л мен сияпат н ей боларлыд келбет. К ез дуйры- гыныц удайы кул1мыреп туратыны, сез мадамыныц жумсадтыгы api сынагыш, api алдамыш адамдардыд шырайы ма далай?! Ногайша TiKripreH мандала беш- пет, шалбардыц- тес далтасынан кумд: сагатьгныц ку- Mic бауы кершедд кигеш Ke6ic пен Maci. KniM TypiHe дараганда татар еаудагерлер1 сиядты. Сырт niiniHi Петербургтагы жогаргы дэрежел! ауыл . шаруашылыд мектебш 6iTipreH улкен бШ м д! адамныц TypiHe аса сай емес. «Зымиян адам екенцда сезщ де, турщ де айтып тур. М ейл1 не болсац о бол, маган 6api6ip, ез пайдасын бьлетш, дуниенщ тетагш тапдан жан деп некем тауып- ад айтдан шыгар cipa. Пайда 1здемесе Жымпиты укь метшщ подрядш айдай ма?! Мундай бШмд1 адамдар­ дыд 6api ic басында улкен тере: 6ipi правитель, 6ipi оньщ муш ей, 6ipi судьясы, 6ipi докторы... мына оды- ган жиеинщ Kaci6iH дара! Ж ук тасушы!.. Б1рад мал- дыц турш жадсартдан деупп едь— рас екен, аулада- гы нарлардьщ KecnipiH-ай, керуге кез керек, сурет сиядты, 6api б1ркелкд ещиед дызыл аруана! Аруана емес — 6ipTyMa нарлар! А л , арба дегешщз т1з1лген кек фургон. XaKiMfliK дэрежеш дойып баюга KipiCKeH Kici екен» деп ойлады XaKiM CDKire дуйрыгын дойып отырып. - — -Шенин, Хашмжан, шай iuieMie, тамад жейм!з. 9цпмелесем1з. Жадсы келдщ, ете жадсы келдщ. На- 104

гашым'а барып сэлем берей1н, керейш, балалары кан< дай болып ест! екен, бшешн деп ойлап ж ур едш . BipaK цолы цургыр босамай, 6ip калт етер уакыт таппай жургешм. Апам маркум кайтканнан 6epi нагашым да 61зд1ц елге беттеуд! цойды,— дед! Акметше сагынган- дай 6ip балу унмен. Хаклм эцпменщ узакка созылга- нын Tayip кердь Сондыцтан оган шайга цараудан бас­ ка амал болмады. «Арбаны ц yineyi-ак тиеул1, налганы бос. Ушеуш гана женелтпес, далгандарын да тиетер. Соган Караганда бугш журмеу1 керек. Енд1 не icTey керек, неден бастау керек?...» Хак!м терезеден аула- ньщ iuiKi жагына квз тастап, сэл ойлагандай болды да. — Жиен ага, мен биыл реальное училищ еш б т р - д!м. BipaK кектемде осында сапырылыс болып кет!п сабагымыз да дурыс аядталмай, Ke6ir.ii3 аттестат алып улпр е алмадык. ByriH сол мектеп б т р г е н кагаз- дарымды алайын деп келд!м. Калада тэртш катацсып кеткен: документйз eni6ip жанды api де, 6epi де етм з- бейд1 екен. MeHi де узак тексерш, аттестат кагазым- ды алып, Жымпитыга, эскери кызметке гаретш мд! айтканнан кейш, eKi сагатда деп зорга е т т з д к «Б Ш - Mi бар эскер басындагы адамдардыц штен тыс журген- дерш. вскерн дала сотына берелпз» деп доркытты. в з ойым Жымпитыга бару. Осында ci3 бар дегесш, шзден адыл сурайын деп келд1м,— дед!. — Мектеп б т р г е н щ жаксы болган. Цайырлы бол- сын!— дед1 де Акметше Х аю м нщ бетше карап ойла- нып калды. Сэйти де аздан кешн сол колымен кара сакалды иеган 6ip нэрсе шагып алгандай касып-касып :Ki6epin, сйпалап койды да, аздап тамагын кенеди Ол кере кезге ойын жинактап, айтар сезш салмактаган адамша бегел!ске туей. — Сен аскер жумысына шрме. взщ н щ де соган алып-жулып бара жаткан заукыц шамалы ма деп ой­ лап турмын,— дед1 Акметше кулш. — Жок, жиен ага, неге, заукым болмаса осындай кезде калага келёмш бе... — Далага келуге себеп кеп, оны кой. Эскерге Kip- п к келсе, элдедашан Жымпитыда отырар едщ... Бул эцпме ез алдына. Сен маган езщ тура карашы. Бхздщ тукымнык не айтайын д е г е т жуз!нен де кершш тура- ды. BipaK мен с е т тергеп-тексермей-ак кояйын. Сенен жэне ана большевик жшттермен сейлестщ бе, сейлес- 105

кен жоксыц ба деп те сурамаймын. О й тк ет еен ез жолыцды езщ табарлыц дэрежеге жеткен жассыц. Оныц устш е: экец Жукец... сол Жукецнщ баласы бо­ ла турып, орта кеуде бипмщ бола турып, ceHi баска- дан акыл сурайды дегенге менен баска Kici нанар, 61- рак екпелесец де айтайын, мен ез1м нанбаймын. Сен агайынды Эл1бековтерд1 бьлейц гой. сендердщ елде- рще ел1 1ргелес Цамыстыкел Тоцсабасы, агайынды уш яйпт, yineyi де окыган. Улкеш Губайдолла, бган тете- лес Хамидолла дейтш бар. Kiuiici Галиасцар реальное уч и л и щ ет 6iTipreH ж т т , 6ipaK о л сенен кеп бурый б т р д ь Сол ортаншы Эл!беков Хамидолла ку> маган 6ip KyHi былай дед!: « М е т ц бул дуниеде кудайга ку- тр ш й п к келйретш 6ip кунэм бар, о л : адамныц не ойлап турганын, imiHAericiH б1лейнд!гш. IurreriHi 6i- л у — кудайдьщ гана'ж умысы. MiHe сол цудекецнщ улесш е кол сугамын деп ауыр кунэга батып журген!м. Сондьщтан ертецдЬкеш й л ей п ш м : я кудай, сенщ бы- генпда б!лемш деп кунэгер болдым. Осынымды кепп- ре кер деп сиынамын»,— дейдь Сол Хамидолланыц к ун эй каз1р журттыц кебшде бар. Хашмжан, мундай кунэ asip сенде басталган жок па?— дед! Акметше ку- fliMcipen. Хак!м сасып калды. Цапел!мде не дерш б!лмей, жалтац-жалтац Ацметшенщ бейнЬ карай берд!. Ол Ацметшеге: «Б у л кунэнщ нагыз уялаган жер! мына езнц зйз гой» деп айтып кала жаздады. — Буртж аткан жазгытургы жас талдыц кабыгы сиякты сенде де сол iinid сырды б!лш кою кылтиып келе жаткан шыгар. Уйткеш сен Жукецнщ баласы- сыц. А л Ж укец ацылды адам. Сыр бьлу, болжау, сы- нау, алды-артын байкау деген нэрселер ацылдан гана туады. Маган жас кеймде нагашым: «Дуниеде елмей- тш уш нэрсе бар, о л : устаздыц, шаруашыльщ, сауда- герлж. Устаз болу ушш 61л1м керек. ELniui кеп Kici гана басцага сабак бере алады, шэшрт устай алады. А л ш эш рй бар ю сш щ ici елмек емес. EKiHmi шаруа- шылыц. Т Ш н б!лсец и лд ей жерден жылдыц корек табасыц. Устай бжсец б!р малдыц ж уз малга тураты- ны бар. Сондыцтан шаруашылыцтыц тетМ н тапцан адам цор болмайды. Yinimni саудагерл!к. Саудагерлж жер танытады, ел танытады. Ацметше, сен осыныц 6ipiH уста. Уста деген1м оцы дегеш м»,— дед!. Мен!ц оцуыма нагашымныц ceei гана камшы болган жок, оныц жэрдем! де тид!. Ол K ici мусылманша гана оцы- 106

ган адам, онда да турк1 танырлыд дэрежеден асып одымаган. Мше, адылдылыдтыц белг-ici. Сондай ша- гын оду, шагын бШ ммен дуниенщ пэлсапасын жаден бдледь Бурынгы данышпан Лудпан сиядты; журт на- гашымды тентек деседд уйткеш басдага оныц алгыр- лы гы тентектш болып кершедь Б ул эрине, гадш сын емес. Менщ саган ацгартайын дегешм: Ж удец болжа- гыш — ол улыдтардыц сезше емес, iciHe дарайды. Ж уртда жагымдылыгына дарайды. K^aeipri болып жатдан сапырылысты ол, мугайын-ад, олшеп-niuiin отыр. KiMHiH безбен! басым: Жаншаныц жагы сал- мадты ма, болмаса ана Бадытжан бас бурган белгнйз сонар ж ол 6ip дарага содтыра ма?! Сен муны окецнщ леб1зшен ацгаруыц ти с . Сен маган дарама, менен адыл да сураймын деп дометпе. Эсдер жумысы деген сез — алдауга шеберлену, ал, зэб1рд1 — и й ic, зо'р- лы д — нагыз пайдац осы, деп сещцрмесец долыцнан бил!к дусыныц далай шыгып кеткенш де байдамай- сыц. Муны саган б1лмейд1 деп айтып отырганым жод, осыларды ойлай бастады-ау деп турмын,— дед1 Ад- метше. «Мынау элде менщ не icTen жургешмд1 сырттан бЫ п алган да, жэ болмаса тузагына шырмап алып, сыр б1лудщ айласына тусден зымиян. Кекемд1 далай- далай мадтайды? Шыны ма, элде дезге кул1мдегеш ме... Экецнщ л еб !з т е н ацгаруыц THic... муныц айту- ынша 6i3 жагы басым, муны некем бййп отырган сиядты... жод, буган сыр берудщ ж еш келмес. А лж ас басдан адымнан бутан ж олга кесел келу1 м ум к ш » деп ойлады Хак1м. — Жиен ага, С1здщ сезйцзден мен деп л уга т ала- тын болдым. MeHi ci3 кепта керген, 6uiiMi дариядай, ©3i4i3re тецей сейлеййз, оныцыз эрине маган шад ба­ га емес. Кекемнщ сырын ci3 жадсы 6inyre тш ейз, 6i- •рад саясат жумысын болж арлыд хасиет о л Kicifle тап ci3 айтдандай болмас. Мен не icTepiMfli, не доярымды е з!м д е эл1 туптеп ойлаганым жод, о л Kicire де айтда- нЪш жод. Мына тек дана « з г е келш 6ipiHuii рет ойым- ды ортага салып адылдасу талабы гана едь Кезге шыддан суйелдей болып ауыл ортасында отырганша, oaipre Жымпитыга барып, ci3 сиядты ады лгей агалар- дан тэл1м-тэрбие алып, жадсы сез есту де б Ш м гой дегешм едь Туп мадсатым э л ! де оди беру. Цайда оду- ды, далай одуды белйлеп алуга да адылшы керек. Ме­ нщ « з г е делген басты жумысым осы. Сонан кешн... 107

Далага 6ip саудагердщ арбасына iaecin келш ед1м, ол ертемен Мынанайга шыгып кеткень 03iM даз1р жаяу далып турмын,— дед1 Х ам м . Адметшешд даладан дашан журетшш бШ п алу ушш о л тэыл долданды — арбацызга мшйзе кетйрз, демекш1 болды. — Уэ, уэ, жаца-жаца келдщ сез тушнше. Багана- дан 6epi « м е т ат-арбацызга мш пзш ала кетйрз!» де- мейсщ бе?!— деп кулд1 Адметше.— Цазад солай ке- ледь 1 стеЙ1н деп турганын жасырып, алыстан орагы- тып доян шарлауга туседь Цызыд халыд. Аты ц жод болса менщ арбама мш. Bipan; мен де алыстан орагы- тайы н: бупн-ертед журмеймш; далада ец KeMi еш-уш кун боламын. А л саган бугш кету керек шыгар? Со­ лай ма?' «Ж ы лан жорга. Цуйрыгын устатпайтын 6ip пэлеге ушырадым... бул мен! бултадда салып, с1лемд1 эбден датыратын болд ы »,— дед1 XaKiM шшен. — Жиен ага, ci3 менщ сез1мд1 азш-далжьщга. са­ лы п ж1бердщ1з бе, далай? Мен: нагыз шыным, далт- дысыз айтдан сырым деп « з г е ант-су iuiin жатуды мадул деп ойламаймын. Жиендж жасауга « з улкен- ci3, сондыдтан мен « з г е «нагаш ылыд» жасап, ез пай- дамды кездеп кетсем кеппрерйз. Менщ не айтаты- нымды, не ойлаганым кеш жерден керш отырган адылды агасыз гой. Сондыдтан « з г е тура айтайын. Жумысым ете тыгыз. Ж алгы з iCKe туру гана емес, бас- да да Жымпитыда штейтш шаруам толып жатыр. Сондыдтан мен с1здщ алда-жалда ез тарантасыцызга асыламын демешн. Кешрл1ацдатыга дейш ана жук арбацыздыц 6ipiHe MiHin барсам аргы жагы rain тур, уйдщ ipreci деуге болады, б1здщ Тшеубай туысдан- дар кешрден ем-ад шадырым жерде отыр. Yftre ба- рып, ат MiHin шыгып, ызд1 Жымпитыдан тауып алар-- мын,— дед!. XaKiM eTipiK айтданына ж уз! шыдамай, Адметшз- нщ кезшен дашып, белменщ шин ажайыптаган бо- лып, бурыштагы шар айнага, оныц басында асулы турган ды зы л жиек улкен сулите, жардагы жагалай дадаган тадиялы, бешпеттд жщшше муртты, алда таддан, шел! тартдан татарлардыд эйел, бала-шагала- рымен аралас тускен суреттерше кез ж упртш en-i. — Жарайды, Хашмжан,— дед1 Дцметше жулып алгандай.— Онда сен де меш айыптама, таса бассам: 108

сенщ осы журшщ маран огаш icepinefli де турад'ы. Жа- сырынбад ойнаганда балалар KepiHin турса да, кезш жумган болады гой, мен де сол сиядты KeeiMfli жум- дым. вйткен! Кызы л уйге барып сен бас офицер бола алмайсыц, б1реудщ шашбауын KOTepin- журетш кшп офицерл1кке сен кенбейсщ. А л , бар бйлшта долына алып кетуще саган ал! 6ip он ж ыл керек. Сондыцтан сенщ icKe KipeMiH деущ-бос сез бола ма деймш. Оду дегенщ дурыс, 6ipau оны нуту дажет. Сен осы ана сов- депнплдердщ датарында емессщ бе? Олар жастар жа- гына Ke6ipeK дурыд салады, ecipece сен сиядты долга устауга турарлыд эр жагынан да салмагы бар адамга ушр, сен олардыц кэдесше жарайсыц да! А л , далай болганда да кеб1рек ойланатын кез... Жадсы. Егер до езщ домсынбасац ж ук арбаныц 6ipiHe мш ш баруга болар едц алайда оныд тагы 6ip келшпейтш, TinTi жа- рамсыз жагы бар, ж уктщ yew отыруга тынышсыз. Жаман айтпай жадсы жод, тунде ж ук уетше мшемш деп 6ip жерще элдедалай задым к ел т р ш журсец, на- гашым менщ eciriMfli eiuipi ашпай дояр «атыцды ая- д;>щ» деп. Ец диыны осы жагы. К алай дейсщ? — ¥йыдтап далып арбадан дулайтын мен бала емесп1н гой, Ада. Оган уркш, дордып саспацыз. Мен буг!н кешке дешн шаруамды б т р е й ш даладагы. — Жарайды. Жумысыцды б т р . Bipau кешке . орал. Сен менщ сездер!ме тура жауап берген жодсыц, 6зр1н келж ке бурып кеттщ. — Эз!лдейс1з гой. Ада. Мектептщ табалдырыгын аттап етпеген адам дандай кэдеге жараушы едь.. Ж а­ райды, кешке келш кетешн 6ipau ез пэтер1мде донар- мын. — Х атм ж ан , сен журуге бел байлаган болсац, ез потерщде донба. Б1здщ келштер, MyMKiH, буп н тунде ж у р т те кетер. — Жадсы, жадсы,— дед1 Х аю м асыгып, орнынан- котерьле Tycin.— Онда мен тездетейш. Цалада барып шыгатын уйлер1м бар едь — Шай ini. Улпресщ , кешке дейш кеп уадыт бар. уадыт — Жод, Ада, рахмет. Ш ай iuiin отыруга •тар. Кешке iiuepMie шайды. — Онда мен, ат-арбамен баратын жерще апарып тастайын. KJaeip мен де дала аралаймын. К ун ыссы, .дала uni жаяу адамды тез согып тастайды. 109

