Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

„ Эб1л тодтай далды да, аздан кейш кабагыи шыта сейлеп, эйелге о д е т кырын шыгара туей. Маган балац мен келш щ аянышты емес, мына сен аяныштысыц. Ежжтеп айтамын: мына садалыц- ньщ дудай болган шагында саган диын. Бузыд бала ез KiHociH ез мойнымен кетерер. Ана кемшрге, ана шацы- ракка кун тумасын деймш. Мен бугж Текеге журемш, одан opi Жымпитыга асамын. Менщ кездейишм елдщ б у т ш д т . TyciHflip баланды, келш басын исш. ¥сынган мойынды дылыш кеспейдп б т м е т алдында мен колдан келген жец1лджй пайдалануга жэрдемаесермш. Эйтпе- ген кунде... — Эйтпеген кунде не болады? Айт, айт! Неге тод- талды ц?— дед1 эйел зыгыры дайнап. — ...Эйтпеген кунде кешик етедь «К о л га тускен жерде Эйтиев сотсыз аты лсы н» деген буйрыд бар. EHfli кешжсе, оган ешшм де ара тусе алмайды. А л , e3i келш басын исе жедглдж. К еп жедшдж болады. — Осы ма кеп сезщнщ тушш? — К улш ан, мен сешмен сейлесш турганым жод. М ына Эйтекедмен сейлесш турмын. Эйелмен сез бас- — Сом TeMipre балга бар, сомсынганга алла бар! Бугш куш алып, жалыцды куд1рейтш Эбд1рахманды журтты д алдында да, экесш щ алдында да дараламад- шы боласьщ. Оны дш ы з де дылдыц, орыс та еттщ, се- зщ ш д мен 6opiH де ествдм. Осы евзрх садалы дуарган ш алга айтданша езш е неге айтпадыц Эбд1рахманныд «сен орыеда саты лды д» деп. Элде дудай деген атам мен ецкейген енемд1 дордытып алып, басдаларын уысыца тумреш н деген айлач ба бул? — Мен сешмен сейлеспеймш, Кулшан... — Сен сейлеспесеч де мен сейлесем1н. CeHi4 экед- нен эдем кем болып керген жод, атаднан атам кем тускен жод. Бес малы ц артыд болса — о л адылдылыд- тыц айгагы емес. 03i болган ж М ттщ туп атасын сура- ма дейдп Сен неге далмайсыд Эйтей тудымыныд кеть нен, соны айтшы?! Поселке салдырмаймын деп 96flipax- манныд содына ж ей ж ы л узбей туейд, о л дегенщ бол- мады. Эйтиевйд салдырган Cyrip6aft поселкей эне тур. Б уй н Кердерш1 билеймш дедщ — долыцнан кел- медь Маган билетпеген Эбд1рахман деп ештеейд. Бос- тандыд заманы келш былтыр Эбд1рахман Жайыктыд жагасындагы малшы-жалшыныд басын посты буган дарсы шыдтыд. Ж уан ата дожа емес, кедейдж де ду- зоо

даны бар деп ед1, атып яиберуге м ылтыгыч болмады. Бугш 96flipaxMaH аягын жазым басып, ел табанынан аулан баспана i3flen efli — ит носып артына тустщ. А л - ласынан басца аузында ayesi жоц шалды керген жерде келденецдеп келш жаны туршшкендей сез айтасьщ. Не кег!ц бар сен щ б !зд е, сонша кудалап?— дед1 эйел. Кулш ан ерттей боп кызарып кетта. Ж ум ы р, ш агкн денесц flip-flip ете налды. О л кшшене жудырыгын пат­ ты Tyiiin алды. — ...Эйтейдщ тукымын куртсач куртып шьщкын, Нурта алмадыц бар гой...— Эйел туйген жудырыгын Эбшге парай кетердь— К|урта алмасац бар гой, аскан- га тоскан. Сен1мен де сейлесетш кун туар... — Сенен келген бэлеш керш алармын,— дед! Эбш, даусын KeTepiHKipen. — Kepepcin ел!. — К ек айылданба, безер натын. Е л1ре берсеч ек1 нолыцды артына байлатып айдаттырып ж 1берермш. — Катынмен ж ауласуга чалдьщ ба енда! Б1рак Кулшанныч нандай натын екенш сен э л 1 дурыстап 61л - мейтш шыгарсыц. — Бшемш,— flefli Эбш даусын KeTepiHKipen, ете баптап сейлеп. Оныц ж узш де кекесшд1 6ip к у л т шы- райы да пайда бола налды.— Бшемш, бэрш де бшемш. Еркек боламын деп он ж ей ге келгенше бутын Tepi шалбар наж ал, басына ер жастанып ж ылнышылармен 6ipre epicTe уйынтап ескен Тама Б эйесйч есер нызын да кергенмш. О н ан к еш н Мше, би натын атанамын деп езуш найыстай созып, еркектермен жарыса сейлеп, атаны ата деп, енеш ене деп бш меййн уяттан уш кун бурын туган без буйрек Кулш анды да керш турмын... Енд1 оган н¥Дайдан безген бузынтар мен алаянтарга носылып хохолды ц пара нанын шайнап, квасын ж утып турмеде отыруы гана налды... К улш ан шыдамады, даусы катты шыгып Kerri. — Мен еркек болуга умтылсам — маган б у л дэре- же. А л , натын есекке уш р, катынмен уры суга aeip, су- га барган натыннын ш елей ш ч шинде не бар екен деп учшген ceHi KiM дейм1з? в з!ч айтшы! Сен эуелден де сиыр арасынан шынпайтын кекем уй ш щ кер бунасын- дай, кердеч-кердеч ейп, баннаньщ натын едй Цыздар с е т «кер буна» деп ернш шыгаратын едь Cipe, осы ат тауып нойылган ат шыгар! Каколды «к э к о л » деп мен- сшбеййн, Ш аянныч кедешн «п эстек » деп мурнычды кетерейн сен сиянты Эбд1рахманныч кеудесше нан nic- 301

кен емес. Жыртык уйдщ де кудайы бар деп, б!зге кэколдыц кара наны мен шбасы да тамак. А л сен сияцты май KeKipreH мырзаныц басына кун туса — циын эчпме сонда болар... — К елш , кой, шырагым, ж етй. Замандас деп ар- тык сезге баруыц келшпес. ¥ я т болар, келш кой,— дед1 9йтей, куйбецдей Tycin. — Жарайды, ата, уйге журй^з. Жеткенш ез1м де турмын,— деп.К улш ан жулкына Tycin, картты колынан жетектей женелдь 9 б!л де атын шылбырынан тартып ез уйше карай ж нлж ы ды. Ол ундемедь Тек кана уй жанында жаткан адамдарга карай куб!рлей туей . У й ш щ келечкесшде жаткан бул адамдардыц Эбьлдщ кушалары емес, сол- даттар екенш Кулш ан элдекашан олардыц орысша йккен без^кейлепнен-ак таныган едь Бурын да инешц жасуындай жаксылык кутпеййн Эбшд1ч кулыкпен бастап, кызумен айтып салган сездершен эйел кеп нэрсе ацгарган болатын. 9б1лдщ «ещЦ келмесе кештж етедк онда оган KeinipiM жок дегенЬ орыс арасында ж ур деген Эбд1р.ахманды тузакка туйрудщ айласы екенш К улш ан б1рден бшдь 9бд1рахманныч ieiH ад- дып, не iCTen журген!н ж!пке й згеш де айкын кершдь BipaK оньщ тап каз1р кай жерде жургенш анык бшмей ак кедш шалдан сыр тартпак болганы да байкалды. У й арасында уй жок, 1ргелес отырган душпанньщ тацертечй айткан уы тамган кастык сезшен кейш К улш анньщ ту ла бойын ы залы кек кернеп кетт|. Ол шпнен TicTeHin, ютеген жумысыныч 6ipiH де тиянактап б т р е алмады: аяк-табагын да кундегщей ей п жуа алмады, ж угш де дурыстап жинай алмады, кппкене кызыныч басын жуганмен, шашын тарап, айдарын эдемшеп шашактай алмады. Оныч eci-дерй Эбшдщ се- зшде болды. «Ц удай бар болсач мейманасы аскан 9бшге керсет керсетейшчдН Катын, баласын мендей ей п зарлат! Керген, кунш кеп ет! Цудай! Цудай!» деп каргады. Содан кейш тары да Эбицйч айтканын 6ip rympiH кал- дырмай ойына Tycipin туске шешн ойлаумен болды да, тустен кейш колына шелек алып, су жагасына келдь О л ачдыган жаудыч кезш алжастырып айла-шаргы ж асады : жар астымен езенд! ж агалап ж уп рш отырып терт шакырымдай ж ердей Туны кбулакка ж етй де, сайдыч бойымен й п -й к е кырга карай асты. Ол кырда- гы О летй поселкесшдей Фроловскийд1ч Петросын та- 302

