Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

А м а н к у л Ж а м алга жаны ашып. Оныц Ж ам алга сон- шама неге жактасканын, нитей Ехласты дэлелы з айып- таганын тусш у киын efli, 6ipan; кейде адамныц шш! сырын ж узш е 6ip караганнан да с е з т цалатын 6ip га- жап кезецдер де болады. Е хлас Ам анц улды epTin бэлнестщ ауласынан алып шыкты да, оцашалап елfieri -болган эцпме-жэйтт! кал- дырмай сурады. Сойти де о л Ам а н кулга eui6ip жауап Кайырмастан: — Y fire бара бер. Мен кешке карай оралармын,— дед!. О л ат-арбасына мш ш Барон султанныц кецсесь не келш узак отырып калды. К ун екшдше таялып калганда гана Ехлас ЫИдерть нщ бойындагы ак косты, улкен ак отауына келш жет- Ti. Оныц ж узш де элденеге ренжшен шшш бар едй Ол пйнш суы т журшпен келш отырган агасы Нурышты -кергенде урейл1 ceaiMre айналып кетть — Шук1р!— дедь О л елден келген ж т т т е н атасы мен енесшщ, кай- нагалары мен абысындарыныц амандыгын сурамады, А м анц улды ц шубырта есен-сау сурасуына жекелеп жа­ уап та цайырмады. Сол жуындырып жатцан баласы- ныц бей-цолын, аягын ж ез шылапшынга салып сабын- дап ж уы п болып, алацанында кораздыц суреи бар Кы­ зы л ж иекп казан сулгМ м ен суртш, таза кейлек кип- 3in, казан ж актагы улкен болскей кроваттыц устше отыргызды. Ж асы тертке’ жаца гана шьщса да бала ете бой- ш а ц — бшк кроваттан салбыраткан аяктары жерге шакка тимей тур. Ж эне онЫц мацдайы да кере карыс, сопак бет, ж агы уп-узын. Келденец Kicire ересек бала- ныц б е и сиякты, карауга ел!б1 ipi. — Нартай, улк ен болы п кеп п сщ гой. Ой, ж ш т м , Е хлас агамнан аумагансыц,— дед1 Ам а н кул оган шын тац калып. Оныц ойында баланы сылтау кылып, Ж амалды сезге тарту ниеи де болды. — К елм ей ж аты п неге суылдайсыц? Баланыц шм- ге тартцанында сенщ цандай жумысыц болып калды? Б у л Е хластыц баласы емес. А й т а бар ана баркыныца, Нарж ан мына ез^мнщ балам. Баркынныц бнреушщ де ж ум ы сы ж ок мунда,— дед1 эйел б1рден тойтарып. А м анкул не дерш бшмей дагдарып калды. Тесек ус и н д ег! Нарж ан оган 6ip карап, шешесше 6ip карап: — Суылдама!— деп Аманкулга кабагын туйдь Б ала б ул елден келген «тан ы с» ж ылкышыга шешесЬ 250

нщ цату унмен жаратпай сейлегенш жацсы сездь — Мэссаган! Муцым, ац жецеше, маган ренжйен- дей... Ам анц ул С93ШЩ аягын жутып, сацтана бастады. 9йел ундемедй Екеуг й л катыспай 6ipas отырды да, анасы баланы тесекке жатцызып, шешшбестен 6ip цы- рындап цасына e3i де цисайды. Наржан анасыньщ ба- сына тартцан ак; ж!бек шарцатын ысырып Tycipin ж1берд1 де, жубатцандай, бейн, цасын сипалап мой- нынан цушацтады. ...The мшездеу болганмен Ж ам ал бурын мундай емес efli гой. Мынаган 6ip нэрсе болган. Аш ыц сойле- cin, кез1 келгенде эзшдесуден де цашпайтын. Kjaeip га- жап, муцым, езге эйел сияцты. Севшщ KecipiH кара: «Барцынныц 6ipeyiHin де жумысы ж ок м ун да»,— дед1, тап бупн баласын Баркын тартып алып жаткандай! З Ш бар сез. Булга сез! Эйелдщ айтар ceei емес. 9cipece одыган улкен эшм адам Ехластьщ эйелк.. цалай-ца- лай сейлейдП «Ехластыц баласы емес» дейд!, iMM! Б ул сезйда Ш угы л есйсе? BipaK Ш угылдан муныц туцы- мы да кем туспес! Дыгалдар гой иттер 6ipiHe-6ipi жел- KeciH куд!реййп жататын. 1мм... цызыц... Ам анкул эйелге байкатпай басын шайкап, кезпйц астымен 6ip сэт карап отырды да, орнынан турып, сыртка шыгып кетта. Ехластыц эйел! Ж амал с ул у болмаганмен, суйк1мд1 гана, Kaeip жасы жиырма уштен жиырма тертке аяц басып, нагыз толыцсыган, орта бойлы, цараторы ке- лшшек едь Ехлас гимназияны 6iTipin, Пайтахыт-Пе- тербурга1 оцуга ж урейн жылы Ш угы л баласын жас кезшде айттырып цойган цалыцдыгына уйлевдДрш ат- тандырган. Ш угылдан да д эулетй адамныц цызы он ж ей жасар Ж амал он е й туйеге артцан жиИазы, цы- сырацтыц yftipi, 6ip дорба алтын, тай-туягы аралас 6ip цолсандыц кумйймён атацты Б ур к й й ц Ш угылы ны ц табалдырыгын аттаган-ды. Он eni туйеге артцан жук- тщ бастысы: алты цанат ац орда едь Оныц KepereciHin кездерь кок етшзген жерлерш кумй: буркеншгапен цап- таган, тацгыштары мен уыцтыц аяц баулары ж!бектен ызылган-ды. Сол уй Эл1 сол цалпында,— KHiei жылда жацарып, биыл осы жерде йгул1 тур. Отау бес канат, 1Пайтахыт-Петербург — Санкт-Петербург. 251

api кетсе алты канат болады. А л , Ж ам алды ц отауы ee­ rie канат ак ордалардан кещрек болатын... 9 pi жас, эрГ ерке ескен бай кызы жане оныц уетше экесш щ берген м ол енпйсш ала келген Ж а м ал баска келш дердей Ш угы лд ы ц сиырын сауып, сутш nicipreH жок. Отын ж агы п, к ул ш де шыгарган жок. BipiHini ж ы лы е л аузы на ерте Ш к к ен окымысты куйеу1мен 1лк1 айларын балкаймак еш рдщ бетшде ж узш етгаздь Мал- жанды болганмен вктем ата да бетке устар баласыныц бай калыцдыгын уй шаруасына бешмдей крймады. Bi- рак Ехласпен 6ipre сонау алы стагы сикырлы, жумбак inahapra к елш ш ж ур п зе -алмады. 0Mip дэмш алып бол- маган Ж а м а л да, алы ска сапар шегуд1 талап етпедк Ол айы ры луды ц ащы зарын да б1рден тарткан жок. Бай- к аусы зда к уз бен кыс е т п де, ж аз окудан Е хлас келдк А л а ж аздай кызык дэурен, ен ж айлау, ойын-сауык, сайран-шаттыкпен кундер байкаусыз eTin жатты. BipaK с о л келес1 к узде улк ен inahapra 6ipre ж уруге кол созган Ж а м ал eKi кабат болды да, ата мен ене, кайын ага мен абысын — бут1н ауы л болы п рухсат етпедй К елес! жы­ лы Наржан дуниеге келд!. Аякка тусау мыктап ш к п . Ж а с баламен Петербурда туру, узак ж ол ж уру — орын- •далатын арман болмай шыкты. Сондыктан Ж амал жыл кусы ндай Ехласты. тек ж азды KyHi гана eni айга, эр! кетсе уш айга гана колына кондыратын болды. Бул да сабыр ететш, кенетш жай-ды. «О ку м эц п емес, о л 6ip KyHi 6iTefli де, алдагы айырылмас тэ тп узак eMip бас- талады , кызыкты дэурен жетедк Нарж ан есед!, ауыз- бен к¥с тастейтан ец бакытты, салтанатты шак келе- д ь ..» Осы ум1т Ж а м а л га мызгымайтын api табанды, api ж акын, api берж , api к¥Д1ретт1, к у ш и суйеннн болды. BipaK кейде муцайып, сагыныш жасын баскалардан таса жерде б1лд1рмей сыгып алаты н; оцаша коцыр кештерде ыцырсып салган энмен гана шер таркайтын.. М ундай кезде босаган TiHfli ширататын, тез умытты- ратын yMiT — nieKeci токпактай у л ! Бес ж ы лга жуык узак уакы т ум1тпен вттИ... О зек и ертеп, iuiTi муздаты п ж1берерлж ащы ку- д ж Ж ам алга быЛтыр тап осы кезде пайда болды. У л ­ кен доктор болып келген Ехлас ауылга сокпай Жым- питыга асып к ет й де, екЬуш ай еткеннен кейш орал- ды. Онда да «кем ш р мен ш а лга сэлем беру уш ш » уш к унге келд ь Буры н ыстык кушактап, кысып суши, ба- лаш а ойнап ж уретЫ , «доктор болы п ш ы здан KyHi 6ip- 252

; к,алага алып кетемш» дейтш Ехлас б ул уш кунде ipre туру жайды «лэм-мим* демедь Бурынгы сырла- к улу, ойнау, алыста умыт калган сияцты. Кешу еншде агасы эцпме еткен кезде: tf^aeip калт етуге урша жоц. У й iuiiH ойлауга цаз1р шама келер емес. укш ояздыц докторлык жумысы, бэлнестщ жумысы, емствоныц жумысы 6ip ез1мде. Оньщ устше тагы да ятономия мэселеы бар. Жацында Оралга барамын. ; аратовца да ж урш кетуге тура к еле д Ь — деген сез- ■р жауды, толып жатцан мшдеттерд1 санауга саусац ! етпейтш болды. Буган ага да, эке де еш нэрсе айта 1 1ган жоц-ты. ...Тек биыл гана таза жерге уй Tirin, кымыз iuiin ip жаз уй тэрбиесщ керуге кендь.. Сонда да icTen жур- •ен ici мынау. вйелдщ кенет езгерш кеткен мшезш тусше алмай 1.манкул атыныц цасына келдь Ш ыбынсыз коцыр алкын жерде тер1 дегдш калган биенщ ерш алып 1 каксылап кантарып суытуга койды да, о л жататын li ericiey жер гзцею. «Коста карт жылкышы Карымсак- ! .ьщ айел1 болу керек, 6ipaK eai кунге кезге тускен кок. Ол кайда Kerri екен?» деп ойлады, epfli баска кастык ете, жонаны тесеп, бестекм оныц устше жай- .1П, жатар орынды ыцгайлап болып, шекпенш memin I есектщ устане койды. «Б у л калай, бу кудай аткан ка- ын ец болмаса кымыз да бермей жаткыза ма? TUip- йн, карпып асайтын 6ip шайнама болса! Ертецп КУ ‘ оалаптан баска тук нэр таткан жокпын. Жолдагьч ускен уйдщ •катыны да 6ip кегермепр екен, кездей остаганмен жас саумалдан ауыз типзд! де койды. iiiiK шурылдап турганда кезге уйкы келе м е?» деп айымдады Аманкул. Ол бэлш м : «У й ге Kip, Ам ан кул. !'амак iui! деп айтар деп умггтенШ какырынып, сщбЬ 'iHin, б1рнеше рет «бар екенш» ацгартып, тамагын да енеп койды. Bipa3 кутть Акырында уйге Kipin шыгу- ;?ы макул тапты. Есшке TeHin келгенде Ж ам ал оган карсы шыкты. .Кол берген болып Ам а нкул куйбелектей бастап едь — Kipin тамагыцды im !— дед1 Ж ам ал сол ш ка- ал унмен. Сейтт1 де e3i ошак басына карай кета. Ам анкул катты куанып кетть Жалма-жан уйге ба- сын суга бергенде оныц кезше алдымен тускен нэрсе 253

ОН ж ацтагы TOMeHipeK тоселгеи пара ала текеметтач ус- тш деп поднос, оныц устш деп улкен eKi тШ м нан мен сары май салган аян болды. Ол налай отырып на­ л ай бастауды ойлана нойган жон, улкен1рек кесекй майга батырып ж1берш, ауызды толтыра-толтыра eKi-уш рет нарпып алганнан кешн жан-жагына па­ рады... «Ш у гы лд ьщ уйшде ез1м ез болып жылцы бан- наннан 6epi eMipi мундай улкен кесек нан тиген жон. Еч нудай Hfli дегенде насып басындай нос берендш нан мен 6ip аланан май. О л да ж ы л нусындай. Кебше- се ан ipiMuiiK пен сарысу гой шайнама дегенщ : «Ж а- райсыч, Ж ам алы м ! Туртисач байыча турти, мен1ч онда араласар к уш м шамалы, май мен нанга, нымызга той- гы зсач болды... Эй, б ул нУДай аткан неге туртияды екен? Осыларга не жетпейд1 екен! Б ул нудай атнан eKi нолын ж ы лы суга малып отыра бермей ме. Бие сауатын, нымыз тс е т ш , от жагатын, тезек теретш, Kip ж уатын Kici бар. Бай — анау У й — мынау! Болскей креует... У стш е 6ip жатар ма efli eeiHin! Tepflin алды толган ны зы л ала кшем. Текемет, ши шлем, баснур, ж !бек уьщ бау. Ш ач тимеййн мынау — ан орда... Ба­ л а анау, мачдайы кере нарыс болып уйынтап жатна- ны. Саранау тупым, мундар!» деп ойлайды Аманнул, нан мен майды тауысып, аянтыч imiH эйел келгенше 6ipep рет ж алап та улгерш. Ж а м ал Kipin 6ip-eKi рет nice салды да, ишдеп тур- ган сабаны болмашы гана нисайтып едi, нымыз улкен керсенд! « л ы н » е и п ернектепп ж1берд1. «Жарайсыч, Ж а м а л ы м »,— дед1 о л тагы да шпнен, керсен нымыз- ды нос нолдап алып жатып. Н ан мен майга тойган адам нымызга нандай ачсап турады! Керсен анау-мы- нау тостаганныч екеу-ушеуше турарлын болса да, А м а н н ул мынтап eKi с1м1ргенде-ан тетеп 6epin таста- ды. А зд ап шайнап нойып, налганын ипй... —- Рахмет, ан жечеше! Бай бол! Балалы бол! Цо- сагычмен носа агар...— деп зулаты п бара жатнанда: — Болды, болды, суылдама. Сен1ч батачсыз да же- п п ж атыр,— дед1 эйел зешп. А м аннул жым болды. — ...Ана текеметтт алып астыча жай, далага.! Ба- сыча ме жастын- М ына керпеш тесен. Ан а Ехластыч шинелш жамыл... Неге eflipefte калдыч уршкен туйеше?! Ш угы лд ы ч тунымы очбаган деп, басна журттыч 6opi сондай гой дейшч бе? Жетед1 мен1ч керпем мен жасты- 254

гым мырзага да, жалшыга да!— дед! Ж ам ал тэкаппар пшпнмен. Ам анд ул ауыз ашпастан текемет, керпе-жастыдты душадтап, далага шыдты. Тодым тесеп, ер жастанбадшы болган А м а н д ул да- ра-ала текеметй кед еип жайып, жумсад дерпе, мамыд жастыдтыц устше келбей ту ей ; жатып алып о л жан- жадда кез ж1берд1; уйдщ дазан ж ад бетшде сэукеледей шошайып одшауырад йй лген дос тур; достан epi агаштыд тубш е шрген дой жатыр, ipi дара м ал ж од; дотан тед1регшде адам да кершбейды достыд шошад тебесшен саррыш тартдан шамныд элшз жарыгы Kepi- недь EciK алдында 6ipey дарад еткендей болды да, до­ тан жадтан дыбыс бердк «Е, бесе, доета адам бар екен гой. Мынау, дэуде болса Алпысбай гой, селекет басып дой кузетуге шыд- дан* деп ойлады Ам а н д ул дараддаган адам жадда кез й п п . Алпысбай дойшымен оныц сейлесуге аусары ауып-ад дети. Орнынан кетерш щ йрей 6epin: — Алпысбай, эу, Алпы сбай!— дед! о л адырындап, б!рад дос жанындагы адам еей р лж eTin дыбыстады. Цараддаган адам, дыбыеда дулагы н туре далды да, уй I. артына дарай едкейе тус!п, атын этап шадырган жад­ да дарай журд!. — Эй, бассайшы аягыдды, аманбысыд? Кешке да- j. рай сен!д дарад дай жадда батып к ет й ?—•дед! Аман- ! дул, аягын асыдпай басып жадындаган дойшыга. Цойшы Ам андулга селем 6epin амандасты да уей- | не шад ж угып далатындай, текеметйд ш ейн долымен сыпырып тастап, аладанымен дагып-дагып ж!бер!п I отыра бастады. I • — Иэ, Алпысбай, дай жадтан шыдтыд? Элде 6ip | жерге барып дайттыд ба? Кеште сен ж од едщ гой, бар I болсад соладпандай болып кезге тусер ед!д. Царымсад „жылдыда ма? Аман-есен турып жатырсыддар ма?-Кой- шы даракеледкеде уд1ле дарап, осы сенб!сщ, сен емес- п!с!ц, деген адамша, долын созд т жамбастап жатдан . Амандулды д иыгынан дысты. — Ей, сен не дып журс1ц тунделейп? Ж ай м а?— деп сурады дошлы Амандулды д ушы-диыры ж од кеп сурагына жауап дайырмастан. Алпысбай Амандулмен жасы шамалас, денес! ipi, Ам а н д ул айтдандай соладпандай ж !п т ед1. Б1рад оныд исайбасар, ер!ншек м!нез!не дарап Ш угы л дой- шылыдтан шыгармай дойган,— жумсауга ыдгайлы,

icRe шалымды, ершбейтш, жумысты квп штеййн жыл- нышылар мен жалшылардыц натарына досуга жарам- сыз деп тапнан болатын. Сондыцтан Алпысбай есешп ер жеткенше ной соцында к,алып дойды. Ж ум ы с болып келд1м, солдаттар MiHin кеткен аттарды ез1м тауып алып найтпасам, баснаньщ долы- нан келе ме! А л , Алпы сбай, не жацальщ бар? Не бо­ лы п жатыр? Ехлас агам иайда:? Ол уйше чонбай, да- лада нонып ж ур ме? Ж а м ал неге туртияды? Шмге аш уланып талагы таре айырылып отыр? Сейлеспейдй муным, экесш мен елйргендей. Сейлесе келш сейлей- fli, м е т ж ылцы бацтыруга 6ip e3i жалдап алгандай. Сонсоц, Алпы сбай, мен саган 6ip цызыц айтайын: мы- нау бэйбнпец аузына ту ск ет н сейлеп, сумдыц евздер айтты. М ен : «Нартай, ecin налыпсьщ гой. Ехлас агам- нан ауган жок, ей жйлт, кара муныц улкен болга- ны н!» деп efliM, « С е т ч Нартайда не жумысьщ бар? KiMre тартцаны саган неге керек? Бшгщ келсе, бул Ехластыц баласы емес. Бардындарыца айта бар* деп кекш отыр. О не дегеш? Мунысын Ш угы л есйсе 6ip шатац шыгары айдан да анык. Не жетпейдк тулдана- ды? О, тоба!— деп А м а н н ул жагасын устады. Алпы сбай жантая ту ей . Ол Ам анкулдьщ айтдан аттары женшде де ештеце сурамады; елдщ аманшы- лы гы мен ж аманшылыгы да оны онша теб1рентпедь- Bipai; «Ж а м а л неге туртияды!..» деген сезге о л елец ете налды. Айтары пшне сыймай, тыцдайтын тывдау- шысы болмай, Ам анцулды цолына Tycipe алмай бетен елд1ц ортасында жалгызсырап налган нойшы очпмеге орайласа кетй. — Оныч M9Hici бар,— дед1 Алпысбай, дыбысын ете анырын шыгарып.— Сен «Ж а м ал неге туртияды» дей- ci4 бе? Е хлас агач тонал алгалы жатыр, ан жедгеч... А н ж ечеше соган туртияды. Bipey натын ала алмай найгырады, 6ipey натын алдыч деп найгырады. Б елгШ гой жай, Амантай. Улкен эглмдерге 6ip натын жете ме? Олар с ет м ен мен емес ной. Biere 6ip-6ip натын да жетер едь T in w бар гой, шамалы жарым-жарты натын да же­ тер ед1 маган. Оларга 6ip натын аз. Сен чара, бэйбнпе мы нау уйде, тонал — иаладагы уйде, й п й , Ехлас сиян- ты адамдарга елде тагы да 6ip натын устауга да бола- ды. М алы жетед! натын алуга. Ехлас сешмен мен емес. Иаладагы нарагай ушне мынты Натын керек. Осы мен, Амантай, тачым бар: Ш угы л нажы неге тонал алмаган? Элде елш налды ма? Ана Айтолыш кемтр