XaKiM кеш!гем!н деп шай плуге де, бвгет болады Деп, ат-арбага мшуге де кенбедь Ол «рахметй* устЬ устше жаудырып: — Хош, квргенше сау болыцыз,— дед!. 1стщ ceTi тусе бастады. Акметшеш тез тауып алып, оныц ж ук тиейтшш де, цаладан цашан шыгатынын да Хак1м оп-оцай бшдк Уйден квшеге шьщканда оныц вн бойын куанышты сез1м билеп кетть Ол кителшй* жагасын агытып, тердиген денесш желге цацтыра Tycii, бойын еркшдеп жазды. Tepreyini сиякты жум- бац свздермен алдын орап, сыр, тартпацшы болган Ацметшешц алдынан шдормей кету — жас Хашмге жецш де тиген жок. К ш н щ !шше к1м Kipin шыккан. Акметшеге сыр бермеуд! о л аса кажет нэрсе деп тап- ты. взш ш е муны орындап та шыккан сиякты. Хашм- нщ документ ала келд1м, кызметке туру женшде йз- бен акылдаспакшымын, квлшйузге мше кетсем деген свздер! ете дэлелдк вте орынды кершд!. Цалай болган- да да ол api жумбак, opi тартысы мол улкен жолга баскан !л к ! кадамыныц оцга айналатынына шек кел- TipreH жок. BipaK— штабтыц тапсырмасы: тез хабар жетк1зу. Б ул хабарды ж еиизу ушш он тогыз шады- рым жердей Барбастауга барып келу керек. Кешке дейш кырык, шацырым жер журш кайта оралуга уакыт жетсе де паром басындагы есауылга не демек- Hii? Kenipre сокпайтын баска ж ол да жок- вткел де жок. Енд! не iCTey керек? XaKiM Кожевенная кешей- нен шыгып киялап келш улкен тас кешен! кейп erri де, Сенная 55-уйге карай журе бердк Оныц енд!й бар у м т Бейесте болды. «Егерде Бэйес калада болса — ic б й й . А л , болмаса...» Документтщ керек жер! де, тар жерде акылдаса- тын жолдастыц кун! де енд! туды. 3 Ж ас кез1нде мед!реседе окыганмен, орысша мектеп б!йрмеген, 6ipaK коп журш, к еп й керш ысылган адамньщ 6ipi приказчик Бейес едь О л кеп жыл бойы Калада жене казак окыгандарыныц арабында жур!п ♦оцы мен солы н» мьщтап айырган, Ke3i ашык адам- ды. «ТечД ж », «бостандык» деген угымдарды Бэйестщ кекейше к ¥ йган адамныц 6ipi Эбд!рахман Эйтиев бо- 110 •

латын. Ол эриНе, Бэйеске eMipfle болып жатцан езге- picTepfli жекелеп уйреткен жоц. Эйтиевтщ жолдастар арасында, кепнилж алдында свйлеген свздерш тыц- дан, оньщ 1стеген icTepiH багалай келш , Бэйес оны: *К;аэактыц камын жейтш азамат нагыз осы екен» деп бивд!. Осы угым Эйтиевке жацындай тусуге epiKcie се- беп болды. Басында о л Эйтиевтен: «Баламды кайда одытсам екен» деп ацыл суpay ушш пэтерше келш эцпм елесш журд1 де, соцынан ете жацын адамдай болып кетт!. А л, аласапыран кезшде Эйтиевтщ татарлар арасында жасырынып жатданын есп п цалып, Бэйес оны кала- «ан бывдрмей алып шыгып, ез елш е,. экелш, ез уйше -аналатты... Революционер Эбд1рахман сешмдц K03i ■шыц Бэйеске улк еш жумыс тапсырып кете алмады. Оран Сагадан кетерде жалгыз-ак айтцаны: «© л ет и селосында Фроловский. Оралда Земствода 1стейт1н Зубков дейтш адамдар бар. Маган жетшзгендей ты- гыз хабарларыц болса, я баска 6ip жумыспен мен ке- рек болып цалсам осы адамдар аркылы хабарларсыз. «Степной учитель» ж1берд1 десещз олар тусшед1 де- ген-дЬ. Осы уэде бойынша Бэйес Х а м м мен Цажымукан- ды б лец п ге бастап экелген Фроловскиймен кездеспрдц о л селода 6ip цонып, e3i цалага асты. Калада ол, ел- ден жинаган eKi eri3 Tepici мен жиырмага жуыц .цой теркш Сэл1мгерейдщ складына тапсырып, онан ауыл- га керекп азын-шогын товар алран. Ол бугш баска жумысын да 6iTipin тустен кешн Аццатыра журмекпй едо. К ещ лш де цуаныш пен кудж алма-кезек ауысып, кузг! кундей кабагы 6ip ашылып, 6ip жабылып келе жатцан XaKiM ауладагы Бэйестщ атын кергенде цуан- ганнан журегл жарылып кете жаздады. Атты ц аргы жагында лапас астыида Бэйестщ e3i де отырган. BipaK Х ам м оны кермей аягын шапшацдап басып уйге ка­ рай женей берд!. — Бала, 6epi к ел!— дед! Бэйес оран, эдеш езш ia- деп келгенш сезш. 4 XaKiM ж алт карады да, не дерш бйшей сасып ца- — Кеткен жоцсыз ба эйте'у1р?— дед1. Сейтт! де езшен 63i мэз-майрам болган жас балаша ?зу тартып, Бэйеске карай ж урдь Оньщ сарынган

адамдай цатты цуанып кеткешне Бэйес те к у л т жЕ Sepfli. — Жоц, жоц, кеткешм жоц. Bipaa; ж уруге дайын- далып отырмын. Йемене, жай ма, царагым? Х а й м жан-жагына 6ip царап алды да: . — Yft оцаша болса, уйге icipin сейлессек,— дедЕ — Жоц, уйде адам бар. Bip-eici кердер1 отыр... Bepi кел, мына лапас астына. Осы жер оцаша. XaKiM Бэйеске цалага жацагы эз1рде гана келш жеткенш, шмдерд! кергенш, не ушш келгеш н' сыбыр- лагандай цулагына жацындай Tycin, отырмастан, ец- кешп турган куш айтып 6epfli д е : — MeHi кегпрден етйзбейдц уйткеш докуменйм жоц. Олда-бшдэ дегендей жалынып цалага зорга шр- fliM. Ен;ц Kepi журд1м дегенше казак-орыстардыц ка- талашкасына тура й р д!м дей бер. Сондыцтан мен Ац- метшеге к е л т щ з г е м ш п зш ала кет дед1м. Ондагы ойым керуенмен 6ipre к етрден тергеуйз ету жэне eKiHmi жагынан с э й туссе... (о л даусын мулде бэсец- дейп, Бэйесйц цулагына аузын тацай ту ей ),— дед1 асыга сейлеп: XaKiM соцгы сезш ете сыбырлап айтты, й п й ез ceei ез цулагына да зорга шалынды. — Ацметшенщ ж ук тиейп жатцанын мен де еей- д1м,— дед! Бэйес.— Сол ж ук й enfli орта жолдан ца- гып ал у керек цой, солай ма? XaKiM басын изедь — Б ул онша анда... хабарлау керек пе? — Жоц, Барбастаудагы Элжан дегенге айтса бол­ таны. А р гы жагын ездер1 бшедь Б1здщ адамдар дайын болуы керек... — Эцпме Элжанмен бйсе, б ул оп-оцай гой. Буган сенщ баруыц не керек. Мен-ац айта салайын жолшы- бай. Т ш й Цара Обага бару керек болса, оган да ба- райын,— дед! Бэйес. — Менш; изге ж уй рш келгешм, Бэйеке, MiHe осы ж умыс едь Осыны ацылдасайын деп, не iCTeyre 61л- мей, цатты сасып келш ед1м. Енд1 эцйме б1тй. Элжан- га айтцанда «к е л ж уейнде б1здщ адам бар. ХанкелЕ не жеткенде эн салып, дыбыс береди дерйз. — Жацсы ойлап тапцан ацыл. — А л , атымды цалай етемш. Бэйес‘Х ашмшц бейне царап турдЫ да: __ — Хак1мжан, сен эл1 бала екенещ гой. А т деген

кез келген аглуптыц жанына байлап ж1берсец кете бармай ма? А л , егер де езщ е керек болып далмаса, атыцды ез1м-ад алып кетейш. А у ы л га баргансын, Ж у- кеце жетшзш беремш,— дед1 Бэйес. — Аттьщ тап даз1р кереп болмай тур гой, кермей- с!з бе? — Бала, ойлан, даз1р керек болмаса, ертец зэру боларсыц. Атсы з адам — мугедек адаммен йрдей гой. Мен оны алып кетш, сол Элжанныц езш е 6epin кетсем дайтедь Керек уарында келш мшш кетерсщ. Хавдм ойланып далды. Бойестщ айтып турганы вте орынды, таптырмайтын адыл. В угш болмаса ат ертец керек... — Кел1стпс, келштш, Байеке. Сол Элжанныц езше ■ тастап кетемш дейздз бе? Шамасы, бул журттыц 6api- I не б елгШ Элжан болды гой. — Б елгШ екеш рас, Барбастау басында одан бас- да Элжан жод. Кептей орыстардыц малый багып келе жатдан адам. Элжан дайсы десец, балага дейш анау деп бармагын шошайтады. А л , Хашмжан, сен менщ дулагы ма ез естш-бшгешщи сыбырладыц рой. Енд1 с ет ц дулагыца мен де ecTireHiMfli сыбырлайын: дала даз1р д ур лЫ п жатыр. Казак-орыстардыц кегар аузын 1 Ke6ipeK Tepreyi де, базардыц ертемен гана болар-бол- J мае жинала Tycin, кун езекеге келмей тарап кететш! ' Де, ине мен шырпыныц дуруы да — 6api де осы дурлЬ гудщ салдары кершед!. Орыс эйелдер1 де, татар эйел- flepi де далада шырпыра дейш алып тыддыштап жатыр екен. Мен емге 6ip тушр шырпы таба алмадым. Басдасыныц да оцып турраны жод. Осыныц 6api ты- дыр таянганнан дейдь А л жане куш-тунг дамы л жод арылып келш жатдан аскер. Б ул Жайыдтыц бойы тек казак-орыстан толып болран екен рой езь Жуздпс- ж уздтм ен, арбалы азыд-тулМмен, дос децгелекке иегш суйеп суйреткен пулемет!мен, зецб1репмен жо- сып жатдан 6ip халыд. К уш бойы, кеше т у т бойы Ар- дага дарай Шаганды ерлеп шубылган эскерден кез узшген жод. Енд1 буран не болды де? Шапай дейпн 6ip дызыл командир шыгып дойра тиген берадей бе- piKTipin келед1 дейдь Цаланыц орыстары кешжпей б1зд1ц Оралга да келед1 деп куб!рлесетш кершедь Ei«i ногай бас досса айтатыны: «Генерал Акутинд! менйт- ке KipreH иттей дылып Тасдалара дейш дуып экелштк Мына тынбай шыгып жатдан гур м л атамандардыц куш сынап аскер ойынын жасап жатданы емес — 113

шын согыс KepiHefli гой. Хуторлар мен станциядагы казак-орыс байлары мал-мулшн сатчанын сатып, сат- наганын арбага тиеп босып кетуге бет алыпты. А л , осындай ж.ачсыльщ хабар болып жатцанда Нуртаза KaeipeT намаз устшде: «Б у л акыр заман. Мусылман- дар, эр мешггке жинальщдар. М алгунга тас атындар. Таж йл шыгыпты», деп чорнытатынды шыгарган. Та- ж ал деген! большевиктер. Осыган мен тусшбеймш. Мына жер1м1здч суымызды билетпей, атып-асып, течдж кврсетпей келген казак-орыстардьщ хушметШ цу- латканга чай мусылман царсы турар. Осы чазгрет жарьщтычтар да эйтеу1р 6ip цыцыр журедь Базарга бар да багьщды сына деп, 61зд1ц Эбекендердщ жон стл- теген жагына жанды пида цылса болмаспа, а бала?! Сьлтей бер, тайынба. Осы багытыц — багыт... айткан- дай 6i3flin Дажымучандар цайда чалды? Съездер1ч е тй ме?— дед1 Бэйес, Х а ш м т ч 11 цулагына, тап eei сиякты аузын тачай Tycin. !'1 «Осы, Бэйекец езшен e3i журш большевик болып шыгатын... бара-бара б1зден де асып тусер б ул » деп ойлады Хак1м. — Цажекечшч ек! eeyi е м кулагына жеттз чаз1р, «дэшмент» алды,— деп Хашм Бэйеске ^ажымучан- ныц Совдептен алган цагазын, съезде болган эцпме- лерд1 баян етта. Кепйкпей Хаш м Бэйесй Kenip жачтагы еч шетк! кешеге дешн шыгарып салып, оныц паромнан аман- есен бегелмей етш кеткенш вз кез1мен Kepin турып, Kepi кайтты. Бэйестщ Элжан аркылы керекй хабарды raicTi жерше жетшзетшше о л мьщтап сендь «Байекеч ез1мнен де артыч орындайды» деп ойлады. Сойти де «сыртынан болса да 6ip Kepin кетешннп» деп Цурба- новтардыч ушне карай аячдады. Баягы ж асыл чиычты таныс уй, сол бшк баспал- дачпен innce чарай ашылатын улкен есш й кергенде XaKiMHi4 ж урепне элде шаттыч, элде муч,белг!с1з 6ip чобалж у пайда болды. О л байчамай KypciHin чалды. Дуанышпен чосарлана журетш бул муч б ел п й оньщ imiHeH epii<ci3 шыгып кетть Bipey естш чалды ма деп жан-жагына елепзе коз тастап, баспалдачча кетерме. бердь Bipa4 оньщ ж уз чубылысын байчайтын, курсш- 114

генш еститш тещректе Tipi жан жод едь Кешке дарай адамныц нагыз агылатын Keei болганмен улкен кеше- шц бойы даз1р халды тарап кеткен Мынанайдыц ба- зарындай иесаз жатыр. Хаш мге К¥рбановтыц yfti де жансыз, ажарсыз кершдк Бурынгы кэшекта терезе- лердщ керкш ашып туратын оймышты перделердщ 6ipi жок;, есшке таяу баягы езш щ ашылатын терезе- сш цшнен газетпен жауып дойыпты. Не заманнан бе- pi турган цагаздай о л перде орнына жапдан газет сар- гайып, цуарып кунге куш п кеткен. Баспалдад устш щ шацы 6ip елц кептен адам аяд салмаган сиядты, Ха- м м нщ е т т н щ isi ап-аныд Tycin далып жатыр. «К е- min кеткен жод па екен» деп ойлаган о л есжке жадын- Дай тусть Сонда да Ьл езш щ есш эдетшше есшке ду- лагын тосып, дагуга ыцгайланган дос саусагыныц дыры сырлы дарагайга тиер-тимес жерде сзл уадыт бегелш далды. Бите ein6ip дыбыс та, кыбыр да сез!л- медь Ол демш шине тартып eciKTi тыдылдатып да- гып-дагып ж1бердь Оныц ж уреп енд1 кобалжыган жод, бейне аттай тулады — содданы e3i т у и л взгеге де есилерлш болды. «Егер де Мукарама шыга келсе! Ондай бадыт аяд астынан табылар ма?Г» 1ште дыбыс б1лшбед1 де, о л eciKTi дайтадан датты- рад тыдылдатты. Bipep минуттей уадыт етш те дети, б1рад ешк1м дыбыс бере доймады. «У й ш б е к т п кеш in Kerri ме* деген ш м ой Хаю м нщ кудшш кушейте тус- -ть «Ку.кемш р мумюн уйыдтап далган ш ыгар» деп, ол адтыд рет жудырыдпен eciKTi согып-согып далды. Аз- дан кейш iniKi аула жадтан дыбыс есйлд1 де, журген адамныц аяд басысы дуладда шалынды. «М ы нау сол кем трдщ аяд басысы...» деп Х а м м ойлап та улпрмес- тен: — Уэлимкйц. Кадпадан Kip, дадпадан. Сыртды есш жабыд,— дед1 KeMnip эрепректе турып. Безерген к ем трд щ сол баягы сацдылдад даусы, fiipaK бул жолы Х ам м н щ дулагына мейр!мд1леу, жумсагырад ун есилгенгей болды. KiM екенш айтпас- тан XaKiM баспалдадтан ж уп рш Tycin дадпага келд1 де HTepin ж1берш, 6ip жад жартысы 6ip Kici сыйгандай гана ашылган жершен iuiKe шрдь Ол дарсы келе жат- -дан KeMnipfli де кердь Баягы к ем т р , устше KHreHi де Лурынгы сэры ала шыт кейлек, доцыр алжапдышы да, басындагы туре тартып, артынан байлап дойган орамалы да сол куйде... саргыш бетшщ эж1мдер1 де, дысыцдырап дойып, инедей дадап, удайы жадтырмай