уып алып сол арцылы Эбшцайырга хабар беруге ж ол тартты. «М умкш Эбд!рахманныц езш де кездеспрер- м ш », деп ойлады эйел. Bipan; 9бд1рахман Цара Обада болганмен оган ж олы гу оцай да емес едк Кулшанньщ ш елеп су басында цалды. 4 Адамныц арманы кеп те, 6ipai<; оныц орындалуы сарац гой. Кулшанньщ кектемнен 6epri басты арманы Эбд!рахманды 6ip кору болатын. 1щрде суш ина сура- ган Ыцатайдыц сезшен кейш оныц тэтт! киялы ерш кез алдына алып келш, цолына устатцандай болып едь «Ертец KepiceMiH... Ертец кершемш Эбешпен. Ертец Ертец...» деп жыбырлап efli оныц epiHflepi туш бойы. Т ун де eTTi. Т ун еткенмен ж уыц арман эрьлеп кеттк Ацдысцан Эбьлдщ сыздаган nimiHMeH б у п н п жер- жеб1рше и<ете сейлегеш оган ерш щ ту сыртынан найза салганмен б1рдей болган. К улш ан цалайда 9бд!рахман мен Эбшцайырга хабар бермеюш болды, о л алыстагы орыс деревнясына жугсрдН кору, керхсу арманы 6ip шетке ыгысып, енд1 Эбд!рахманныц елден де, жаудан да алысырац журуш е ж ол бердь О л epiH эл1 де 6ipHeme ай кермесе де — тек оныц аман болуын п лед !. Bip кеш ж ер д ей ш ала таныс орыс деревнясына жан ушырып нсеткен К улш анньщ ж олы болмады, о л Фро- ловскийд! таба алмады. А л , оныц Ыцатаймен 6ipre журген, KOfliMri ц ол баладай болып кеткен Петросы бугш сезбен жауап цатпай, иыгын кетерш цойып, ба- сын шайцаумен болды. Петро бурын да аса кеп сейлемейтш, келденец кез- ге алацгасарлау бала сияцты едь BipaK о л сураган сезге дэл ж ауап беретш. Цаз!р м ы лцау адам сияцты мелшшп цалган. Кулшан Петродан: — Экец цайда,— деп сурады. Бала басын шайцады. Эйел ац-тац болып турды да, цасына жацындай тусть Иыгынан цушацтап: — Петрожан, маган Эбшцайыр керек. Олардыц цай жерде екенш сен б!лёс!ц. Ж ен сьптесец болды, ез!м тауып барамын,— деп жалынды. BipaK Петро басын шайцап цойып ун цатпады. Н е icTepiH б1лмей, эйел терезеден у щ л ш уй дщ imiHe кез ж!берд1. Уйде де, аулада да Петродан езге ешшм керш- бед!. Bip жагы шетен шарбацпен, 6ip ж агы царагаймен 303

цоршаган кец ауланьгц тершде цы л TeMip жел1ге шын- жырлап байлаган ит цана жатыр. — Ы цатай цайда? Елге цайтып к етп ме? Бугш бул ж ацца келмей ме?— деп сурады Кулш ан тагы да. Бала ж ауап берудщ орнына не куй емес, не эн емес 6ip нэрсен! сызгыра бастады. К улш ан оныц бетше ца- pan отырды д а : — Tiny, пэлекет. Сендерд! де адам деп сенш жу- мыс тапсырып жур-ау, есшен айрылган есалацдар. Ми- л а у жексурын, тШ ц байланып цалды ма, неге ундемей- СЩ?— дед! зыгыры цайнап. Бала оган да селт еткен жоц, ерепскендей сызгыруын удете тусть Олай ойланып, б улай ойланып, цайда баруга 6ix- мей, эйел орнынан турегелдь Оныц кезше кец дуние тары лы п 6ip цауызга сигандай квршдй Ацылдасар адам, сырласар дос цалмаган сияцтанды. 0MipiHfle 6ipim ni рет к у ш н ш т ц ащы дэм1 аузына келгендей бол- ды. «Е к еуш щ 6ipeyi ацсызда бугш уйге келетш болса, Эбшдц* ацдып жатцан адамдары бас салып устайды. Ш ун ац цудай, цайдасыц! Бар болсац 6ip жэрдем бере- тш уагы ц ж ет п ! КУДай! Ш ыныцмен душпанга таба, досца к у л ю еткенщ б е ? !» деп куй!нд1 эйел деревнядан шыгып келе жатып. Баланыц цай жацтан шыццанын К улш ан бйпмей цалды. — Ж у р !— дед! Петро оган б!р буШр турган хутор- г а царай иек цагып. С ей тй де eei ун цатпастан эйелдщ алды на Tycin ж уре берд!. Х уто р га жеткенше эйел д е оган лэм-мим демедЬ Ол хуторда ш м барын, неге экеле жатцанын да б!лген жоц. Б!рац баланы ц Tepic ж о л га жетектемейтшше оныц ж ур ей аныц сендь Сай ж ацтагы шетк1 уйден асып Петро 6ip кйпкене куж ы раны ц ашыц жатцан ауласынан келш ц1рдй Сэл гана кешш рек цалган К улш ан кел!п жеткеншб бала кйпкене уйд!ц сенейне Kipin айналмастан цайта шыц- ты. С ей тй де К улш ан га «Kip!» деп ым цацты. Эйел уйге к!ргенше, бала ж алт 6epin екшпи уйд1ц тасасына Tycin те кетй. К улш анны ц Kipin келгенш е Мецдшерей де тацдан- ган ж ок, ойда жоц жерден б у л атацты Kicire кездеске- нше Кулш ан да тацырцана цалмады. У й тк ет Мецдь керейдщ басында болган оциганы о л есйген жоц едй Эйел тек цана ншнен: «Б1здщ Эбеш те мына Мец- 304

кеч сиякты осындай 6ip елеус!з жерде жатыр екен гой. Мына KiciHi4 мойны калай дисайып кеткен! Желкесш тадып алганы н е й ?» деп ойлады, 6ip иыгын кетерш жаралы мойнына куш туйрмей басын дисайтып тур- ган Мендшерейден квз алмай. Амандасданнан кейш-ач Кулш ан шше сыймай кет­ кен цайгы-мудын ашыц сейлесетш кайнагасына актара бастады. О л кебшесе Эб1лд щ дылыгын баса айтты. Аз- дан кейш ол долданып жылап ж!бердь — ...Цудайдыц 6i3re деген жадсылыгы бар ма, жоч па? Элде болмаса Нысан тукымыньщ чорлыгында мэц- ri-бади осы далганымыз калган ба?! Эбешке айтыцыз: уйге келемш деп эуре болмасын. KeMnip мен шалды ешшм жемес, шыдар. Тек ана час душпанныч чолына туспесе болды. Y m толы солдат. Кунд1з-тун1 кшмш езгертш KHin чаптап кетедь Бурнагы куш тунде ит уре бергенсш сайдыц жагасына чарай барсам, чус ата- тын мергендей ецбектеп журген 6ip адам. MeHi керш швке-шекен1ц тубше бучты. Сай астында еч KeMi он адам жатыр екен. Б уп н тачертеч epiCKe м ал айдап шыгарган атамды устап алып, э л п сыздаган мырза: «Сешч балач кэшр. Сешч балач Эбу-Ж аЬил! Сешч балач чазачты чуртуга жур!- CeHi4 балачды казак- орыстар устаган жерде дарга асады. К елш neuiipiM сурасын!..» деп квзге шучыды Эбш. KemipiM берер ме ондай жауыз. YftiHi4 келечкесшде ачдушылардьщ бе- ceyi жатыр. Цудалычча келгендей mipeHin уйыдтап ж а­ тыр твбеттер. Б ул чарабасчырлардыч 9бд1рахманды ачдыганнан басча б т р е т ш жумыстары жоч па екен? Kym-TyHi 6ip арылмайды...— дед! Кулш ан с ез Ы ч аягында. — Жачсы, жачсы, Кулш ан шырагым. Сен сабыр ет. Biafli ачдыганнан басча олардыч жумысы жоч екен! рас. ^ай тей ч ачди берйн. А л Эбд!рахман сен келмесеч де, бупн-ертеч уйге сога алмайтын едь Ж умысы мыз квп, шырагым, уйд1 ойлауга уачыт жоч- Ш ыдау керек. Амандыч болса — 6api де етер. Сагыну, саргаю дегеш-

Ц13ДЩ 6api де умытылар. Bip кундей де болмас — ауыр кундер кешкен журттай, кейшде нала барар. Сен кел- ген 1зщмен Kepi дайт. Ешюмге ттл датушы болма. Сенщ бул жерге келгенида Эбш сиядты адамдар керсе — б!зге жадсылыд жасамас. Тез дайт, дарагым. Bie бэрш де б!лш отырмыз. Уадыт солай,— дед1 Медджерей. Меддшерейдщ сез! Кулшанга улкен арда суйеу бол- ды. Эбд1рахманды кермегенше ол екшген жод,— 6ip дуанып, 6ip суынган ж уреп орнына тускендей болды. «Эбщрахман жалгыз емес екен. Медкец сиядты адылды агасы бар Kici дор болмас. Цандай сабырлы Kici! взде- pi TinTi жадын жерде жур екен гой. EKirnui рет мен eaiM де тауып келемш » деп ойлады зйел уйге дайтып келе жатып. Ол ете дуанышты дайтты. Bipan арт жагы- нан келген аттылы орыстыд Богдановкадан шыддан Савенко екенш, оныд Эбшмен кеб1рек кездесш журге­ нш, муньщ мадсаты да Эбд1рахманды устату екенш Кулш ан о л KyHi бшген жод. Бул уйше жеткенде Савен­ ко да атывыд басын Эбдлдшше предь Кайнысы мен агасына eni баладан кун ара тамад ж:берш турганмен Кулш ан олардыц не icTen жургенш аныд бшмейтш. А л Мецджерейге жолыдданнан кешн ойелдщ K63i кеп нэрсеге жеткендей болды. Алдымен ол Вбд1рахманныд ж алгыз емес екенш бшдь Оныц дасын- да бутш елге б елгШ Медджерей мен Садыпкерей жэне 63i бшмейтш де кеп одыган бШмд1 адамдардыд топта- лы п жургенш жадсы сездй — Кулш ан шырагым, талай диыншылыд бастан е и п келедь 9л1 де кеп бейнег, кеп дайгы-уайым кезде- сер, 6ipan бэрше де шыдау керек. BepiK болу керек. «Сабыр еткен гана жетер муратда», деген сез бар. Сабыр ету-керек. Эбд1рахман жалгыз да емес жэне жай жасырынып дана журген жод. Ол эдшеттж 1здеген, теддж 1здеген -кеп адамдардыд, сан елдщ басын досып ж ауга дарсы эрекет 1степ жур. Орыс, дазад болып бас 306