алдырмады ма? Цой, Ш угы л оган дарамас. Соныц неге дос датын алмаганына иным жетпейдд..— дед! Алпыс- бай тацданып. Ол тагы да б!рнэрселерд1 айтдандай ыцгай керсет- й де, Ш угы л жен!нде Ам ан д ул не айтар еден деп жа- уабын кути. Ам анд ул к улш ж!берд!. — Эй, шамалы, жарым-жарты датын да жетер ед1 дейсщ бе? Далай жарты датын жетед1? Bip датынды eKire белш жартысын аласыц ба, элде б1реумён б!рле- cin ортадтасып аласыц ба? Егер екеу ара 6ip датын алатын болсац сен мешмен б!рлес. Саган мен диянат дылмаймын, упайыц кетпейдд— деп Ам а н д ул сыды- лыдтай далды. — Амантай, сен тэлкек дылма. Мен сезге шордад- !пын, сендей сезшец емеспш. М ен: 6i3re шамалы да­ тын да жарайды дегешм. Толы д милы болмаса да, аса би болмаса да. Сонсоц онша керкем болмаса да. Eci !j жарым-жартылап болса да деймш. Э.йтеу1р ертецд!- ! кеш сиырыцды саууга, шай дайнатуга жараса бола- ды. Тек урысдад болмасын. Сен, Амантай, дудай ат- I дан, бурып кетесщ сездь Келеке дыласыц. Дурыс. ! — Ойнап айтам, Алпысбай. Сешмен 6ipiKTipin д у ­ дай датын алгызбасын, мына кер будадай кужбан си- ■дыцмен, мудым, сен eKi датынга да не боларсыц... Ж а ­ райды, оны дой. Ехлас тодалды дайдан алайын деп жатыр? Юмнщ дызы? Суду ма? KepKi Ж амалдан де­ лай? Эй, бэсе, енд! тусйадм. Сол екен гой, Ж амалдыц «Вардыныца айта бар» деп балага дау салып жатда- ны. Бул кекайыл мыдты, TepKiHiHe тартып та кетуге бар. Сез саптауын кердщ бе,— «Ехластыц баласы емес, Нартайменщ б алам » деп. Эй, бэсе, 6ip шатадтыц барын Kipin келгеннен-ад сезш ед1м. 0 3 i дара сур Kici, бет! онан бетер сурланып кетшть Оцай сауда емес, кундес болу. Кундестердщ талайын Kepin журмш ...— дед! Амандул. — KiM дызы деп, мен дайдан бшешн экес!н!ц атын. •Осалды ала ма? 03i сиядты лектар деп келд1 гой. Да- рымсад. Далада KepinTi. Ехлас eKeyi Ехластыц арбасы- на MiHin келе жатыр'дейд!. Датын алса аган еенщ ала­ тын. Bi3re пайда жод. М аган пайдасы Ж ам вл жецгец- н!ц долы аш ылып кетп соцгы жумада. Kipcau болды — - nicin ж!бер!п сабаны, керсенмен беред! цымыады. Иан- ныц жарты табасын тутас устатады. Маган Ехластыц кене кейлеин, мына шалбарын (о л бутындагы шалбарга

царап цоиды) берд1. Тарлау. Сонда да асыл шекпеннен Т1ккен. Аты мауыты дей ме, б!рдеце деп ед!, умытып цалдым,— дед! Алпысбай. — iM-iM,— дед! Ам ан ц ул созып сейлеп.— Рас жо- март болган. Тура жомарт болтан. Бэйбш1ел!гш бйщ1- ре бастаган. Жацсы тоцал дейсщ бе, эй? Суду гой ша- масы! Ж амалдан да с ул у гой айтуы. Сенщ сезщнщ жаны бар, Алпысбай. Ш амалы цатын болса да дегенщ емес, жарты цатын дегенщшн; eai дурыс. Сен Жуме- кецнщ цыздарыныц айтцанын еспдщ бе? Журтца ма- к,ал болып кетть А уы лд а ж т т т е р аузынан тастамайды. Жумекецнщ терт цызы тезек теруге шыгыпты. Бойжет- кен улкен апалары цаптарын арцалап эрепрекке узап кетсе керек. Арбада цалган екеушщ idiuici айтады дей- д !: «Б!зден езге журттьщ цызыныц 6opi ырысты; ана Цулекецнщ цыздарын кермейсщ бе, улкенш узатцалы жатыр, екшнисшщ куйеу! келш кеттц кшпсш айттыру- га жаушы келд!. Жацында оныц куйеу! де цалыцдыц ойнауга келед1. К е з М з жаудырап журген!м1з мынау, куйеу де жоц, жаушы да жоц. Оилидай шацта. цудай- дан цудай больш, аспаннан куйеу жауып, апаларга да­ ра-дара, б!здерге екеу ара 6ipeyi тисейнй тым болмаса* деп. Сол апаларга дара-дара, б!здерге екеу ара дегенш- дей, цаз1р екеум!зге 6ip цудайдан цудай болып... Ам анц ул сезш аяцтап улгермед!, уй жацтан: — Ам а н ц ул!— деген Ж амалдьщ даусы шыцты. — Ойбай, есй п цалган екен эцпмеш, булд1ред!...— деп Алпы сбай орнынан ушып турегелш, ецкейе 6yri- лш , цосца царай цорбацдай жугардь — 9, ац жецеше, мен мындамын. Цаз!р,— деп Ам а н ц ул жалма-жан memin тастаган е т т н кие баста- ды. Солден кешн эйел даусы цайтадан шыцты: — Жарайды, жата бер? Цулагыныц сагын. Цой шетшде цандай цорылдар едщдер. Ж ата бер!— дед!, цатал унмен. Ам ан ц ул ац-тац болып иыгын кетерд! де, цайтадан отырды. Киш алган ewriH ол цайта шешпе- fli, б!рац уйге царай ж уруге де бата алмады. «Б у л не? Неге шацырды? Неге жата бер деп зекид!?..* Ацды- сын ацдып, ол цулагы н тосып 6ipa3 отырды да, тесей- не цайтадан цисайды. BipHeine куннен 6epi Ехласца, Ехластыц туцымына лагынат айтып, уныз булыгып журген эйел буг!н Ехластыц цалада цонганына жары- лы п кете жаздап едь YHeMi туйыцца кептел!п келген шым шытырыц ойлар цаз!р лы к етш 6ip сэт сыртца шыццандай болды. О л Аманцулды тунде Ехластыц ар- 258

гынан шаптырмакшы болып, орнынан басын кетерд1 де, шарт сынган теректей жастыкка кайта кулады. Ол е зш е 'е зк «Ток,та! Токта!* flefli. EpiHflepi тац эппак ат- канша: «Токта! Ток та!» деп жыбырлап жатты. 2 Мукараманьщ Жымпитыга келгеннен 6epri кундер! магынасыз 6ip буалдыр — алысты кермеййн, жацын- ды жацсылап ацдай алмайтын туман сияцты е й п жат­ ты. Казак даласыныц цац ортасындагы бул кпинене каласымацтыц кешелер1 де цызыц: келте-келте, жа- зык, е л й з далага царай шыгып жаткан тутамдай орам- дар. Жалгыз-ак, кеч кешенщ бойы узын. М уньщ 6ip ш еи бойня жак тукшрден басталады да, сонау eici клас- тык орыс-цыргыз мектебше карай созылып кетедь Мек- тептен api уйездж бэлнес. Бэлнес 6ip кеш жер жэне жазга салым аяк алып ж ур й й з ж олы балшык,. Монша тубш дей Кара Уэлидщ уш лен бэлнеске жеткенше Му- караманыц eni бей албырап кетед1, етегш лолы м ен ту­ ре, к;ара бэтецкеге жабыскан томардай Кызыл балшык- ты аягын сшкш ж ещ лйп, элденеше рет тоцтап, кейде i ж ол жиейндеп шелке сурй п тазартып алады. Бэлнес- 1 тщ какпасыныц алдында кар суы ш рШ п калган, сол суга аяк KniMiH ж уып юредь 8 pi эппак, api жуп-жум- : сак суйрштей саусактар ж ел мен суга жарылып, Tepici кодыркай тарткан бурынгыдан анагурлым каткыл. Ул- 6ipereH б ей де каракошкылдана тускен. Ж аз шыккан- нан кейш де ец1 бурынгы эппак калпына келген жоц. Ш ац мен тозац, ж ел мен кун онан api тотыктырды. Ак- тиын шолак манто, децгелек кара 6epiK KHin журетш Оралдыц ак Мукарамасы кара коцыр кызга айналып кетй. Сонда да с ул у дене, ажарлы ж уз, Х аш м нщ жа- нын кытыктайтын тш KipniKTi, мелд1р кара кездер эл1 ,сол калпында, й п й бурынгыдан да кумарлы, бурынгы- ■дан да ыстык лэззат себелеп тургандай. BipaK Мукара- маны тап Kaeip XaKiM керсе: алдымен оныц баскалар . елемейтш кез алдындагы ж ука Kip6iKTi керер едй бу- . TiH ещнае: кезде де, кабактада баскага бшшбеййн кыз муцыныц нэзш i3i жатканын байкар едь.. Буйн де Мукарама езш щ узбей кел1п ж урейн eKi ауруыныц жарасын кайтадан байлап 6epin, тер езетн • жактауына суйенш далага карап тур. Ауруды ц 6i- peyi: сол жак бьпегше шикан шыккан ецгезердей кара Kici. Мунан уш кун бурын Ехлас доктор оныч жарасын 2S9

п л т емдеген. Ушыгып келшаптай болып кеткен б!лек б уп н аздап ic iri дайтып далыпты. — Цатты байла, лектор, iciri тез дайтсын бур'сугу- Hi Текеге журемш,— дейд1 дара Kici гуршдеген дауыс- пен цара дустай кезш жалтылдата дарап. I?apa ш сш щ келбетшде де дарацустыц туршдей 6ip api ожар, api шущрейген сиыд бар. Тура дарауга адам сескенерлж : узын бойлы, кара сур, жацтары аттыц жагындай, мурын улкен, кез уясы шуцгыл, цабагы ы згар лы ; 6ip долыныц eei 6ip дулаш дерлж, ал барма- гыныц улкендж ! гажап, жарасын илерде долын Kepin устаган Мукарамныц уысына сыймады. 1лк1 кергенде М укарама оган ац-тац болып турып далды да, Ехлас доктор жымия к улш : — Заркумды оцысацыз, сондагы Хадан батыр осы Кунекец,— дегеннен кейш аздап уйрене бастады. Кейш eni рет жарасын байлап бергеннен кейш шиданды ау- р уга кез уйренш Kerri. В1рад аурудыц аты-женш дурыс- тап бйлген жод, эзшен сурауга келш1 келмедь Bipiauii KyHi доктор: «К,унеке, Цунеке» деп ауруга улкен дур- мет керсеип, мудияттап емдеп: «Ертец де келщ1з. Бэлнесте мен болмай далсам, мына Мукарама бикеш емдейдЬ дегеннен кейш Ехлас доктордьщ «таныс, жа- дын адамы гой» деп ойлаган-ды. Сондыдтан аурудыц атыныц м м екенш доктордан да сурап алмаган бола- тын. «М ум кш Цунеке шыгар. Цазадтар шетшен Хеле- ке, Цунеке, Эреке, Ж умеке, Сабеке, болып кeлeдi гой. Татарларша Жамалетдин абзи, Камалетдин абзи, Сэл1м- герей абзи демейд1» деп оцйап дойган. Терезеге суйен1п турып, сол дарадус келбетп «К у- HeKeHi» М укарама даз1р кез1мен узатып салды. Аузы- на келш далган 6ip ce3fli оган айтып дала жаздап, 6i- рад улкен кййнщ кездарасынан cecKeHin, ipKinin дал- ды. «К азш д е Эз1решлдщ жан алгыш сусы бар. Адам дордарлыд... Ю м екен e3i? Одыган да жан емес, бай да болмас, би де болмас, м ал баддан шаруа да сияд- ты емес. Цазац халды ныц e3i дызыд, 6ipiHe-6ipi удса- майды. Е хлас абзи... жод Ехлас доктор, 6ip турль.. Мы- нау дара Kici 6ip ту р л ь ЖаЬанша да 6ip турль Соцгы eKeyi 6ipiHe-6ipi кеп удсас. EKeyi де узын, eKeyi де да­ ра сур, eKeyi де мурынды, екеуш щ де даусы зор. BipaK ЖаЬанша одымысты, эдепи, сезге уста, улкен улыд, княздар сиядты адам. М ы н а у: дерекд батыр, туйе жун шекпенд1 дара дазад. Ж уды ры гы шодпардай шыгар. Ж ас к у т м д е ани: дазадтардыц арбасына салып жЬ 260

ем!н, шалит етпе деуцп едь Сол цазацтар мына осы цты екен гой. « М е т ci3 Оралга ала кетЬЦз, цала- уйд! сагындым деп айтпаганым цандай жацсы бол- . ейткеш о л : «Жарайды, лек й р , ж ур !» десе не айт- шымын? Bip арбада отырып, туршен, цимылынан кенше менin ж урепм жарылып влер efliM. Аманцул мунан бурын да Жымпитыга, квктем шы- челш кеткен-дь Сол Ехластыц отауын Keuiipicin .ен сапарда о л бэлнесм де керген. Б ул ж олы о л Ех- гыц ауру царайтын белмейне тура Kipin келд!. Еш- ге жвн де сштеткен жоц жэне ешшмнен рухсат та >ап жатпады. Цауырт icneH о л суыт ж урш , болган йды тез жетшзуге асьщты. Ойламаган жерден Kipin келген Ам анцулды ц сэле- де алмастан: — Не болып цалды?— деп сурады Ехлас. Ол Аманцулды ц жай келмегешн журшшен де, Typi- н де сезш цалды. взш щ де ещ цуцыл тартып кеттк 1л1м-жшм бар ма?.. 8лде Ж ам ал женшде эцпме та- ч кетш..» Оныц ец цауштенгеш соцгы эйел! женш- i мэселелер efli. М ш езйз экейнщ де, беделд1, дэу- гт1 атасыныц да муныц дегенше кенбейтшш ол ini- : сезетш. — Ехлас ага, алдьщгы KyHi елге барган салыцшы- р б1здщ саякты устап алып,. бар ш ш алар атты цал- рмай MiHin кеттн Осы Жымпитыга Цаленд1 айдап кендер кершедь Соны цажы тез тауып берйн деп Hi Ж1бердь Табысымен кешн алып цайт дедь Ж эне. i'i жиыннан кешн о л дурплш , бас KOTepin жатыр...— •(i Ам анкул леште свйлеп. Ехластыц ж уреп орнына тускендей болды. — Ой, аттарыц бар болсын сендердщ, осы сендердЬ жау шабады да жатады екен,— дед1 о л цолын й л - п, аса магына бермеген nimiHMeH. • « А т мэселей ж ещ л. Оган аптыгып-упйгетш еш нар­ де жоц. Мунда аттан repi ipipeK магыналы нэрселер бар» деп ойлады ол. Сейттс де цабагын шытып: — Ол тагы цандай жиналыс? Е л неменеге дурл1ге- — дед!. — Ойбай,.Ехлас ага, сурамацыз. Бацацды атып TinTi осыдан барган солдаттар. Цасца айгыр елш , oei ал устшде кершедь Цален агамды устап экеткен... 261