карайтын кездер! де взгермеген. К ем т р Хак1мгв сел ! уацыт ацтарыла карап чалды да, еш квзш айырмас- i тан, Tepici кереге квздёнген цолымен алжапдышын те- | мешрек Tycipin, кейлегшщ кеп-кец бурмесш жазыд- нырай туей. Ceftrri де, epHi жыбырлап: I j — Ей, MicKiH. Сен цайдан келд!ч... сен Tiri... — Сэлем бердш, эже!— дед1 Хашм, кемп1рдщ цо- ! балжып, сез таба алмай, квре кезге абдырап налга- кын байщап.— Денщ1э сау ма? Аман-есен турасыздар j ма? Ciere сэлем 6epin шыгайын деп келд1м, эже! Уйге , Kipyre ручсат па?— дедк | ! — А л л а га шушр. Вик рахмэт. Kip. Kip. ¥мытпа- | гансьщ. Гумырьщ узач болсын. Ш р,— дед! кем тр, \\ б1рден меШрл! свзге Kejjiin. Ойламаган жердей Kepin к ем трд!ч сасып цалга- нын жэне бурынгыдан ж узш 1н, анагурлым жылы еке- нш Хашм б!рден байдады. «Бай^ыч асын байгус цыз- ганады» деп бурын мачынан журуге риза емес ед1; Haeip чоргасындай балцып налган екен. Кудай не к,ып ид1 муны соншама?— деп тачданды пышен Ха­ шм, оч колдагы Курбановтыц кабинетше чарай адым- дай Tycin. — Bepi жур, 6epi жур. Минхайдардыц б елм еа жа- быч, e3i уйде жоч. Кептен 6epi Tiri Жымпиты шэИэ- ршде,— дед! к ем т р аягын елбечдей басып. — BinfliM,— дед1 Хаш м шпнен: — муны ж1б1ткен ж алгыздыч екен. Мукарама да жоч, мына чацыра- ган уйде жалгыздан ж алгыз кешкен. журтта чалган жеым тайлач сиячты эбден жасып б!ткен. Эйтпесе бул Kahap соччан чырыч турбаньщ KLnniici сиячты *са- ган KiM керектен бастар efli». Цурбановтьщ уйше бурылганда Хашм Мукарама- ньщ белмесше itipiп «бурыштагы шар айнасына 6ip чарар ма ед1» деп арман етш ед1. Б ул талей аяк асты- нан орындала чалганына ол чыздыц езш Kepin чушач- тагандай чуанды. Кемшрге epin ол чыз белмесше ча- лай eHin кеткенш де байчамай чалды. KeMnip куйбектеп, сез айтчысы келген адамша Ха- шмге 6ip чарап, белмеге 6ip чарап, аузы жыбырлай т у ей де, 6ipa4 еденде жатчан чаз нанат сыпыргышты алып, оны ч°ярга жер таппай,^ сенекке алып шыгып кетта де, аздан кейш чайта оралды. Б ул ек1 арада Ха­ шм белме imiH кез!м ен 6ip cyain шычты. Мукарама бардагы заттардан белмеде кровать йен шар айна та­ на чалган. Жардагы жагалай таз;лген суреттерд1ч 6ipi 116

жок, бурыштагы юшкене туалет устел журдай, устг жалацаш тур; мамыц жастыкты, шэш керпелк ал- дында кырмызы и л е м жататкн у л тл д е ге н к;ыз кро- ваты да кенетоз цоцыр мауыт одеялмен жаба салын- ган. Терезеш де кемпГрдщ шыт к ей леп T3pi3fli 6ip сол- гын матамен перделеп цойыпты. — 9же, жалгыз турасыз ба?— деп сурады Х а и м тамарын кенеп цойып.— Денсаулыгьщыз цалай? А у - ру-сырдаудан амансыз ба? Цартайганда циын рой жал- г ы зШ к й деген нзрсе,— дедй шынымен-ак кемшрдщ саулырын тигеп, жалрыздырына жаны ашып калган адамдай. — Жалгызбын, малай жалгызбын... Сенщ ешмщ осы XaKiM гой? — Х а и м , эже. ¥мытпаган екенмз. — Ия, XaKiM, Х аф м. Неге умытайын... Ж алгы з турганда адам вткен. кундерш тасбик санагандай, кунде санап, кергендерш коз алдынан кетармейдй.. . Минхайдар кайтпады, кеп болды кеткенше. Мукара- ма сол Жымпиты шэЬэршде. Сонда турып калды. Сейлей туссш деген ниетпен Х а и м кемшрдщ сезш бе­ ле к°ймады, 6ipaK аярын баса алмай калган колау жылкыдай Мукарамага келгенде к ем тр мамырлай бердь — Жакын жср гой, хат-хабар алып туратын шы- гарсыз ондагы... адамдарыцыздан? — Хабар бар. Кеше кара У ели келген efli — аман. Мукарама соныц ушнде турады. Бик сагынам депть Эншм орнына они болган апамды бик сагындым де­ ген... мен де бик сагындым... К е м т р мырс етш жылап ж1берд1 де, белмеден шы- гып кетть Х а и м к ем т р д ! катты аяпкетть ...Жасы алпыстан аскан, м ум и н ж ет тс тщ езше де жетш калган шыгар. Сорлы-ай, оцай емес кой мы- ,на сиякты аласапыран кезде, атыс-шабыс заманда жалгыздан жалгыз туру. Цудай сактасын, мына сияк­ ты бес белмел1 ацыраган уйде кемп1р т у й л, мен де елеп зш 6ip кун конып шыга алмаспын... Цайта eei каскыр адам екен, осынша жаска жеткенде 6ip уйд1 6ip e3i устап турган. Дегенмен кыстыгуш... ж ок TinTi жазгытургы мшез жок, мулде баска эже. К|алай езгер- ген! Бурынгыдан ceei де карусыз, ете жасып, картай- ып калган адамныц журнй мен сезй.. Будан Мукара- маны калай сурасам екен? Цырсыгып айтпай коюы 117

да мумкш... Хак1м терезенщ алдына барып сырт жад- да кез салды. KafliMri 63i асылып дараган терезе... Мукараманыц жылап отырган жер! тап осы efli гой. А н а айнадан кергем.' Сонда не ушш жылады; со- цынан айтам деген!... эл! айтылмай кейп бара жатыр. К¥Дай атдан шапдыншылар-ай далада журген м е т де ертемен дырыд турбага дуып кетй-ау. Сол тунг! уран жапсырып журген бала дайда еден. Нагыз революцио­ нер бала деп мше соны айт! Ш мнщ баласы?! Мунда KiM б!ледо о л баланы?! Еске келмепй, Эм!рден сура- сам ол б1лер еда. Бзйекен де бэлшм бШ п далар ма едд эттеген-ай, сурамаган екенмш!..— дед! ол inimeH бас- далармен аралас эйына Сами де Tycin: — Эже, муныдыз не, мздщ жылайтын келнйдаз жод. Минхайдар да, Мукарама да келед! гой кеппк- пей. Жымпиты оларга 6ip жолы далатын жер емес,— дед! XaKiM, дайта шрген xeMnipsi ж убату ушш. — Сен элде оларды керд!ц бе?— дед! кемшр жу- лы п алгандай. — Ж од. Эже, кергешм жод. Кермеген1ме уш ай- дан асып барады. Амандыдтарын йзден сурап б!лейш деп ойлап ед!м. Мектепй б!т!ргеннен 6epi елде бол- дым... — 1с басындамысыц? — Ия,— дей салды Хак1м, дарт кемп!рлерге ic ба- сында болу улкен дэреже екенш ойлап. Кемшр: — Eh...— деп басын изед1.— Мен де сол кеткеннен кермед!м Мукараманы... Х ат жаздыратын да Kici таппадым. Сагындым... Цара У эли ертед Kepi дайтады, кел!п кет деп жазып ж1берсем... KeMnip содгы сезш дайта жутып доятындай Ха KiM жалма-жан дагып экети. — Х ат жазатын Kici таппаганыцыз ба осы дала- дан. Ойбай, эже-ау, «келш кет десещз» ciefli дуанту уш ш сол кун!, хатты алган кун! ж ейп келед!, жап- жадын жер гой, не 6api ж уз отыз шадырым... Кэне, дагаз акел1ц1зш1, мен жазып берешн. бзй ц з айтыдыз не жаздыратыныцызды, мен далдырмастан хатда й- зешн,— дед! о л кемшрге жадындай Tycin. — А л л а гумырыцды узад * етсш, XaKiM, сен!ц. Олай болса мен даз!р дагаз келйрешн. Минхайдар- дыд кабинейнде дагаз да, далам да бар,— деп кемшр елбецдеп „сыртда екшш! рет шыдты. «К уда й урган д у KeMnip, жаца гана Минхайдар-

дыц кабинет! жабык, шлтте тур деп едь Кердщ бе, мыстанныц ез пайдасына келгенде бар1н де ктейтЫ ш. Токта, сен кемп1р, Сутей айтцандай дукешш орыс ма- ган да кылып efli, мен де оган кылдым цылыцты деп сенin хатыцды да жазайын, ез хатымды да 6ipre же- келтеШн бэлем, мацына жуытпай кызганган Мукара- мяга, сен к ем т р болмаганда М укарама екеум1здщ арамыз булай томага-туйыц калмайтын едь..» — Эже, осы куш почта журмей ме Жымпитыга? Cia жазбасацыз да'М укарама ж азуга ти!с дой мзге,— деп сурады Хашм, калам, сия сауыт алып келген кем- шрден. — Почта бурын аптасында 6ip журетш едк каз1р оны да дойды. Дара У эли айтты: Сагиттар na3ip поч­ та айдамайды деп. Сол ушш хат келмей жатыр. Х а­ шм, сен малай, жаз: бик сагындым с е т , Мукарама, Эбшц картайды, Мукарама. 03iM ecipreH, Мукарама, келш кет. Мен бара алмаймын. Y fifli тастап кетуге болмайды деп жаз. Kenicripin жаз. — ЗКадсы, жацсы, эже. Конверт бар ма? — Бар, к;аз1р келтаремш кабинеттен. Минхайдар- да 6opi де бар, адамныц басынан езгенщ 6api бар. Ток­ та, сен асыкпай жаз. Мен шай койдым, шай iineMis алла жазса... Орыстар бик зэреш алып тур. Орам бойы раскер толып, тунг бойы шапкылайды. Цоркыныш. Бик коркыныш, Минхайдар да келсш, жаз. EKeyi де келсш. А л л а мусылмандардыц мерешн устем кылсын... К е м т р щрш-шыгып айтатындарын калдырмады: кшмдерщд! сандыкка салып, еден астына ыргыттым. Жуыркандарды шуланга, бурышка жасырдым. Мин- хайдардыч кейлектерш де жуып, етектед1м. Кабинет ю л п н жасырып коям. бзш де деймш... Тары осы сияк,- тыларды да к°стырды, сейтш кемщрдщ улкен сэры самауырын кайнаганша Хаш м терезе алдында оты- рып еш хат жазып шыкты. Ш ай алдында хатын кем- nipre окып берд1. — Бик шэп жазылран. А л л а румырыцды узак ет- ,с!н,— деп алгыс айтып, к ем т р катты куанды. Ол к ем трд щ хатымен коса, байкатпай ез хатын да 6ipre конверттеп, сыртына: «Мукараманыц ез колына . тапсырылсын. Эниден» деп жазды. «П э м лЬ шайы ушш Хаш м де кемп!рге кеп-кеп рахмет айтып, eKeyi бурынгы кырын кабак араздыкты тастап, одактас, тшектес жандар сияктанып коштас- М9

б Ацметшен1ц пэтерше XaniM ак та м кезшде цайтып келдь Дакпадан Kipe бергенде оньщ кезше ец алды- мен тускен нэрсе: ауланыц im i сыналанып тыгып Рей­ ган сиячты, туйе мен арбага лы ч толы, эреч сиып тур. Ж эне 6api б!ркелк1 туйе — ецшец цамшыдай чатчан жарау, жас нарлар Tyci туге.ймен цызыл. Хак1мнщ K63iHe тек б!реуЬак' кодырчай керждь Кунд1з келген- де о л не 6api eerie арба жэне сол шамалы-ац туйе са- наган. А л каз1р туйе онан уш есе кеп, арба да молы- рац. «Мунысы цалай? Элде туйесш кунд1з далага бацтыра ма екен?» деп ойлады ол. Сэлден кейш uieTKi арбаныч сьщар жетегш керш, булардыч нарды арбага кос-чостан ж егейнш ачгарды. Нарлардыч сулулыгы- на тачдана чарап ол кез(мен сузш шамамен санын б елпледч жиырма 6ip туйе. «Д ач болмауы керек чой, саннан жачылган шыгармын» деп екншп чайтып туй- eHi санамады да XaniM, цачырынып, Ci46ipiHin, жай- барачат журген адамша, чораныч тер жагындагы кунд1з корген дэретханага чарай нарлардыч арасымен ж ылж ып ете берд1. Bipneme арбадан api, таныгандай мойындарын бурып, кездер1 жаудырап чарай чалган нарлардан асып, езгелерден repi бшпрек тиелген фур- гонныч артчы дечгелегше тачала туей . Ол айналага 6ip чарап чойып адам кершбегеннен кешн кок арба- дагы жэшжтерд1ч уей н жапчан торпышты ашып, imiHfleri ж у к й б1лмекш1 болды. Ертеден 6epi оныч ойынан шычпай чойган: «С ол ма, сол емес пе? Bbiuii, 6i.im i» деген куд1к epincie итермелед!. Hlereei сирек- теу жерш тачдап, ж з ш ш щ ж уча тадтасыньщ 6ipiH бармачпен кетерш кердь Д олга солчылдачтау тиген- мен, тачтаныч басын чайыс тем1рмен белдштеп тас- тапты, кушпен KOTepin, орта жершен омырып Hti6ep- месе чолын api ж1берерл1к емес. Сонда да ол ekumii чолымен демеп, тачта арасына зорлап саусагын суч- ты. Алды мен жуп-жуча айыл жайкы тид! де, одан api бойлатчанда суч ч°лд ы ч басы Ж1ц1шке жумыр TeMip- ге йрелдч TeMip api муздай, api майлы сиячты... Сез- ci3 мылтьщ жетесь.. Тырначтай да кумэн болмауга Tiiic. XaKiMHi4 кенет ж урёй ауэына тыгылып, flewi 6i- й п бара жатчандай тынысы тарыла туей . Ол чолын Kepi тартып, торпыштыч ашылган жерш жауып улпр- местен аула im i буш тигендей дурлплей... Y рлш'кен чойДай жапырылган туйелерге ж алт ча- 120

раган XaniM : тур ган нарлардыц жапырыла ж ол 6epin швгш жатдандарыныц «мацд* ей п умтыла тускенш, бос тургандарыныц б1р!не-б1ршщ содтыгысып жатда- ны лапас астынан кепйц арасын иыцтап, бузып-жа- рып келе жатдан адамша басдалардан анагурлым бойшац дара нардыц мойнын созып езш е TOHin дал- ганын кердь Ол шошып дети. Жэй ж е л т п иеимен ойнаган туйенщ келбей емес. K ici алатын улектей, жолындагы арба-дараны жапыра умытылып, бас са- латын ниетпен омыраулаган дарабасдырдыц турЬ та- пап-тапап тастамаса да дарпып далатын ойы кэмнл. Туйенщ дусыгын шашып далганнан жаман нэрсе жод — жынынан кшмщгЦ тазартып ала алмайсыд! А л , дарпыганы адамга ж ещ л жарадат емес. Т уй ел! елдщ баласы болганмен жас кезшде 6ip датты шо- шынганнан кейш о л ез беймен туйе арасына жуымай- тын. Оныц ойына тап сол сэтте езш щ тентек Kimi да- |* ра нары Tycin кетй. i Kim i дара нар Хашммен туйдей жасты-ды. Эл1 й ес1нде: Х ам м де сепзде, дара нар да сепзде. Дара нарды жегш тезек теруге шыддан эйелдер XaiciMfli де . арбага мш пзш алып Kerri. Цабадтыц етегане кел!п '• нардыц узын буйдасыныц ушын Хашмнщ долына ус- , татты да, эйелдер даптарын ардалап бет-беймен тезек j Tepin кетй. Ойында ешнэрсе жод, XaniM 6ip долымен ! буйданыц ушынан устап, екшпп долымен д улы д да- .1 зып отырган-ды. Белпл1 балалардыц ырымынша аядда |дулыдты негурлым кеп жадсац, согурлым жуйрж боласыц... «Ц улы д! К;улыд! Ц улы дтап!» шуцдырайган 1 топырадты булгалап отырып юшкене доцызды шыга- рып алды да, Х а й м e3in-e3in табанына жагып ж1бер- !дь «Енд! менен дайсысыц озар екенсщ, бэлем. ¥зын сирад Нурымга да ж етйзбен» деп дуанышы дойнына сыймай, ушатын к у с т а данатын домдап ж уп ре же- нелуге ыцгайлана тускен-дь Б1рад ол умтылып улгер- генше болган жод — езш щ е й аягы аспанда, басы те- мен данкебелек ойнап дулап бара жатдандай, эуелеп к сткетн eip-ад сездь Журек зу ете Tycin, далай бадырып нибергешн ез! де б1лмей далды. Оц аягыныц ж Ш ш ш гш ен дапсыра -йстеп, тентек дара нар баланы делегейлейп жогары вкете бврд!, бойшац нардыц басы сонау бшк еркеш йц денше асданда двцгелешп KepiHreH жер Х а й м н щ ке- зше мунарадан дарагандай болды. ¥ршыдтай ушрнлш кетй... «6лд1м!» деген булдыр сез1м оныц айдайын 121