коскан ез!м1зд1ц ортамызда басшылык; етш жур. ЭбдЬ рахман болмаса саналы азаматтарды KiM бастар efli? Ken адам тутцында, б1ркатарымыз ж урш жумыс штеу- ге жарамаймыз. Мен мше сыркатпын... уйщ е кайт. Керген-б1лгешцд1 eeip йнще секта,— деген-д1. Осыдан кейш Кулшанныц кецл1 6ip ж айлы болып, куш-туш тас кылып буркеп турган уайым туманы сер- ш ле тускен-дь Оныц устше уш-терт куннен 6epi Эбшдщ царасы батып, эйелдщ иыгынан зждей ж ук кенет жерге тускендей, аяк басуы ж ещ лденш кетш едь BipaK кун- HiK батуын жарындай куткен Кулшанныц езен басына кслгенде шайдай ашык кабагы тастай жабылды. г г Ергали агамды тауып бер деп б1здщ уйдin де, ауылдыц да элегш шыгарып жатыр. MeHi кызылдарга тамак тасиды деп б!реулер айтып койыпты. Солдаттар- дыц TeSeci кершгеннен-ак кашып кетнм ,— дед1 Ыка- тай кул1м«реп. Кулш ан йпсшщ бкпегШн устай алып, не айтуга 6in- мей калшиып турып калды. К еп сейлемейтш Петро эдетшше, кайык iuiiHe ipKuireH суды бацырашпен тепп, шелектеп торсыкты езш щ бурын койып журген орны- на салды д а : — Юра, тездет. Баратын жер алые,— дедь Еш балага ж алгы з ауыз и л катпастан К улш ан оты- ра калып Ke6ici, MOciciH memin цолына алды да, бала- рын турдк Сойти де, жалма-жан кайыкка MiHin алып, бетше карай калган Петрога: — Петра айнам, ес!— дедь Бала жауап катпады, сэл рана басын шайкарандай 6ip Оолмашы кимыл жасады да, орнына отырды. Мш- ген ек1 адамныц салмагымен басы жорары кетерипп кеткен кайыкты кол ушымын сырып ж1берш, Ыкатай да ескек жанына д:к ете калды. Кос ескеки кушырлана сермеп тартып, шшке'не Ыкатай, арыска 6ip буШр, кайыгын арры ж агага карай зулатты. ЕцсеЫ бшк аргымак басты кайык су бетш шулгып сызып келе жаткан сиякты. Оныц тумсырын алыетагы казан б о р т и кара агаштан кыл ел1 аудар- 307

май бурып, туралап отырган Петро атын дамшылаган- дай, куреймен одтын-одтын ол да ecin-ecin ж1бередь Б ул кезде дайыд, балалардьщ май жалатцан кесегш- дей, Ty6i су бетш сипап дана бара жатдандай болады... А р гы жадтыц ёзен бетш квлкештеп турган бшк агаштарыныц додыр келедкесше тусденнен кешн да- йыдты eKi бала б1рдалыппен ecin, агыстыд жылжыма арнасына салды. Ушеушде де ун жод. Ек1 баланыд ойы: тез1рек ecin Тущ ыбуладда ерте- рек жету — пилен тубше азыц апарып беру болды. «Ц ы л Kenip устшде жаумен жагаласдан, суш ки 86ini! Ардадты ага! Д урм етй дайны! Tipi болсавдар сендердщ 6ipeyi4fli ез кез1ммен керемш, ед болмаса согып кететш жерлерцдо бШ п аламын. Мугедек жан- ша, дашангы eKi баланыд дайыгын кутумен саргая- мын?! Ж од, керу!м керек бшу1м керек...»— деп ойлады Кулшан. Ол жаганыд всем KepiHiciH елемедД кеш и влемшд балдыган турш де байдамады. Оныд бар ойы тары да сол кору, кершудщ тэтй арманына белендь YHcie орман. Додыр кеш. Ж умсад ауа. Жалпад взен. Ж уйрж дайыд уйренш шй Тартубекке дарай ды- быссыз сыргып бара жатты... Ж етЬсепз шадырым ж ердей Тущ ыбуладтыд сага- сына олар вте тез келдь Б1рац уагадаласдан белйл1 ж ердей шшенге жете алмады. Дайыдты жагага жасы- рып, буладтыд бойымен ерлей бергенде-ад партизан- дарды тосып жатдан Абы лаев пен Эбшдщ жiгiттepi ушеуш де бас салып устап, О ледй селенше айдап кетть ЖЕТ1НШ1 ТАРАУ Дарсы тарап дан тегуге Kipicri. Офицер Абы лаев тоналган тун й уадиганыд астарын айналдырып ж1берген болатын. Ол Барон султанга: 308

«Т у н ортасы ауган кезде Ханквлш щ тусынан eTin бара жгткан керуенге ж ол жанында ацдып жатцан ж уз каралы баскыншы тура бас салды. взш ен он все квп ж ауга кшшене отряд1м каЬармандыц ерлж кврсетть Колма-кол урыста ж еп ж т т м каза тапты да, 6eceyi ауыр жаралы болды. 0з1ммен катар турып кылыш сер- мескен 6ip жЫтсммен екеум!з аман кутылдык — тун- ш ч карацгылыгы жэрдем етта. Сонда да жарасыз емес- ni3... аттарымыз тейс овда ушты. Ж а у жагынан шы- гын болгандардык саны оннан астам. Bip 'ж ^ т л и з бас коррап, арба астына тырылрэн екен, жылап-сыктал танертец соцымнан жетта. Керуен тонаган кызыл булжшшер. Эбд1рахман 9й- тиевиц команда бергенш мен ез куларыммен ест1д!м. Жэне корцы и арба астына тырылган кара баскырдыч айтуына Караганда оган: «Б1з кызыл гвардиямыз. Ца- руыцды таста да елге кайт. Bi3 кшэщц кенпрдж» деп упттептй 03 iH босатып ж!бергсн. Керуеншч мацдай алды — KafliMri 63iMi3re б ел гШ Богдановна селосы» деген. 0зш е де мыкты шршш келиретш б ул жайсыз хабар султанньщ тебесше муздай су куйып ж!бергендей бол­ ды да, аргы жагын о л сурамады. Оныц бар н и еп теч- Kepic уясы -болган Богдановканы ертеп яиберу, колга тускен к у д и т жанньщ бэрш атып-асу болды. Уш мет м уш елер М ч тетенше мэжШ сш де Барон султан осы катал тараны колдап шыкты. Ол мэжШ стен кейш Кара Обаныч правител1 Эбыге жиырма бес жауынгер- мен Абылаевты косып колга тускендерд!ч бэрш атуга буйрык бердЬ А л , e3i карулы деревняларды ж азаляуга шыккан эскерд1ч сочына ердь Кызыл отрядке карсы аттанган жазалаушы эскер- мен катар ереуш кетерген Ж уш с цажыны менпт ал- дында сегуге сол к ущ иман да елге шыкты. 309

2 Мецдшерейдщ жасырын naTepi Жайык жагасынан он бес шацырымдай кыргары турган сол блет-ri селе- ншде едь Б ул селеннен Богдановна отыз шакырым жо- гары болатын. Апрельдщ 6ipi кун шала-жансар куйшде Гречко экелш тастаганнан 6epi Мецдшерей сол жерден цозгалмаган, басында eKi жумадай оны доктор iHici ем- деп, аты-женш езгертш, баска фамилияга кеппртш «мерез ауру» есебшде сол жердщ фельдшерше тапсыр- ган. Сейтш, 6ip ауру казак-орыс арасында емделд1 де жатты, оньщ Мецдшерей екенш баласы 0Mip мен боль­ шевик жолдастары гана 6uifli — баска Tipi жан оны елеген де жок> революционер деп шубэланган да жок-ты. А й жарымнан кешн Tsyip болып, бас кетергенсш Мецдшерей Оралмен де байланыс жасады, Богдановка- мен дё астыртын жалгасты. Е л imiHfleri ёешмд1 жш т- термен де сырттан т1лдес1п ум т жумысын колга алды. Б1рте-б1рте Совдепм жацтаушылардыц санын улгайт- ты ; ауыр жарадан кейш оц колынан айырылеа да, амалдап арбага MiHin, алыстагы жасырын съезге катынасты. А л , соцгы кезде, к олга кару тигеннен ке­ йш, ipiKTen-ipiKTen казак ж1йттершен куралган халык дружинасын курган. Кеше кешке атты казактардыц ж азалау отрядше карсы туру ymiH Мецдшерей сол Богдановкадагы Беланга кырыктан астам жйгат аттан- дырып салды. Ол е з касында жэрдем беретш Эм1рд1 де калдырмады. Уйткеш кысылшац кезецде адам саны- ныц азаймауын кездедь Tinri отряд-лц арасында 03i де болгысы келш едц 6ipaK окыс цимылдар жасап алып, соцгы кезде оныц ш ала бтсен- оц иыгыныц жарасы ашылып кеткен-дь Жарасыныц цанын тоцтатып, цал- пына тусу уш ш оган цозгалмай жату керек болды. Ж эне оныц устш е цалага ж1берген адамдардыц табы- сатын жер1 де осы жасырын патер болгандыктан Мец- дшерейге уйде к алуга тура келгеН. Ж у р т орынга отыра берген кез едь Уйге уш адам 310