Оцан жумыс емес кой. Ж уш с ж М т жинап сол Кален агамды босатып алмащиы болып жатыр... (Аманкул аздап MYflipin калды да, ойын букпей айтуга Kipicri) Жушсекец босатам десе босатады. Ана жылы болысты кугандай, елд1 тутас квтерсе... Kaeipi де кеп ж М т жина- лы п калды. Секет, кундакты мылтыкпен квк найза кетергендерге коз суршерлж. Ана ж ылгы кайда, му- ныц сирагына келер емес. Жолдагы Токсаба мен К у л , Олжаорыс пен Буш косылады десед1 (бул жерде о л Сулейменнен есиген болж ал ецймен! шын етш айт- ты)... Айты п турмын гой секет. Дажы « з г е калай да аттарды... — Токта, токта!..— дед1 Ехлас Аманкулга. Аманкулды ц келген жумысы аттарды тауып алып кайту едь Елдщ дубшкйн о л кермеген, тек кана Сага- дагы ж Мттерден есигешн «солай болар» деп шамалап Ехласка косьщкырап айтты. Ехлас не iCTepiH би тей , жэне эцпменщ неден басталып, калай болганын тусгае алмай сасып калды. Кец дуниеш тарылтып, аспанды алакандай, жерд! тебшпдей етш «а т алды, ж ау шап- ты лап» келген Аманкулдан к е л к « з эцпменщ жай- жапсарын толык сурап бэлнестщ кабинетшде отырып тыцдау лайыксыз болды да, Ехлас Мукарамага: — Мына ж М т 61здЬ* шалдыц жылкысын карайтын бала ед1. Шаруаныц арызы таусыла ма, маган келген гой... Мен 6yriH кайтып орала алмаспын бэлнеске. Жацадан ауру келсе, ертец кел д е р «з ,— деп белмеден шыга бастады да, 6ip нэрсеын умытып кеткен адамша куйбелектеп кайта Kipfli. К ы з докторга жауап катпастан, жакындай тускен Ехласка устел устшде жаткан к ум к портсигарды алып усына 6epfli. Доктор кыздыц усынган колын портсигар- мен коса устап алып бетше кадала карап едй езшщ б ел гШ эдетшше Мукарама узын, TiK кара йрпжтерш какпастан олдекайда асырып кезш жогары такта. УлбК реген КУДУ тамактын; асты, эдеш кергендей, кыз жога­ ры караган сайын керше ту ей де, сулу мурынньщ ушы болар болмас eflipefte кетерШ п, жуп-жука танауы э л « з гана кыбыр-цыбыр етта. Доктор тез ецкешп бала бшекта томпак колдыц сыртынан суши алды да, кылмыс жа- саган ада'мдпй шапшандап есштен шыга ж енелдь Кыз орнынан козгалган да жок. я карсылык, я суйсшгендш em6ip шырай ceeiM де бйдарген жок, тек сол сурет сиякты турган куй! (Ирнеше секунд козгалмай, KipniriH де какпай турып калды... 262

БЕС1НШ1 ТАРАУ Оралдан хат келген соц... Мукарама больницадан шыгып пэтерше жеткенше шагын Жымпитыныц 6ipa3 халцын кунде кез алдынан етш зейн; ейткеш оныц neTepi цаланыц как; ортасын- дагы 0теш дукеншщ арт жагында ед1 де, ал больница узын кешенщ бйкен жершен api сонау шыгыс жац бет- те оцшау — еш ара 6ip кеш жер едь Ол жолдагы цызыл мектепйц мугал1мдерш узбей кездесйретш; цалага Ki- ре 6epiCTe кунде бесш намазына агылган татар шалда- ры, азаншы Сагитты, толып жатцан купецтер мен ду- кеншшерд! бойлай санап етейн. Булардыц цалада цай- сысыныц жогын да б1рден табатын. Булардан езге соц- гы кезде Ke6ipeK цсол кесейн хан acKepi мен офицерле- pi... 9 cipece офицер Абылаев Мукараманы эдеМ |кездесйруге шыццан адамша улкен кешемен сыдырта ж е л т келе жатады. Артында eKi атцосшысы он-он бес |цадам жерде, ацшыны жанамалап шапцан тазыдай, тешректеп шауып келш, офицер тоцтай цалганда, олар да ш лт тоцтап, iH аузындагы суырдай шаншыла цала- ды. Ец баста Абы лаев цызды тоцтатып, Ехлас докторды сурады. Келеш куш М укарамага о л : «Комиссияга ер- тец ж1йт экелем1з» деп мэл1м етй. YmiHmi кущ де «ic- кер адам» екен!н керсейп, комиссияныц актысын сез ) цылды. Оныц аргы жагында амандасу уыпн бурылга- нын баяндайтын болды. Сол кунде алдынан шыга ке- лей н epci ж урш й офицер уш куннен 6epi гайып бол­ ды. Оныц цалада жоц екенш Мукарама б1рден бйвдк уш кун шпнде кезге Tycneyi — кэм!л-ац 6ip жацца ж ол журш кеткен!. Кара У эли де уш куннен 6epi цалада жоц. Кара Уэлидщ жоц екеш де беп-белгШ : дукен жа- былар кезде о л уацшыныц алдында мае болып, булац- дап турып алатын. А л маскунем жоц болгансын, айна- ла тып-тыныш, моншаныц алды да жынынан айрылган • бацсыдай жым-жырт — e3iH де, езгеш де e6irepre сала- . тын оныц берекейз ией ж ол журш кеткен-дь Пэтерше келе жатый М укарама езшен eei кул1п ж1бердь Ерекше кезше тусейн б ул eKi адамныц жоц- тыгы оган езгеше — орны ушрешп тургандай кершдь «Интересно!— дед1 цыз цацпасыныц алдына келгенде езше е з1.— Ертеден кешке шейш кешеде оцды-солды жортып ж урейн офицер Абы лаев болмагансын, буп н

бутш бул кеше уйкыда жатцан сиякты тып-тыныш. «Арты кш ы лы гы н» керсейп кунде алдымнан етейн еД1’ веер... Кара У эли аби Оралга кеткел! дукенцилер Катары да таркап кеткен базардай. Ей, алла, эрк1мн1н ез орны бар». Алдьщ гы белмеде Кара У эли шалкасынан туеш корылдап жатыр едй Еденде жаткан Уэлидщ есж й ашцанда езшен бурый Мукарамага цорылы еейлд!. — Майсара апа, мен тек цацпа алдында абиды ой- лап та улйргеш м сол болып едь Кашан кайтты Орал- дан?— дед! кулш. Мукарама eciKTeH epi аспады, Уэлиге карап турып калды. Кызды тацдандырган Уэлидщ кап-кара боп тутеген баржиган сиыксыз бей мен уйд1 басына кетер- ген ышцыиган цорылы емес, оныц ез орнында жатка- ны болды. У эли тап осы жерде, тап осы калпында, тап осы ышкьшган куш, тап осылай жататын. Уш куннен 6epi бос турган орны кайтадан толып калган сиякты. — Келд1 абиыц, келдь Келш, ecip;n те улйрдй Д эу летй Акшуриндер де булай жатпас! Рахаттанып жатыр: басында жастык, астында тесек те жок, ез орнына ж етй де, жыгылды,— дед1 эйел ащы кекесш- мен.— Танауларын кердщ бе, каЬар сокканныц,- TeMip- шш!ц керйчндей ж елтлд ей д:, буй н потолокты кетерш тастарльщ. Bip кора доцызды 6ip косып айдасац да мундай музыка бермес. Мукарама ашынып сейлеген эйелге я костап, я кар- сылык 6taflipin й л катпады. Эдейнше сыпайы кул1мсЬ реп, торг! белмеге карай аса бердь — Оралдан хат келйрдь.. Устелд1ч уейнде,— дед! эйел оган аздап жумсарган унмен. 'Хатты ашып ж1берд! де, Мукарама Хаюмшц жа- зуын тани кетй. Ол жалма-жан хаттыц аягына кана­ л ы : Ж азган с уш к й эбшц деп окырсыц деген». «Б ул калай? KeeiM булдырап тур ма?» деген адамша, кыз узын KipniKTepiH кайта-кайта жыпыктата туей де, «эбищ » деген евзге Эбден кез1 жеткеннен кейш мучая калды. KeeiH хаттан алып терезеге бурды. ...Бул калай! Ж азу XaniMfliKi, жазган эби... Элде мен Х аю м ш ч колын умытый кетйм бе? Мумк!н емес! Соныш. Жок- Ж ок— Ол хатка екшцй рет уц!ле калып, 6ipinmi жолын окып шыкпастан кагазды аударып карап едй 6ip жагы ак — жазусыз екен. Х ат кемп!рд1ч хаты. Бул анык- «Б у л калай?» деген сурау оган ymiHmi рет айналып 264

келш, нац квз алДынан втш кеткендей болды. Цыз ойга цалды. «Б э лм м XaKiM жазган шыгар б ул хатты. Олай болса, взшен неге 6ip ауыз сез цоспайды? Ец болмаса 6ip ауыз свз цосу керек цой». Цыз хатты тез оцыды; Оныц уылжыган жук;а ерш- дер1 кектемнщ цоцыр жел1 урген цызгалдацша цозгала бердк Ол к е м т р д щ : «Бебейм Мукарама...» деп бас- тап, цатты сагынганын, цала шпнщ осы кун1 цорцы- нышты екенш, уйд1 тастап ешцайда шыцпайтынын, жалгыздан ж алгыз цалып, ертеден кешке шейш тере- зеге царайтынын Ti3in келш, муцын шаццан сездерш ж елш -втй де, .аягындагы «ифрат сагындым; ceni бик керйм келеди деген й леп н ен 6ip-an; шыцты. Сейтй де кулш , цагаздан кезш жогары квтердь Оныц бойын 6ip булдыр шаттыц билеп кеткендей болды. «Ж а зу да, й л де Хаммдш к Сол жазган. Татарша олац сей л е й й м ( KepiHin т у р »,— дед1 цыз iuiiHeH. Мезет о л сол цолында- гы жумарлап устаган конверттщ сыртына цайтадан 6ip |кез ж уп р т й де, жогын (здегендей, оныц пшн ашты... Конвертйц шпнде цалган емнпп хатты калай шапшац | суырып алганын e3i де байцамай цалды. Е м бейн тол- i тыра жазып терт буктеген кшжене кагазды тш жазып | жШерш цадала цалды, Ш к хаттан да шапшац оцыды, й п й оцымастан, сез артынан ceeiH жутып жатцан сияцтанды. Оцып шыгып, езш щ цадала царайтын эде- • йнше, терезеден жогары 6ip нуктеге элденеше секунд ; кез алмай царады да, тап сол хат оцып турган жерЬ 1 не — еденге отыра кетй. EKi йзесш балаша цушац- I тап темен царап цалган Мукараманыц е м иыгы солц- солц етй, белме ш ш д е оныц ацырын гана жыламсыра- ган дыбысы да цулацца аныц шалынгандай болды... Цыз мшезш TyciHy циын. Мукараманыц кептен к уй п журген сагынышты хатты оцып жыламсыраганы да тусш ш йз жайдыц 6ipi, б ул адам м шезшщ цубылмалы- лыгына байланысты болса керек. Аздан кейш о л асыц- пастан орнынан тура келш терезе алдына барды, кол орамалмен кез1 мен мурнын сипап е т й де, хатты цай- ,'тадан оцуга KipicTi. Бул ж олы о л оцып турып езу де тартцан жоц, тунжырап цабагын да шытцан жоц — жай цалпында, езш щ сабырлы цалпында цалды. Хатты да ep6ip сезш салмацтагандай аса жай оцыды. «Ж ан суйгешм Мукарама! Сенен айырылгалы уш ай болды. Уш ай деген кеп уацыт емес, б1рац маган бул уш ай — уш жылга татыды. Неге булай?— Мен муны . сезбен дэлелдей алмаймын. М ум м н ынтыц журек кун

саке май сагат санайтын шыгар. Сондьщтан оран кыска кун узын кержетш шыгар. Бэлмм... 0 м1рдщ бурын 6ia кермеген естш-бшмеген, п п и , ойласац киялыц да жет- пейтш 6ip селд1 арнасы алысца суйреп, арамызды сагат санап, кун санап алшацтатып бара жатцан болар. Осы- ны сезген жан элде такатсыз кутш, уакытты утуга Куштар ма екен?! Бшмеймш... Б1здщ мусылман халцында «гашыц» деген сез бар. Дазак 6ipiH-6ipi мьщтап суйген жастарды «Ж усш пен Зыликадай», «Сейп1лмэлш пен Жамалдай* екен дейдь Tirn i KSfliMri: «А уга н жок, Цыз Ж 1бек пен Телеген сиякты* деп парластырады. Кунде айтылып журген бул цулакда таныс сездерге бурын магына бермейтш ед!м. А л , K,a3ip «гаш ьщ» деген сез маган дуниедеп ец магыналы сез сиякты: оныц кезбен керш, колмен ус- тап бар сыр-сипатын угып алган тэр!зд1мш. Гашыцтык дегешм1з — KOfliMri гашыцтьщ: менщ суйгешм 6ip гана сен!? Сеиен баска адамга еш уакытта кецШ м аумак емес. Уйткеш сен Мукарамасыц. Сенен езге маган М укарама жок- Мукарамасыз маган eMip де кунсыз. Бул езшен e3i д элелден т турган акикат. А л , 6ipaK бул гашыктыктыц киын-киын жолдары бар кершедк сол киын жолдарды бастан етмзбей жэне болмайды екен. Осы жолдардан аумай, талмай, адас- пай, шлмей еткен жастарды Ж усш пен Зылика, Сей- ш лм элж пен Ж ам ал дейд1 екен. Мен осыны ойлап, каншама асыксам да «сабыр еткен жетер муратка» деген данышпан сезге токтала беремш. С е т де тап ез1мдей деп ойлаймын. Муратка жетем1з — буган мен сенемш. Мукарама! Цагаз тапшы, уакыт тар. Сондыктан аз жаздым. Эбищшц хатын жазып 6epin, ез1мджш соган коса конверттеп отырмын. К ем трм ен екеум!з татулас- тык- Bi3fli татуластырган да уакыт пен агым. Бишара кемп1р жалгыздан ж алгыз ceHi сагынган. Адам б!ткен- fli сагынган. Меш де «сагыны п» калган! Цаншама epiK- TiMi3 десек те, ез б и л т м !з ез1м1зде емес кой. Bipey ecKi одет пен гурыптьщ к¥лДыгьшДа> 6ipey eMipfliK шыцы- рау тубшде; 6ipey ез басын коргай алмай баска жан- ныц жетегшде жур. Енд1 б1реулер дегешне жете алмай талпынып келедь Кемшр бишара да солай. EcKi гурып- тыц KymiMeH MeHi жек Kepin келш едь.. Жалгыз кем- nip гана ейес. Талай апа мен карындас, ага мен ini ел- ден epiKcis, тар капаете жатыр: надандык, карачгы- лы к, эдшшздж, каталдык, жоктык, жетамдш тагы да 266

осы сияцты бастан асып жаткан «д ы к » пен «дш тер» туншыцтырып 6iTTi. Мен муны жаца гана керд.'м. Ке- pin кана цойганым жок, жарык сэулеге карей умтылу- га бел байладым. 0з1ме де, езгеге де сол ерш сэулесш Tycipyre аттандым! Мен цаз1р сенен алыспын, алые та болсам жакындауымыз куннщ атуы меп батуындай хак нэрсе. М умкш мен ceHi эл1 де б1рнеше ай кездеейре алмаспын. Bipa;; жолдагы еткелдерд1 аттап етш, ceHi тауып алатыным айдан аныц. К^ушацтаган кольш жаз- бай, канбай суйейн Хаю м щ *. Шакпак тастан теплген кеп ушцынныц 6ipi мацта- сына тура келгенде от алып кетейш сиякты Хаш мнщ хаты Мукараманы тутатып ж1бергендей болды. Ол хат- ты кайта-кайта сушп алды да, KeKiperiHe басты. «...0з1ме де, езгеге де ерш сэулесш Tycipyre аттан­ дым.. Мен каз1р сенен алыспын, алые та болсам жа­ кындауымыз куннщ атуы мен батуындай хак нэрсе»,— кь13 Хашмнщ сездерш кайталап окып. О л терезе алдында турып калды. Ойга, терец ойга енгендей бол­ ды. Ол осы кунге дейш e3i жен1нде де, езгелер женшде де салуалы ойга келген емес-й. Оган ем1рде 6api оцай, 6opi дайын секшд! едь Цагусыз, цамсыз ескен шац, ’ бейнетйз оцу, цаяусыз тэрбие — оныц усынганына I колын жетюзш келген сиякты едь 9cipece суйрштей 1 мусш, цызгалдактай ажар езш ауызга мацтан, кезге нысана ейп келгенш де жацеы бшейн. BipaK таные аз, цызыгы жоц, уйренбеген ж ат т у к т р оныц улпа жузше б ел й й з 6ip кыз муцыныц келецкесш Tycipe бастап едь «Цаншама epiKTiMie десек те, е з б и л тм 1 з ез1м1зде емес цой...»,— дейд1 Хащ м. Цандай ацылдылыц. Еш- к1мде epiK жоц. Ершм болса осында отырамын ба?! Аби ! Аби! Осында ж1берген ойыцды да эбден туйщ цм , мен сешц!. Мукарама тушмен уйыцтай алмай, тацды KeaiMeH атцызды да, почта айдаушы Сагиттыц ат-ар- басына мш!п, ертемен Оралга журш кетй. Ол XaKiMfli кездеейремш деген умггпен кеткен жоц. Жымпитыдан Шржола кету ниеймен ж ол ^артты. 2 Оралдыц цысы суыц, жазы ыстыц. Июнь айыныц ми цайнатарлыц шаццан к ущ тас тебеде жылжымай турып калган сияцты — 6ip кун 6ip .жылдай. Цела уейн кущйз ац шацылтац мунар басып, 267