кеш жерге жетшзген!н eei 61л ген жок, тек улап, шу- лап жан-жадтан жупрген катындардыц кара нарды даргап-скпегендер! гана дулагына келдк Тентек нар XaniMfli дайтадан жерге доя салып, «тумсыдда сога- ды-ayl* дегендей, басын онан api аспандатданын, эй- олдердщ оны басда согуга долы жетпегенщ, езш зорга жубатып, арбага арец м ш п з т алып дайтданын ол кейш еспген-дк.. Содан 6epi XaKiM дара нардыд мацынан журуд1 цойган. Цара нар т у п л туйе атаулыны ол есешп ж Ы т болганша жек керумен кеткен-дк А л , Kimi дара нар ете ойыншыл, acipece баланы кергенде делебеы дозып, езш кетермесе де, беркш алып дашып кетуге даяр ту- ратын 6ip ecTi хайуан-ды. Оньщ сыры журттыц i:e6i- не мэл1м, сондыдтан да ауы л оны тентек дара нар атап кеткен-дк.. А л , мына т е н т далган дара нар дандай нар? Бул да 6epiK алып дашу ниепмен тешп келе ме?... Х а м м шошып кеткен куйде, денес1 муздай боп, даргып eKiHmi арбаныц усине шыдты. Арба yew нар- га тосу боларлыд кедерп емес, о л api ceKipin, уйге да- рай жупрдк.. Б1рад оныц жолында axi ек! арба жэне (ярнеше туйе бар-ды. Б1рад ец ceHiMfli баспана: eciK, уйдщ eciri! Нар Хак1мнщ дашданын кергеннен кешн мулде жынданып кеттк Ол жолында гы туйелерд1 дарпып- дарпып яиберш, турып улгергенше мурша бермей, 6ip туйещц успнен даргып та кетп, екшнисш дагып да- лып, жыгып кете жаздады. О л: XaKiM есжке Kipin ке- тер дегендей, оныц жолын Kecin, уй жадтан айналып шыдпадшы болды. Нар — мысыд, XaKiM — тышдан, уй — iH сиядтанды. Муныц 6api 6ipep минуттей уадыт- тыц шинде гана болганмен, Хашмге бул дутылмас бале — узын кун бойы тап болган п л и з жаудай керш- дк EciKKe дарай енд1 б!рнеше дадам аттаса — нармен бетпе-бет келш даларлыд. «Б у л жауыз улек шыгар!» деген урей оныц ту ла бойын жарып е тп де, муздай тер алты арысынан 6ipfleft агып кетп. Арда шымырлап, шеке солдылдагандай!.. Айдайлау уят жэне Хашмнщ айдайын естш уйден Kici шыгып айырганша туйе «бш- reHiH icTeyre» мумкш. А у л а иемз, арашалар жан жод. О л жан дэрмен дып, айналып келш, бшк ж укп фур- гонныц астына Kipin кетп. Нар омыраулап келш арба­ ныц устше к илш п де, мойнын созып аргы жагынан шыгады-ау деген Хаш мнщ басын кутп... 122

«Барлыд шыргалды дудай менщ басыма жазган екен! Мына жалмауыз нар тапап кететш болды-ау! EHfli не гылдым?! Цой, не де болса дыбыс берешн Ай.. Ай»... Х а й м айдайы аузынан шыгып та улгергендей бол- мады. Ол тек «ш ек» деген зекумен 6ipre нардьщ над жанында турган улкен кара KiciHi кез шалды. Нар Хашмге басында аса ipi кершбегенмен na3ip ете бойшац жене тургысы аса узын кершш кетй. А л , нардьщ жанындагы «ш ек» деп оц долын сермеп нал­ ган дара шсшщ бойы да нардьщ домымен шамалас, й п й еркешке таяу сиядтанды. Сасдан адам, таршыльщ жерде тещректей HepceHi дурыс елшеп niine алмай, дорыдданнан дос KepiHyi де м ум й н . Оныц усй н е арба астында журелеп отырган Х а й м г е теменнен дараган- да бул адамньщ узын KepiHyi гажап та нэрсе емес едь б1рад турегелгеннен кейш де бойшац деген XaKiM оныц иыгыиа да келмей далганын жадсы байдады. «Ш е к !» деген ектем унге нар селт еткендей Kepi шейне- ту ей де, дашдан мысыдтай ж алт 6epin лапас астына дарай аяцдады. А л , XaKiM, нардан да тез жалт 6epin, дордып тыгылганын сезбен жуып-шаймад болды. — Ассалаумагалейкум, адсадал. Нарларыцыз да- баган иттен де жаман 6ip бэлекет екен. Дэретке оты: райын деп арба арасына Kipe 6epin ед1м, тура умтыл- ганын кердщ бе, даЬар содданныц. М улде мойнын са- лып умтылды, улек емес пе,. e3i ж ау айдагыр?— дедд арба астынан шыга келген бойы, уей н щ шацын дад- дыштап. Цаншама сыр бермешн десе де, оныц шапдан аттай дурйлдеген ж урей мен куш бойы домбыраныц шейн- дей шерткен жан-жуйкей даусын д1р!лдетш Ж1бердь Улкен дара Kici Х ай м н щ солемш алмады. Оныц орнына ол жемге кез тастаган дара дусп1а ж алт ейп 6ip дарап алды да, е т т н щ донышына долын созып, адырындап шадшасын суыра бастады. А п дегенде Х а ­ й м : «Мына сиыдсыз неменеге ецкейпп жатыр, жерден дару алып согып ж1берейш деп турган ж од па?» деп дауштенд! де, шадшаны Kepin кецл{ жайлангандай 'болды. Шадшасы да иеййе лайыд-— тутас мушздеи ютеген узын шадша. Сол долдыц саласымен дысып •оныц тыгыны алынды, eKi рет екшегенде тырнадтыц терец шуцгылы дара доцыр дымдыл насыбайга жо- найттала туей. Х а й м аныд-ад кердй о л басдалардай насыбайды шскелеген де жод, щекеп болып соцынан 123

мурнын тацкылдата сщб1рген де жок, о л тек тырнагык оц жак танауына жакындаткандай болып едц толы тырнак ортайып кала бердь Цалганын екшлп танауга жакындатпастан бурын о л тагы да XaKiMre колденек кез тастады. «М ы на дау кайдан лайда болды? Арбаныц арасы- нан турегелд1 ме, олде уйден шыкты ма? Цайдан шыц- са да, квм1л-ак> менщ не icTereHiMfli байкап калган адам болуы керек, сдлем!мд1 алмады... Typi кара нар сиякты. Ж ок, кара нар емес, кара К¥с сиякты, код1мй коргандардыц басында отыратын даланыц кара кусы- нан ауган жок! К ез карасты кара! Насыбай атысын кара! Насыбайды атпайды — танауга жакындатса бол­ ды, улкен пештщ кемеш сиякты алыстан тартып ке- тедй..* Кара Kici шынында да Хаю м ге келденечнен шуй1ле карал турып, тырнагын сол жак танауына жанастырып е т п де, шакшасыныц тыгынын тырып, конышына кай- тадан кыстырды. XaKiM ац-тач болып оныц насыбай атканына, ац- галдай TypiHe, узын туйе ж ун шекпенше, ак KHi3 кал- пагына, балыкшылардыч ейгш дей, конышы Нзесшен аскан былгары eTiriHe карал т у й е т де, yftfli де умы­ тый кетть — Уйге ж ур!— дед! ол Хаш мге жуан дауыспен, eciKKe карай иек кагып. Оньщ бул ce3i XaKiMre буй- рык сиякты есплд!. — А к а ч уйде ме? MeHi кутш калган жок па?— дел су рады XaKiM, баска сез таба алмай. Кара Kici оган да жауап катпады. Тачыркаган X a­ KiM уйге карай журдь Хаш м уйге шргенде Акметше офицер формалы ашач жузд1 казак ж Ш м е н сейлесш отыр екен.. — Кеш жарык,— дед! XaKiM, аздап басын иш. Офицер басын uaefli де, Акметшен1ц сезше кулагын тосты. Ж аца гана 6ip е ц г ш е й бастап, соныц аягын куткен пллш мен о л уй иесшщ аузына карал отырып калды, 6ipaK Акметше улкен карага бурылып: — Нарды байладыц ба?— дел сурады. XaiciMHiK буйреп булк ете калды. «Нарды сураганы мен1ц туйсден кашыл арбаныц астына тыгылганымды б ш п Kepin отыр екен гой мыналар, бала сияцТы туйе- ден корыкканым маскара уят болды. М ейл!, енд! не 124

болса да, болары болды. Омыраулап бас салуга ум- тылган нардан шм болса да цашар едь Тек басцасын бшмесе жарады»,— дед! о л iuiiHeH баганагы e3i отыр- ган сэюге цуйрыгын цойып жатып. — Хакш жан, сен шешш, бермен, мына жакка, торге шык- Тамак дайын шыгар. Ас-су йыкенсш журш кетерсщдер. Сен м е т кутпейсщ гой, Kenipaire дейш барып калуга эбден бел байладыц ба?— деп сурады Ацметше Х атм нен. Сойти де о л Х а т м ш ц бас изеп макулдаганын Kopin, офицерге бурылды : — М ына ж т т жацагы айтцан Х а т м Ж у т с о в дейтш нагашым. Ж а- кында Жымпитыга барады. Ciare арнап тапсырдым, аман-есен Kenipaire дешн апарып саларсыз. Керуеншц шетшемеуше де коз боламыз гой. Ацшага кызьщцан- дык емес, Жаншаньщ сэлем! уцпн гана к ел ж ж!берге- HiMfli 03i4i3 6weei3,— дед!. Офицер Х а т м г е тес!ле карады да, азырак ойланып калып, элденеге тац цалгандай: — Жымпитыга жай барасыз ба?— деп сурады Х а­ тмнен. — Ж ай деуге де болады, цызмет бабында жасы улкен агалармен ацылдаспацшы ед!м. 0 зщ !зд ! таны- маганыма айып етпесс!з,— дед! Х а т м . Офицердщ жауабын Ацметше бердь — Б ул Kici х ат м н п лш iciH атцаратын оте елеул! офицерлерд!ц 6ipi — Айтцали Абы лаев дейтш агац, Хашмжан. Ерекше тапсырмамен келген, бэршДз 6ip .журешз,— дедь Айтцали Абылаевтьщ атын есигенде Х а т м ш ц де- Heci муздап журе бердь Шрак, о л аты езш е м эл!м офи- цердщ бетше цадала цалмады, цалай еткенде сыр бермеу керек — оныц бар ойы тек осыныц гана тещре- гшде болды. — 0те жацсы болды,— дед! о л ацырын гана Ацмет- шеге карай. BipaK, есепетз куд!к, тупыз ой баска 6ip Kipin, 6ip шыгып, зцдаусызда аяк Tuin кеткен цумырс- цаныц илеу!ндей болып кетть ...Нагыз жаумен бетпе-бет келу деп осыны айтады! Konip басы, цара йар дегендер мынаныц касында ойын- шык унпн кездескен кедерплер! Офицер Абы лаев екеу болса о з! б!лед1, ал егер 6ipey болса — б ул сол Календ! устап экеткен, Бацыныц атын окка ушырып, 03iH ел!м аузына иреген, мен! айдатып су басына алдырган са- баз!.. Шукшин карауында 6ip мэн бар едйау! Аты м мен фамилиямнан жоне Kenipni А ц к ат ы н ы т деген созден 125

бул кэмш-ад мен! таныды. Енд1 не icTey керек? Мына беделд!, атадты Адметшенщ алдында «мен нахад ед!м* J деп nemipiM сурау керек пе, бул жаудан?! Елемеген ! болып отыра бергенде не болады?! Бас салып устаймын | десе, оган да nyfliperi жетер, вйткен! бул конвой бас- j тыгы, адамдары да бар... TinTi. Мына Текенщ SMiprni- ! лер!не хабар бере дойса — су тубше кеткен жер осы болды. 8лде Акметшен! арага саламын ба? Муньщ аты не — бас сауга ма? Жаудан жасып аягына жыгылудыд бул 6ip ец барып турган абыройсыз тур!... Эдш, айла, та пдырлык.. батылдыд дайда? CeHin ж!берген басшы ага кайда? У эдел! жерде беретш белг! дайда?! Кунд!зг! ойлап шешкен нэрселердщ 6epi агып кеткен селдей-ад аяксыз кете бара ма?.. ...Тещректщ бэр!н кезден тасалап бара жатдан мынау доцыр inip, ауладагы дызыл нарлар да кезге орец-эрец елестейдь Б1рад аядтыны есептеген аттылы казак. Царауылды Kenip. Орап жатдан жалпад Жайыд. Коды р щ1рде ж алпад Жайыд бегет пе? Оныц жагасы ж айлау, бойы дардан. Ш омп еткен 6ip адам — тастап ж!берген шырпымен б!рдей — оны KiM керш, ю м i3- дер?! А р гы бет. орман. Онан api кед дала... «Адметш еш арага саламын ба?» деген э л й з ой иен далада дулакда ызыддаган сары масадан жаман маза- лады. Шрад ол адылга салып, айнала салмадтай келш : «Ж о д ! Мунымен адтыд с1лк!суге дейш бармай.дыл ел1 ш егш бен!»— дед! ш ш ен. Цойдыд басын салган 6ip табад ет дызу эдг!мемен ж елшбед!, 6ip-eKi алганнан кейш А бы лаев: — А д а , радмет. Ж ада гана тамад жеп шыгып ед!м. Р удсат болса мен жиналайын. Ж о л акысы — ж уру деген гой,— деп Адметшеден рудсат сурап шыгып кетп. — Х ам м ж ан, ал. Тагы да ал... А з жедщ гой — деген Адметшенщ мадтамен сипагандай, жуп-жумсад сезше дарамастан, Хак1м: — Кунд1з кун тид1 ме, басым ауырып отырганы,— деп е тп б ул да eHflipin жей алмады. Оныд ойы : «Осы жерден шатадсыз жур!п кетсек — аргы жагын керш алдым. Юмге-шм бас иерш алланыц e3i б1лер!» деген тэуекелге т1релд1. 6 Х ам м н щ шамалауынша офицер Абылаев та сыр бермеуге тырысдан сиядты. .Жарты сагат етпей-ад ол