Kipin келгенде кара келецке бурышта жатцан M eiwi- керей басын квтерш алды. Б е л и бермей KipreH адам- дардыц вз жМттер1 емес екенш ол жацсы сездь BipaK о л асьщпастан шырпы шагып жанындагы шамды ж ак­ ты да, 6ipi наган кезенш, 6ipi жалац цылыш устап турган yHci3 уш-терт адамныч жуздерше царап, цайта- дан тесекке кисайды. Ln d минутта оныц ойы «осыны Кайда Repin ед1м?» деп алдына жакындай тускен Абы- лаевта болып шарк урды да; «е, мейл!, к1м болса да...» деп кабагын тыржитты. Оныц кунд!з кан соргалаган оц жац топшысы шаншып-шаншып, кенет 6ip тула бойына ыстыц су куйылып кеткендей болды. А з уакцт о л кезш жумып цалды. Сонан кейш келгендерге цайта- дан кез ж!берш: — Юм керек еда?— деда. • — Царуыцды таста!— дед! Абы лаев цатац унмен. Мецдшерей оныц ж узш е енд! аныц танитын адам- дай цадалды. — Даруым болса, мен булай твсекте жатпаймын гой. Алж асы п турган шыгарсыц, KiM керек едь.. EciKTeH Эб!л 6ip цырындап Kipin келе жатты. Мец- дшерейдщ Ke3i Эбшдщ сазарган жансыздау квз1мен ушыраса кети. — Сен енд! полицияга тыцшы болдыц ба... муныц тац цаларлыц та ешнэрсес! жоц. Орныцды табатыныц- ды мен жацсы бЪнп ед!м,— дед1 Мецджерей Эб!лге. Эб!л ундемед!, Мецд!керей жиренген адамша, тагы да мурнын тыржитты. — Тур, киш !— дед! Абы лаев Мецджерейге буйрыц- ты унмен. Сойти де о л арт жагындагыларга буры- лы 1Г:— Жэрдемдесщдер,— деп иек цацты. Адам устап дагды алып калган eKi ж !г!т жарасы шаншып козгалтпай жаткан Мецдшерейд! ж улкы лап тургызды да, ки!мш кипзд!, eKi к°лы н артына байлай салып, суйрелеп сыртка алып шыкты. Дерек! цолдар- дыц аяусыз кимылынан бутш оц жац иыц пен жауы- рыныныц Ko6eci сог!л!п кеткендей цан цацсап ауырып, 311

6ipaK есер офицер мен кершген Эб1лге сыр бермей Мецдшерей TicTeHin келедц оньщ жагы 6ip кез цатты куштенгеннен царысып та цалды, кез алдына цинал- ган жанныц уцщындаган оты тей лш жатцандай болды... Уйден ж уз цадамдай жер жургеннен кейш гана ол ержшз ж умы лы п кеткен кезш ашып, цасындагыларга царады. Жетектеп келе жатцан сол тесектен жулцылап тургызып, сыртца суйрелеп шыгарган eKeyi екен. Офи­ цер Абы лаев та, басцалары да кешнде, уйде цалып цойган. Тас царацгыда селеннщ шетше карай суйреп келе жатыр. «Б улар шетке шыгарып ататын шыгар» деп ойлады Мецджерей. BipaK ол мылцау жандай тан мен жанныц ауырганын сезбейтш адамдардан «цайда апара жатырсыцдар» деп сураган жоц. Б ул кезде селеннщ шетше жацындаган Х ай м н щ Кулагина дуб1р шалынды. О л атыныц й згш ш тежей тусш, м е зй л й з уацытта шыццан fly6ipre цулац тосты. fly6ip селеннщ дыр жац шетше царай жылжыган сияцты болды да, аздан кейш арбаныц шицылдаган децгелеп мен аттыц аяц дур сШ цосылып мол дыбысца айналды. 9лде жургшпй ме? Элде цырга тш ен ге жи- налган шаруалар ма екен? Бейне 6ip топ ж М т бас ко­ сы п ауылдан ауы лга айттап жургендей. Ж урт уйцы- га кеткен бейуацта не цылган кеп атты? деп XaKiM цозгалмастан бгрнеше минут турды да, арбалы ерклегеннен кейш атын ацырындап тебшш tarepi журдй Мецджерейдщ neTepi селоныц кыр жак шеймен етейн жолдан кашьщ, езен бетте едк Ол бул уйге бурын атсыз, ж аяулап келш журген. ByriH де сацтык ей п биесш 6ip ойпацга цацтарды, шылбырыныц ушын бул жерде Ke6ipeK кездесейн тобылгы Ty6ipine ш салды да, уйге карай беттедь Алы стагы арбага урген .иттщ даусы да бэсецдеп, тещрек 6ip сэт тыныштала калган- дай болды. Отыра калып айналаны кайта-цайта ец- кейш карап, Х а й м уйдщ терезе бейн айналды. Шам 312

да жок, дыбыс та жок, кеэге тусерлш езгер к те ж ок — 6opi сол бурынгы цалпында турган сияк,ты. Тагы да ецкеШп екшпп уй жакты 6ip шолып карап мойнын Kepi бура бергенде, оньщ кезше уй шпнен ж ылт ете калган от шалынып кетй Х а й м демш шпнен алып — селт етпестен турып калды, унйз-кимылсыз о л KipniK как- пастан терезеге бакты. Bip минуттей уакыт, 6ip сут ш йрерлж мерздмдей ете узак кершдь От кайтадан ж ылт ейп тарткан шылымныц шоктанган басы юшке- не терезенщ айнегше тшп турган сияктанды. MeHi к уй п уйыктамай терезе алдында шылым тартып тур гой шамасы. « 0 Mip Б ерлпе барып кайтамын деп едь Мец- кец уйде ж алгыз калган екен» деп ойлады Х а й м . Ол бурылып кйнкене сенектц капсырулы турган eciriH катарынан eKi рет тыкылдатып уйге кулагын тоса кой- ды. BipaK уйден кимыл да, кыбыр да б1лшбед1. Тыкыл- га беретш OMipfliK б елгШ жауабы да, шалдыц «тамак KeHeyi де* есилмедь «Б у неге жауап бермейд1? 9лде мен1ц ез сыбдырым ез1ме бегет болып ести алмай калдым ба деп о л кула- гын колымен калкалап есшке такай т у е й ; демш езше де б1лд1рмей алып, узак турды. BipaK каншама пптен тынып тычдаса да euiKiM дыбыс бермедк Tipi жанныц кимыл нышаны да сезьлмеда. *Енд1 не к те у керек? 9лде терезеден кершген темекшщ оты болмай кез жацылганы ма? М умкш емес. Шоктанып кызара тус- кен нагыз TeMeKiHiK оты, тартканда*. Оньщ кулагына сыбыр еей ле калды да, сол заман eciK те сьщыр ете туей. XaKiMHiK тулабойы муздап журе 6epfli. Уйде иеы емес, баска адамдар екен деген кудш оньщ ой ж уйесш жарып еткендей болды. «Шынымен-ак ж ау бьлгенш icien кеткен! ме? Жакагы fly6ip мен арбаныц сыкыры тейн болмады гой... Б ул сонда бугып турган жаудьщ долга Tycipy амалы ма? Енд1 не icrey керек?» XaKiMHiK кысылганда аузына epiKci3 кел1п эдет болып кеткен «eHfli не icTey керек?» деген демеу сурагы тап сол 313

сагатта элде неше рет кел!п те улгердь оныц ер1ндер1 уздшшз жыбырлады. «Н е болса да муныц адырын куту керек, KiM екенш б1лмей ж алт беру ж арамас» деген ойды Х ам м туйш ул- гергенше болмай, ini жадтан ептеп басдан аядтыц сыб- дыры есттлдь Ш агын уйдщ сыртды eciriHeH 04 жад бурышына дейш ем -ад аттам жвр едь Bipan Х а м м бу- рышты пана етуден бас тартты — ол сыртда карай ашылатын сенектщ мшкене е с т н щ дайырылысында ардасын жарга йреген к уш дала бердь Оныц ойы eciK артына будты деп ойламас, ойласа да iuiTeH сыртда шыга келген адамныц к ез1 уйренгенше, дарсы дару ж умсап улгерермш деген дорытындыга ир елд ь Ол жал- ма-жан шалбардыц ышдырына орамалга орап дыстыр- ган алты атарын суырып алып, дайрат icTeyre дам жа- сады. Тундв жасырын уйге келгендерд! устау ниетамен iui- те буддан Абы лаев Х а м м eciK дадданда уйге KipciH деп дыбыс бермед1 де, б1рад датарынан е м рет тыдыл- датып iniTeH ж ауап ала алмаган адам дашып кетер деп дорыдты. Цасындагы жшггтерЫен бурын алдымен сенектен оныц e3i шыдты. EciK алдында бегелмей о л жалма- ж ан оц ж ад бурышда дарай ж урдь Х а м м муны кер­ месе де ж адсы тусш дь— 1штен ш ыддан адам е м атта- ганда о л мойнын созып, бетше далдан етш турган есш тщ устшен дарады. Бурышда барган адам ецкешп алдыцгы ж адда уцьле т у ей де, кезше ешмм, шалын- багасын бойын жазып Kepi дарай ж уп рд ь 0 зш б у л адамныц байдаган-байдамаганын Хак1м бьлген ж од, оныц бар ынтасы тек дана Kepi айналган ескери KHiMfli, шагын денел1 жанда болды. О л кез1мен муны ж уты п доярлыдтай дадалды. Т ун болса да оныц е тм р кезш е тап сол сетте инешц жаеуы да шалынган- дай, д улагы на думырысцаныц дыбыры да еетшген- дей едь ...Абы лаев! Сол! Ецшштеу MyciHi, етшз жагы, едЬ 314