акырын ж ылжып кун ечкеуден зорга кулаганша тукЬ piKTi жерге тушрмейтш ачызак болады да турады. Дацылтыр тобел! уйлердЬ* Киыгы балкып кеткен — былкылдаган сыр теч!рекке тамакты цырып, демд1 тарылтарлык зшдей 6ip цоп-цою Hie тейп тур. взеннщ жакша шлген жар цабацты ишшдеп улкен каланьщ ip i уйлер1 де мол. Атакты Краевйц уш кабат зэул1м yfii кеп туйенщ imiHfleri цызыл нардай еркехш езгеден едэу1р бшк, кош жерден квзге туседй Каланыч арка лсак беттеп TeMip ж ол станциясымен eni арадагы улкен алацда сол Краев байдыц кызыл тас сарайынан да ецсел1 кэд1мп « Кырык турба» атанган Николайдьщ атакты абадтысы тур. в зге уйлер мужйпп, кулап, ескЬ pin бйсе де, б ул тозыгы жетпейтш ацгал денел! жал- мауыз уй сынык тасы шейлместен эл1 баягы калпында, алацды айнала салган кужынаган шагын кужыралар- ды иыгынан басып, жаншып жермен жексен етш, езш турган сиякты. Абадтыньщ ауыр кацпалы какырайган би!к тас дуалдары, терт бурышындагы ед1рейген торт карауылшыгы — кей кезде кезге дэурендеп eMip cypin дуние салган атакты байлардыц адырайган торт кулак- ты моласындай болып кершедк касына барган жанга Tyci кврден де суы к: зулы м заманныц жадсыны жал- мап, жутып жатдан жайаннам аузындагы алпые басты айдайарындай. Буган и р ге н i3 сансыз, шыккан ia с а н а у л ы !. . BipaK— Т ерезей тем1р торлы, eciri шойын, асты- у е й кек тас б ул жайаннам пшннд1 зынданга тыгып, к1р!птардыц колына, аягына кос кабат шеен салса да, сонау Фергауындардан бастап осы к ун й кУДАретй SMipmiaepre дейш, eiu6ip жан туткынньщ еркшджке умтылган, кец дуниеш кексеген ойы мен тапкырлыгын бегей алган емес. Сол сур заманда твцкершппл йрштарларды жасы- рын азаптан, бшд1рмей ол Tipiп, халыктыч жадынан шыгарып, умыттырып барып, кезш ж огалту ушш кан? шама ракымсыз, катач айлалар штесе де, зулымшы- лы к эшкереленбей калган емес. А гы н судьщ алдын бегеп, агысын токтатсач да, ол eMipi сол жерде турып калмак емес — топыракты жы- рып, кедерг!, швке-шеленд! айналып етш, жылап агып, жолындагы кед1р-будырды жуып, i3 салып, баягы ез жолын табады. Тар капаста отырган жандар да сол агын су сиякты кысымнан. кечшШ кке, карачгыдан

жарычч» тынымсыз тырбанып, чумырсчаша ж ол са- лады. Казак итамандары мен ак генералдар большевик Дмитриева 1918 жылдыц 15 йюшне дейш «Цырыч турбаныч» кос чулыпты дара камерасына жапты; бул аздай-ак. он'ыч чол-аягын коса юсендеп, цацылтырмен чаптап, тем1рмен белджтеген, чач ортасында жылан- ныц кезшдей жалгЫз Teciri бар еснпшц сыртына жеке чарауыл дойды. Тергеуш шщ алдына жауагща апарган- да Дмитриевич алдында ек! адам, артында eni адам, eiti жанында ек1 солдат шсенд! чолынан устап журдч колденеч козге туар м еу уш1н тергёуд1 тунде журпзд1, ондаган тычшылар куш-туш абацтыныц айналасы мен оныц noTepiHi4 T04iperiH торлады; бейсеугг журген адамды полицияга жетектеп, астыртын уйымньщ i3iH к еси; чала мен даладан оныч колын б1ржола узуге ерекет етй. Б1рач тюрмен жумысшылары мен Tepi-тон заводы- ныц, тем1р ж ол бойыныч, баспахана орындарыньщ еч- беккерлер1 басшы большевнктщ чай сагатта жатып, чалай уйычтаганын да бшш отырдц. «Цырыч турбага» жачындагы чала тупл, алыстагы дала да чулагын Typin, кез1н TiKTi. Тутдынга тамач экелген шагын бойлы, жуз1 сыныч, аш ечд1 талдырмаш чыз турмеийден ыдсыпен берген млдей чагазды алды да, уй1не чарай ж урдь Кундег! эдетшше ол em6ip жерге точталган ж оч — езшен езге Tipi жан жоч очаша уйше жеткенше асычты. Колечке туспейтш чакырайган тас дуалды ч алды куйдарШ ж1берерлйс тандыр сиячты еда де, тутчынга тамач чабылдайтын Kimкене чужыраныч im i иш суга- тын жер1 жоч, халы чча лы ч толы болатын. Еркшдеп дем алугя болмайтын чапывыч ыстьщтан кеч алачга шыга келгенде чыз бейне тар чапастан шыччандай болды. Тамылжыган кунн1ч бетке соччан ыстыч леб1 де оган салчын'самалдай-ач керЬда; усач бедерл1 шыт койлег!н5ч омырауын аша Tycin, eici чолтыгын кезек- ,кезек желгндь Цыз жеп-жечш аласа тачалы ite6ic тэ- piefli бзтечкесш чолына алып ж упрс басып келедь Мойны, eKi ныгы, б1лег! мен сирагы кунге куйш, ашач денеш меШздей боп чатып чалган, о л чолындагы олде- нешеге буктеп алачанына жумган чагазды дуниедег! еч 6ip чымбат буйымдай онан api жымчыра туседь Цагазда жазылган сез коп емес, оны тар чужыра­ ныч нишде-ач коз1мен ж упрте очып шыччан. «Кннкене

Дусенькам! Экелген тамагыцды алдым. Ертец темек! экелш берсец жацсы болар ед1. Датты суйетш папац» деген. Датты суйетш экенщ «кшжене Дусенькам* деген сезшен артыц журекке жылы, жанга ыстыц сез бар ма- ЕЧ цымбатты, ец жацсы, есейгенше иыгына асыл- дыратын MeftipiMfli эке! Д ауы л алдында уяда жалгыз далып урпиген балапанша елеуреген цызга «кйнкене Дусенькам» деп баска ю м айтар! Алыстагы айдаудан ж ыл кусындай куткен эке! Мацдайын сипар ананыц жоцтыгын бшпзбейтш эке! 0 м1рдщ кьлец дауылды сурапылына карсы барган эке! Бутш гимназия, бутан цала сыйлайтын 6iaiMfli эке! Халык ceeiH тыкдайтын шешен эке! Бугш тары жета кабат тас камаудыц тук- шршде отырсыц! «Ертец тем ей экелсец жаксы болар еДЬ дейдь Темек! тартпайтын Kici — темеш сураганы ней? Элде ана эм1рш!лер тагы да алыска, кез кермес жерге женелтпешш ме?! JKyripe басып келе жаткан кыцдыц ойы да езшщ журйнндей ушкыр едь Оныц ойына цитей ойран ететш, журекта талгшейтая, кезден ащы жас ыткытатын талай KacipeTri ойлар. тазьлдп BipaK кыз жыламады. Оныц ж ылауга муршасы келмед1 — уйше жетап кагаздагы жазудыц астарын актарганша асыкты. Б у л революционер Дмитриевтщ к ы зы — «кппкенц Дусенька» едк Дуся оцаша кораныц iuiKi eciriHeH Kipe бергенде екшнй какпадан шыккан Зубков акырындап цана тамагын кенеп калды. Дыз оны дауысынан та- нып, бурылып карамастан нике карай ене бердь Экес1 сиякты болып кеткен б ул адамныц уйге Lnece KipreHiHe кыз тацданган жок, оны ойга калдырган Зубковтыц касындагы Хэк1м болды. Кыз Хашмшц бетане кадала царады. ...KofliMri Мукарама Курбанованыц ж1г1?1. Кеш болса жубын жазбайтын кос коцыр, барана Мукарама- сын да керд1м. BipaK турмеге асыгып бара жатып сей- лесе алмадым. Eneyi 6ipre келген рой. УйлещЦ ме екен...— деп ойлады Дуся. К,ызды Хак1м де таныды. BipaK ол бас иш амандас- ты да, не дерш б!лмей, ун<йз турып калды. Дмитриентац KiM екенш бурын бшмесе де, Хакш март айьщан бастап оныц жайына сыртынан цанган- цы. Атацты адамды 6ip керуге онын кумарлыгы кун санап арта тусш. б ул кунде ол кол жетпейтан алыстагы кеп арманныц 6ipi сиякты болып кетш едь Кей кезде 270

XaniM циялымен бут1н дуниеш уысына жиып, шарыд- таган ойын бегетаз орындап тастайтын. Ол даптаган далыц оскермен 6ipre Орал цаласын доршап алып, атаман Мартыновтыц ж ец тш , дол кетерген штабын 03i дарусыздандыратын. Ол анау ;кексурын «Цырыд турбаныц* дадпасын ашдызып ииберш, Дмитриев пен Царатаевты ез долымен босататын. Б ул диял efli, оныц I шарыдтаган ойы едь А л , мына дарсы алдында турган Дмитриевич дызын бугГн KepeMiH, оныц ушнв Kipin, басшы большевиктац хабарын оз дызыныц аузынан ! естимш деп ойлаган ж од efli; бул диялга да содпаган | нэрсе ед1. Хашмнщ тосырдап далганын сезш, Дуся алдыцгы | белмёдеп орындыдты керсетш: — Отырыцыз!— дедь XaniM оган тары да басын изедп Lnni минутта Дуся, i бул басдалардан езгеше ете сауыдшыл, жастыд дызы- 3 рына шомып журетш одушыныц астыртын дызметке ! араласып жургенше шек пелйргендей болып efli, 6ipaд соцынан ceHiMfli Зубковтыц ертш келген1 есше тусш, I icyfliri сешле бастады. Бул кезде Зубков сенекте турган шамды алып пелш I жадты да, дара жиектенш жанран и лд ей саргыш отда дыз берген ж азулы даразды таптай бастады. XaniM оныц не ктейтш ш тусшген жод efli — оран 6yriHri ж уркш щ , пергендершщ 6api жумбад сиядты efli. А л , мына поп ундемейтш Земство дызметпершщ icTen I отырганы жумбадтыц жумбагы сиядтанды. Ол шам- ! ныц отына дызган даразга кезш басда ж адда аудар- ! мастан дарады. «М уны жагып ж1бермеппй м е» деп ойлады. Bipan; Зубпов даразды дыздырган сайын, да- раздыц Tyci ды зры лт тартдан сайын ж умбад шеппле i бастады... неп заман пун кезшде жатдан дагаздай ещ рзгерш дызыл шабдарланран сызыдты дэптер бетжде доцыр бедер ж азу пайда болды. Ж а зу сезден басталып, сейлемге толды да, дагаз б ей дызган сайын молайып, ж ол соцынан ж ол йзьлдь Зубпов дагазды оттан сыныд суйемдей жогары устап турып, б!рдалыпта, асыдпай . дыздырды, отда устаган бейн дайта-дайта дарап алып, Teric шыгаруга тырысты. Кеппппей о л бейне 6ip су болтан адшаны отда устап мудияттап пепйргендей, кагазын обден шамга таптап болып, басын жогары KeTepin, бойын ж азды ; уй iuii жарыд болса да, о л тере- .зе алдына барып ap6ip жолдыц apinTepiH санагандай уц Ы п, дагаздыц астарлы жазуын незш щ алдынан 271

етюзе бастады. Оныц кагазды бетше тацап оцыганын керш Хашм шйнен «Ke3i бузылган екен» деп ойлады. BipaK Хашмдо катты кобалжытцан Зубковтыц кагазды кезше тацап оцыганы емес, оныц жер козгалса да цоз- галмастай мшез1 мен журттан езгеше ici болды. Зуб- ковты Земство кецсесшде 6ipimni рет кергенде XauiM оны «мы нау 6ip д ер ем чиновник кой. Мен кателесш келген жокпын ба» деп ойлаган efli. BipaK кара жшпен Кулагьша асып койган улкен шецберл! пенснес1, шок,- пардай мурны, сакал, муртын кырган ат жакты беи, екшнй белменщ нак тершде отырган орны — тап Мец- дшерейдщ тусшд1ргеншдей болгансын гана оган кага- зын усынган. Цагазды окыганнан кешн- де ол Хашмнщ бетше караган жок-ты. Ж уан дауыспен: — Цашан 6rrefli сендердщ дауларыц? Цудайдыц жер! жетпегендей, езен бойыныц тшдей жагасын дау- лайсьщдар. Сыртка шыгып куте тур,— деп тэмен царап, Кагазга уцшген куш отырып калган. Б у л еткен ж олы — Акметшеге жолыга келгендег! болган уакига efli. А л бугш сол сезш кайталап: — Сендердщ даудан езге бьлетндарщ бар ма e3i. Алд ьщ гы белмеде куте тур,— дедк Жарты сагат еткеннен кейш ол кешеге шыгып бара жатып Хагамге кезшщ астымен карап етш, tarepi журе 6epfli. Х а м м оныц соцынан екшелемей KeftiHipeK цал- ды. Екнпш KemeHi айнала бергенде ж уи ре басып куып жеткен болатын. Б ул жолы ол таныс XaKiMHiK бетше тура карап, турЬтусш белплеп жатпады. Тек оган акы- рындап кана: — Алы стан журш отыр, менен- кез жазба. Мен Kipren уйге KipepciH,— деген. Сол Kipren yfti осы Дусяныц пэтерще кернп кора бо­ латын. Сонан кейш п KepreHi атакты Дмитриевич кызы мен Зубковтыц мына сикырлы хаты! Х ам м муны шы- нында да сикырлы нэрседей Kepfli. Зубковты элде не 6ip ертекте кездесетш ici жумбак, 03i yHci3, дуниенщ барлык жан бшмейтш т е й п ж алгыз гана соныц колын- да турган езгеше сиякты кердь Хатты Зубковпен 6ipre уцшш Д уся да окып шыкты. EKeyi 6ipep минут уакыт ундемей терезеге карап турды да, Зубков жалма-жан бурыштагы кнпкене устелге отырып, хатты кенпре бас­ тады. Дуся э л! де 6ipa3 уакыт терезенщ алдында унйз турды даГХаш мге бурылды. BipaK кыз 6ipfleH й л ката коймай, муцайган пшпнмен бейне карай берды — Цалай екен?— деп сурады Хак1м акырын гана. 272

Bipey ecTin нала ма деген адамша ол ете жай сейлеп жене ныздьщ Муцайган пишите катты цобалжып, оныц yHi аса аянышты шьщты. — Папамды айтасыз ба?— дед1, KiMfli сураганын Ныз оныц уншен угып. XaKiM басын изедь — Тар цапаста отырган адам налай болушы едь..— дед! ныз темен нарап. Хак1мнщ кулагына ныздьщ уншен к5нэ нойгандай 6ip дыбыс шалынды. Ол сасып налды, аузына: — Мен де болганмын. Тар напас деген ранымсыз- дын пен эдш йздш йц уясы,— деген сез туей . Бул шыидын сез efli. Bipan Х аш м носан арасында бос журш, элденалай турмеге тускенш дэрштеп «мен де болганмын» деген орынсыз мантанышына уялы п Налды. Оныц уялганда нулагына деган нызарып кете- й н эдей едц— naeip н¥л агы тугш б уй н мойнына д е й т пара курен тартып KeTTi. Цыз басын кетерш алып тагы да оныц бейне нарай налды. —; Ci3 де Совдеп жагына шыгып, езьлген халы н yuiiH нызмет icTen ж ур й з бе?— деп сурады ныз, сэл бегел1чшреп. «Сенбей м е?»'д еген оймен Хак1м де ныздьщ бейне нарай налды, 6ipan о л Дусяньщ ж узщ де сурантан езге, риза болып нуангандай шырай барын кердь — Бурын жастьщпен бейгам журш eMipfli туеш- бепшз. Кектемнен 6epi KiM дос, KiM насын айыра баста- дын,— flefli XaKiM, ныздан KeuiipiM сурагандай кез1н1ч астым.ен нарап. Дуся тагы да ойлана туей . Оньщ нату кабагы кере кезге ашыла бастады. — Мукарама Цурбановамен 6ipre келд1ч1з бе Орал- га?— деп сурады Дуся. — Жон, жок, Евдокия Петровна,— дед1 XaKiM, «Д у ся » деуден Kepi дэрштеп сейлеуд1 жен Kepin — М у­ карама алыста — Жымпиты наласында. Мен баска жерден келд1м. Сол e3ini3 айтнан Совдепйч тапсырма- сымен. Мукараманы кектемнен 6epi кергешм жон. — Мен eKeyinie де 6ip жерде, 6ip жолда ж ур гой, Оралга да 6ipre келген шыгар деп ойлап налып ед1м. Цурбанованы буйн тачертеч керд1м. Папама таман апара жатып, асыгып узан сейлесе алмадым. Осында- гы больницада icTeriM келед1, кеше келдам дед!,— Дуся нагаз жазып отырган Зубковка нарап н°йды да, аны- рын гана: — С1здер баныттысыздар. Мукарама екеу- 273

Щ13Д1 айтамын. Eneyini3 билегенде бутш жастар кезш алмайтын йздерден. С1здер б1зден кеп бацыттысыз- дар,— дедь Дусяныч уншде де, ж узшде де тагы да ауыр муч панда болды. Х ам м ш ч кезше дыз жаны цатты чина- лы п чабагын шытцан сияцтанды. Б1рач ол дыздыд дам кеципн кетерерлжтей б1рден лайыкты сез таба алмай Чалды. Ойланып жауап беруге уадыт тар болды. — Мше, чагаз. Петр Петровичча берес!ч. Жацагы келген 1збен Ш аганга чарай шыгып кет. Сау бол,— дед1 Зубков XaKiMre терт буктелген чагазды усынып. — Жачсы. Сау турьщыз,— дед! Хак1м екеуше ба- сын кезек шп. Зубковтыч сезшен кейш XaKiMre бегелуге мумкш- дш болмады. О л артына чарамастан уйден тез шыгып кеттч 3 Дусяныч уйшен XaKiM чатты чобалжып шычты. Оныч жан-жуйесгн толчытып ж1берген чыздыч Typi мен ce3i болды. Саусачтары мен б!л еп я щ незж йгш е, д е н е й т ч ете талдырмаш эл1 толысып жетпегенше чараганда Ду- ся бала чыз дерлш. Шрач чабагыныч чатулыгы, бетпйч ашачдыгы, езуш деп м езп лы з пайда болган кпнкене сызыч ж узш е суыч реч 6epin тур да, улкендерше бай- салды сейлеуч eMip азабын кеп керШ, уздж ыз чайгы merin келе жатчан адамныч бейнес1н елестетед1. «Ci3- дер бачыттысыздар. Мукарама eKeyi4i3fli айтамын» де­ ген сезден Х ам м ш ч чулагы на: *Ж ас шагымда мен мынадай epi ж алгыз, api бачытсыз халде чалдым; сен- дер сиячты eMip чызыгынан уле«м д1 ала алмай, чайгы- ныч чазанында гана кушп-шскен жанмын» дегён ша- гым yHi есмлгендей болды. Ол чызды чатты аяп кеттч «ЭкесЬйч ж ау чолында отырганы жеч^л чайгы емес Чой. Б ул рачымсыздар KiMfli KipinTap етпед1? KiMfli ай- дап экелш турмеге тыгып, шг>ад азаптамады! Талай эйел epci3, талай бала экейз чалып жатыр. Булар ол1 талайдыч басын жутар. 9 ai де талайды зар еч>ретер!» деп TicTeHfli о л imiHeH улкен кешеге чарай келе жатып. _ Оныч келе жатчаны ^урбановтардьщ УSi едi. Б1рач Д усяныч «Мукараманы керд1М» деген ce3i Хам м ге чат­ ты эсер етпедч Ол кептен кермеген шын суйген адамы- 274