цайта айналып келш керуенд! тез ж урп зуге жарлыц 6epfli де, e3i к елж ж еплгенш е уйде отырды. Б1рац бул сут nicipiM шамасы узад уацыттыц цпшде ол Хашмге «лэм-мим» деп и л цатпады, бурылып ж узш е де дара- мады, бейне оныц эдеш бар-жогын байдамаган адам- ша шылымын тартып, тун п терезеге уцшш дайта-дай- та ауланыд шпне дараумен болды. К еп сейлеспегенмен анда-санда ол Адметшенщ сураган сезше жауап дайы- рып, e3i де 6ipHeme рет дарсы сауалдап дойды. Б1рад мунан XaKiM езше керекй. ешнэрсе аша алмады,— оныц не жузшен, не леб!зшен жадыраган жадсылыд шырай да, тушлген жамандыд нышан да таба алмады. Керуенмен журетш дарулы адамныц мол екешн XaKiM сыртда шыдданнан кейш бшдь Цадпаныц iuiiH- дег! мылтыгы шошайган соядаттардыц санын о л онга жетшзд! де, кешедеп куб1рлеген адамдардыц данша екенш шамалай алмады. Царацгыда муны санаудыц e3i кушке тусерлж. Кешшпей, шумагын жазган ардан- дай шубатылып ауладан шыддан к елж пен аттылы адамдар дысда кешенщ бойын тутас алып Kerri. Kenip аузында булардан eniKiM дагаз сурап, не ж ук екенш тергеп жатпады, дайта дош келдццз дегендей, Абылаев дарауылшыныц KypKeciHe жетер-жетпесте, ке- т р д щ келденец а га ты кетер!ле де бастады. Тацертецп билетш алып далган есауы л кездесш дала ма деп XaKiM арбаныц Tepic. жагына шыгып бой тасалай журш отырды. Б1рац Kenip басында о л есауыл болмай шыдты. Болган кунде де оныц тунде Хак1мд1 тануы eKi талай нэрсе едь Айдыц дарацгылыгы езен басынан эршегенсш 6i- лшдь Эыресе далыц орманды тогайга шргенде бейне 6ip тун пшнде е сш -тун д т жабыд, шамы жод ки1з уйге к1ргендей айналаны дап-дара тунек тас буркеп алды. Царыс аттам жердей жанды-жансыз затты Kepin, та- нып боларлыд емес. Жанды-жансыз заттыц кезге беде- .рш гана TycipeTiH доп-дою дарацгылыд децкиген торац- ■гыларды басы дазандай жалбыр шашты, элде не 6ip гажайып денел! алыптарга удсатып ж1берген, оларга -^р^цараган пенденщ кецлше урейл1 6ip дордыныш . цуйылып кетерлж. А л сол тастай тундж тщ пшнде шымдай дара кек аспанныц улкен кумбезшщ Te6eci боздылау' тартады. бйткеш оган жалдысы, eri3i аралас жамырап жатдан ipiai-ya’nTbi жулдыздар кумш нурын ' шгшыратып, сэуле ceyin турган Tepiafli. Пар-парлап нар жеккен он 6ip арбаныц XaKiM ке- 127

fiiHri жацтагы 6ipine мйда, керуенд1 баганагы шацша- ЛЫ узын кара Kici бастады. Ол «бузы ц» кара нарды дара ж егш и де, кабыргасына ат байлапты. Татар аула- сынан шыкканда Х ам м муны байкаган жок едц керуен басыньщ жанында ат келе жатканын кешрден еткен- ciH гана кердП Аты срлц 6ipaK ер у с й кепшжйз, аттыц бушрше сокпасын дел узецпсш кайырып ердщ касына Ы п тастаган ба калай? Алыстан караган Kicire муныц жеккен! де пар туйе сиякты, ейткем атыныц e3i де туйеден кем емес, eciic пен тердёй ipi жылкы кершдц айырмасы тек кана акшылдыгы — Tyci кылац жылкы екен. Керуен басы болган адамньщ 6api осылай жанына ат байлай ма, элде бул мына ipi кара шсшщ гана эдей ме, жетектеп аттыц неге керек екенш Х ам м тусше алмады. Нарлардыц кебЬак TipKeyci3, алдыцгы арбаныц iei- мен бос коя берген, 6ipaK ж угш тартпай шепншектеп Калган 6ipeyi жок, алдагы фургонды омыраулап, теп- Teric ж олмен ж ел тк е 6eprici3 сары аяцга салып келедк Д вцгелейнщ купш ей кажалып, кегеш сылцылдамаган ецкей кек арбалар сыцц-сыцц етед1 де, оган кара нар- дыц оцтын-оцтын «м ац к» еткен дыбысы тунг! жолдыц сикырлы сэю тап осы деп коштаган тэр1зденед1. Д ала тунш щ атпен жортцан адамга ж!гер куйып, арбалыга к уд ш й ой тугыза берейш бар. Элде осыдан ба, элде кундазга кездескен ш убам жайлар мен Keft6ip адамньщ туснйкйз цулыцтары себеп болды ма, эйтеу1р Х ам м н щ квп Kyfliri uieuiyi киын, айнала жумбак, шы- тырман ойларга айналып кетй. Ол жекжат болганмен сырлас емес Ацметшенщ не пигылды жан екенш, оньщ Kepin келгендей сейлеген сездершщ не астары барын эбден аша алмады. Керуен басы цараныц да Хашмге Typi мен ici унамады. ¥ н ау былай турсын, оныц жан шошырлык к елбей мен свзге сарац туйьщ Mtaeei сац- тануды керек еткендей болды. Бул керуенде цауштен- беййн жан жалгыз-ак бала ж ш т, о л тунде туйе бага- тын, Kaeip келис айдап келе жатцан кара м сш щ цос- шысы. А л тосыннан кездескен офицер Абылаев Хам м - нщ ойлаган ойы мен жобалаган нйне бегет болу ушщ эдеш тап болган цырсыц сияктанды. Ж олга келденец ж ыгы лган берене сиякты оны твцкерш тастау да, усй- нен аттап кету де оцайга согарлык жумыс емес. Тогайдыц калыц агащыныц шине клргенде 6ip тобы к ел ш й ц соцьгада, 6ip катары алда келе жаткан царулы казак жМттерШ щ eiteyi Х а м м мшген арбаныц е м ка-

быргасын каумалай цалды да, аттарын арбага омырау- лата TeHflipin, бетш керш алайын дегендей 6ipeyi ецкешп оган увдле тусто. «М еш туткынга алмацшы бол­ тан екен» деп ойлады Хашм, ж ук устшде тоцган адам- дай бойы жиырыла т у с т . Сейтто де о л кителшщ етегш кетерш, орамалга орап шалбар irniHeH белше кыстыр- ган наганын устай алды. взш ен 93i созылган кол жан- таласцандай шапшацдап, тар жерде бас коргар царуды ораудан босатып жалацаштай бастады. «Егер де тут­ кынга алып, туда бойды тонтеин ниетке кешсе наган- мен екеуш eni тартып ж1берш арбадан царгып кетешн. Баскалары цамданып улпргенше, мына ж ол жанында- гы калыц агашка суцгш кетермш. К;арацгыда калыц тогайдыц кез келген ineKeci бас'пана емес пе?» деген арты неге согарын ойлатпайтын асырыс амал, оны жедел цимылга жетеледь BipaK eKi жак цабыргадан Х аммге жацындай тускен бул eKi солдаттыц ойы мул- де баска ед1: олар керуен тц жинацты журш, 1ршлмей mrepi аса 6epyi, кезге туртсе керпс!з орманды тогайдан тез1рек ету ниетонде болатын. Олар жэне езшен 03i цуыстанып цит етсе кару ж умсауга эз1рленген Хашм- нщ KiM екен1н де, оныц не ойы барын да бшген жок-ты. Хашмшц оц кол жагынан келш, бетше ущ лген адам: — Сак бол, бала, арттагы к елж белшш, турып калмасын; оны да кара, тге р п д е н езщ кыл ел1 кал- ма,— дедк Бул карулы казактыц жайбаракат ущмен «келш ке сак бол, бала!» деген момакан акылы урейленген Ха- KiMre су сепкендей эсер етто. Ол аузы нан: — Жаксы, жаксы. Цадагалап отырамын!— деген создщ калай шыгып кеткенш де б т м е й калды. Оныц eHfli тостегендей катты кыскан саусактары наганныц кундакшасы мен шаппасын босатып, жалма- жан алган орнына оны кайтадан тыга бастады. Цару- лы адамдар Kepi шегшщшреп, ат тозгшш ж ол жиегше бурды. «Апырм-ай, асыгыс ic энтек амалга урындыра жаз- дады. Мыналар маган 6ip унамсыз сез айтса болды, мен тап 6epin кару ж умсауга дайын efliM. Муным ете асыгыстыц, акырын ойлямагандык болып шыгар едк Ty6i зиян нэрсеш адам байкамай 1степ салады екен гой. MeHi TinTi осылар туткынга алып-ак койсын. Сонда не кыл ар ед1? А н а аттанысца шыккан б!здщ адамдар бэрь 6ip мен1 босатып алмай ма? Егер де мен тогай йцжде Калып койсам?— Цурысын, 6ip шыргалдан кудай сац- 5*. Ессцжаиоо, И Kiran. ’ 29

тап цалды!.. Абылаев меш кэмш-ац танып келе жатыр. Танымауга мумкш емес. Ацметше аты-жешмдц буге- mireciHe дешн цалдырмай айтып берд1 гой. Не зулым- Дыц болса да б ул цаскунем шине туйдь Адамдарына 83ip айтпауы да мумкш. Айтса сыр бйццрер ед1 жаца- гы ацыл айтцан солд ат»,— деп ойлады Хашм, арба ус- тше жайланысыццырап отырып. Хашмшц Абы лаев ж еш нде: каскунемнщ не ойла- са да зулымдыгы шйнде болды, деген! дурью болжал болды. Х аш мд! таныстырып Ацметше сезш аяцтай бер- генде-ац Абы лаев оны танып чана чойган жоч, бул Аччаты басында чолдан жырылып шыгып, журт ал- дында масчара етш, аттылы-жаяулы жупрген бутш ауылды сочына салган студенгпц бетше кшм1мен жу- тып чоятындай чарап едь Ацметшешц пэтершде ол Хаш мге тура бас салуга да даярланган-ды. Bipa4 улкен адамдарга жалтачтап чалган офицер журт чад!рлей- и н , й п й Жанша Досмуцамбетовиц e3i ауыз-eKi свйле- cin журген Ачметш ешч сезшен жасчанып чалган бола- тын. Ол Абы лаевча журерде: аса цад!рл1 адамныц баласы — нагашым, ciere тапсырдым. К ел ш й ц аман болуын ойларсыз, ачша ушш емес. Жаншаньщ 6ip ауыз ce3i уипн берд1м деген-дк Осы сез оныц шш ойын тез езгертуге себеп болды. «Ачм етш е ара туседц нагашы- сын тутчыига а луга ручсат етпейд!. T in n Жаншаныц eeiHe айтып арашалап чалуы да мумкш. Онан да муны ез чолыма еркш тигенде гана 6ip жайлы етешн. А л егер де Хаш м Ж уш сов 6ip себеппен чалада чалуга бел байласа — онда полиция басцармасыныц цолына 6epin кетейш » деп шешкен едь Абылаевтыц !ц1рде ас жемей, асыгып кеткен! де осы себептен едк Кешн б ул ниетшен «хабары ж оч » Хашм керуенге inecin, узын ж олга 6ipre шыччаннан кейш Абы лаев: «Я , бач, я, аруац!— дед!.— Сурчия студентп чудайдыц eei айдап кел!п чолыма устатты. А н а у куны айрылып чалганныц есесш чайтарып, ана э л п ат жац- ты узын учител!мен 6ipre Карон султанныц цолына берешн. Атаца налет азгындардыц етш алып.-.^цуйсын! Б1рач буган тап чаз!р ундбмешн. Б!лмеген куйде арба устшде отыра 6epciH. Ана- К еш р л! Ацчатысына барган- да, тац ата, eKi чолын артына байлап, eaiH арбага тац- дырайын.- Эйтлесе б ул мына тас царацгы датагы чол­ дан булт етер»,— деп т!сш басты о л ат устшде келе жатып. Б у л ойын о л солдаттарга да айтпады. Абы лаевты ц ем!рбаяны аса узын да емес, аса дэрш- 130

■ri де емес. Катал тэрбие, катан мшез кушагында ескен кайырымы аз, канын шине тарткан жан. Буган мумкш 0Mipflin терк аккан 6ip агыны айыпты шыгар. KiM бьле- д1, турмыс турлц адам Typai гой.. Ол 8Kcci жас кезшде вл in, вгей экенщ колында ескен, жан бтсенге наразы, ж алгы з ж урш , ж алгыз туратын бала болды да, окуга KipreH кезде де ешюм- мен достаспай крйды. Мунан кеп ж ыл бурын аскер тэрмбнгде бешм реальное училшцеш бтр ген н е н кейш Барон тере оны аскер жумысына посты да, 6ipan жи- Ьангер согысы кезшде майданга ж!бермей тшмаштыц iciHe баулыды. Сэйтш б1рнеше ж ы л крестьянский на­ чальник кецсесшде болды. Патша тагынан кулап ecKi ушмет езгергеннен кейш 6ip жылдай бостан-бос налган Абылаев былтырдан 6epi жача нурылган Жымпитм YKiMeTiHiH nuKi тэртш й баснаратын кызметше офицер болып йпккен-дь.. Сол Жымпиты YKiMeTiHiH Войско ушметш щ алган каруын тиген атацты Адметшенщ цызыл нарлы керуе- нш де 6ipi ат устшде, 6ipi арбада, 6ipiHe-6ipi кабыспай- тын царама-нарсы мацсатты eni жан тас царангы тун- де дала жолыньщ жумбан нойына терецдеп eHin бара жатты. К ектеп жулдыздай жамырап жер бетше жарыц тепп жататын наланыч самсаган шамы сиякты оты жон, жэ болмаса тун нншде алдыцнан шыга келетш шоч-шок орманы мен нарауытнан тауы да аз, жыл- миып жатцан сакыра кезге ьлшерлйс сырт белпден журдай. Кай шамага келш , кай жерге жеткениуц жер мен жолдыц турше карай айырасыц. А л жер peni мен еымдш 6iricineH жачылып аякты жазым баса бастаган кездерде а к т туйе мен акылды ат ж ол бастайды. Бас- кан жершен жачылмайтын жануар езш е TiariH берген шакта кереки карасынга адастырмай алып келедь К еп жYpiп жолдын ойы мен кырын, me6i мен шекесш тал- дап б1лмесе де, XaKiM де жерд1 жаксы шамалайтын. Bipan; арба басыиа eKi адамнан келетш карулы жандар мен керуен бастаган кара Kici Хаш мнщ бойын да жаз- дырмай, ойын да кесиццрмей, кезш де алысца тус1рмей уыстарына мыцтап устап жумып алган сиякты. Оган темен Tycin ецкешп карауга да, арба устшен жан-жа- гына жаксылап кез ж1беруге де мумкшдш бермедц желе аяндап зырлап келе жаткан жарау нарлардыц 131

ж ук тиеген бшк арбасынан ceKipin тусудщ eai де ка- yinTi, тускен кунде не ухшн тускенида тексерсе, бэршен осы жаман — кудж тугызатын жай. А л , кай жерге келгенида шамайап, эбден катеиз б ш п алмай уэдел1 жерде дыбыс беруге де болмайды. Б ул дыбыс жэ Lnrepi, жэ кейш бершсе штщ кара сабындай бузылганы емес пе?!. Д ала ту ю к уд ш й ыолайта бердь Куджпен косылып шым-шытырык ойлар кабаттасты. «Мецджерей Акметшеш тауып, оныц не жук тиейтЬ нш 6 L i; Оралдан кашан журетшш аныцта»,— дедк BipaK о л б ул кеуренд1 KiM карсылайтынын, калай кар- сылайтынын айткан жок. М уны мен де сурамадым. Егер де мьгаа Абылаевтыц жиырма шакты карулы ада- мына царсы турып каруын колга туйре алатындай отряд келш улпр се жаксы. Егер де он шакты адам кар- сылап, мыналардьщ карсыласканына тетеп бере алма- са не болмакшы? Тац атканша келетш адамдар кара ж олга жетш улгермесе не штейм1з? Мен мыналардан кулыгымды асырып, ойлаган ойым с э й Tycin орындала калса 6ip. ж ук, ец мыктаганда екг ж ук кару жырып алып цаламын. Жаман айтпай жаксы жок, оган да ж етмзбей, Абы лаев Барбастаудан аскан кезде м е т тут- кынга алуга ойласа — онда бас коргау гана калады. Ол бас коргау врекейнщ e3i де ете кымбатка Tycyi мум- к ш », деп ойлады Х аю м 6ip кез. Аздан кейш оныц ойы онан да api, онан да терек нэрселерге й р елдь «Мецджерей курестщ aflici кеп. Буган алдымен ба- тылдык пен тапкырлык керек,— дейдк М е т ц осы iciM де курес пе? Мыналардык ж ей тунде кару тиеп, оны коршалап келе жатканы да курес пе? Жаксы, осыныц 6api курес болсын. Онда ендеше, барнеше сагаттан ке­ йш шарт-шурт урыс басталады да, жэ булар 6i3fli кес- юлейдк жэ болмаса буларды 6i3 аткылаймыз. Аткы лау Ty6i — ел1м. Сонда мына жанымда келе жаткан жай- баракат унд1 ж алпак казактьщ жазыгы не? Болмаса дна каракус рецд1 узын кара KiciHiK кшасы керуен ай- даганы ма? Оган керуен айдаткан Акметше, Акметше- ге ж уй м д ! ж етшзш бер деп сураган Жанша, ана Абы ­ лаев пен мына солдаттарды да ж1берген Жанша. Сонда 6api 6ip Жанша ушш жанын бермекпп ме?! Жаншаны Жанша ейп, мыцты ей п — адамныц жанына шешн билетйрш койган кай к¥Д1рет?-- Жок- Муным балалык ой. Ж а лгы з адам емес, вюмет. Бук1л ешмет. Патша да ж алгы з ед1 гой, 6ipai<, оныц суйенгею ешмет, жумыс- 132