рейген eni кулагы — бар minim сол цалпында! Анадагы Орал каласында Ацметшемен сейлесш отырган кез^н- депдей! Жоц, ондай емес... Т у н п айцаста жан сауга сураган сикы!.. Хак1м жыландай жиырылды, о л шец- гелдеп бурш астына ала Tycnici келдь Bipan кенет бул ниетшен бас тартты. Офицер онымен децдесе калды. «Антын бузган арсыз! Сен 6i3fli тепе цуртуга Kipic- кен екенещ!» деген ойдан да шапшац кетершген оныц алты атар устаган оц колы Абылаевтыц кара цусына сарт етп ; алга карай емпецдей умтылган офицер е ктн - мен жерге ж алп ете калды.. Абылаев ушып тускенмен оны соккан Х а т м ш ц де : K63i карауытып кетп — кара к¥ска дептеген жудырык ; uirepi асып тиш, шекеге соккан май жудырьщпен бше- eiKTin коспасы узШ п кеткендей болды; Х а т м н щ оц - колы уйып калды да, алты атары жерге сылк етп . Не ! болганын бшмей уйден шыга келген eni адам сулап j тускен Абылаевтыц басына ущ лд ь Ж аудыц 6ipey емес » екенш XaKiM алдында сыбырынан сезш едк буларга К¥Р « о л цайрат цылуга болмайтынын тусш!п, о л еганш! б¥рышка карай ж упрдь Жердеп алты атарын i3fleyre де оныц М¥ршасы келмей калды. Офицерше ецкейген- дер басын кетерш улгергенше бурышты айналып кетп де, арт жацтагылардыц балагаттаган сездерш гана естда. Оныц бар ойы алдындагы yftfli бас пана ету . болды. BipaK, он бес, жиырма кадамдай жупргеннен '■ кешн куган адамныц fly6ipi кулакка шалынды да: «А т ! А т !» деген дауыс шыцты. Сол мезет оныц сол жац санын шыц басцандай 6ip нэрсе царып к етп де соны- мен 6ipre мылтыц даусы да тацц етп. Дугыншылар eKibuii рет атцанша ол юшкене уйдщ тасасына да ыцкп. Дабырлаган дауысца да, тарсылдаган жуг!р1ске де, удай ашып кеткен санына да карамастан Хашм wrepi карай ж упре бердь Ж ан каруы ж алгыз алты атар кулаган офицердщ жанында калды да, онан баска 315

колында цуган жауга сермер пышагы да жок ед1. Оныц жалгыз-ац ум М аты болды,— атына жетуге жан- та лас ты . Бул кезде уйдщ аргы жагынан шыккан fly6ip оныц Кулагина молайып жетй: элденеше адамныцжуйрген! мен катты сейлеген дабыры, екншп рет атылган мыл- тык даусы, эрейректей аттыц шапканына косылып эп-сэтте азан-казан дабырга айналды. Ауырлайтын KHiMi мен каруы жок жещлтек Хайм 6ipHeiue каргып езше таныс кйпкене уйдщ ауласынан api асып туей де, атын калдырган ойпацга карай ушты. Бет алды ашык, аяк суршер шекей де жок теп-Teric жермен ол жан ушыргандай кулдырап эп-сэтте-ак ей жуз кадамнан астам жер алыстап кетй. Онык калан карай бет алганын бшмей кез жазып калган кугыншы- лар бой тасалады ма деп кнпкене уйд1 айналып шык- канша ол атына да жетш калды. Байлаган тобылгы ту- 6ipiH шырк айналып, кулагын кайшылай елейзе тускен биеге ол акырындап такдайын какты да, e3i журесшен отыра Kerri. Ke6ipeK отырып ен й й н басуга да, кездескен уаки- ганы саралап ойлап жатуга да, шымырлап уйыган са- нын сипауга да Х ай м н щ муршасы келмед! — селен жакты 6ip карап алып о л жалма-жан атыныц шылбы- рын босатты. А я к ушы узенйге iniryi муц екен, кос кулагы н кайшылап турган елгезек жануар б1рден жор- та женелдь Асыккан Heci атыныц басын аспанныц кас­ ка айдынындай жаркырап жаткан сонау кус жолыныц тупю TepiHe бурды. Бул жакта умгг казынасындай бо- ■ лып, кещ лге демеу штаб орнаган Богдановна жатыр едь «Мецджерей де, оныц жанындагы жэрдемппй 0Mip де кабат колга т у е й » деп ойлады ол. Бурын ана Орал торынан отырган аяулы жандарды босатам деп кексе- ген Х а й м , енд1 мына ец жакын адамдарын арашалау- га жанталасты. Б1рак Дмитриев айткандай, буларды'ц азаттыгы да бугаудагы калыц ецбекшшщ босануынан тыс емес едь Х а й м муны соцынан бшдь

3 Тяпсырган жауапты жумыстыц 6ipeyiH дурыстап орыидай алмай, офицер Абылаев кептен 6epi iuiKeHi ас болмай ж ур efli. 0cipece дару тиеген керуенд1 алдыр- ганнан кешн ол «бац пен шен, атац пен абырой меш- мен б1ржола цоштасты» деп ойлаган. Эуелден 6ip езше гана мыцтап сенетш Ьарон султан оны тагы да жарыл- цап Жайыц бойын талцандап келуге жумсаганда, Абы- лаевтыц бадыт цусы басына цайтадан донгандай болып efli. А л , TiciH басып, кезше дан толып, долга тускен большевиктерд1 радымсыз кесшлеуге шыццан офицер eni бала мен 6ip эйел жэне Мецдшерейд! устаганда те- 6eci кекке тигендей болган. BipaK; офицер тундеп eeiH е лй р ш кете жаздаган белпшз большевики устай алмай далганына цатты ызаланды. Ол 6ip жагынан ыза кернеп, екшцоден боль- шевиктердщ жасырын жумысына баспана болган мы- на селенге сенбей, долга тускен тутцындарды тунде атып тастауга да оцталды. А л а й да бул ниетш о л ке- пйкпей езгертш Ж1берд1 : уалаяттыц ipi ж ауы саналган Мецд1керейд! цалайда Жымпитыга ж етшзу оган ец жо- гаргы мацтан кершдь Сондыцтан терт тутцынды селен- нщ 6ip 6epiK деген шоланына дамап, сыртына бар жнт- и н дарауылга цойды, eei тун бойы кезш Ьлмей шыцты. Ертемен баласыныц долга тускенш ecTin, аж ал ай- дагандай, даны дарайган офицердщ алдына Фролов- ский келш uipfli. Ол баласыныц жазыдсыз екенш дэлелдеп арашалап далу ниеимен А бы лаевд а: — Цай- ыгы бар жас бала сураган адамды езеннен OTKi3in са- луды эуес кердй Аргы беттеп шшеннплерге ас апара- ды. А л , дурмети офицер, жасы толмаган баланы улкен- дермен датар айыптауыцыз од1лдж емес...— деп ед1, АбыЯаев оган : — Жадсы. Жадсы. Балацызды даз1р 6ipre алып ке- Tecie. (Издщ фамилияцыз Фроловский гой, о? I^aeip 317

6ipre алып кетешз,— деп езу тартты. Сейтй де ол 6ip солдатына: — мынау eei i3flen келдь Жацсы болды. Баласымен 6ipre о дуниеге аттандырасывдар. Аналар- дыц цасына апар!— деп буйырды. Фроловский оныц с е з т ура алмай цалган адамша жалма-жан орнынан ушып турегелш, сыртца царай умтыла туей. Bipai? да- йын турган eni ж Ы т оныц жолын бегеп тура цалды. — Б ул цалай, офицер мырза!? Мен шаруамын. Ба­ лам жазыцсыз. KiHaci жоц адамдарды устап зэб!рлеу эдьлетак емес цой,— дед1 ол. Ж ауап цайырудыц орнына Абылаев солдаттарына: — Мынаны пике шрпзбей-ац, ана агаш арбаныц цалцанына байлап тацыцдар. Тез!— деп ацырып цалды. Колын бермей царсыласып Фроловский жармаса тускен ж М т й тушп ж1берш едц eniHuiici оныц басына наганмен согып, урып жыцты. Ж упре барып Абылаев жыгылган шаруаныц басына теуш-теуш ж!бердь.. Арбаныц оц'ж ац цалцанына басын суйей отыргы- зып тацып цойган Фроловский 6ip кез есш шала жиып-, цайда отырганын есше Tycipe алмай, жан-жагына ко- 3iH сузе парады. Оныц толыцша денем арбаныц арт жагын тутас алып, басын култелеп буган баудай, цал- цаннан салбырап кеткен едь K|a3ip ол басын жогары iteTepin алган. Наганныц жетем шыцшыт суйекй сын- дырып, бетйц eTin жыртып ж1берген сияцты, 6ipaK цу- лагында ж узш тутас жуып кеткен цан жараныц цан- дай екенш аныцтап байцатар емес. Кара цошцылданып уйи бастаган цан кейлектщ де, бешбеттщ де жагасын тепе бояп, омырауды тутас жуып, шалбардыц ышцы- рына цуйылып жатыр... Ш оланнан шыгарган eni баланы цолдарын артына байлаган куш экелш жазалаушылар Фроловскийге ца- рама-царсы арбаныц екшпп цалцанына тацды. Петрр экесш алгашцы минутта танымай цалды да, соцынан экесше царауга цорцып, жерге уцшдь А л , Ыцатайдыц K63i уясынан шыгып кете жаздады. Оныц жузш адам угы п болмайтын 6ip цайрет пен урейдщ цою колецкем торлап кета.