ныц бейнесш кунде-кунде квз алдына келй р ш 6ip керу- ге зар болып журсе де, сол минутта асыцпады; арт жа- гына царай-царай келе жатты. Оныц кезше Дусяныц муцды minim мен журш-турйсы елестей бердь Ол бел­ и л ! цацпаныц еткен жумада келш Kipin кеткен шшкене ecirin тыцылдатцанда да бурынгыдай ж урей луш лде- медц аягын тырпылдата басып жацындаган кемшрге де, оныц тацырцап цараган шшшше де онша назар аудармады. Ацырын ж ылжып нике царай Kipe бердь — Мукарама жоц, больниске кетй,— дед1 кемшр басын шп амандасцан Хаш мге сэлемдесудщ орнына. Bipam кемшр оган тацырцап цараганмен «кет epi» деген цабац керсете цоймады, тек цана езш щ ecKi эде- т1нше: — Бик келйш малай. Xa3ip енд1 келмесе де ярар ед!(— деп куцшлдедй XaKiM оныц куцшлше цулац цойган жоц. — Шеше, 6ip сагатца гана келд1м. Мукараманы квру ушш жэне й зге сэлем беру уш ш шрд1м. Уацытым аз — тезшен Kepi ауылга цайтамын,— деп инке Kipin, анау кунй езшщ хат жазган устелшщ жанына отыра кетй. О л бвлмеге шрместен, сенекпен ж урш аулага царай кеткен кемшрдщ дыбысын тыцдап отырып, уйдщ ш ш кез1мен 6ip cyain е т й де, цалтасынан Зубковтыц берген цагазын суырып алды. Бугш й керген кеп жумбагыныц 6ipi турмеден шыццан цагаздыц ац жерше ж азы лган кезге туспеййн ж азу едь Мына цагазды ашып жатып о л бул «сицырды» тагы ойлады. Bipai-c оныц соданыц суымен жазылганын XaKiM тап сол куш бьпген жоц, оны кешшрек TyciHin едь Цагазда мыналар ж азы лган екен: «Айы птау цорытындысын кеше жариялады. Ер- тец сот болады. Сот емес — ж азалау гой. Ж умысшы та- быныц бас кетергендерш жою уш ш шыгарган июнь за- цын цолданады. Жаудан жацсылыц кутпеу — куресу- лщ басты шарты. Б1рац коммунист жолдастардан й л ей й ш м : 6i3fli халас ету мацсатын халыц бостанды- гынан тыс цоймацдар. ‘Мыцдаган, миллиондаган аш- жалацаш жандарды цулдыцтан цутцару iciH шапшац- датцан сайын турмеде отырган 6i3fli4 тацымыз да тезЬ рек саз бередй Тац жуыц. Шшкене отрядтен улкен отряд туып, 6ip цол мыц цол болып молайса, Жайыц бойын •тейймен б1ржола ж ау цолынан босатып аламыз. Цала мен даланы тез тогыстырып цапысыз, д эл цимылдау керек. «Октябрь тецкершш жиырма тер й KyHi ж асау — 275

асыгыстыч, ал жиырма алтысы кешт!к етедь дэл ки- мылдар кун — жиырма бесппш октябрь»,— дед1 гой Ленин. Сондай-ац, дэл кунд1 Самардагы штаб айтады. 93ip болыцдар. Ж ещ стщ жацындыгына мен сеиемш,— Дмитриев*. Зубковтыц бурышта отырып KemipreH бул Дмитриев сездерш XaniM басынан туши «айтадан тагы одып шыдты да, аягындагы арасына 6ip ж ол тастап жазган чосымша хатца учшдй Б1здщ б1лш отырганымыз: 1. Калада 4aaip уш полктыч жалауы шулй 2. «Цы ры ч турбаныц» терт бурышында терт пуле­ мет, eKi босагасында екеу. Царауылдау мшдетш Буда­ рин ж у зд ш атцарып тур. 3. Овчинниковтьщ чойлары Войско чазанынан ас- пайды. К ала етыз. Дыр халчы ачшаныч чунына сен- бей, базарга мал экелмей жатыр. 4. TeMip жолшылар бас кетердь Ж у к й казактардыч e3flepi тиеп, ездер1 туыредь 5. А кутин э л ! сол Чижа бетте Чапаймен жулчысып ж аты р . 6. Богдановкага карательдер аттанды.— Тистбеков. XaKiM Зубковтьщ жасырын атына к улш ж1берд1 де, шо- шып кеткендей жалма-жан басын жогары KOTepin ал- ды. Б ул чагазды жазган адамныц аты езу тарттырган- мен оньщ мына хабарлары журекке м уз басчандай ти- дк Не штелш жатчанын ауызга ала бермейтш Мечдшерей сезшен Хашмн1ч уччаны турмедейлерд! босату эрекей .едй Bipa4 оны чалай босататынын, бул ymiH не iw e y керек екенш о л анычтап бшген жоч-ты. ¥стамдылыгы мен батылдыгы мычтап унап, 6ipiHmi сапарынан кешн Хашмд1 Мечджерей аса жачсы керш чалган-ды. Сондычтан да Хаш м ш ч чалага eKiHmi рет барып чайтуына чарап болмай: — Циын ic. Сач бола кер, чарагым! Ж олыц болсын! Не болса да эйтеу1р TeeipeK бшш чайтчайсыц. Дагаз берсе — ceeiH жаттап ал да, езш жагып мДбер!— деген. Кешеден 6epri оныц ец басты арманы сол турмеде- йлерд1 шыгаруга жэрдемдесу efli. Цандай и гШ к й ic! А н а Дусяньщ мучды жуз1 чандай жарч ете чалар едП К аргалган турмешч ш йндей чанаты чайырылып отыр- ган суччарлар кеч дуниеге шыгып чандай шарычтар ед1! Кектемдег1 ез1мен 6ipre чамалган адвокат, Kopi ш ал, течкершшш е леч айтатыи татар, басын тачган ча­ 276

ра шаруа да — бэр! босар ед!. Онан 6epi цанша адам ца- малды? Б!рац цалай босатпацшы? Ана жасанган !j жау — атты казактарга царсы турмеге цалай бармац- !ш ы ? Жайыцтан цалай етпекнй? ...«Bi3fli халас ету мац- ' сатын халыц бостандыгынан тыс цоймацдар... Д эл кун- fli Самардагы штаб айтады» дейдь Б ул не дегенП Тур- ! MeHi босатамын деп эуре болмацдар деген! ме? Bi3fli соттар, жазалар, б1рац улкен бостандыц алда, соган оз1рлешцдер деген гбй. Асыцпа деген! гой. Д эл кун. Д эл кун... Ой соцьшан ой п зШ п , eci-дерт! Дмитриевт!ц жэне оныц цызыныц аяулы OMipine цайткенде жэрдем беру- де болып, XaxiM басца дуниеш умытып к етт. Оньщ ойынан 6ip кез кемщр де, у й де, TinTi Мукарама да шы- гып кетм. Бул жерге неге келгенш, не уш1н отырганын да умытты. Б!раз уацыттан кеган цолындагы цагазга цайтадан царап, оныц ец ацыргы ж олы на кезш TiKTi. «Карательдер аттанды...» Атты казактар тек жатпас. Жымпиты хуш м еи де жынынан айырылган бацсыдай жанталасар. Егер де ацсызда бас салса! Б!здщ адам- дар карательдер шыццанын бше м е,‘ б!лмей ме?.. Мен мундамын, олар хабарсыз отырса не болды?.. ‘ Х а м м орнынан ушып тура келд! де, б!рац цагазды цолына устаган куй! жылжымастан турьга цалды, ол тек цана Kipnirin жи!-жи! цагып ес!ктен кезш аЛмады. EciK алдында Мукарама тур едк BipHeme секундтар ойда жоц жерден кездесудщ та- цырцауымен е т й — eKeyi де не icTepiH б!лмей цалды, табалдырыцтан цыз да аттай -цоймады, цызга царсы Хак1м де журмедь Кыздыц тап сол минутте не ойлага- нын KiM бьпсш, б!рац Хак1мн!ц кез!не Мукарама бурын- гыдан да езгеше шалынды: кэд!м п жанды epiTin ж!бе- репн Мукараманыц узын KipniKTi туньщ квз! сол куш , сол цалпы, сол эдетшше Хак!м н!ц кезшен аздап цана жогары царап тур ; шоп-шошац с ул у мурын, квтер!цк1 бала иек| улб1р тамац, такаппар кеуде бурынгыдан да тартымды: цараццырашы, KepiHinKipeiui, cyiiiHflipmi ‘ деп тургандай! Жуз1 де тулеген аццудыц цанат астын- Дагы ец тупк! цауырсынындай цоцырцай тартып мел- д!рей тускен. XaxiM уялган адамша кезш тамац асты- нан темен Tycipin омырауга ж ылжытты да, цызарып Kerri... Кутпеген жерден жолыццан Х ак1м де М укарама­ ныц квзше езгеше кершдь Ол цысты к ун п кезден, aci- ресе кектемдеп цалпынан элдецайда салуалы : кезца- 277

расы орнычты, ж узше салмачты шырай енген, элде толцынданган узын шашынын жоцтыгынан ба,— мац- дайы бурынгыдан кеп жазыц, бойы да ескен сиячты; улкен кездерш1ц ак eTi молайып, жанары втк1рленё тускен бе, чалай! XaKiMHi4 бутш ен бойынан чызга аса KepiKTi ер nimiHi елестеп кеАй. Кеп уакыттан 6epi езше де белпс1з 6ipTe-6ipTe ipKi- л т келген сагынышты ceeiM ержке кенбей, цыздыц ен бойын билеп K erri; о л Хак1мд1 цушактап алып, мойны- на асыла KeTKici келд1 де, аягын шапшацдап басып in- repi умтылды. BipaK жтттен бурын сыр бьлд1рмеу намысы келш бегеп, XaKiMre 6ip адым чалганда чыз кьлт точтай чалды. — Сэлематйз бе?— дед1 ол ачырын гана Хак1мге Чолын созып. Сасып цалган XaKiM, 0 4 чолын босатып, цагазды сол чолына алды да, ундеместен керке баста- ды. Хач1мюч кептен 6epi чермей жатырчап чалганын, чапел!мде не айтып, не к теу керек екенш шеше алмай чысылып турганын керш Мукарама: — Маган жазган хатыцыз ба мынау? Мше мен eeiM келд!м ендь Жазбасацыз да болады,— дед1 езу тартып: — Ж оч, жоц. Б ул хат баска адамныц хаты... Ма- гынасы да баска хат. Соны ойлап байчамай цалга- .ным,— дед! Хак1м KeuiipiM сурагандай Мукараманыц чолын чыса Tycin. — Баска адамныц хатын неге очисыц? Жарамайды гой,— деп чыз эзшге бурып Хак1мнщ сол чолындагы чагазды алды да, артына устады; с е й ™ де, сынаган- дай оныц улкен кезше тура карай чалды. М укарама бетше тура Караганда XaKiM «Хан бауы- н ьщ »1 yn6ipereH ач ж агал алмасын кергендей, epiKcie 40л созатын, Kaeip о л чолын созып чана чойган жоч, кенет чызды кушачтай алды да, чатты-чатты чысып, аймалай бастады. Оныц мезетте ойы да белшш кетй, тац атцалы керген жумбач очигалары мен аянышты ceeiMflepi 6ip сэтте Kepi сершлш тасчындаган ч¥мар- лы чча ж ол бергендей болды — ол. бёйне 6ip лэзззт да- риясына еркшдеп чулаш сермеп, балчып-елтш ч¥штаР\" лы ч балын чанбай ж¥тып жатчан сиячтанды... Аягы н тырпылдата басчан к ем трд щ Kecipni mypici мен ашушац бейнес1 екеушщ ч¥шагын ж улчып чалган- 1 Х а н с к а я рощ а — Оралдагы атары шетке жайылган ал- 278

(ай жазып ж1берд1 — XaKiM 6ip адым Kepi шегпш де, (ыз темен карап хатка ущлдь — Биирэктэ килгцп малайсыц... М укарама барда килмзсэц де шул яри. Килмэсэц де яри...— дед! кемшр куб1рлецшреп. Кемшрдщ уш б ул ж олы цаттырак шык- гы. BipaK Мукарама оны елемеген болып хатпен шу- гылдана туей. Ол Зубковтыц орысша жазган сот... жа- залау... отряд деген тусш ш й з сездерш ж уп ртш окып шыкты да, аягындагы революция. Октябрь, Дмитриев деген езш щ кептен 6epi ecTin журген, 6ipaK кыз угы- мыныц шецберше сыймайтын дабысы жер жарган ipi сездерге Tipenin, басын жогары KeTepin алды. — Дмитриев... Тацертец Дуся Дмитриеваны кер- д1м... ТурмедеН экесше тамак апара жатыр. Сурай ал- мадым — асыгыс екен,— дед1 Хаш мге тацыркаган ni- шшмен. Сейти де, хатка кайтадан карап, сэл беrenin ; турды д а :— XaKiM, сен де революционерм1сщ?— деп сурады. Цыздыц ж узшде ip i сезге 6ip жауап куткендей imi- ; нен тына калган, бар ынтасын тек кана Хак1мн1ц ау- ! зынан шыгатын езгеше леб1зге аударган 6ip Meftipni nimiH пайда болды. Х ак ш кез1н цыздан бурын есжке ене Tycin, Kepi шепнген мазасыз кемшрге карады. Соц- [ гы создер1 кулакка анык шалынбаса да, куб1рлеп сей- I леген куш KeMnip сенекке шыгып кетп. j — И я,— дед1 Хаш м жауап куткен М укарамага ба- BipaK 03i шапшацдап кыздыц цолынан устай алды да, терезе алдындагы устелге жетектедь — BipaK революционер деген ете ipi, ете жауапты сез. Мен тап бул сездщ шын магынасындагы тецкер1с- ш1лм1н деп айта алмаймын. Революционер ана турмеде отырган Дмитриевтер, кырда Совдеп iciH баскарып ж ур­ ген атацты адамдар... мен солардыц соцына ерген кеп косшы балаларыныц 6ipiMiH,— дед1 ол кызды отыргы- зып жатып. 03i устелге 6ip шынтактап суйене туей. — Корыциайсыц ба?— деп сурады Мукарама сы- бырлап. Х акш М укарамага карап езу тартты да, кыздыц шын пешлш Kepin, кемшр келш кала ма деген адамдай тез-тез оны суйш-сушп алды. — Мен де басында коркынышты, колдан келмей- TiH, озат шыккан езгеше адамдар гана ж урп зе алатын гажайып ic к°й деп сескенетш ед1м. Эрине, ерлж пен 279

тапцырлыдты, адыл мен е ж е п Ш т ! керек етейн ро- мантикасы мол жумыс. Мен муны осы кезде TyciHin келемш. Басында мен досад арасында бос кетш турме- ге элдедалай тусш далдым. Bipan оным ез1ме пайда болды : эдЬпиздш пен зулымдыдтыц, дорлыд пен зор- лыдтыц не екенш жузбе-жуз ез кез1мен керш шыд- — Сею де турмеге жапты ма? — Ойбай-ау, турмеге жаппаса с е т шыгарып сал- маймын ба? Мукарама тацданып басын шайдап дойды. Х а т м кектемдеп кергендерш бастан-аяд жыр етй. — Одан кешн неге Жымпитыга келмедщ? бзщ нщ уагадац бар емес пе едд мен де сонда барамын деген? Мукараманьщ бул Ш и н е жауап есебшде ол елге баргандагы кездескен диын жагдайларды, устауга кел- ген Абылаевтыц долынан далай сытылып кеткенш, одан кешн Оралда болып тунг! керуенмен кеткенш ай- та бастады. Б1рад дызга тек е з дара басынан кешкен одигаларды гана айтты. Совдеп басшыларын, олардыц сандилы e3i керген icTepiH, б ул ж олы Оралга неге кел- ген1н эцймеге доспады. Сонда да жеке icTepi де дызга жан ййр кетерлш ды л к е т р устшде журш icTereH детей кершдь Оныц усй н е Х а т м н щ к е т л куШ шалдып та- сып, суреттеп сейлед1, о н ы ц т Ш безеле туей. — ..Д азадты ц кэд!м п кезге туртсе кершбейд1 дей- тш тас дарадгы TyHi. Ай н ала жым-жырт жатдан дала. Кезге шшер дарасын жод, дулад-шалар дыбыс жод. Сыртылдаган фургон арбаныц децгелектер! гана тырс- тырс етед! де, анда-санда мыдд еткен алдыцгы нардыд у Hi шыгады. Керуенд1 жанамалап келе жатдан дарулы солдаттар. Каскунем Абылаев дашан бас салып устай- ды? Б е лгШ жерде б!здщ отряд кездесе ме, жод па? 9pi жумбад, spi улкен датер тенген сагат. Заманнан 6epi оц долда туратын Кара дыстауга ж ей к пе, жод па? Енд! дашан деп келе жатырмын... мезет шуы л пайда болды да, датарынан тасыр-тусыр еткен мылтыд даусы еей л д ь А р гы жагы б ел й л ь Жайшылыдта шаш ал де- се, бас алатын офицер Абылаев дол кетеруге де жара- ган жод, жерге ж уй н е салып, жалбарынып, жан сауга сурады. ¥сынган мойынды дылыш кеспейй де, сеййп о л дарусыз, атсыэ, керуенйз, кешкен елдщ журтында далган ж ейм ладтай, ж е й тунде ж ол уейнде далды... Мукарама Х а т м ш ц долынан устай алды. — Ол далага алдыцгы куш барды. Жаралы адам-