шыныц цулатцаны да соныц ук!м ей . Б ул да сондай. А л , адам елед1 деп аясац — е з щ й елй р едь Сондык- тан ж ау аяган — жа'ралы дейдь ^олы н а туссе олар да аямас. Оны ойлаудыц кереп жоц екен. Цолына туссем мына Абылаев м е т цазац екен деп аяй цоймас. Ол адамшылыц жауда бола бермес. Bip тунде Оралдыц coeeTTiK YKiMeTiH кулатып, басшыларын турмеге тыц- ты; Мецдшерейд! шауып тастады, ол тек элдецалай елмей цалды; Орынбордан келе жатцан 300 эскерд1 ацтар тунде бас салып тесекте жатцан жерде цанды цыргынга ушыратты; бугш мынау Жымпиты ую м е й атып, асып, турмеге тыгып ат пен ж т т , ацша мен KHiM жинап жатыр; ел цоргаймын деп кару-жарац тасуда. Булар мына керуенд! аман-есен Жымпитыга жетшзсе не болмакшы? Он 6ip келште ец кемшде мыц винтов­ ка бар шыгар. Б ул мьщ винтовка 6ip полкке ц ар у; полк оны ертец 6i3re царсы жумсаса!.. Егер де б ул керуенд! бурып esiMiere — штабца а л ь т кетпесек, керер кезге жауды ез цолымызбен царуландыру болмай ма? Басы- мызды байлап KipicKeH н:1м1здщ Ty6i — царуда. Ан а отрядке жазылып, тецдш аламыз деп жатцан ж1пттер- ге цару керек. Мен де сол цару ушш шыццан жоцпын ба, сонау Шалцардыц жагасынан. Цолыца цару ал да, езщд1 езщ биле деп уран тастаган жоцпыз ба, ана цалыц шаруа мен жумыскерге. Жоц, елш кетсек та муны Жымпитыга жетшзбеу керек!» деп йстенд! Хамм. Кешжпей керуен Барбастауга келд1 де, тоцтамас- тан оныц аяц еткел суын кешш етш, Терецсайдыц аргы цырцасына иек суйедй Керуен жалпац жазыц далага шыццаннан кешн ке- ылген сары аяцга туей. Барбастау цырцасы арттагы цала шамын б1рте-б1рте квзден жасырып, цою царацгы- лыц айналаны теги: цымтай тускен сияцтанды. Дыр- лыцтыц шацды жолына к ур т лд ете басцан жалпац та- бандар, керуен соцынан ж ей тунде кезге тш ер-ьлшбес боз тозац — арцан суйрейп келе жатцандай. Д ала эр! тымырсыц, api унйз. А т пен туйенщ аягын елш еп бас­ цан куцйрт fly6ipi, арбаныц ацырын сыртылы гана уздж ыз цулацца келед1... Арба уейнде ецкешп Xai<iM тунй далага цулагын тосып отырды да, жанамалап келе жатцан жалпац цазацтан сыр тартпацшы боп, ацырын гана ыцырсып, езш щ унем! оцашада айтатын; «Б1здщ ел кешее жайлар Бэлтен сайынды» эндетй. Оныц даусы ете ацырын жене аса нэзш шыцты, цасын- 133

дагы карыс аттам ж ердей адамга болмаса, кек арба- | ныц уздцмйз сыцкылынан, керуен басындагы адамдар- | дыц кулагына уш шалынарлык та емес. Жалпац казак: .■*\" Ей, акырын, бала, немене нищ пысып келе ме?— Дйй- BipaK ол сонымен 6ipre жайлап курсшш калды ■да, б ул келдайз курйш сш жуып-буркеу ннеймен эл- денеше рет тамагын кенедь Оныц жешрш тастамага- нына (тун жамылып узын ж олга шыкцан купил керуен ж ол устшде эн салдырмай коюга да мумкш еда) Хаю м Куанып кетть «А к ы ры н !» деген сез «дыбысыцды шы- гарма» деген сез емес жэне оныц устше курсше Tycin, осыны жетелмен туншыцтыруы кедал кушн теб!ренте- тш энд1 унатцаны деп бьлдь «Ак ы ры н !» деген сезд1 п п й елемеген сияктанды. Ол дыбысын алдыцгыдан эуелетпей, сол мацаммен: Шыцгырлау тасыганмен Жайык, емес, Б1здерге елен айту айып емес, Тун катып, Tycin кашып, im пысканда, Азырац ыцырсыган айып емес, — дед1 ол эдеш елецнщ кейш й eni жолын езгертш, цаз1р- ri шакка бешмдеп ж1берда. А т устшдей казак ундеме- да. BipaK б ул баяу ундц ой серйтерлш тэта эн баскала- рыныц кулагы на да шалынды. Ешшм ешкандай кош- тау да айтпады, тиым да салмады. Хашмнщ жалы ку- flipefte тустт. «Уэделг жерге жеткенде салатын «Аяз- байга» деюн мен сендердщ кулацтарыцды эбден уйре- й п алайын. Цаншама кереген, жаннан аскан кырагы конвой болсац да ж урейц 6ip селт етпей калмас» деп о л «Зэуреш тщ » 6ip тацга ж етерлж api зарлы, 3pi муц- ды елецдершен тацдап-тацдап Шршен соц 6ipiH суырып сала бердь Ол «К у лп ы тас терт бурышты аяу биж » деген сай-суйекй сыркырататын шумакты керуеннщ о шет1 мен бу шетше ж етм зе зарлатты. BipaK катты KeTepin алыстан кайырмады. 1лш эуезд! кушейтщйреп кана, муцды жерд1 д1р1лдетщк1реп кана салды. Аздан кейш о л эн эсерш эбден кушеййп тыцдаушыны ынтык- тыра тусейш деген ниетпен галт токтатты д а : — ¥ йцы келгеннен кешн бой серйтешн деп ед1м, мына 6ip эн онан api калгытып ж1берд1 гой езь ¥йкы- ны шайдай ашатын Мухиттьщ «Ай дай ы » сиякты 6ip айкайлап далатын эн болса, нйркш! Кара тунд1 как жарып ж1берер едП Осындайда сондай эндерд1 бшме- ген де 6ip корлы к екен. Ci3 отагасы, Ергали Аязбай- ульш ыц энш бш ейз бе? Бкпсещз салып жiбepceцiз кай-

тед1, э? Мен салар ед1м, б1рад сезш бшмеймш бар бол- пырдыц,— дед1 XaKiM э л М оц долда келе жатдан да- задда. Сейтй де ол аттылыныц бейне уцше ту ей . Bipai; оньщ ж узшде не барын кере алмады, жасыныц дай шамада екенш де бишедп Жалгыз-ад мурты далыц сиядты кершдд деней де толыд, api ж алпад екеш бай- далды. Атты лы Х ай м н щ сезше тез жауап берместен, ундемей далды да, аздан кейш адырындап 6ip сщб1рш алып, арбага жадындай туей. — Сен, шырад, мырза ж ш т, а л й эн далгытып ж1- 6epfli дейсщ. Цалгытдан жод, дайта о л менщ сай-суйе- riMfli босатып ж1бердЬ Зарлы адамныц шыгарган OHi рой, ду бас адамныц. Цырыд улдан далган ж алгы з дыз олгеннен кейш не болсын!..— дедк Оныц даусы ете адырын жэне д^ршдеп шыдты. Царацгыда коре алмаганмен оныц ж узш щ датты ду- былранына да Х ак ш шек келйрген жод. ЕщД 6ipep сезден кейш ол Хашмнен «тары да эн сал, шырад, жол дысдарсын!» деййн-ад. — Сонымен, отагасы, Ерралидыц энш еейген жод па едйцз!— деп сурады Х а й м тагы да. — Ергалиыц дай Ергали? — Аязбайдыц. — Жод. Ондай адамды есйген1м жод. Энш де, езш де бйлмеймш. — Ергали деййн ер кейлд1 батыр ж М т ед1 деседк Ерепскен жауыныц жылдысын дуып ала ма далай. 03i kiM болса о болсын, энш айтсайшы. Ж ы лды алып, шат- танып, ат уетшде келе жатданда тац ата аспандата салатын эш кершед! сабаздыц. Dip ауызын рана 6ine- мш елецшщ. Осы туннщ дай уары болды екен, отага­ сы. Тац oai алые шыгар? — Т ун ортасы болып далды гой. Ш ама даз1р Бар- бастау мен Х анкелдщ е й арасы. — Барбастау мен Х анкелдщ ортасьша, эй, жете доймаган шыгармыз!— дед1 Х а й м , аттылыныц сезш эбден долелдету унйн. — Дал ортасы, Уадыт шамасы да, жер ыцгайы да Царадыстаудыц децше келгешм1зд! ацдатады. — Онда Ш олад Ацдатыга тац бййнбей жетем1з гой. — Асып та кетершз, нарлардыц жур1сшко~мейсщ бе? Ертец саскеде Цызылуйдщ озше ж ей п eip-ад йре- лер, мина сэры аяцмен,— дед1 аттылы, бурынгыдан Kepi дауысын шыгарыцдырап. 135

XaKiM енкейщмреп жолдыч 04 жак бетш кез1мен жеп ж1беретндей падала туей. Эр тр ек те, жол бойын- да царайган уйшд1 сиякты 6ip нврсе квзге Шндь Ол шпнен: «М ынау кэд1мп Царацыстау. Белгйп нысана!.. Сол, с ол!— дедь Оныц тула бойы кенет miMipKeHin кеткендей болды. Астымда атым мшген Шайтан кара Жайыктан жылкы айдадым вцшен ала, Осыдан осы жылкы бойга ещее, Тагысын, тагы айтармыз, косшы бала!.. Цалыц муртты аттылы казак; жацындай Tycin: — А^ырын, акырын!— дед! Хашмге жалынгандай боп. Bipan осы энмен тап осы Царакыстаудыч тусында дыбыс бермекпп боп уэделескен XaKiM, дуда делевееi козып, цызып алган энпвдей-ак ершеленш, елецнщ екшпп шумагын жалрастырып ж!берд1. EpKiH далада 6ereyci3 шалцитын ер кецЪш тентек ен TyHri дыбыс- сыз тунык эуеш шарк урып epeci кетер1ле 6epfli де: Пай кала, мына кала, Теке кала, Текемет тур салдырдым тецб1л ала, Тун жортып, тачмен еалдым- тентек OHfli, Жаратсач ак боз уйден шык та кара? — деп'кетердь Эн айналасы алденеше шакырым тепстнс- те KipniK )лмеген жандар болса, кулагына Teric есиле- тш дей болды. 7 Сырт царауга кез тоцтатар 6enrici жок жылмиып жатцан ж алпак даланьщ тукш р-туктрш де ел аузынан тастамайтын ecni коргандар мен тебелер кап. Солар- дыц 6ipi «Сы ры м ш ыккан». «Сырым шыкканньщ» ба- сына кетерйпп ертецп кезде кеч атырапча кез ж1бер- сеч: арка бетй как алкалы Жайыктыч узын nie46epi орап ж атады; шечбер алкабындагы и з!лген селендер твменде, тап аягыц астында жаткандай KapjHefli: ба- тыстагы улкен каланьщ мунаралы, нар уйлерт будды- райды; 6eperipeKTeri Ханквл1 жасыл тостагандай Heri4 астында турады; Барбастаудан К етрл1ге аскан улкен кара ж олды ч бойындары жургшпплер кумырс- кадай кыбырлап, кей кезде керуендер1 жшке йзген балыктай вршш жатады; ал, кыр жактагы такта бел epic y e n : ораздыньщ он eKici шыгып жуптап-жуптап 136

цойган балшыныц тасындай, текшеленген ж ы лц ы ; кейде блардыц уш р -уйр шогыры бейне 6ip жасац-жа- сагымен жылжыган эскердей, кезд1 yfiipin кетедь.. Отыз-цырыц шацырым ж ердей жау шебш цияда турып барлау унпн, Сырым батыр осы обаны мьщ ж ь riTKe сут пзйршде yfiflip in ii деседь Эбд1рахман буйн сол обаныц басында. Элштей тартылып, Барбастау жацца царап тур. Оныц K03i ж ол усйнде емес, жолдан кеп цашыц жатцан Т ер ек й бет- Teri шогыр-шогыр жылцыларда едь Kaeip сол шогыр- лардан белшш, шетке домаларан туflip тарыдай, б1рден 6ipre алшацтай бастаган ж алгыз ноцатца цадалды. Кун ецкеуден томен цулап ыстыц буалдыры сеШл- ген кез едь Ж алгы з ноцат козге шшбей ж ылж ып, аз уацыттыц нншде сыныц суйемдей бершед!.; келе-келе ол жылцы тобынан арцан бойы алшактай туей . Мум- KiH бул 6ip киядан арцан бойындай-ац кершген шарын аралыц, тай шаптырым да' жер шырар! Б ул ноцаттай царасын аттылы адам едь Оба ба- сындагы, ж алгыз тал жусандай болып турган 96flipax- манды керш, о л атынан т у ей де, шылбырыньщ ушы- нан жетектеп б1рнеще цадам жер ж урш келденецдей бердь Оныц штегенш 9бд1рахман да icTen жаяулап обаныц eKiHmi шейне барып турды. Булардыц арасы ец кем1 он бес шацырым жер едь Б1рац жазыцтагы бул eKi адамныц алысца уйренген ж й ! нездер1 6ip-6ipiH жацеы айырды. Ойткеш жалрыз аттылы цайтадан ерге цонып кун батысца — сонау Ханнелш е царай келде- нецдеп шаба женелдь Ол коп жерге шапты, 6efiHe6ip жер бауырлап. ушып бара жатцан цус сияцты сыргы- ды. Сейтй де о л алыстагы аттылы unci турган жерше цайта оралды, цадала цараганнан K03i булдырай бас- таган Эбд1рахманга улкен цотандай жерд1 айналып шыцканга усады, оныц б ул оралып шабуы — бугалыц .сурейн салганы ед1, муны Эбд1рахман жацеы туензд!. Аттаныс алдында алыстан атойлап шауып бугалыц бейнесш керсетейн ежелден целе жатцан сацыра эдей едь Муны 1стегеи сонау ж алгы з аттылыныц Цапи еке- нше Эбд{рахман eHfli шектенген жоц. Устерше оцкей кеп-кец туйе ж ун шекпен KHin, ер цасына 1лген царула- рын етегшен жасырып, царларына цурыц Ш п , елйр1 бержтерш ед1рейте жортцан Цапи отрядшдей цазац ж1йттер1 жылцышылар сияцты едь Олар кеше ымырт- татып цырга шыгып цонып, буй н тацертец ж ылцы аоасында аялдап, Барбастау аузынан Х а й м н щ хаба-

рын куткен болатын. Цаз^р мше, уэде бойынша Капи жолды кысцартып, циырдан б ели 6epin тур ед1. Оба басынан жортып Tycin 9бд1рахман темендей Беланга отряди ушке белйзш , шогырландырмай ба- тысца карай ж урйздк Ымырт жабыла Ханкелше же- й п жолдан eKi шакырымдай жердей Карацыстауда бас коспакшы болды. Хаш мнщ эш Абылаевца да унады... « Ацбоз уйден j шыц та кара... дейдо, келшйрш-ак айтады-ау, эннплер. ! Мына суркия студенттщ кердщ бе Аязбайдыц тап езш- дей шыркырауын! Буган 6ip нэрсе KepiHin келе жаткан | болар. Б ул сенщ актык энщ болсын, токтай тур!» — дед! о л imiHeH. Сейтй де касында келе жаткан ецгезер- дей уш ipi ж !иттщ атка колапайсыздау отырган шет- j K ic iH e : — Анаган yHiKfli omip де! Бул кыз алдында оты- рып эн салатын жер емес. Бар!— дед! зекш. Ш етк! ipi ж итг буйрыкты тус!нбей калды. О л : — Не дейс!з? Кыз алдында отыратын дейс!з бе?..— деп KiflipicTen ат п зй н ш тежей туей. — Есалац милау! А н а энд! токтат деймш. Марш, туШр ой жок, туйедей болган неме!— дед1 Абылаев солдатына жешр!п. Солдат ат басын Kepi бурмай: — Х оп, таксыр!— деп й зй н ш тежеген куй! заулап ж урш келе жаткан арткы туйе-арбаларды тосып ту- рып калды. Абы лаев солдаттыц атын да, фамилиясын да ата- мады. Соган Караганда офицер 6ip катар адамыныц аты-женш ж аксылап бшмейтш де сиякты. Оныц ce6e6i де бар. Орал каласына тетенше тапсырмамен шыгарда : казармадагы «эскер ойынына уйренш жаткандардыц» j imiHeH он бес адамды бойына карап турып e3i тацдап ! алган едь Б ул ецгезердей ipi ж ттт ер д щ оган 6ipeyi де таные емес-Ti. Аты-женш жазып берген елу басыга о л : — Маган булардыц аты, фамилиясы, жасы, бШ м ! кажет емес, кергенде адам шошырлык туйедей Typi гана керек,— деген болатын. Сол сырт кезге суеты, бойлары сырыктай, eKi иы- гына eKi адам мшгендей ецкей дэулердщ 6ipi кэд1мй сыбызгышы Кайыпкожаныц Кэр1мгалиы болатын. Кэркягали арба уетшде келе жаткан керуен басы- мен оныц туйе багатын жас бала ж ш т н гана бшетш. 138