Eni колы байлаулы, жарасынан дан кет!п жэне ке- шейден 6epi 'узбей шанышдан аурудыц азабынан ощ кейлдор тартып, ажары сынып калган Мецджерей Абы- лаевтыц не штеййнш шамалай алмады. Арбаныц кал- канына тацып-такып тастаган Фроловский мен eKi ба- лага кезек-кезек карап жендеттей тушлген жандардык жетелеу1мен о л корапты тарантаска мшдь Цасына ЬСул- шанды отыргызып, ж азалаушылар арбаны да, таран- тасты да селеннщ шейне карай ж урй здь Арбаныц ыргалган тынышсыз ж у р !й шайдап, суй- енер колы байлаулы Мецдшерейдщ жаны енр.1 бурын- гыдан да жаман кинала бастады. Оныц оц жак жауы- рынныц кебеы мен топшысы жыртылып жаткан сияд- . танды;' ол катты TideHin eKi козш тас кылып жумып алды, далайда шыдауга, радымсыз жандардьщ алдын- да сыр б1лд 1рмеуге тырысты. Абылаев курбанга ш алуга арнаган жандарды узак |журйзбед1: селеннщ ец т е т ю уш нщ дец!нен оте 6epici- мен кел1ктерд1 токтатты. Сонан соц Фроловский мен eKi бала тацылган арбаны жолдан шыгарып, е лу да- дамдай жерге койды. Сойти де 03i iarepipeK шыгып: — Сапка тур да, кылыштарыцды суыр!— деп ко­ манда бердь Жиырмадан астам атты жазалаушылар ею-егаден й зЬ йп тура далды да, кылыштарын дынабы- нан суырып, аттарыныц й згш ш тежедь — Шабыцдар байлаулы уш еуш !— деп айгайлаган eKiumi дауыстан кешн арбада адам K03iH тодтата ал- мастай зулымдыд басталды. Арбаныц eni жагынан 6ipiHeH соц 6ipi шауып е й п жатдан жазалаушылардыц цылышы байлаулы жан- дардыц «Kipm» ейп денесше де, сартылдап арбаныц цалцанына да согылып жатты. Тарантаста отырган Кулш ан ещреп жылап ж1берд1 де, даеындагы Мецдше­ рейдщ ауру иыгына бейн басты — оны кушацтап ецЬ реуге ек1 долы артына байлауы болды. Эйелдщ дула- гына Ыдатайдыц «апалаган» ащ ы » даусы есй лген сияд- танды... 319

Yin адамды арба уст!нде турап тастап, панды дол офицер артына цайырылмастан женен берд]. Ол Мец- джерей мен Кулшанды бул жерден TeaipeK алып кету- ге, Жымпитыга «аман» жетшзуге асыцты. Цорага шапцан цасцырдай тун нншде бас салган Абылаевтыц опасыз цылыгына цаны цайнап Хамм атын тынымсыз тебше бердь Жан ушыргандай 6ip же- л!п, 6ip шоцырацтап, цус жолыныц суйр!к цуйрыгынан мацдайын аудармай отырып iarepi умтылумен болды да, ол цысца тунщц цалай eTin кеткенш де бишей цал- ды. Шыгыс жацтыц боз жолацтана бастаган жиегше уштасып, 6ip кез Ацадырдыц жайын жон cineMi кезге шалынды, кешжпей цоцырцай тартцан 9ж1 агашыныц шошац Te6eci де булдырады. Тастай цара тунде царта цыртыстанган жондардыц белш шамамен басып eTin, жолсыз компассыз Богдановкага туп-тура келгенше ол цуанып кетть Тац cepi шацта, керуендей мзШп, село- ньщ yftaepi кезге аныц шалынганнан кешн оныц ойы да турацтай бастады. «Буларга царсы аттану керек. Ца- шангы буга 6epeMi3. Цолда K33ip куш те бар, цару да бар... Турмеде отыргандарды босату к,иын болса болар, ал мына Кара Обаныц жершен шыгып кетпей турып, Абылаевтыц цолынан Мецджерей мен 9Mipfli цалай да айырып алу керек»,— деп туйд1 ол ушы-циыры жоц шашыраган ойларын. Сейтп де, eci атыныц inrepi кет- кен ерш Kepi ысырып, айылын цайтадан тартпацшы болып Эж{ агашына бурылды. Алыстан нысана етш бет алып келген агаш оц цолда он шацты саржандай гана жерде едк Ол атыныц мзгшш бурып улпрмей-ац ор ншнен eKi адам тура келш, мылтыцтарын кезене цалды. 1лк1 минутте селк ете Tycin «тагы не пэлеге кез- десмм?» деген урейл1 ой келш цалса да, мылтыцты жандардыц турш Kepin Хаммнщ кецШ тоцырай баста­ ды. «К1мс1ц? Ка® жацтан келесщ? Не жумыспен жур- 120

с1ч?» деп жацбырдай жауган сурацтарга жекелеп жа- уап цайырмастан: — Штабтарыца алып бар. Ерекше мэл1мдемем бар айтатын. KiM екешмд! сол жерде бшерслцдер,— дед1 Ха- KiM ед1рейе сейлеген жар. жЫтке. Бурын кермесе де булардыц Белая жШттер! екенш ол тшнен де, кшмшен де, царуларыныц туршен де жадсы ацгарды. Белшде патронтажы жод, сопиган дур винтовка кетерген'шаруа кщмд! украйндыдтардыц ат- ты казак емес екеш езшен-езЬад KepiHin тур efli. — 0зщ тшенбесец де штабда алып барамын. Бо- йыцда чару болса 6epi бер,— деп буйырды жас жМт, дашып кете ме деп Хашмшц мзгшш берш устап. XaniM кулш : — Баланыц ойыншыгындай кццкене алты атарым бар efli, жолда одан да айрылдым. Царуды ездерщнен алмасам, кэз1р дуралсызбын,— .дедь Хашм шынын айтты да, 6ipa4 оныц езу тартып кул- генше риза болмай, екшип адам: — Жэ, жэ! Эзишуй барган соц айтарсьщ, сейлесуге уадыт жод, алга туе!— деп жарлыд erri. Жас жШт.пзгшшен жетектеп, eKimuici мылтыгын кезенген Kyfti соцынан epin, аттылы Хак1мд1 eKi жалу селога айдап келда. Селоныц ycTi жым-жырт; цыбырлаган не 6ip жан, не 6ip мал кезге туспеп efli, ал жанындагы Терецсайдыц inii даптаган адам мен толган а'т-келж екен. Хашмшц кезше буин осы мацдары ел Teric жиналып, Терецсай- дыц шпнде думан-базар ашып жатдандай KepiHfli. Ол мэн-жайды euiKiM тусшд!рмей-ад удты. Сай iuiiHfleri ду- мырсчадай чыбырлаган адамныц 6opi тойра жэ бол- маса базар базарлауга жиналган жандар емес, долда- рына чару устап ат-сайманымен келген, бестен, овнан топ-топча белшш, алатацмен урысца дайындалып жат- чан чарулы 40л екеш KepiHfli. Сай йцше туспей eKi жауынгер 6ipi жетектеп, 6ipi айдаган куй! XaKiMfli дабадта отырган eKi адамга алып 321

келдь Ею адамныц 6ipi Сацыпкерей, 6ipi Эбд1рахман екен. Аттан ceKipin тусш жалма-жан цагаэ- усынган Хаюмда цолынан устай алды да, Эбд1рахман: Бала, ецщ цашып кетши, жау отрядына ушыра- сып цалдыц ба?— дедь Сойти де оны айдап келген ею жЫисе «журе берщдер* деп басын изедь Хаюмнщ ез адамы екенш бш п, жацагы ед1рейген жас жшт «ке- mip* дегендей жымия кулш, басын ида де. Kepi буры- лып кети. — Жоц, Эбеке, отряд емес, ели анау кунй суркия офицер тунде ацдып турып бас салганы... Мецкецд1 устап кеткен. 9м1рд1 де,— деда Хаюм езшщ оц жац санына царап. Оныц кезше 1лесе 9бд1рахман да шыл- цып шалбардан етш Хаюмнщ етж цонышына цуйыл- ган цанньщ i3iHe цадалды.— Ауыр жара емес, цуып атцан оц санымды жырып кеткен, суйек аман. Б1рац узац кун ат!*ycTiHeH туспегенге ме — аягым уйып, бас- тырмай цалыпты,— дед1 санын цолымен демеп устап. ■— Тоцта, тоцта,— дед1 9бд1рахман оныц сезше аныцтап тусше алмай: офицерщ юм? Цайдагы сур- ция? — Анау кунй жан сауга 6epin босатцан опасыз Абылаев... XaKiM тжтеп цараган Эбд^рахманныц отюр козшен жуз1н бурып окетй де, юнел1 адамша, cesiH бшрмей томен царады. 9бд1рахман да ойланып цалды. — Сонсоц,— дед! ол аздан кейш. Хаюм влецп поселкесшде болган тунг! уациганы айтып 6epfli де, соз аягында: — Ана Орал турмесшде жатцан басшыларды боса-: тып ала алмасац та, мына антын бузган Абылаевтыц цолынан Мецкец мен 9Mipfli айырып алуга Kiel шыга- рыцыз. Мен бастап барайын. Он адам болса жетеДц Эбеке, цалай да Kici белйцз,— дед!. Циылып, илек етш, жолдасына жаны ауырган п!- шшш Kepin Эбд1рахман оны аяп кети. — Сабыр ет, сабыр ет, шырагым. 9Mip жолдасыц 322

аман, анй цыр басында карауылда тур. А л Мецкецд! устауы, эрине ауыр каза... Апырм-ай, шыгасыга иес1 басшы деп, орын взгерт дегенге кенбей цойып едь Мен кеше гана сол жерден кет деп, илек етш ед1м... Енд1 м1не, кэз1р оны жау колынан босатуга мурша да келмей калды. 1стщ киынга айналганын байкайсыц ба, ана Алексеевоны ^ызылуй басшылары тунде ертеп яибер- fli. Кердщ бе, туйнш, эл1 басылган жоц,— деп Эбд1рах- ман куншыгыс жакка парады. Оган biece мойнын бур- ган Хаюмнщ кезше таркаган булттай тарамданып, алыстагы акшыл тутш рана шалынды. Кезш каншама цадап караса да кунд1з бэсецсш калган от жалыны оган кершбедь— Enfli мына Богдановканы ортеу ушш жау осында келе жатыр. Жалгыз Цызылуйдщ гана бае кесерлер1 емес, Оралдан шыццан казак отряды да ана кырдыц астында жацындап калды. Eici жацтап тшспек- mi. Б1здщ куш керсететш1шзд! жау жагы есип калса керек. BipaK кебшщ жанын жаЬаннамга ж1бермей 6i3 де табан жылжытпаспыз,— дед1 Эбд1рахман. Сойти де ол Хашмнщ берген цагазын окып шыгып, оны касындагы ундемей тыцдап отырган Сацыпкерей- ге усынды. Оралдан казак жуздйч, Жымпитыдан султан Барон бастаган жазалау отряды шыкканын Совдеп мушелер1 KyHi бурын есйген-дь Жэне жаудыц Богдановкага бет алып келе жатканын бшш, большевиктер де бар куши осы селоныц туб1не жинацтаган болатын. Кешеден 6epi жагалай жатцан деревнялардан ячейка Mynienepi мен ашынган шаруалар агылып келш жатыр едк Олардыц колына анау куннен 6epri тапцан олжа кару-жарац те- ric улесйрйпп, эскер тэрйб1мен бол1мшелер, взводтар жасакталган. Селоны орап жатцан eai узын, ез! терец сайдыц eKi HiHiHe eKi пулемет орнатып, ыцгайлы жыра- ларды траншеяга айналдырып, жагалай атцыштар жатцызып, тун1мен коз ммей шыццан Иван Белан Ха- KiMfli кере салып 6ip шеттен ол да шапцылап жетй. Се­ ло жацтан Парамонов пен Довженко, казак жшттерг- 323