ша басын тацып алган... Досмукамбетовтердщ устше Kipin келдь Ьарон султан далага шыгып сейлест:... К еи адам, Ехлас абидыц уйшде цонацта отырганбыз... м е т о л уйге Ольга ханум ертш барган...— деп Мукарама б ел т -бе л ш Жымпитыда болган уакиганы айта баста- ды. Хак1м кыздыц бетше тацдангандай узак, уакыт ка­ рай отырды д а : — Ол даекунем Жымпитыга барып калганы ма. Жанын алып калган мен ед1м... «М унан булай Жымпи- ты ушметше кызмет етпеймш» деп ант-су никеннен кейш. Ж ауы з тагы 6i3re карсы шыгады екен гой,— дедь — Даяр конакасыга карамай ульщ тар тезшен ка- t лага кайтып кеттк Bi3 де кеп отыра алмадык. Абылаев- тыц 6ip «жаман хабар» акелгенш сезш едш, 6ipaK не_ *екенш мен бьлген жок ед!м. Хаш м, сен нагыз револю- ционерсщ... eHfli бидам... сен,— деп Мукарама аргы жагын айтпай, Хашмнщ колын езш е карай тартты. Бар ойы Абылаевта болып ундемей калган Хашм- ' нщ езше карай бешмдеген кыз колына K63i Tycin кет- Ti: таралып eTi кашпаган жас баланыц колындай кнн- кене суйрж саусактар Хаш мнщ салалы колын уысына сыйгыза алмай эуре болып жатыр, кек кейлектщ ж ещ кун шалмаган ак бшектщ шынтагына дейш туршш кет- кен, одан epi жумыр кар, К¥ДУ иык кершедь.. Х аю м жалма-жан кыз колын ез уысына алды. О л зергер сок,- кан MiHi ж ок KyMic буйым сиякты тап осы кол менщ ез1мд1ш дегендей жогары KeTepin езше карай тартып ед1 — кыз колы акырындап мойынга орала берд!. Тап сол минутте Хашм Мукараманы жаца гана кергендей болды — шынында да кыздыц мелд1рей калган кезка- расында да, мойнына оралган бшегшде де, асыла тус- кен бутш салмагы бШнбейтш денесшде де бурый Ха- KiM байкамаган, сезбен сипаттап жетшзе алмайтын балду бар едк Хашм аймалай кушактап, меШрлене кысып 6ipa3 отырды да, Мукараманыц колындагы кагазды сурап алды. Сейгй де хаттыц аягындагы «Тистбековтьщ» коскан: «Богдановкага карательдер аттанды» деген соцгы жолын керсетть j Каратель деген сездщ шын магынасын Мукарама [ ¥fa алмай калды. «Богдановка... каратель» деген сездщ Хашмге цандай катынасы бар? деп ойлап кыз тачыр- кагандай болып ед1, XaiciM оган тусш д!рш : — Богдановка — орыс шаруаларыньщ колга курал 281

алып, казак-орыстардыц озбырлырына карсы кетеры- ген жер. Сол жерге Оралдан эскер шыцкан... Мукара- ма, сен кенпр, мен журемш. Кепйгуге болмайды,— дедь Хаш м орнынан турегелш, кетуге ыцгайлана бас- тьды. — Мен де су басына дешн барамын, шыгарып сала- мын,— дед1 Мукарама ацырын гана. — Ацдыган адам болса танып цояды. Жэне мен ке- шрден етпеймш, тшрмсннен api Tepi заводыныц тусы- нан барып цайыцпен отемш. Bipre журуге болмайды,— деп Х аю м басын шайцады. Кыз муцайып цалды. О л: — Мен Жымпитыдан осында ауысцым кел}п жур. Адамдары да, жерй де — 6api кещ лыз,— деп томен царады. Хакйм аз ойланып турды да, кенет унш езгертш: — Фронт жацын, ceni казак-орыс басшылары эс- керге яйбередк Сондьщтан жаудыц жарасын байлаган- ша, кырдагы ез!м1здщ шаруаны емде. Кенпкпей 6i3 де келемйз,— деп-Мукараманьщ целый алды. Х аю м нщ уш батыл шыцты. Мукарама багынгандай басын изедь АЛТЫНШЫ ТАРАУ VI Ж ар кайгысы куреске де суйредь.. ¥зын Жайыцтыц онбойы жасыл орманды, кок шал- гын тогайлы, mpiM-mpiM тубекй, сансыз салалы. Казак е л ! жайларан сол жак беттег1 саланыц атта- ры — Ащ ы булак, Тущ ыбулак. А кбулак, Туныксай, Те- рецсай болып келедь Сол коп саланыц 6ipi Булацсай- дыц бойында Cyrip6aft ауылы отыр. Ауы лд ы ц шетшдег! артцы yeiri ац, орта колды кшз уйден жас эйел ек! шелек кетерш шыцты да, ошац ба­ сына барып шн агашын алды. — Шеше, мен царацры туспей сура барып келе цоя- йын. Шггй цайнап тур, езщ !з эз!рлерйз!— дед1 ол жер ошацтыц басынан дауыстап. К ун батып бара ясаткан, жаздыц 6ip тымыц кенй едь Н эзж болганмен ойелдщ ашыц унд! даусы оз yfiiH- fleri кемшр туг1п, катар отырран екЬуш уйдщ жандары- 282

на тепе есталд!, Tinri operipeKTeri турган улкен ач УЙд1ч жанындагы адамдардыц да чулагы на айцын шалын- ды. Жас айел даусын соларга жетю зе э д е т сынап айт- чан адамша улкен ац yfiflin тен!реиндеплерге кезниц астымен чарап койды. Улкен ач уйдщ келечкесшде сейлесш отырган ек! адам суга бара жаткан эйелд1ч сезшен repi дауысына елец еткендей чулачтарын гана болар-болмас тосты да, ечпмелерш белместен сейлесе бердь ЕртелЬкеш эйел- дерд1ч езеннен ж з цудыцтан су экелетип, суга кейде бас цосып екеу-ушеу болып баратынын, кейде ж алгы з кетейн! журтца ежелден-ач мэл1м норсе. Сондыктан да бул эйелге кебййц кеч1л1 белшбеген синцты. Ж а л ­ гыз к ем т р опырайган Ticci3 иепмен ымдап: «Бар ча- рагым, тез бар !»— дегендей erri. 0зен ауылдан eKi ша- чырымдай жер, оган барып су алып чайтып келгенше час чарайып кететш шама. Кун. уясына суцгш, сай бо- йы цоцырцай тартатын кезде, цыздыц жэ ойелд1ц суга жалгыз баруы сирек, ейткеш сол ым ча?ып, «бара бер!» деген кемиек кемшрд1ц езы «С у бойы кешке чарай жын-шайтанныц ойнайтын жер!. Ала-келечде суга ж ал­ гыз барма, чарагым. Су nepici чагып кетед1» деп бурын зар чачсап ж1бермейтш. А л бугш оны чойып, тез1рек барганын Tayip кердь Тшта эйелд!ч жанына терт жасар чыз баласын да ертпей, ж алгы з кетуш талед!... Ж ас эйел 40с т е л е к и шн агашты 0 4 ж ач иыгына сэндене ine салган болып, аягьгн тездете басып кетш бара жатты. Кгаз уй Tirin чырга ш ыччалы езенге уз- Д1к«з шубырган мал мен адам-ныц ж алгы з аяч ж олы тартчан сызычтай, ауылдан туп-тура Булачсайдыч Жайыцца чуйган сагасына царай созылып жатыр. Шыцдалып, тапталып чалган, шачсыз, будырсыз. Эйел орта жолга жеткенде Шелектерш жерге чо­ йып, кешнп жачтагы ауылга чарады: турул1 есжтер Y4 ipenin-Y4 ipeftin тур да, ошач басындагы, келечкеде салцындап отырган жандардан езге ешюм кершбейдк Соцынан шесе шыччан eui6ip жанныч жогына, оцаша 6ip езйпц гана езенге жацындаганына чуангандай ол кул1м«реген куй! басындагы ач орамалын жендеп чай- тадан тартты, тернйген cyftip мурнын алачаныныч сыр- тымен сурте салып т н агашын чайта кетердь Бул жо­ лы шелектерш 6ip иыгына bie салган жоч, ею иыгына тец бастырып 40с чолдап устады; аягын да шыччан- дагыдан салмачтырач басып, ацырынырач аячдады. 283

Тен адыммен, нык басып, жур1с ыргагына туйрген ше- лектер eHfli K»3ip булацдап иыкка да соккан жок, бу- рынгыдай и!н агаш та е м и1нд1 жаншып суйркке бат­ ман жок- Шелектер бос емес едк олардыц Судан взге елденеге толы екенш кудштене караган адам болмаса eiu6ip жан байцар емес... — О, тэщ рь Б ул авдудан к,ашан куткарасыц 6i3fli?! Б у л бугаудан, б ул цысылудан кутылар кун бар ма, жоц па? Элде eMip бойы осы Нысан тукымыныц дегеиi бо- лып, мэцп-баки квз TypTKi болып кеткетм1з бе!— дед1 эйел взен жагасына жак,ындаганда. Эйелдщ аузынан тарыккан сездер шьщканмен, уншде жасыгандык, бол­ маса бас урып цулдык; ету сарыны есйлген жок. Цайта оныц леб1зшдей белил1 жауына мецзеп кшжене жуды- рыгын туйгендей ызалы ун бар едй А я к басуы оныц ширай т у е й : езеннщ жагасына жацындаган сайын, 6ip 63i емес, б уй н уй пшнщ ауыр жайын ойлаган сайын оныц жур1й де езгерш кетй. Суйгенш квруге асыццан жас жандай, жагага жету- ге ынтыццан б ул эйелд1 жаркын взен коцыр самалы- мен царсы алды — ж иеп жасыл булгей жалпац айдын- нан салцын леп есй. Квктем тасцыны кезшде арнасына сыймай, лыцсып, шалцып, жаганыц орманды тогайы мен ойпатты алцап- тарын квк ала дария ей п тещзге жуйрген Жайыцтыц жалпац суы цаз1р бос быламьщ емес, т у й ацшыл тарт- цан: агысы да самарцау, еш де алдацашан апшырып, MyciHi суду цалпына цайта тускен: бейне 6ip касын керген, мацдайы жазыц, бойшац арулар сиякты, кербез жылжып, KepLnin агып жатыр. А р гы беттей кыр-цабак орманды жаганыц шецбер- ni келген нак жиектей жатаган кара агаштары мен сида квк теректер1 кешш тымыкты Жайыцтыц айна бе­ й н е ущ л е калыпть;: олардьщ тебей твмен твцкерьлген судагы квлецке е ле й турлЬтурлй Keft6ipeyi суга шан- ш ы ла кулаган шоп-шошак квк сэукеле сиякты да, енд! б1реулер1 ж унш й л к ш йршткен улкен-улкен сецсец бвр1ктерге уксайды. Су б ей каймакшып майда желге д1р1лдеп кеткен кезде су шпндеп бул сэулелер де косы- ла д1ртдейдь Су дыбыссыз, оныц жылжыганы да кез- ге 1лшер--1лшбес. Элдецайдаи кулап тускен швп цицы- мы, болмаса орашолак ушып су бейне жыгылган шыбын-ппркейдщ твмен сыргыганык керген кезде гана агысы барын сезесщ. Цое ш елек й эйел жагага жеткен кезде кунд1з жым- 284

жырт жатдан езен бойы жанданып кеттк суы сарды- лып, сагасын айыл догамен ит-садад басдан ш олад бу- чадтарыныд 6ip кезде бадасы ш улай бастады. Кунд1з кездер1 бадырайып кек-тосапты балшыдта отырган квк бадалар, мергендерше будпалап, 6ip жерде «ды р д » ете ^алып едд сэлден кейш 6ipi уздж й з тацдайын дагып, 5ipi кемешнен долдылдап свйлеп, 6ipi тынымсыз дыр- кылдап саналуан унмен бада базарына айналып кетй. ;Вуган ьщтасын ж ердей уздж -уздш тулаган улкен ба- иыдтыц шолпылы, алыстагы оушлдектщ, бутш келд! сетерш жатдандай ауыр кум пШ , элдедайдан ойысып ,|келш жылдышыныц жаны шыга безектеген дидуы ара- »ласып бутш алдапты жаздьщ д улад дурышын данды- ратын салтанатты жырЫна толтырып ж1бердь 9йел судыц над жагасына шн агашын тастай 6epin, бшк ад шелектщ ш ш д е й дымыз дуйган торсыдты, буй- £ендей майды жэне дозы дарынга салган ж ентй жерге дойды. Сейтй де eai журесшен отырып м елдф сумей ш електерЫ ц шин шайдады, дацылтыр т е л е к и катты- катты 6ipiHe-6ipiH согыстыра салдырлатып ж1бердк Ше- пектщ салдырын к еш й езен бойыньщ жацгырыгы кв- Tepin кеш жерге жетшзгендей болды ; аргы беттей дой- наудыд жарына согылып eKiHmi жадта тагы 6ip эйел тап сондай шелек жуып салдырлатып жатдан сияд- танды. Мунан кейш эйел элденеге дулагы н тоса отырып, (басындагы б1ртартарьга шешй, жедш сыбанып, кумш бглезж й жуп-жумыр ак; бшектерш, дуба ж узш , кун тимеген. адшыл мойнын туныд сумей терппген дене !абден салдындап Meftipi данганша жуды. Ол орнынан турып орамалымен бетш сурйп, бурымын жвндеп сы- лана бастаган кезде 6ip адам ж етелш далгандай бол­ ды... Бул. дыбыстыц дай жадтан шыдданын, алыстан ба болмаса таяу жерден бе — оны айыру диын да едь Эйел жалмажан б и ж й й Kici бойындай жаганыц дыра- тына ж уйрш шыдты да, ауы л жадда дарап дойып, озеншц аргы бетше кезш й к й ; орамалын 6ip-eKi рет булгай тусш басына тартты, датты-датты дыбыстап, eKi-уш рет тамагын кенедь Кеп уадыт етпей, аргы беттей суга жантая оскен I улкен жалбыр дара агаштыц тубшен кнпкене дайыд сумад eTin шыга келд1 де, эйел турган жерден жогары дарай, агысда дарсы ерлей бердь Цайыд устшдсй шапшацдап ейп ецкейе б уй лген ею адамныц бейней алыстан-ад кезге шалынарлыд. Ескеюшлер 6ip бушр 285

ecin жогары карай 6ipa3 ерлеп барып езеннщ ортасы- на жеткен кезде тез бурыла салып, ойел турган жерге тура тартты. EKi адамныц кос ескекй катар салып ка- иыстай созылып кулаштай ескешне агыс Kymi косылып кайык окша зулады. Ескекй тэты да ершелене тартып-тартып ж1берш ескекнплер кайыкты зулаган усйне зулатып эйел тур­ ган жерге кезд! ашып-жумганша ж етй. Жиекйд кум- ды сазын й л ш келш, су Hip кайык токтар-токтамаста, « ж т т й к » керсетейш деген адамша, шуцгыл кездеу аксары бала ескейн кайыра салып каргып Tycin жерге д1к ете калды. — Акырын, акырын! Ойпырым-ай, жау кугандай, соншама асыгып, аягыц сынып калса кайтесщ. Абай- ласайшы, айнам-ау!— дед1 эйел. BipaK бала онан да ерлж керсейп: — Е, мундай кайрац т у й л, 6i3 ж ей тунде де 6niK жаркабактаи ceKipin Tycin, кол созар жерден каргып MiHin уйренгенб1з. Апа, сен де 6ip мамам кусап корык- пас нэрседен коркады екенсщ!— дед!. — Цоркамын, айнам, осы KyHi болмашы нэрсенщ бэршен сескенш, урейленетш болдым. TinTi, кершген шоке сендерге сурш у yuiiH тургандай керемш. Пайда- сыз ерлж тщ не каж ей бар. Эйресе кез байланран кез­ де зэре ж ок— — Корьщпас келш кой басынан коркады деп ма­ мам коймайды. Ап а, сен де тап сол мамамньщ айтканы болдыц. К ез байланган кезде су басына неге келесщ? 9, иэ, б1лд1м, апа, 61лд1м ... — Туздейлерге ас ж етй зш бермеймш бе? Ергали агам мен шебер кайныма. Олардан не хабар экелдщ? — Олар емес, айтайын дегенщ жездем гой, э? Эйел уялы п калды. Ойын im ci айтпай-ак бШ п кой- ды. «М енщ Эбний сагынганымды бул да сезедь Bi3 бала дейм1з, баланыц б ш м е й й т ж ок »,— деген ой кел- fli оган. Керуге жас болганмен жэне уй iuiiHe сэбидей кершгенмен б ул онша жас бала да емес едь Ол су басы­ на «тузд ейлерге» жасырын тамак экелген жас келш- шек Кулшанныц inici, жасы он алтыныц шамасында. TinTi оны уй in ii: ж ылга Ш кпей калган, эйтпесе ай ece6iMeH он ж ейге шьщты десейн. BipaK ауыл муны ба­ ла дейтш, осы кунге дейш «жас ж ш т» деп 6ip жан айткан емес. Буган дэлел де бар: о л булыгып ecin келе жаткан, суйей шагын жэне ете нэзш денел1 жас-ты. Аты Ыкылас, 6ipaK б ул атын бшейн экей мен шешей 286