А л , мына эн салып келе жатдан адамныц о л турш де, езш де керген жод, оныД энше де аса дулад тоса дой- ган жодты?! «Б у л дайсысы эн салган? ЯС$й тунде эн салгандай не бар деймш-ау!.. Сыбызгы мен домбыра болса 6ip capi. ППрюн, кекемнщ кужищ ейп отыратын сыбызгысы болса! Пай-пай-пай! Ш еке тамыры бьлеудей болып кетедЬау!.. Мына сиядты тунде тартса б!здщ ауылга да есйлер efli к уж й п »,— деп ойлады ол. Х а м м мен оныц дасындагы аттылы солдат децдесе бергенде: — Бул дыз алдында отырып эн салатын ж еэ емес. Мудым, ауыздарьщды ашпацдар. Аш ады екенсщ бар гой, мына дойырмен жондарыцнан таспа аламын!— дед! Кэр1мгали, езш щ кэдамй туганнан 6epi XaKiMre таныс дуцюлдек даусымен. XaKiM ун й з далды. Ол аузын ашарын да, ашпасын да бишедь «Егер де м е т таныса б ул эцгудж Кэр!мга- л и бутш керуенд! басына кетерер. Буган дыбыс берме- ш н», деп туйд1 XaniM шпнен. «Мавдайыньщ соры арыл- маган сор дасданыц кездескен жерш дара! Егер де 6i3- дщ жЫттер тура бас салса — алдымен одда Кэр1мгали ушады гой... енд1 д айтйм ?!» Хашм ойын аядтап улгаре алмадм, алдыцгы жадтан «тодта!» деген ащы айдай шыдты. XaKiM селт ете туей. Ол тун п уадиганыц басталып далганын шамалап улйргенше болмай винтовкакьщ датар шыддан дос курсШ дара тунд1 дад жарып, мыз- гып далган даланыд кезш ашЫп ж1бергендей, отты дем1 жард ете далды; тып-тыныд тун п салдын ауаны бьлд1рмей Tecin ей п алыстагы кекжиек жадты уцгылап бара жатдан одтыд талмалы суылы да ж огалып кетй. Алдыцгы жадта дуб1р де, дауыс та молая ту ей . Тебе- ден тускендей тосын шыддан мылтыд даусы б1рден- екаден кеп к е л ж й доршалап, бытырап келе жатдан Абылаев ж М ттерш щ де урешн ушырып ж1бердь Ха- м м нщ жанында энге уйып келе жатдан улкендеу ядам «а л л а !» деп далды да, пана 1здегендей арбага тадала 1туей. Муны Х ам м аныд кердь Б1рад о л eKi саржандай жердей «ауыздарыдды ашпа...» деп буйрыд берген Кэр1мгалидыц шошып ке- Tin, аттан ауып далганын байдаган ж од ед!. Сонда да ол opi ацдау, api ж урекйз Кэр1мгалиды босда е лш кете ме деп ойлап арбадан даргып т у ей де: — Кэр1мгали, Кэр1мгали! Мен XaKiMмш. Т уе ат­ тан, шапшац туе! Эйтпесе одда ушасыц. Б ул келген 139

цызылдар. KepyeHfli камап алды. Шапшац туе. Bepi к ел!— деп дыбыс бердь — Не дейсщ? Не дейсщ? Дызылдар к е л т цалды дейс1ц бе?..— деп арбага такалгцц адам басын темен бугып Х а м м ге ущ лд ь Оныц даусы сыбырлап к,ана шыцты. — Сен де туе аттан, отагасы! Ан а жолдастарыц да арбаныц астына тыгылсын жан керек болса!— деп Хак!м inrepi карай ж уп рш барып езжен ушннш туйе- нщ иык, цайысын шаппа пышацпен орып-орып ж!бердй Дос нардан ортасындагы дара жетек сылк етап жерге Tyciii кети. Нарлар окыс токтап, кенет иыгыныц жук- тен босап цалганына тацдангандай кайырылып мойын- дарын арт жацка бурды. BipiH-6ipi омыраулай келin кшнгш, артцы арбалар да ipKtain калды. Арбаныц цалцанына буйдасы ш п п , мурындыгын жулцып цал- ган 6ip нардыц наз еткендей «а х !» деген дыбысы шык,- ты. Тбцтаган келжтерге кездер1н Tirin жэне алдыцгы жакта не болганын бжмей урпшекен екЬуш карулы ж шятерге Хаш м езш щ «А ттан туе! Эйтпесе елесщ !..» деген аузына тез оралган сикырлы сезш цайталай бер- дй 0ц мен тустей, ойламаган жерден шыццан Хагамнщ даусын естш, еезш жаца гана угы п Кэр1мгали epi ауган атын цоя 6epin арбага умтылды. — XaniM... сен цайдан келесщ? Ауылдан келесщ бе? Дай жерге тыгыл дейсщ?..— дед1 Кор^мгали em irin . Оныц eci шыгып кеткенше Хак1м тацданган жоц. У й т к е т о л ацты-цараны эрец деп айыратын KapiMra- лиды eid ж уманыц пшнде ысылган солдат бола цалды деп ойламаган да едь — Мына жерге тыгыл. Бэрщ де осы жерге тыгы- лыцдар. Мылтыцтарыцды лацтырып, цылыштарыцды агытыцдар. Эйтпесе босца елесщдер, сорлы цазацтыц балалары ,— деп буйырды Хак1м. Ypefti ушкан ж т т т е р Кэр1мгалимен 6ipre арбаны бас пана eTTi де, Хагам бес кел!к пен бес ж т т и шрш тастап e3i tarepi карай ж упрдЬ А п дегенде Абы лаев та шошып кетт!. BipaK бул жерде карулы кызыл отряд кездесед1 деген оныц миына цонатын' угы м емес едь Сондыктан о л тунг! рейдще журген атты казактар шыгар деп, мылтыц атып тоц- 140 . • -

татцан царулы адамдармен салмацты турде терезес! тец адамша свйлесуге Kipicri. - — Сйздер KiM боласыздар?— дед! Абы лаев Lircpi- рек шыгып. Оган жауап берудщ орнына : — Бастаушы офицер цайда? Б ул шмнщ ж у п ? — деп сурады, 6ipiHHii «тоцта!» деп буйрыц еткен ектем дауыс. — Мырзалар, айцайсыз, дацгырсыз TyciH icyi«i3fli сураймын. Bi3 бейб1т ниетпен Войско хуш метш щ Жым- питы уалаятына ж1берген а зы ц -т ултн экеле жатцан адамдармыз. Цагазы MiHe. Ж олдама цагаз. Бастап келе жатцан офицер — мен. Фамилиям Абы лаев,— дед1 жук экеле жатцан отряд бастыгы. EKi бушрден киш Эйтиев пен Беланныц царулы жiгiттepi Аоылаевты да, оныц жанында келе жатцан ei;i адамын да цоршалай цалып ед!. — Конвой мен офицерд! тутцындап, ж угш тштщ- дер. Егер де жуктен цару шыцса, офицердщ басы алын- сын. Тез, ж Ы ттер!— деп буйрыц е т т оц цолдагы атца eTeri жайылыццырап отырган адам. Абылаев муныц цазац екенш шамалаганмен, кек- темнен 6epi соцына тускен б е л и л ! Эйтиев екенш бшген жоц. Ол тек «эл1 де казак-орыстар гой » деген ой- — Мырза, бул ж ук цалада да, к е т р басында да царалган жук. СЛздщ ж ол бегеуге цацыцыз жоц. Войс­ ко х ую м ей берген куэлш мше. Бассыздыц штемещздер. Мен руцсат етпеймш...— дед!. Bipait, оны ек! жолдасымен коса цоршалай цалган царулы жандардыц жалац цылыштары кез уйрене бас- таган цоцыр тунде жарц-жарц етш тебеге тен!п те цалды. Bip адам оныц жагасынан, eKinmici — Ti3riHi- нен алды да, yuiiHnii цолдыц белш деп наганга жармас- цанын Абылаев ж улцып цалганнан гана сезд!. Ол сонда да ез iciH ацтап: — Мырзалар, бул хушмет тауары... Буларыцыз едшшздш. Т ун йшнде бас салып кушпен ж ол бегеу аса к елш аз ic. Буган хушмет алдында жауап берейз- дер,— дед!, аттан аударып Tycipin,.царуын сыпырып алып жатцан'адамдарга. Бул кезде жацагы орысша сейлеген цазац кеш нп керуен жацтагыларга дауы стап: — Керуен бастап келе жатцан ж шйтер! Царсылас- г.ай цылыш-мылтыцтарыцды тастацдар. Егер де цару жумсап, куш корсстетш болсацдар — цырылып цала-

сыцдар. ллдары цда ею пулемет цурулы тур. А л , айна- лац цоршаган гаскер. Кэд1мп цызыл гаскер,— дедп ¥рыс-согыс тугш, мылтыц даусына да абден цула- гы yiipeHin жетпеген бул цазац xeim repi мына тунп шабуылдан уршкен цойдай жапырылып цалып едп Оныц у сине Эйтиевтщ co3i аяцтш ацдауеыз басып цу- лама жардыц царацгыда цац басына келш цалгандай эсер етй. Офицер Абылаевтыц бойына к;арай тацдап ерткен бул ip i atfrfcrrepi царуларын лацтыра бастаганы былай турсын, кеб1 аттарынан царгып тусш арба мен туйеш баспана етуге тырысты. Баганагы Х акш нщ жанында энд1 курсшш келе жатцан улкендеу Kici Кэр1мгалидан: — Цазацша сейлеп тур гой... Сонда цызылдар да цезац болваны м а?— деп сурады куйрлеп.— Атамыз цазац, 6i3re aiiTeyip тие цоймас... Bipai^ баста ypefii ушып кейп, соцынаи XaKiMfli та- ньга цалып эке-шешесш кергендей цуанган Кэр1мгали оган жауап бермедь М умкш оныц мына сияцты езге- ше уацигаларды, ocipece «цызы лдар», «ацтар» деген магынасы терец создерд1 жете тусшуге шамасы да келмеген шыгар! Эйтеу1р, о л жауап берудщ орнына: — Б1здщ KoniM. 0з!м1здщ кэдамй 6Lnriui Кэю м! Пай, пай, К эш мнщ де журмеййн жер1 жоц-ау! Ж ей тунде кездесе к етй! Царацгыда ацсуйек ойнап журген. балаша... пай, пай, цызыц-ау езП— дед!. Оныц ж узшде мумкш балаша мэз болган пшин де пайда болган шыгар, 6ipan; тап сол шацта Кэр1мгали- дыц бетше ущ лген ешюм болган жоц — эрк1м ез басы- мен цайгы болды. Кершгенге цожайынсып цалган ез1м!зд1ц KSfliMri урыншац «казак-орыстар шыгар деп Абылаев цатты урейлене цоймай, й л цайратын керсетуге тырысып едц 6ipaK; Эйтиевтщ «айналац толган цызыл гаскер» деген сезш есйгенде ж уреп су ете цалды да, майыскан жездей eni буктейлш , журесшен отыра Kerri. Оныц кенет дымы цурып цалды, тип сейлеуге келмей K63i царауытып кетй. Буынсыз адамдай сылц ете цалган офицерд! жагадан устап турган ж т т цайтадан кетерш аягынан тж бастырды. — К уйеуш керген цалыцдыцтай сен неменего былц-сылц етесщ. Ш ыгар, тагы цандай царуыц бар бойыцда, тез! Эйтпесе мойныцды ж улып алармын,— дед! о л Абылаевты «ц о л цатама цайтедЬ деп ойлап. Б ул Мырзагалиев жЫ ттершщ пншдей Эбйлцайыр

йтиев едь Сороко оныц ниет!не эбден тусш бей: — Шекесш сындыра сал, упттеп не цыласыц ит- 1,— дед1 цасцырша гуршдеп. — Агатай-ай, менщ жазыгым жок,... елтарме... к,а- щ баласымыз гой...— дед! Абы лаев yHi шыцпай зор- 1 сыбырлап. А з уацыттыц шпнде-ац цоршап алган кеп адам лрсыласуга да жарамаган нашар конвойдыц цару- арагын сыпырып алып, ездерш шогырлап 6ip жерге :иды. Булардьщ тагдырын куш бурын ойлап iueuiin щган отряд басшысы: — Не 6api цанша келш, цанша адам ед1?— деп су- |ДЫ зыр ж уНрш журген Хашмнен. — Царулысы он бес, eKi керуениймен не 6api он ета Kici. Т у й е — жиырма 6ip, арба — он 6ip. Тиеген ук — цару-жарак, цанша екенш офицер Абы лаев 6i- ofli. Сурацыз,— дед! Х а м м аптыгып сейлеп. — Ымм... Абылаевсыз да есебш табармыз. А л , чне, царуын тастаган хан солдаттары, 6epi царац- ар,— деп Эбд1рахман ацырындап тамагын кеней тус- I,— Сендерд! солдат деуге де болмайды. Ж ен!, адасып урген адамдар деп еСептеуге келер. Уйткеш сендер •Сымпиты xyKiMeTiHe цызмет етш журсщдер. Bipan не степ жургендерщд! жацсы б!лмейс!цдер. Мына жукте- иц цару-жарац, муны сендерге 6epin отырган цалыц ,'цараныц цас жауы атаман Мартынов дейтш жауыз. л — бул царуды сурап отырган Жанша бастаган ца- ац оцымыстылары. Олар б ул царуды момын елдщ узын аштырмай билеп-тестеу yuiiH алып жатыр. Ата- ан Мартыновпен 6ipirin тагы да цазац ецбекш!лер!н з!п, ц ул ету ниет!мен гаскер жинап жатыр. М ше осы- ан тусшбей мына Абылаевпен 6ipre керуен цоргап, ару устап, ж ук кузетш келе жатцандарыц адасцан- 1,щтыц б елись Тунде журген урыны тунде устайды, рлыц ктеп жатцан жер!нде цолга ту ар ед ь Сендер тап >л сияцты цылмыс устшде цолга тустщдер. Алай да ндердщ надандыцтарыцды ескерш жазадан босатпац- ымыз. Будан былай Tipi каламын десецдер хан acKepi- л бармацдар. Тура уйлер!це цайтыцдар. Офицер Абы- 1евтан езгецд! босатамыз,— дедь Ypefti ушып 6ipiHe-6ipi гыгыла тускен жандар Эбдй- .хманныц соцгы жылы ce3i аузынан шыццанда жы- •п ж1бере жаздады. — Агатай-ай, еркен1ц ecciH. Зорлыцпен журген !,амбыз. Epinci3 журм!з. Енд! цайтып хан мацын кер- 143

ыеуге ант етениз,— дед! жыламсырап баганагы Х айм - : нщ энш уйып тыцдайтын улкендеу Kici. Нац жанынан жай тусш eci шыгып кеткен адамдай : буыны курып калган Абылаев, аздан кешн кутылу жолын жан таласа !здеп едь Ол басын котерш алып: — Тацсыр,_ менде не жазыц бар. Мен де буйрыц орындап жургён адаммын. Мунан былай мойныма ммейш. Жанымды циыцыз,— дед1 д!р1лдеп. * Кептен 6epi езше аты да, ici де таныс Абылаев- тыц бугш Х ам м ге Typi де рацымсыз жанныц туршдей: ! цанын ншне тартцан царасур, кезшде жылы шырай жок, ашац ендц суыр жуздц иышейтш кайсар адам сияк;ты кершш efli. А л каз1р офицерлж атын умытып корыкканнрн ic-максатынан б1ржола безгещ табансыз бишара екенш керсетта. — Абылаев мырза, атыца icin сай келмед1, офицер- || л ж абыройдан Kepi жаныц цымбат екен,— дед1 Х а й м оган. Сейтп де Жушсов Эбд1рахманга жакындай туей. — Жун1сов мырза, калай д есейз де мен басымды | идам, вйткеш мен жазыксызбын. Em6ip казакка кас- ! тык ойлаган жер!м жоц. Муны ci3 жацеы бшеецз. Бугш | Ацметше мырза тапсырганнан 6epi ci3 менщ кар’ауым- | да болдыцыз. Жамандык штесем колымнан келер efli, 6ipaK опасыз ойдан аулак болдым. Сол актыгыма карап жэне ежелден келе жаткан казацтыц ecni ерлйс эдей бойынша йздерден жан сауга сураймын. 0ле-елгенше I em6ip казакка кол кетермеуге ант етемш, кудай 6ip куран шын. А л , жазыксыздан жазыксыз жазалаймын десевдз — басым мше,— деп Абылаев темен карады. Эбд1рахман ундемедц Оныц касындагы казакша жацеы й лет ш Довженко да yHCi3 калды. Басында жек керсе де казак баласымыз гой, деген сезге Х ай м н щ де iiui ж!б1п кетй. Ол Эбд1рахманга карап: — Эбеке, ж т т т щ аякка жыгылганы — йршей ел- | г е т . Абы лаев мырза ант-су imTi.. Цайтеыз ендк жан -. сауга 6epini3,— дедь Эбд1рахман б ул сезге де жауап катпады. Ол тек Бе- ланга кыскаша турде: — Командир жолдас, дозгалайык,— дедп Эскер цоршаган узын керуен ыргалып-жыргалып * кун шыгысца карай бет алды. . KemipiM алып ж ол уейнде жаяулап калган топ Ж1- riTTi цоюлана бастаган тац карацгысы кымтай TycTi. Олардын арасында кептен Ticin баскан цае душпаны жан сауга 6epin, Абылаев та калды.