нен басцарып журген Мырзагалиев те келдь Хашмшц екелген цагазын енд1 6opi жиналып оцып, Дмитриевич ceeiH талцылады. Цосымша ез атынан жазган Зубков- тыц хабарына езгеше мэн 6epin: — Е, солай, атамандардыц тынысы тарайган. Эл! де тарайту керек, жолдастар. Мына келе жатцан кара- тельдершщ ту’мсыгына цан жалатып ж1беру керек. Дан жалатпай болмайды, жолдастар. Сонда Дмитриев айт- цан жаппай бостандыцца жол салынады, жолдастар. Иван, цалай, жЫттерщ дайын ба? Кавактар цылыш- тасуга кумар, екшндеп умтылады. Тайынбау керек,— дед!. Парамонов ap6ip сезш шегедей цадап, Беланга дарап сейлеп. — Атцыштардыц жатцан жерш жагалай журш ца- рап шыцтым. Пруссиядагы траншея сияцты, ауган жоц. Казактардыц мойнын узбей, 6ip хлопец те кетн ше- гшер емес, Петр Петрович. А л пулеметпйлердщ мен e3iM касында боламын,— дед1 Белан честь 6epin. Bip улкен шайцасца жау жарагын цамдап жатцан мына журттыц цобалжыган Typi, жуздерше имандай уйып царайтын басшыларыныц ерлш сездерц тойбас- тар шацта омырауын ашып тастап KipiceTiH Нурым сияцты екпшдёген узын Беланныц цимылы Хаммге цатты эсер етй. Оныц кеше KyHi бойы цалада тынымсыз жупрш, тунде уйцысыз ат устшде тецселш, аягы уйып, шаршап цалжырап турганы — 6api есшен шыгып кет- Ti. Дуб1лген жандармен 6ipre дол устасып, icKe арала- сып KeTKici келдк — Жолдас командир, мен жэрдемдесешн. Жаудыц алдын барлауга Эм!рд1ц цасына ж1бер1ц1з,— дед1 Ха- KiM Беланга жацындай тусш: Белан оныц езше 6ip царап, й з п т цацтарулы, дара терге малынган биёсше 6ip царап басын шайцады. — Дем-ала тур, басца да ic кеп. Мальппканыц K33ip e3i де шапцылап жетедь Сонау цырдыц бауырында, кердщ бе, царауыл царап тур,— деп Белан батыс жац бетке кезш тшй. Сойти де ол алысца цадала царап сэл 324

бегелгеннен кейш, жалма-жан мойнын Kepi бурып ал- ды.— Бэсе! Шакырмаган конацтардын; тебей де керш- дь А л мен кетйм, жшттерд! iCKe дайындаймын,— дедй Цагаз ок;ып, icTiH; жайын кечейп отыргандар тепй- нен турегелд1 де, Белан к,араган батыс бетке карай ка- лысты. Белан атына MiHin алды да, сайдыц цабагымен, еч uieTKi атчыштарга карай шапты. Ол шауып келе жа- тып алыстагы Улкен децшц басынан кылт eTin 6epi тускен аттылыдан кезш алмады. Аттылыныч сочынан алдымен eKeyi, сэл кеййпрек уше-yi катарласа шапты. «9 , к¥тыРган итйч балаларын-ай! А ч куган сиякты. Ел1рш кеткен. Эм1рд1 куып келедь Цу! Цу! Керсетерм1н мен саган КУУДЫЧ калай екешн!»— деп тштенд! Белан. Дечнен темен кулаган бул аттыларды Теречсайдыч кабагында отырып карагандардыч 6api Kepfli де, эрк1М ез орнына карай жупрктй Мырзалиев сайдьщ куншы- гыс жагындагы ез жтттерше кеттй Парамонов пен Эб- д1рахмандар тоган тубшдеп ат-келж жанында турган кальщ адамдарга карай аячдады. «Бул кашкан аттылы KiM екен? Элде Беланньщ кэ- 3ip e3i де шапкылап жeтeдi деген 9Mipi ме? Казактар куып жетсе турап тастайды гой KiM де болса» деп ой- лады XaKiM, атын темен, сай шине Tycipin байлап, e3i Кайтадан кырга карай тырмысып келе жатып. Деч басынан томен карай шапкан аттылы 9Mip ед1 де, ал оньщ сочына тускендер казак жуздЫшч алда келе жаткан барлаушылары болатын. Кектемнен 6epi загипт! экейшч касынан узак кете алмай зыгыры кай- нап келген 9Mip, кешеден 6epi, томагасын сыпырып алган бурмттей жаутачдап едь Ол сай пшндеп icTiK 6api im пыстыратындай-ак, кецге, жазыкка умтылган болатын. Цоярда коймай астына Цапи Мырзагалиев- й ч атакты жуйрш кара атын сурап MiHin, ол тачсэрщен карательдерд1ц кай шамага жеткенш барлап келуге кеткен едй 325

5 Улкен Дец Богдановка селосынан ж ет шацырым жер-д1. Ол булшл аяцмен журш отырып децнщ устше кун уясынан шыга бергенде кетерЪвд де, ат устшде ту- рып жан-жачты кезбен шолып шыкчан. Ертецп ауа цандай мелд1р. Айнала атыраптыц 6api сагыммен кете- Pijlin самсап келш жаныца тура цалгандай. Жайыч жа- гасындагы селендер мен ер!ске чарай чыбырлаган мал туныч судыд тубшде жатчан уп-усач цоцыр ала тастар сиячты, жыпырлап жатыр. Жуыц мацда не топ;ганган, не чадау-чадау журген бейсеугг жанныц цыбыры кезге йчшбегеннен кевдн, 9Mip атынан тусш, шылбырыныц ушынан устап кекмайсага етбеттеп жата кетш едь Бул жердщ сиректеу шыччан боз жусанымен аралас аццы- ган ки1к отыныц исше е л т п , оньщ чанша уачыт жат- чанын, не ойлап, чандай циялга жузгешн кш б1лсш, эйтеу1р 6ip кез Эшр басын тез детерш алган. Ол арча беттеп жщш ке жылганыц бойын чуалап, жалгыз аяч жолмен шубырган малдай тырна пзбектенш келе жат- чан адамдарды KepreH-fli. Жылганыц 6ipTe-6ipTe т'аязда- нып, децге жачындап келш бйкен жер1 жарты-ач ша- чырымдай болатын. Булардыц атты казак солдаттары екенш 9м1р б!рден ацгарып, unci сэтте журеп аттай ту- лап кетш едк Б1рац тапчыр 9м1рдщ журеп, цорцып-са- сып жулцынбаган — бойтасалап ацдып келе жатчан адамдардыц чайта жачындай тускеюн кутш лутлде- ген. Ол дец басында турган жалгыз атца жане цасын- дагы чылтиып отырган юшкене адамга, тацданг.андай кез тшкен жауларыныц ен бойын тепе тшткендей бол- ды, булардыц иыгында да, ер цасында да шген винтов- касы байцалмады, ал ездерг тоцтай цалып, пзйндер^н тежеп, езара 6ip пэтуага келгендей, сэл гана бегелш, цынаптарынан суырып алган цылыштарын ап-аныц Kepfli. KipniK цаццанша болган жоч, аттылар цатарла- са ле к т п , децге — тура 0Mipre царай умтылды. ©Mip де жалма-жан узецыге аягын салды. Ол ер успне fliK 326

ете калды да, тацымын жиды. Б1рак каша цоймады,— тамашалаган адамша желе-булмлдеп келе жаткан туй суык, жандарга тейпе парады. 9 дегенше болмай арала- ры муше алып кашарлыцтай-ак жацындап калды. Сан рет тура умтылып, муше алып кашып, агып алга шы- гып кетш уйренген кырдыц бозбаласыныц бул жолы да делебей цозып желпше туей. Цара аттыц сыры мэл1м: агыны катты, ап дегеннен-ак ол канша аттылы болса да алдына шыгып журе беретш. «Тоцтай тур, бэлем, мен сендерд1 ок, бойы озып отырып, пулеметпйлердщ уетшен Tycipin, орга жыгылган епздей сулатайын. Цы- лыштарын жарцылдатып ел1руш кара иманыц куйпр, безбуйрек, коркау каекырдай сай жагалаган малгун- дар!» деп ойлады 9Mip, атыныц басын селога карай бу­ ра берш. Сейтй де ол: «Осы к¥Ргырлар тура умтылса ат бауырын жазганша куып жетш жазым етш тастар» деп кара атты тебшш калды. Такыммен ойнайтын жа- нуар шу дегеннен-ак жерд1 жем1рш ж1беретшдей умтыл- ды да, 6ipaK пэрмендетпей, тежеген йзпнге суйенш аяк- ты топ тастап, тайойнак шабыска салды — ол бейне кыр керсеткендей жау кезше келбецдей тусть Басында жортак журкшен кокактап келе жаткан казактар каш- кан жанды Kepin куа женелдь Эудем жер шапканнан кешн Эм1рдщ соцында тасыр да молайды, кику да ку- шейдь Ол артына жалт карап еды омырауы есштей 6ip торы ат баскаларынан уздж шыгып аркан бойы жер бастырмалатып келш-ак калган екен; алга карай емше тускен казактыц папак берм тундштей желшлдеп, цо- лындагы камшыша ушрген цылышы кун кезше шагы- лысып келедь Эм1рдщ кулагына казак атыныц ырсы- лы мен зуылдаган кылыш дыбысы коса шалынгандай болды. Ол такымды цысып, йзгшд1 босата берд1 де, ка­ ра аты ем аягын шецгелдеп cepnin цулдырай женелген косаякша зымырады. Ызгыган желмен жас толып Онирдщ кезше жер-дуние булдырап кершдк.. KepiHiM жерден кез айырмай карап етбеттеп жаткан Белая eflipreH жаудыц кара аттылы Эм1рмен куйрык- 327