гана, басчаныц 6api Ыкатай деп кппкене кунш деп ерке- летш айтцан атымен атап кеткен-дь А л , Ычатайды араласып ж^рген керпплес орыс балалары, неге е к е т белп й з, Юра дейтш. Эйел iHiciHin болжалын мойындай сейледь — Жездещц айтцанмен не пайда. Цаз1р б1зден о л алые... Б ул арада цайыцтыц бас жагындагы ескекте отырган орыс баласы баппен ескектерш чайыцца ка- йырып салып, eei асычпай-саспай Tycin, тумсыгында- гы шолац шынжырдан устап цайьщты кетере суйреп цурлыч жерге шыгарыццырап цойды. Сонсоц ол тум- сыч жагы кетерййп бшкке шыгып кеткен чайыцтыц арт жагына !рюлген суды бацырашпен шашып болып, жагага шыцты. — Юра, тездет, баратын жер алые,— дед1 де, Ыча- тайга чарап, сонан соц e3i эйелге буры лы п: — Мынаны осылай саламыз ба, тегшмей м е?— деп торсьщты кер- 1 сетт1. — Петра айнам, сала бер, тейлм ейдь Торсьщца не ■ гылушы ед1, цайыцтыц тубшде жата береш; су Kipce де ештеде етпейд1, айнам. Майга салцыны жацеы. I Жентке де,— дед! Кулшан. Сейтй де эйел Петро асыцтырар деп цысылып, «туз- j дейлердщ » жайын сураццырап цалуга тырысты. — Ыцатай, шебер чайным уйге согып кетпей ме, саган ешнэрсе айтцан жоч па?— деп сурады. , Апасын сынап цалжыцдауга да бшмей, алып келгон хабарын еейртуге де асыгып жымыц цаццан — Эбшцайыр чуданы цайтейз, жездемд! сурай бер- сещзпп, апа, кемейнцзде эуелден сол жездем тур гой,— дед!. Сейгй де e3i сачтанып Кулшанныц часы мен ца- багына чарай чалды. — 0з!днен улкен апацмен де ойнайсыц ба? Жез- девд! сурасам сенен уялы п жэ цорцып турганым жоч, айттым гой, жездец алыста деп. Шебер цайнымныц жайын атам бше чел дед!. Eni б!рдей баласы уйшен бе- 3in кетчет оцай дейс!ц бе. Kepi ш ал мен елмел1 кем- nipre?!— деп урсып тастады Кулшан. Сонсоц ппеше уяц шыраймен: — Ычатай айнам, взщнен улчендерд! сынап цайтейц, сен э л ! жассыц, еш нэрсеге туйнбейсщ. Сагыну, саргаю деген сенщ басыцнан чешпеген нэр- се...— деп муц шаччандай болды.— Йемене, жездецнен хабар бар ма, элде 6ip нэрсен! естш эдеш 6yrin турган адамша жымыцдайсыц?! 287

— EcxifliM. СуМнш! бересщ, ana, бермесен айтпай- мын. Бересщ бе? 9, бересщ гой? — Не деп суйнпш беремш, мен саган? Рас па? Ке- pin пе?— Кулш ан к уле бердь— СуШныи сурагандай урын келген жездец бе, сети, соншама?! Иэ, ц ай д а дейд1? 0зщ1з айттыцыз гой ж аца: сагыну, саргаю, ку- ту, тарыгу, жабыгу деп. Ж ездемд! кермегешщзге уш ай- дан асты. Сушина бермегенде... — Цой, цалжыцбастанба. Мен сенщ курдасыц емес- пш, эзмдесш ойнайтын. Журттан уялсайшы. Апасы- мен чалжыцдаганды дай жерден кердщ, шмнен уйрен- Д1Ч- К уту, тарыгу, жабыгу деген сезд1 дайдан тауып алдыц тагы? Бала апасыныц- дабагы катулана баста- ганын Kepin сескенш далды. TiK мшез Кулшанныц ба- лага чату екенш, ьщгайына кенбесе шапалагы да aaip екенш бшетш, бул эдей бала куннен мэл1м. »Ж М т бол­ тан баланы шапалацтау уят болар» деп шэлкес -апа ойланып та турмайтын. — Эбшцайыр чуда айтты: бугш я ертец екеум!з- дщ 6ipeyMi3 ш ал-кем трге согып кетерм1з. М аган: «Сен алдын ала барлап келерсщ* дед!. Кулшан апа, ете сач болуымыз керек. А н а тебеттер арс ей п етектен алып журмесЗн,— дед1 Ычатай байсалды турде. Ол енд1 чалжьщбас балалыч мшезд1 салып, салмац- ты, ачылды сезге кеш й. «Тебеттер» деген! Кулшанга TyciHiKTi, жездесшщ соцына Tycin журген час душпан- дары едд осыны о л чадап, ныгарлап, кыр жачча цолын шошайтып турып айтты. Кулшанныц ж уз! гул-гул жайнап кетт!. Ол жалма- жан Ычатайды цушацтай алып, eKi бетшен кезек-кезек суйе бастады. —- А м а н гой. Шебер чайным керген гой шамасы. А там менен енем « 6ip керсек арманымыз болмас еди денди Енем байгус мешздей цнтып жудеп б и й . ¥зач тунге кез1н 6ip !лмейд!. Тш еййш 9бешт!ц й л егь Кеше тунде eKeyi ала тацды жайнамаздыц усйнде отырып атырды. «Цадыр тунь Тэц!р!м й л е к й берейн тун. Bi3- ге басчаныц Keperi жоц. Эбенйм аман болып, досына кулкй душпанына таба болмай, елйжуртыныц алдын- да 4 aflipi-артса болтаны. TbieriMie осы »,— дейдк Ше- шем маган кунде Цобыландыныц чиссасын окытады. Аналычты ц цоштасцан жер!не келгенде ещреп оты­ рып алады. Ой, Ычатай айнам, чиын. К ем т р мен шал- га чиын,— дед1 о л енйге сейлеп.

Баланыц кец!л1 босап, сэл уадыт темен цараган куй! ундемей турып цалды. Сонсоц о л : — Жарайды, Кулш ан апа, кудагиды куантьщып. Bioд in мамам сиякты о л Kici де 6ip кещ лш ек адам. Ер- гали агамды о л да тап осылай кутап жур. Kemirin к,ал- сам менщ де алдымнан зарлап дарсы шыгады. ByriH атарман-шабармандардыц тебес! KepiHreH жок; па? Ан а сумырайлар калай? Эбшдайыр дудага не дешн, жаман- дыд бШнбейдо дешн бе?— дед!. — Жок;, 03ip жаманат сезЬгмейдь Щ ебер дайныма сэлем де. Агасымен 6ipre келс'т. Б1реуден екеу жадсы. Жоне кемп!р мен ш ал екеуш датар керсе — арманы жок,,— дед1 Кулш ан дайыдда дарай ж уруге ьщгайлан- ган iHiciHe. 2 Орал даласында болган ойраннан кейш, Эбд1рахман 1 Эйтиевтщ елйтаршш елде ешюм бьпген жок; едп Тек уш кун еткеннен кешн дарулы отряд кел!п бутш ауылды ! дуыс-тесМне дешн далдырмай тштш, im ci Эбьлдайыр- ды «большевик агацды тауып бер» дел,\" узад кун саба-____ _ ! гансын, уреш ушып кеткен уй iiiii «Tipi екен» деп умю еткен-дЬ Тары 6ip кещ лге тод саналган нэрсе: ел iniiH- де жаман хабар мен жасырын сез жатпайтыны б ел гШ : «Эбд1рахманды Уйректа келден де i3flen ж ур екен. . Онда да, мунда да ацдуга жансыз тастап кетпгп. Жан- сыз болгандар ел адамдарыньщ шпнен кершедь Эбдй рахманды бурыннан ж ек керетш, «эй, с е т м е!» деп жургендер ж абыла ieiHe тусш тЬ деген сыбыс таралып ед1. Bipan порку, урку, KyHi-TyHi урейлену устшде кеп Я кундер еи п кетта. T ip i деген Эбд1рахман тарШ пн 61л- flipin ез аузынан eni6ip хабар бермей койды. Онымен 6ipre дызмет icTereH жолдастарыныц тагдырын да 6inin болмады. Азамат басына ауыр кун туып, 6ipeyfli 6ipey сурап-бШп болмастай кезец тап келдь , Актар Жайыд жарасындагы кеп поселкелер мен сан !, ауылдардьщ ауылдык, поселкелж комитеттерш тара- тып, басшыларын устап, атып, кырып-жойып апеап еткеннен кешн де eKi айдай уакыт етй . Bipan улкен , басшылардан хабар-ошар болмай кетта. Сол торыгу кушейген кезде осы Cyrip6aft аулына 1лбшпн тусында- гы бор, жоса, эктас сататын кесшдор елден 6ip жпчт келш жоса сатты. Bip Kyui сол жосашы жас ж т т ' Зйтей карттьщ ушне донып, нагыз хабарды сол жет- I 10х. Есонжоиоп, II к1тап. 289

Ki3fli, о л : «М ен papacy мектебш б т р г е н Эбекецнщ колканат есебшде жумсайтын» кеп йпсшщ 6ipiMiH. Л ты м Ораз. Эбекец ел арасында жур, жумысы кеп... (Лздерге корыкпасын-ypiKneciH,— дед!. Маган 6з ке- зщ мен Kepin, ауыз е ы дугай селем айт деп тапсырды». деп сыбырлаган-ды. Оган да кеп кун етй. Мше содан кеш нй хабар осы едь.. Кулш ан езен жагасынан уйге жан ушыргандай тез ж етй. Жайыктыц сап-салкын ек! щелек тунык суы оган к¥Р niH агаш кетергендей де болган жок. EKi бей албырап, делан жеделдете алган куш, о л уйге тура ш елеймен шрдь Уйдщ етек кшзш к °с босагадан бас- тап, тесектщ тусына дейш Typin тастап, к ем т р мен ш ал in ip алакелещ нде шайды орталап калган кез едь — Я , алла, бергенще ш ук!р!— деп карт кеп-кец, ак койлейнщ етег1н желпш-желпш койды. К елш ш щ ки- мы лына о л аса назар аударган жок. BipaK камкор к ем тр; — Акы ры н, карагым, акырын. Карацгыда ана ка- зандагы с у т и тей п алма. Суыцды есйс алдына коя салмадыц ба, б'етш жапсац ит тимейдо гой,— дед!. Ол келшшщ б!р куаныш экеле жатканын -алыстан- ак сезген. Уй алды коцырцай тартканмен, кызылы сем- беген батыс жактыц бозала сэулес! жап-жарык. 1ргеден Караганда жагадан 6epi жазык жердей цыбырлаган жанныц 6epi кершш тур. Кулшан Судан шыкканнан 6ip жерге де кш рш и ш н суыткан жок, °ц иыгындагы HiH агашын сол жагына алмастырмастан дедектеп келе жаткан. Оныц жуйре басып ушып келе жатканы жал- гыз KeMnipre гана емес, сол жердей уйлердщ кезше тейс шалынды. — Bip хабар есйд1 ме, келнг ушып келе жатыр. Жаксылыкка болгай тагы,— деп кемтр курсше дем алып, шалына карап едь BipaK капел!мде жауап бере коймайтын мацгаз Карт: — Я , алла, бергенще ш у тр!— деп жайбаракат ni- шшмен кейлейн тагы 6ip желп!п койды. Царттыц сакалы узын да емес, кыска да емес, кою да емес, дса суйык та емес, эппак сулу сакал. Ол сол сакалыньщ сулулыгын эдей! байкаткандай, ^б1реумен амандасканда, жэ журт ортасында отырып сейлескенде сездй догара салып, сулу сакалын кос колдап сипа'п, уш жагын eKi айырып кояды. KeMnipiHiK катты кобалжып айткан ceei оныц кула- 290

гына жеткеш ме, жетпегеш ме — оны KiM 6ijiciH, эй- Teyip о л елечдемесе де, кейлегш 6ip ж елпш , сацалын цос чолдап сипады... — Ене, шешетай, cyfiim ni! Балацыз келедП— деп сыбырлады К улш ан отырган к ем т р д щ иыгына балаша асылып. К е м т р ж ылап ж1берд1. — Эбенйм менщ... Тучгышым... А лп ы с eKi тамы- рымды шткен чулыным... — Цойшы, шеше. Куанган Kici ж ылай м а?!— деп келпи оган жылаганын бйпЦрмеу уппн мойнына асыла тусть KeMnip жылаган куш , езШ п К улш анды ек1 бетшен кезек-кезек сушп: — Тентек келппм, Эбенймшч cepiri... Сен екеущ нщ алдыцда ал деп тшеп ед1м, чудайдан...— дед! ецкШ н баса алмай. Эжеы мен шеш ейш ч не чуанганын, не корыччанын айыра алмай к е м т р мен ш алдыц ортасында жалтац- дап чарап отырган кппкене чыз да бачырды. Эйтей чарт: — Я , алла, бергенще ш уш р!— дед!. Сол куш кештетш жатчан уй inii тун ! бойы KipniK !лм ей тагы 6ip тацды квз!мен атырды. 0ткен чызычты шачтары б ул уй д еп эртурл! адамньщ кез алдына эр- турл1 жагынан елестед!... ...Ол 9бд!рахманныч очуга баратын ж ы лы болуы керек... Ш ептш елге ауы л Teric чонып болмаган кез. Bip кун1 Эйтей чус салуга баласын epTin шычты. Бала дауылпаз чагуды уйренш алган. Тачылдач дауылпаз- дыч даусы чандай, уста-усйне согып бала Оймачкел устш дачгыр-дучгырга белегенде чаздар чанатымен су сабалап дурл1ге квтер!лед!. YpiKKeH чойдай жан-жачча умтылган чустар сап тузеп алдымен келбей ушады да, сэлден соч аспандай бастайды. Б ала к елд ! айнала шауып кеткенде Эйтей улкен кер биен!ч уст!нде деч басында калган. Бабына келт!рш асычпай салмасач чус та, нысанага дэлдеп к елйрм есеч мы лты ч огы да дарымайды. К е л устш орала ойысчан чаздар дещне келгенде чара сачалды чусб еп кек чаршыганы тастап кеп ж1беред1. Цанатын ж ыпылычтата чагып чаршыга жер бауырлап кетш бара жатады. Царшыга томен, чаз аспанда. А р а э л ! айшач. Тустасты... Цаздар шошын- 291

гандай eneyi 1лгер1лей т у ей де, ynieyi 6ip бушр белшдь Б1ркатары темен ойысып кетть Тура кейп бара жатцан каршыга артына караган иесше жудырыктай-ак. Эбден дечдесй. 0кпе тусы нагыз сол Куркопаныч yen. Енд! кетержедк.. K|a3ip квк туйгын йп-тже квкке шоршиды. 9не! Эне! Кинкеле кус сэры садактыц козы жауырын огындай врге сызды. Айкасты. Бауырдан 1лдь Жумар- лана кулап барады. Биш шачырактан кан-квбелектеп жерге кулаган улкен укыи малакай сиякты. Бала да Ke3iKTi... Жирен кунанмен куйындата женелген Эбдь рахманныц соцынан желе булк!лдеген 9йтей: — Бала, акырын шап, акырын. Жыра-мырага кез- десш жазым боларсыч. Акырын! Кврд1ч бе? К ус ана Цуркопаньщ тубше кулады. А у , акырын!.. — Акырын, акырын, тарт колычды, тарт. Йемене кус салган адамша колычды ж улкына сермейыч?!— дейд1 ез ойымен шырмалып жаткан кемтр. К е м т р картыныч тем1рдей катты колын, корган- гандай, эрейрек ысырып тастап: «Айналайындарды аман кыла кер. Осылардыч жаманшылыгын кермей, алдында елеем болды. Баска арманым ж ок !»— деп жыбырлатады Tici ж ок кемсиген аузын. ...Оч жакта, ез тесегшде, шэМ керпеш кайта-кайта ысырып тастап Кулш ан жатыр. ...Bapi алыста калды, 6ipaK тап куш кеше сиякты. Ол тунде Тама Бэйесйч ауылы Цое Жайыктан Кос Обага кешедь Ж у рт алды д эу ле й бар, атыньщ улкен ул ы мырза, кызы KepiKTi. Ш ептж елде жаз ауыл ара- лас, мал коралас кердер1 бастасып жатады. И т жупр- Tin, кус салган салкам Эйтейд1ч окыган улкен баласы Бэйесйч куйеуь Цалычдык Кулшан. в т т р Кулшан, ерке К улш ан, ашык Кулшан. Астында Кер жорга, сауырына куйган су теплм ейдь Кеш алдын ойкастап келш ол топ кызга косылып шыркап эн салады: Салмаймын сэндхкпенен балагымды, Орайммн ак торгынмен тамагымды, Кеш бастап, нар жетектеп мен мэз-майрам, — Элдек1м ермек кып жур карагымды. 0 з тобымен Ергали к ей п бара жатыр. Астында жуйрш буырыл. Ж ас кыздардыч шырылдаган энд КУР- быларымен салтанат курган мырза агага ойыншык сиякты. «Кеш тен узамачдар. Bi3 жайлауга асамыз!» деп буйрык етед1 ага жас карындасына. Баласынады. 292

Кештен аулак; шыгармайды. 0здер1 узап бара жатып вн шырчайды. А га aHi карындас кец1л1нщ цайда жат- цанын сезе ме?! Тагы да бас косканым Жагалбайлы, Жайлауда eKi рулы ел бас косканда Жейрш кердел!лер неге алмайды. К ос Оба квп жер. Эн де таусылмайды. Ойын да сар- ( цылмайды. Эз1л, цалж ьщ Kosi бар булацтай. Ж1бекше бастап, сэукеле кшп квп буйдасын dip цырдан екшпи чырга дейш жетектегенде чоныс чараган ацсацал да < коршедь.. Жарыса шауып обаныц тасасынан шыга кел- ген топ жилттщ iuiiHfle Эбеш... ¥ялады . влен; айтпайды. К|ыстаган ж1пттерд1ц бетше чинала царайды. Дуылдаган журт. — Уа, К улш ан келдь Эндет, К улш ан. Кердер1ш ч келий, шырчайтын жерщ келдь CeHi тентек атандыр- ган эшч емес пе деседь Ж ас кезде ес жок; едг-ау, ул- кендЬшшШ цаумалаган еркек-эйелдердщ арасынан шыга келш, былай дейтш ем : Басы екен елец1мвж айым-кайыы, Б1тед1 кия тауга тал мен кайьщ- Саргайып ай мен жылдар кыз куткен.те Жас шакта жй!т сезбес жардыц жайын... ...Bip кун1 атам келдь Кэд1мп cepi Эйтей. Cepi емес, кербез Эйтей. Устшен туйе ж урш кетсе де сакалын тараштап асычпайтын Эйтей. Кызы ч адам-ау атам да! вте цызык; жан! «Д уд а, сен ренж1месец... цудаги рен- жйчесе... бала беру киын гой* деп 6ipey ушш киналады. Мен сыртта босагада тьщдап турмын. «1штен шьщчан баласын 6epin ж1беру циын гой. Очай емес мен де амалсыздан сурай келд!м. К елш ж умсап, баламды ' аяцтандырып, цызыгын коремш, бар, сура, деп чуда- гиыц болмай ж1бердЬ— дейдь.. Сол Эбеш мше... Тагы осы сиякты кезечдерд! коз алдынан шубатып етшзш жатып Кулш ан жаздыч чысча тачын тэтм кундер мен узын ойдыч, бал чиялдыч кушагында атчызды. Bipan ертечше б ул саргайып куткен еч бакытты сагаттар чайгылы арманга уласып кетть 3 К ызы л шапач шашып уясынан квтершш челе жат* чан кун элемд! аягынан лезде так тургызган сиячты: 293