Т0РТ1НШ1 Б0Л1М . Б1Р1НШ1 ТАРАУ Бала койшы етектеп терш экелген ак жапаларды айнала калап, кад1мп ошактыц ортасындагы жалыны бета шарпитын уйдей оттай ейп-ак жаккан. Алаура- ган кызыл тапка жапамен араластыра налагай тастары да кызарган. 03iHin доцгелек б ей де кып-кызыл... Отца кызган таргыл тастар кандай эдемь acipece кун K03i коцырцай тартып булт арасына жасырынганда тастар ал кызыл тартады да, кун булттан шыкканда караку- рецденш кетедь От удеп, шок молайып эбден кызган кезде тасы кайсы, шогы кайсы айырып аларлы к емес. Жалпагынан жаткан кызыл далап, кара нокаттары каптаган таргак б ет а ак тастар да тейсшен кызгал- дак тустес. Сонда да к°йшы нагыз шымкай къгзылын тер!п, ш ей кейк кара тостагандагы сутке «б ы ж » етк1- 3in тастап ж1беред1. Ды зы л тас тускен жер шымырлап cyTTiH б ей каймакши туседк Цойшы узбей тас артынан тас салады, сут бейнщ шымыры тутасып, усак-усак отауланган кебж пайда бола бастайды. Аздан кейш шуцгыл кара тостаганныч кызыл тастар кетерген суй - Hi4 етей де, бей де кетерйпп теп-тейс буркы лга айна- лып кетед1... Бала койшы е зШ ч уйренш ж й кундей эдейнше тос- таганга кой сауып, оныч суй н тас кыздырып кайна- тып отыр. Бу'йн оныч с у й эдем! кайнады,— ауыз куй- д1рел1к api ыстык, api узак гаскен дэм1 тачдай тамсан- дырарлык- OpiM-epiM жыртьщ кейлекпен жачбырга жаурап, жауын сочынан ж ел т г е н салкын ж елге aipia- деп кус еттенген дене eei ыстык, eei аякка_жуккандай кошкою, кой суйн кандай керекйтедП Qcipece буйрек бет1ц албырап, шарпып турган кызыл шоктьщ жанын- да отырып урттаган сутке не жетсш!.. Жауыннан кеГпн аспан кандай эдем!, жер кандай жасач тарткан! Kja3ip бетеге — жастык, жер — тесек! 145

Кпикене цойшы кан тамырга тутас тараган суттщ бу- ымен денеы бусанып, балбырай бастады; аз уацыт 6iD шынтацтап, жантайып жатты да тацымын Kepin шал- калай туей... Аспанда 6ip жагы ак шагырмак, 6ip жагы кара- кошцыл булттар ipnic-TipKic, 6efiHe6ip кеш KepyeHi сияк,- танып калган. Ан ау арка бетте Сырым шыкканнан бастап Ханкелге дейш адаргы керген ермекйц ж1бш- дей тарам-тарам болып бозкылау жацбыр жауып бара- ды. Сол жацбыр желд1 езше тартып кетсе керек — элем ншнен тынып калган сиякты, кыбырсыз, унс!з маужы- рай TycinTi. Толкынданып жататын даланыц улпек шаш бетегесшщ де 6ip талы козгалмайды; дамылсыз Kemin, йркесе домалап, ойдан сайга ентелеген ебелек- кацбак та калт турып цалыпты. Дос Обаныц басын ке- лецкелеп турган тундж булттан эрейрек кешкен елдей 6ip булттар и зб е й ту р : тец-тец ж ук арткан нарлар, кое epKemi баладай тайлактар сиякты... Шубаган узын кештщ алдында ыргак мойын ак бас атанды уп-узын ж ел буйдасынан соза жетелеп, сецсец 6epiKTi кеш бас- шысы да кейп бара жаткандай... Осы булттарга карап жатып ш ш е н : «Булттар да адам сиякты Kemin журедь.. А н а у жук арткан туйеле- pi... Дойлары да бар... Булттыц у е й шыжып турган шы- гар, кунге т и п тур гой...» деп ойлап койшы калгып ке­ й п , кезш жумып калып, цайтадан зорга ашып, кайта жумып, 6ipep минут шинде-ац мызгып кетй. Жацбыр соцынан жасац тартцан ш еп й цуныга цырцып, ендеп жайылган цойлардыц opinen кеткешмен к е т жоц, цойшы уйыктап жатып та: «Ш эйт! Ш эйт!» деп дауыс- тайды. BipaK e3i уйкыныц кушагына мейлшше eHin кетй... Сыбызгышы Дайылкожаныц Kinii баласы Далидыц койшылыкка жараганы биыл. Ш угы л хажы оны е й жылдан 6epi жаз жалдап алып, ауыл жанында цозы- бузау бактырып журген. Тусте козы кегендеп, кой кел- ген кезде сауатын саулыктарды косацтасканнан баска Д али ж елш щ басына бие цайырып беред!, 6ipaK мунан езге оган сенш тапсыратын жумыс шамалы болатын. Эйелдердщ усак-туйекке жумсаганы есеп те емес. Т ш й тезек теруге алып шыгып хажыныц ержкен келшдер! мен ауы л кыздарыныц эцйме согып отырып Далига тезек терйзейш , кабыныц Ty6i жер сызып мыкшия кетерш баланыц тезекпен 6ip арбаны 6ip e3i толтыра- тыны, кой кырцысатыны, ж ун жинайтыны, тагы баска

толып жатдан жумыстары санга досылмайды. Оньщ долынан ic келетш1, гётеген iciK тыцгылыдты етш 6iTi- peTiHi хажыга да, басдаларына да б е л и л ! болатын. Bi- pan; оны сонда да е т ж ы л бойы уй тещрегшде ж уризу- мен болган. Тек биыл гака дойшылыдда жарады. Онда I да eni дойшыныц 6ipiH Ш угы л сататын, соятын 6ip до- ; ра дойды Жымпиты тубше бадтыруга белгеннен кей!н j гана Цалиды датарга досып, бадташы еткен-дй Цали- : дыц «дойшылыдда жарамауыныц» ce6e6i де бар: ол оте шшкентай, кезге тым цораш; он алты жасар дерлш емес. «Бардыц баласы он бесте отау иесЬ> болса, Хали­ ды жиырыа жаста да «ж ш т болыпты» деу диын. А т ' жадты келген, узын бойлы, дапсагай, нар еркеш му- рынды окесшщ, жауырыны дадпадтай, неудом кере дулаш алып денел1 Кэр1мгали агасыньщ бойы мен дия- : пятый Цалидан дудай эдей1 аяп калган гой. Ол аумаган : Ж убай: бойы зл1 кунге кел1ден еш-ад е л! би!к, б ей де ■ шешесшщ бейндей деп-дёцгелек Жоне куш п п1скен | бауырсадтай, дып-дызыл; ал мурны шымшып уса’аган- i да гана долга зорга !л!нерл!к, оньщ усй н е титтей та- I науы, тац далган адамдай дабагына дарап далган. Мысдылшыл Ш угы л оны «мысыд м уры н» деп тауып | та дойган ба, далай?! Цалидыц бул сырт KepiHici есепкер Ш угылды ц ке- I ц ш н кенцйте доймаса да, оныц й л алгыштыгы мен ацгаргыштыгы шотын 6ip-eKi дадтыруга жарап дала- тын. Б1рад Цалидыц ец нашар, й п й дагуга келмеййн нэз!к пернесшщ 6ipi уйдышылдыгы едь Эрине, оныц мшезшде мунан езге кейктер! толып жатыр, олардыц шпнен кезге б!рден тусейн! дордадтыгы. Осы сиядты жадтарын салмадтап-салмадтап, адам жодта 6ip жагы амалсыздан, 6ip ж агы келденец шыгынсыз арзан дой- шы болгандыдтан Ш у г ы л : — Мысыд мурын, с е т дойга, саламын. Ж адсы бад- сац — адыц 6ip тодты емес, дозылы дой. Цозы лы дой- ды ecipe бьпсец он жылда данша болатынын б!лес!ц бе?.. Ж ауап орнына Цали ацдиып Ш угы лды ц туп-тура еузына дарап далды. Басын квтерген сайын, шшкеке тацды танауы одан epi шалдалады. — Bipai? сен!ц анау шадша басыцдагы миыц оны чесептеуге он ж ы л жуйртсец де жетпес. Bip дой он жыл- дыц ш ш де мыц дой болып шыгады,— дед! Ш угы л оган.— Сана, сана. EKiHuii ж ылы 6ip дойыц екеу бола- ды, ymiHuii жылы тертеу, терйнш ! ж ылы сепз, 6eciHuii жылы он алты боладьг, алтыншы ж ыл отыз eni, же- 147

тиши жылы алпыс терт болады, сеизшш! жылы ж уз 1 жиырма сепз, тогызыншы жылы eki ж уз елу алты бо­ лады. Уцтьщ ба? Оныншы жылы бес ж уз он eiti, ал он ; 6ipiroui жылы 6ip мыц да жиырма торт цой бола­ ! ды...— деген едГ. Елтш калган 1\\алидьщ Tin цатуга да шамасы келген жок, — цозыдан кой багуга кеппп «есей- ген* Кали, аяк астынан мыц цойдыц Heci болды да шыцты. Щ угы лды ц айтцанына шубалануга оныц миы ! жеткен жоц. Ш угы л айтса цалай болмайды. Болады! Ш угылды ц айтцаны келмей, дегеш болмай калган кун бар ма? Бутш елге, бутш болыс кол астына атагы жа- йылган Ш угылды ц б1лмейт1т бар ма? Содан 6epi Кали кой бацты, мыц цой болатын козылы кой ойынан шыц- пай койды. Kaeip уйыктап жатып та о л «Ш эйт! Ш эйт!» деп жатыр KiM бшсш, тусшде сол езш щ ecencie кеп к°- йын epicTexin «оты мол жерге кайырып, Ш угы л сиякты, атпен келш алыстан бакылап турсам» деген арманы т!лге оралды ма...» BipaK ©3i Kaeip уйыктап жатыр. 0piCTe уйыктап к алу оныц бойына сщш алган. Жаяу журю, зершмрерлис жалпак дала, жансыз кыР, ертеден кешке шешн ерген койдыц соцы — уйцыныц 6ecifi сияцты. Qcipece буйыктырган коцыр салкын кундерде Кою с у т и ыстыцтай iiiiin алганнан кешн ауыз есшеудк самаркау дене-керйпуд1 керекмтед! де турады... Зкеы Кайыпкожаныц кайтыс-болганын еткен жу- мада К алига жылкышы Ам а н кул есирткен-дь EuiKiM ж!бермесе де Ам ан ц ул жылцыдан шыгып кой соцында- гы К алига эдеш келдь Ол Калиды баласынган жок, кэ- fliMri улкендерше, тшт! билердщ осындайда^ айтатын создершше бастады. С эй тускенде К али кой соцында екен, эдетшше уйыктап калмапты. Келе жаткан атты- лыны коре салып, пысыктыгын корсету ушш койды кайыргыштап, «шэйт-шэйтш» жшлеткен Калиды Аманкул: — Калижан-ау, а, Калижан! Bepi кел, Калижан!— деп айкайлап шацырып алды да: — Калижан, сен ул- кен адам болдыц гой, соншама койды 6ip езщ багып. У лкен ю сш щ iciHe ие болдыц. М укым, жйгг боп кеттщ. Сенщ озще айтатын, ауыр болса да амал жок, есирте- TiH жай бар. К ел мына жерге отыр. К °йы кургыр цайда барар дейсщ, койдан да кымбат нэрселер...— деп 6ip койды. Ж ы лы шырай, жацсы созд1 сирек еститш цои- шы жайнай ту ей . Gcipece Ам анкулды ц: «У лк ен бол­ дыц. Озще айтатын эцпм е бар» деп тец санап сыр айт- пацшы болганы оныц тебесш кокке жетмзерлштей эсер

erri, бала езу тартып, Аманчулдьщ сезше басын изей бердь — Экец Цайыпцожа Журсебай баласы,— дед1 Ам анчул салмачты унмен: — Ж урсекеч батыр болган адам. А л , Цайпекец батыр болмаса да енерпаз болды, eHepiMeH сыбызгыньщ мщ н бшдк арцалы сыбызгышы болды. Цаз болып чаччылда десе — сыбызгысы цаз болын цаццылдады; киш бол десе — ацсак; киш болып шойнацдады; ботасындай боздап, муцым, нарды штта. Маркум... (о л «маркум* деген сез аузынан ерте шыгып кеткенше шошып йетш, Калидыц бетше ж алт царап ед1, Цали эл1 басын изеген цалпында бейгам отыр екен)... Иэ, марчум Цайцац алты арыс Карата аты Teric жайылган сабаз едь Жацсылардыц аузынан туспейтш, жамандардыц чолы жетпейтш арыстан еда. У й шпн- де — пана, ел шйнде — дана еда,— деп кеп ceefli шу- быртып келш аягында: — сол Кай^авдар да e rri дуние- ден. Б ул HiipiciH, жалган юмге жолдас болар дейсщ. 03i де кептен кеюрек ауру ед1 гой, ушрге цосылмай- тынын мен, мучым, алдачашан бкпгенмш. Жаны жан- наттьщ торшде болсын. Сенщ кадырлы экец, менщ цымбатты агам илайи иманды болсын!— деп бетш си- паган-ды. — ИлаЬи иманды болсын!— деп К али да оган ере езу тартдан куШ чосыла бетш сипаган болатын. Ж урт сияцты ещреп ж!берер деген Цали езу тарт- чан куш, ойында ештеме жоц, бетш сипаганына чайран Чалып Ам а н чул: «Б1реуден ecTifli ме екен, элде куш бурын ауру экес1н1ц елетшше K63i жетш кудерш узш, e i i елш кетт1 ме екен? Мундай да тас бауыр жан бола- ды екен? Элде сорлыныц д е т дурыс емес пе?» деп iuiiHeH тавданды д а : — Кали, сен ж М тсщ . Кайчач марчум сиякты ачылды болмасац да, Кор1мгалидай боласыц. К ош !— деп атына м!нш журе берген едь Калыц к;ой дурлше уршкен кезде К али тагы да: «Ш эйт! Ш эй т !»— дедК (Ирач e3i оянбады. Бес жузден астам цойдьщ 6ip ауыр Keceri К алига карай течкершш мыцдаган туяч жерд! жем1рш ж1бере жаздады да, цой- шы жатцан тепсец Teric солцылдап кетть Алы стан кур- KipereH кундей куцгхрт дурс(л туйдектелш шапцан цой- ДЫЦ зуылымен араласып цыр астын тутас дуршдетш ж1бердь.. Шац-тозацнан ары лып жацбыр соцынан жа- сач тарткан туныч ауа чой т е ш часчырдьщ ж елге ча- рай кетерген TiMicKi тумсыгына кеш жерден-ач ж ет тз- 149