таса чалганын Kepin жыландай жиырыла туей. Оныц ар^асы цурыстап кетт!. «Шынымен жете ме, иттщ бала- сы?.— дед! ол т!стен!п, Эм!р мен казактыц ек! ара- сын кезбен елшей бастады. Б!рац eKimni минутта цуу- шы мен цашушыныц аралары алшацтай туей де, езде- pi едэу!р жер 6epi келш цалды. TinTi казактардыц кешщректег! ушеу! де Терецсай мен Улкен Децнщ ек! арасын чусырып тастады. — Жуз елу чадам жерге келмей атпацдар!— дед! Белан атцыштардыц цасына жупр!п кел!п.— Наумен­ ко, сен дыбыс берме, пулеметйз-ач булардьщ сыбага- сын берем!з, учтыцдар ма? Царсы алдынан чаша женелген 9м!рдщ барлаушы екенш сезш соларга жетшзбей оны устап алгысы келд! ме, элде аттарыныц жуйржйгш сынагысы келд1 ме — KiM бьлсш, эйтеу1р чылыштарын nipin ел1ре шапцан казактар Терецсайдыц чабагына тез келш чалды. — Малышканы етшзш ж!бер!цдер де, казактарды алыцдар оч астына!— деп айчай салды Белая, орнынан тура келш. Жарчабачты шынтачтап, элдечашан жауды цара- уылдыц ушына алып жатчан атчыштар мылтыч шаппа- сын тартып-тартып ж1берд! де, чатар шыччан он шачты гурсьл жерд1 солч етмздь Улкен балычтыц торсылда- гындай ач отауланып бурч-бурч ете чалган тутшшц арасына алдындагы улкен торы атты казак ат-маты- мен тоцчалач асып суцпп кетй, екпшмен оныц устшен чаррып кеткен екшпи аттыц ивы алдыцгы жолдасымен чосылып жерге жумарланып чалды. Буларды кёре са­ ла йзгшш бурып улпрген ymiHmi казак ойчастап бу- рылып Kepi женей бергенде Беланга таяу жатчан ат- чыш тура оныц атын оцца ушырып ж!берд!, казактыц 03i 6ipHeme метр жерге домалап кети. — Царацасца тебеттер, мен сендердщ экелерщн!ц керш кездерще керсетешн...— деп Белан езш-ез! тоц- тата алмай 6ipece пулеметш! Науменкога, 6ipece цатар- ласа жатчан сай чабагындагы атчыштарына жупрдь 328

Дара атлен агызып келш сайдыц iiuiHe тусш кет- кен 9м1р бэйпден келген, адамдай алыстан орагытып барып тоцтап, атын желге карай аяцдата бастады. Ол кепке дешн еняпн де баса алмады, ешюммен сейлесе де алмады. Жуйрш касына барган XaKiMre, танымай- тын адамша, тосыркап парады... Бул кезде децнен 6epi Tycin селога карай ойыскан атты казактар eKi канатын кец жазып каптал келе жа- тыр едь Олар мылтыктыц даусын да, умар-жумар бол­ тан барлаушыларын да байкап калды, 6ipaK кус аткан мергендердщ жеке-жеке шыккан тарсылындай бул шш- кене шайкасуды елеместен токтаусыз inrepi заулай бер- fli. BipeH-саран шыгынга булар бегелетш де емес, ейт- KeHi ете кеп, ете екпшд1 едк Оралдан шыккан атты ка­ зак жуздтмен косылганда бул султан Ьаронньщ отряды еш жузден де асып кеткен-дь Тунде келш и е«з жаткан дэрменйз Алексеево селосын оп-оцай ертеп, карусыз катын-баланы бостырып яибергеннен . кешн, тереге Богдановканы жок ету аса киын кершбеген. — Жузбасы мырза, кердщ1з бе, мына бузылган хо- холдар карсылык KepceTKici келед1 бшем. Б1зд1ц же- ц1мпаз атты казак улдарыныц eHepi мен epniriH керсе- тетш сагат туды. Цалай деп ойлайсыз, жалац кылыш- пен атакалап 6ip урешн ушырып берсещз, калганын б1зд1ц жМттерд1ч ездер1 де жайластырады,— дедк от- рядтыц алдында келе жаткан Карон тере. — Жалач аяк хохолдар тупл, Кайзерд1ц acKepi де казак кылышына шыдай алмаган. Bip батальон карсы турса да Kaeip мен ж уздтм е шашлыктай туратам,— Дед1 жузбасы, султаннан да астам сейлеп. Сейти де ол селоныч сыртындагы Теречсайга eKi шакырымдай жер калганда отрядына команда бердк алдында кайрат кер- сетер жан болса екпшмен келш жапырып тастамакшы болды. А л Ьарон тере кейшп жактагы ез жЫттерше бурылды. Тус-тусынан кез тжкен Совдеп штабыныч адамда- ры атты казактардыч бул ниетш б1рден тусшдк Сайдыч 329

еюннп жак; иш!ндег1 пулемета жалма-жан 6epi экелш Науменконыц часына орнатты. Адамныц Ke6iH де пу- леметтерд1ц тубше топтады. Жауынгерлер де, басшы- лар да птнеи тынып, дауыл алдындагы орманша туне- ре туей. — Жэ ел!м, жэ eMip! Б1здщ iciMie эдш ic, жолдас- тар!— дед! Парамонов пен Эбд!рахман жагалай жу- pin — Цорчу-урку болмасын. Тек чана мына командир Беланныц aMipiH тычдачдар!.. Сай терец болганмен жацындап келген атты казак отряды тоганныц аргы жагындагы шогырланган ат пен квлштерд! кердь Б1рац сайдыц цабагыньщ нач астын- да,— екпе тусында, жагалай жатчан чызыл жауынгер- лерд1 де, жыра йпшдега буркемел! ею пулемета де бай- чай алмады, тапт, оны бар деп те ойламады. Тек чана топталыцчырап келген чалыц отряд мезетте сершпедей жазылып, жарты шакырымдай жерге ендеп Kerri. К^ы- лыштары самаладай самсап казактар birepi умтылды. Цичулаган шабыс басталды. Мыцдаган туячтыц дy6ipi чулац тундырарлыч 6ip дуреш чаптатты да, кунге ша- гылысчан атты казак чылышыныц жарчылы кезд1 тш- теп чаратарлыч болмады. бзшен e3i чалшылдап кеткен Белан чаз-цатар йзе цосып шауып келе жатчан казактардыц алдындагы жузбасы офицерге жутып ж1беретшдей чадалды; узен- rire нпрше кетершш, ею жагына кезек кез тастап, ол шиыршьщ аттырып жецш ушрген чылышымен басча- лардыц делебесш цоздырып, дем берш келе жатчандай кершдь Аралары eKi жуз, жуз елу кадам. Енд! 6ipHe- ше секундте ат туягыныц астында езшп, жаншылып цаларлычтай-ач жер... — Науменко, Кобец, борат пулемета!— деп узын Белан орнынан ушып тура келд1 де атчыштарга:— Атыцдар!— деп айчай салды. Сансыз мылтыч чос пулеметтщ тырылдаган унше жамырай чосылып айнала ыц-жыц, тозац, мен тутш, тарсыл мен куреш, айчай мен дуб1рге толды да Kerri. 330

Каэактардыц алдыцгы сапы unci сэтте бауша жапырыл- дыт да, ал жыгылган атпен адамныц уймелеген шогы- рын уздШмз бораган ок жым-жылас етш жусатып са­ ла бердь Аздан кешн уржкен к;ойдай дур етш казак uie6i Kepi ойысты. Bipai$ ок жететш жердей сытылып шыццанша жубын жазып, бет-беимен цашцацтаган жауды Беланньщ аткыштары enfli топтамай-ац 6ipiH- деп кулатып жатты. Bip кез кешн сайдан интернаци­ онал уш шьщты да, бейне 6ip цолмен кетергендей, Кы­ зыл жауынгерлер избек-избепмен мылтыктарын ке- зеиген куш, кырга кетерше бердк.. Eiciiuui кпаптыц соцы

МА3М¥ НЫ ШЫЦДАЛУ Yiuiiuui бел!м Bipinmi тарау 4 Екпиш тарау 59 Yiuiiimi тарау 96 TepTiHuii бол!и Bipiuuii тарау 145 EKiumi тарау 182 Ymiumi тарау 221 TepTiumi тарау .....................................................248 Bcciumi тарау 263 Алтыншы тарау ...................................... ' . 282 Жегший тарау . . . .. • • • • •. 308

Хамза Есенжанов ЯИК — СВЕТЛАЯ РЕКА ТРИЛОГИЯ КНИГА II Редактор С. Умишееа Художник К. Тлегенов Художественный редактор Б. Аканаев Технический редактор Б. Карибаева Корректор 3. Кузекова