Ж айыцты ж агалай конган ауыл yew ерген м ал мен ж урген жанныц цимыл-дыбысына толып журе бердй алыстагы бекен бел кыраттарды ермелеп жылцылар да ж огары ж ы лж ы п барады, ал ана арка беттей езен бойыныц ж асыл тымакты орманы сйпкшш-йлкшш жй 6epin, турып жаткан 6ip жанды нэрседей боп nepi- нед1. Ертецй шак демге кандай ж ещ л — ауыр басатын Kapi аяк та жерге тиер-тимес, адам бейнеб1р салмацсыз yn i тэр1зденш децгеленш кетедь 9йтей карттыц аяк басысы да элдецайда Ширак. Оныц 6yriH колындагы Kipmiri жоц ак таягы эр жерден 6ip тиедь Жасына, мше- з1не царамастан о л ж оргалап келе жаткан сияцты, aci- ресе, кырдан темен карай тускенде децгелеген ак кацбактай болып кетй. Оныц уей н д ей аксур кейлей де аппак. кеп жуылган без дамбалы да кейлейндей. Таны маган адам оны тап осы кезде тац сэрщен турып далада оцаша тагат eTin кайткан i3ri сопылардыц 6ipi дерлйс. А й н а ла атырапца суйсш е кез ж1берш жас бала- ш а мэз болы п келе жаткан б ул Kepi адамныц, мумкш, сырт KepiHici секшд1 iniKi д ун и ей де ш рш ш йз шыгар. К ар т аса сабырлы адам болганымен TyHi бойы кем- nipi мен к елш ш щ 6ip KypciHin, 6ip сыбырлап, кептен кермеген Эбд1рахманды такатсыз куткеш оны да мьщ- тап цобалжыткан едк Ол да аунакшып, о л да элдене 6ip еткен к унн щ алыста калган сагымды елесш кез алды на келйр ум ен болган. Улкейген шакта кара шацырактыц кайгысыз болып, келш камсыз, немере шат, от басында кемгар курсшбеу1 оныц да арманы едь Озгеше толцып, елей зген куш о л ертемен турды. Кун цызганша кыр отына жайылсын деп сиырын кырдан асырып айдап салды ; енд1 мына темендей уйше цай- тып келе жатыр. Кейде ауы л арасы алш агырац отырып, кейде каз- катар канаттас цонып журетш 961л еткен айдыц аягын- д з Эйтей царттыц нак ipreciHeH келш уйш тйскен-дь Б у л цоралас к ° нУДыЧ MeHiciH Эйтей ш ал аса кевдл б ел ш талдап жатпады, уй ш пнщ шггей: «Б у л кара кагынды келйрд1 и м шакырды? Бауыры mipin бара жатцандай iprere ipre такауын кара! Пэледен машайык цашады дегендей, карт журт ауыстырмасак болмас» деген к уц кШ н е де Эйтей к улак коймаган-ды. Б ул Кара Оба болы сы на бутш дей аты мэл1м б е л п л ь Нысанныц баласына момакай карт ежелден жанама агайын, тэту керпй болатын, оган унем1 райлы ниет, 1зетй курмет 294

керсететш. Б ул ж олы да о л жасы улкен бола тура кшп 9б1лге o3i келш «Ж а й лы доныс!» й леп , ата дэстур1мен ерулюш 6epin сыйлаган-ды. KeMnipi куб1рлеп, келпи туксие дараса да, ш ал Эбьлден жумсад леб !з! мен жылы шырайын аямай, елпеддеген едь Сеййп oeipre кеше дашып, ж урт жацартпай дой доралас, кернплж кундер1 адырын жылж ып е й п жатты. — Я , алла, бергенще iiiyKip!— дед1 9йтей дыр бет- т е й Эбьл ушне жадындап келш.— Баягыда да, Нысан мардум Tipi кезщде де, осылай 6ip даз-датар донып отырушы efli ауыл. Qni де сондай. Цисыдтан ерб1ген баланыд шпнде дара шадырары ды л ел! мызгымай, аузымен дус т1стеген ж М т осы Эбьл. б р к е т ecciH iuip- кшнщ, б ул eflipfleri ез датарыныд алгыры! Ол 9б1лд1ц Kimi-ripiM кебендей, етекй келген улкен он eKi данат ад ордасына кецЪп кенпигендей болды. KHi3 yfii мен дыстауын салыстыргандай о л алыстагы Кисыдтыц дэу дара агашына да 6ip дарап дойды ; айна- ла атырапда кез ж1берш, дойнау-койнауы уйысдан орманды езенд! шолып етй . Дуниен1ц 6api earepiccie, жайбарадат далпында жэне бугш агаштар да, уйлер де, адамдар да нурлы сиядты; т ш й оган езш щ бетегел1 келген орта долды адбоз уш де жардырай тускен Tapi3fli. Элгшде дыр басында зыгыры дайнагандай зарлап келш дона далып, алдыяа тусе жуйрген орад тумсыд ж ылдышы «куйт-куйт, к уй т!» деп тары да букшецдей женелШ efli. Ол алдап элдедайда жетелеген б ул айла- кер дусты кедшш аулау ymiH дайтып оралран досын- дай керш далды. Ол бала шадтагы уша алмайтын дус- ша бугежектеген дызрыш пен жылдышыны дуалайтын э дей есше тусш к ейп «куй т, к уй т!» деп дустьщ соды- нан ере т у ей де, сайдан атын жетектеп шыга келген. 9 6 bifli Kepin тура далды ; садалын сипай кершюшщ озше де, атына да кезек дарап баптана т у е й ; о л эдеш тодтап Эбшмен леб1здесуге к ед л! кетй. — 96ta шырагым, 6ip ж адда ж ургел! жатырсыд ба, ертемен ат жетектеп келесщ , элде .басда 6ipey мше ме?— дед1 ол, басын жогарырад кетерш Эбшге тура дарап. — Я , жургел1 жатырмын, Текеге ж уремш. Царт, немене дус дуып ойнап ж урещ бе, 1стеййн ж умыс бол- магансын?— дед! Эбш кекеснэд унмен баптай сейлеп. Ол Эйтей дарттыц «куйт, к уй т!» деп д ус соцынан ере тускенш Kepin: «Цартайгаида мынау бала болып 295

цус д ууга айналган екен. Мундай тсйден шыгар, ел аралап журген дуаналар сиядты турш дара: ад кей- лек, ад дамбал кшп, долы на ад таяд устаган : Бутында шалбары да ж од. К утты дуана. Ж узш д еп есалац адам- ныц е зу тартданы сиядты елж1реген сидын кердщ бе! Б у л неге моз болы п ж ур тац атпай?!» — деп ойлап ель далайда оны 6ip мудатып, к ем й у'ж олы н 1здеп. — Ж од , ж од. Эшешн. Ж ай дордытып, таяд с!лте- reHiM гой, айладер д ус алдыма тусш ж оргалай берген- ciH,— деп Эйтей сасып далды.— Тедэге жай барасын ба, Эбш шырагым? Эбьл дабагын туш п оган 6ip дарап дойды да, ауыз- дыгын салмай жетектеп деле жатдан атыныц мойнын сипай ту ей . б зш ен eei балаш а мэз-майрам болган мы- на ш алды ц Typi мен MiHeei оньщ iniTe жатдан 6ip ше- менш дозгап ж !бергендей болды. Былтырдан 6epi жи- налы с-мэж Ш стерде, дазад одыгандарыныц бас досып эцпм елесден жерлерше жацашыл, алгыр Мецджерей- лермен оньщ соцына ерген 9бд1рахманды ж э сезден, жэ icneH ж апыра алмай ж урген Эбш даз1р олармен белдесе тусуге дайын едн Сондыдтан ол долга туспей журген дашаган больш евиктщ экесш болса да 6ip жаншып етуге nipicTi. — Текеге ж ай барасьщ ба деп сурайсыц ба, дарт? Ж а й емес. K|a3ip ж ай ж уретш уады т емес. А з у тасш батыра алмаган азгындар енд1 етектен тартып жатдан- д а адам мы на сен сиядты дуана дусап мэз-мэйрам болы п ceKipin ж урм ейдь Бурын болыстьщ шабарманы болсац да датарласа отырып, халы д алдында ез niKipiH айта алатын Эйтей деп с е т ю м айтар! в з баласына: эй сен не icTen ж урещ , деп 6ip ауыз сез айта алмаган эке е з ш адырагына бэле тенгенде т ш шыгып дайра- тын жинап дам штей алар ма?.. Э б т й зг ш устаган оц долы мен атыныц ж алы н тараштай Tycin, Ke3i дысы- лы п далган Эйтейдщ аппад садалы на K03i дадалды. — Эбж шырагым... не болды... жамандыд ecri- д щ бе?.. — ...Сен ага ецщ. Сешмен осы дунге дейш ища деспегешме мына аппад садалыц дуэ. А л менщ «эй K9nip атаны п» агайын арасын бузган жер!м^болса айт- шы! Баягы алгы р Эйтей, шабарман Эйтей, дусбегГ Эйтей болып журген кезде де: «Эбж, сенщ мынауыц и тт ж » дей алган жодсыц. Р ас па, осыным? — Р ас дой... Эбйл ’ шырагым. Айтданыцныц бэр! 296

— Рас болса, тыцда! Душпан кулд!ре айтады, дое жылата айтады. Мен ж ылата айтамын. Сен бугш ceni- pin цуанбауыц керек, ж ылауыц керек. Неге? Тыцда... Толы ц денел!, децгелек ж уздп сацалды, баппен сей- лейтш атакты ipi Эб1лд1ц жанында napi Эйтей айдаЬар- дыц алдында куржецдеген сур кежектей дэрменс!з цалды. Ол Эбшдщ сызды леб1зш 6ip жагынан баласына 6ip пэле кездест ме деп ypefti ушып, 6ip жагынан ц у- рандай бас Hin, цыбыр етпестен тьщдады. — Дартайганда бала сияцты болып кетсец де, сен тегшде акылды адамсьщ. Сол сен ацылды адам болган- ск н айтайын деп турмын мен муны. Эйтпесе сезге тусшбейтш цалыц наданга жагымды ауыртпайтыным- ды рзщ де бшесщ гой. А д а м экесш щ eaiMiH де естидп мен муны езщ е кептен 6epi естартейш десем де, ж еш келмей ж ур едь Эрине, менщ есйртеташм вл1м емес, ел!мнен де куш и, ел1мнен де ауыр, саган да, маган да бататын жай... в й т к е т Эбд1рахман сен in балац да, менщ цатар ескен агайыным. Bipan о л елген жок, елее — б ул эцпме бугш айты'лмас та едк сынды 6ip ацаулы агаш, жарылды 6ip цаяулы жумыртца, дер едш те дояр ед1к. KyHi жетсе бастан жац та айрылады дейд1 цазак. М ше сол жацтыц бастан айрылатын кез! келш тур... — Я , алла, бергенще inynip!...— деп куреш ш цал- — EcKi Рарап елш де Цурайыш таЬифасы дейтш б ели л! белд! ру болган. Сол Цурайыш тупымы М ухам­ мед пайгамбарды алланьщ жгберген eauiici деп бас урып, сэжде пылып, дшге кенгенде — Эбу-Ж аЬил деген адам xan дшге кенбей, кэшр пауымында палган. Ж алгы з Курайыш тупымы емес, к у л л ! Рарап ел1 Мухаммед пайгамбардьщ ап туы астына жиналганда Эбу-ЖаИил парсы турган. М ше 61здщ Кердерщен де K93ip Эбу-Ж аЬил шыцты. Б ул ж алгы з Kepflepi емес, к улл! пазап халпына парсы шыппан Эбу-ЖаЬил. Бул мына саган да, цасында турган мына маган да парсы шыцты. Б у л ата-анага пас, халпы на пас Эбу-Ж аЬил. Б ул бугш п заманньщ Эбу-Ж аЬилыныц аты — Эбд1рах- ман... — Я, алла... Эбш шырагым?.. — ..,Эйтеке, мен с е т сол аузыцдагы алланьщ аты- нан жацылмасЫн деп айтып отырмын. Эбд1рахман ца- заппа цалай пас? Мына саган палай пас? М аган палай пас?— мше осыны тьщда... 297

...Сиырын сауып болды да Кулшан ecKi суттЫ дай- магын алып дазанга дуйды. 0 3i терген дургад ад жа- паны ошадда толтыра далады да, отты тутатып »i6ep in сут ШС1РД1. Сут шскенше ыдыс жуды. Саргайып куткен жарды далай дарсылауга бшмей жан таласдан келш- шедтщ жумысы да енбедд Уадыты да жылжымаган сиядтанды. Ол уйге 6ip Kipin, 6ip шыгып, eKi Ke3i езен мен дырда болды. Б1рад деш алые, кун узад, дала ж алпад, димыл жай. Цалбаладтаган ата дырдан томен Tycin, Тортогай- ды д 6epri HiHineH ат жетедтеп шыддан Эбшге кездесш турып далды. А т жанындагы Эбшдщ баптанып, жалын тараштап, дайта-дайта дара жорганыд кекШ не дол апарганына Караганда о л 6ip эцпме айтып тур... Сей- лерде оныц ж э KyMic сагатыныц бауын, жэ кеудесш сипайтын эдей. « Б у л не сойлеп тур соншама! Атам неге темен дарап садалын сипай далды ?» деп ойлады да, К улш ан ошадтагы жанган тезегш аударыстырып дойып, дайтадан дарады. Соз дыза тускен сиядты. Эбш- ДЩ Keai дартта, бос долы кеудесшде кершдь — Ш еше, сут тасып кетпесш. Мен тузге кетйм,— дед! де, К у л д т н 9бклдайырдыц туйе ж ун шекпенш бур- кене салып сайга Tycin кетй. Келшшек eKi-уш ж уз дадамдай жерд! аягын ж уп ре басып, тез игерш, сейле- cin турган екеуш щ екпе тусына жеткенде 9бш дщ узын э ц п м е й аядталуга да жадын далып едк Б1рад оныц соцгы сездер1нен басты ппаршщ неге йрелгенш эйел эбден ацгарды. — ...Казад-дазад болгалы Ж айыд оныц арналы суы едд— дед1 9бш кеудесш кетерщшреп...— Сол ар­ налы судыц мына жатдан мусылман бейне он жыл- дыц шпнде орыс орналасып кец донысты тар етй. М уны езщ жадсы бшесщ, е й т к е т кезщмен Kepin келе- сщ . Ж ауы з патша тагынан тускенде букш дазад халды болы п сэждеге бас урдыд — тецдш й з й ш долга тиш, тары лган тыные енд1 кецейер деп умгг етйк. Казактыц K83i ашыд азаматы басын досты: «э у » десш м эж ш с дурды, ез алдына ел болуды уйгарды. К езщ хат таны- маганмен кецш щ ашыд, муны сен жадсы бшейц. «0 з ж ерщ мен ез суыца ие б о л!» деген уран тасталды. А л , осы ул ы icTi4 ул ы куншде Эбд1рахман не штеп жур? Эбд1рахман сол дазадтыц ез алдына отау Tirin белек мемлекет болуына дарсы шыдты. Klaaip о л анау Богда­ новна даласында бузылган бузыдтармен дазад уюме- й н е дарсы, хан Ж аншага дарсы у й т таратып жур. 298

«Б1зге белек мемлекет керек емес, 6i3 хохолдармен, карашекпендермен 6ipireMi3* деп жатыр. Ол царашек- пендерге сатылды. Ол мусылман дш ш тастан орыс дш Ь не ю рдь Эбд!рахман сенщ балац, сенщ балац цазацтыц жерш, суын, елш сатты. М ына с е т мен м е т сатты. Сондыцтан б ул мусылман да емес, цазац та емес, б ул нагыз дшыз Эбу-ЖаЬил. — А л л а , 961л шырагым, цатты кеттщ гой, олай болмас. Достан душпан кеп, цате айтып журмегей,— дед! Эйтей те.мен царап. Ол катты жасып цалды. Эбш сезше царсы дэлелд1 жауап та цайтара алмады, нанар-нанбасын да бшмедь — К|ате емес, ацицат. Кеше маган Богдановна ца- I ласынан Савенко дейтш орыс келш кетм. Эбд1рахман- |i ньщ оныц соцына epin журген бузыктардыц астыртын | эрекетш сол орыс айтты. «Керген жерде атып тастац- | дар!» — деп Текедеп у т м е т те, Жымпитыдагы цазац I у т м е й де жарлыц берген. ¥стамаган адамныц e3iH I устаймыз деген. Текеден е м ж уз эскер, Жымпитыдан I ж уз е лу эскер шыцты. Большевик болгандарды устап { алып дарга аспацшы, жасырган адамдарды атып тас- i тамацшы. Егерде деревня мен ауы л жасырса, TericiMeH ертеп ж1беруге буйрыц бар. М ше, осыны ойлан. Шацы- I рагыцныц цамын ойлан. Ж ауы зга рацым жоц, уй ! шпцнщ аман болуын кезде. К еш ю лш те шелектеп цы- мыз тасып, буйендеп май мен жент тасып, ана салдацы | келш щ бузыкты асырап жургенш осы тещ ректщ 6api бшедк Мен сенщ екшпп балацныц цайда жургенш де I бшемш. Ертец ана келш щ е де дуре согады. М аган олар емес, мына сен аяныштысыц. Ш а л куб1рлеп, м щ прлей бердь К улш ан аргы жагын шыдап тыцдауга хал1 келмедь Ол сайдан ж уп р ш шы- га келд1 д е : — Саган ш ал атам аянышты екен, аясац жацсылы- гыцды керсете цой, кэне! Баласына тузац цурып, келЬ нше дуре соцтырганыц — сол ж ацсылыц штегенщ бе?!— дед! К улш ан тутанып. Эйтей карт шошып кеткендей басын жогары кете- pin алды ; о л йлд1 келш ш щ сезге араласцанын жаман- дыцтыц алды деп тусш д !; К улш ан га ж алы нган пшпн- мен: — К елш царагым, цайтесщ. Туысцан арасында ту- снпспеупплш болады гой. Сен сабыр ет. Эбш шыра­ гым, жацсылыгыц болса аяйсыц ба, туысцанбыз гой!— дед! муцая тусш. 299