Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

тышкандай жыбырлап уйден шыцпайды екенб!з, еш- т е м е т кермейд1 екенб1з, eni6ip гадалат сез бен асыл iCTi естш сезбеГда екенб1з. Мен дуниеге жаца келгсн адамдай болып цайттым. Ce3iMi3fli сейлейт!н, басымды цоргайтын х ук 1мет адамдарын кез1ммен керш, цолым- мен цолын устап цайттым. Ж ер мен су яки соныц бар- лык, байлыгы мацдай Tepi мен ж улын кушш ж умсаган\\ кед ейдМ деген цагаз алып цайттым, мше кагазы. (О л 1 калтасынан Совдеп берген докум ента суырып алып Ж уш стщ алдына тастай бердь) 6 з1мд1 комитет бола- сьщ, кедейпдо цоргайсыц деп тагайындады сияздан кейш. Цолыма пару бердь Керек болса ертец келш мыц j мылтыц ал дедь Миыма ми посты. 9кем Жанталеу кер- ден й р Ш п келгендей болдым. Мен енд! ешгамге цол- ж аулы ц бола алмаймын. Mem суйейтш куш кеп, оныц шетш eeiM Kepin цайттым: Жайыц жагасы толы гас- кер, жыпырлаган адам, бас цураган сияз, агылып ке­ л ш жатцан халыц. Соныц пшнде здздщ балацыз бен j екеум1з де араласып кеттж. Ми жетпейтш жумыстар кеп, мен оны ептеп Хаш м мен мына Ораз жиеннен еб- ден цанып бшд1м, сурамаганым жоц. Мше менщ кез1м- мен Kepin, ез цулагыммен естщ • келгешм. Буш л тау алцабыныц, Царацабац пен Цое Обаныц шабыны аз- дыц етш Ш угы л кеше б1здщ ана 6ip-6ip сиырга деп отырган Ханжуртыныц шебш шауып кетшть Шеп — шеп цой, онан да зорын шыгарыпты. Шиеттей бала мен цатын-цалашты асыраймыз ба деп отырган, тал- шыц еи п отырган Ш алцарды менйй депт!. Бурынгы цожайындармен 6ipirin, Жымпитыдагы мыкты баласы- нан цагав алып келе ме, цалай, sfiTeyip келдщ балыгы MeHiKi, ay тартса кедейлерге ацысына жузден бес ба- лы ц беремш дейтш кершедь Мен ана цара сирац ке- дейлердщ ж у з т жинап апарып, бугш барлыц Ханжур­ тыныц шебш тасып аламын, б ул — 6ip. Артельдщ би- л М н ы з Шорацтыц баласы экесш, Ш угылды ц баласы кердеп атасын алып келсе де келге аягын бастырмай- мын. Атысса атысамын, шабысса шабысамын. BipaK мен1 басца агайындар бузыцтыц 1стейд1 деп тусЫед!. Сондыцтан маган шздщ эдш-цазылыц сезщ1з керек. Касымда ацыл беретш e3i4i3 отыруыцыз керек. Ш ал­ царды Мацар мен Шорац тонап, аяз бен жандарал кел- генде 6i3fli4 ce3iMi3fli сейлеген « з емес пе ед1ц1з?! Кеше, jKiriT аларда болысты байлап алуга ертш алып шыццан ci3 емес пе едпцз?! Осы кунге дешн ceeiMfli сейлеп кел1п, енд! нагыз тецдшке цол жетер деп ум1т 200

кемейне мшгенде ci3 жагада далмадсыз ба? Жод, Ж уке, ci3 ошад басыныд адамы емесйз. Ошак басында отырушы гталдар сансыз. Ж у р т йзд1 бьледь Цажыму- дан ол1 белпс1з адам. «Ю м бар екен — Ж уш с бар ма екен?» — деп сурайды ертед журт. А н а К у л мен Ток- саба, ByKi мен Цож акелдй «Цараныд 6ip э д!л бш Жу- Hic едд о л шьщса 6i3 онымен 6ipreMia»,— дейдЬ Ана бастагы, Сагадары, таудагы, осы ж ердей, ортаДагы ауылдыц 6epi де Ж у т с т щ сезш тастамайды, Ж у ш сй д содына cpefli. Батагей дарт iiuiMiefle боласыз. Тап бугш белшш далуыдызды мен ез басым туйне алмаймын,— p,ep,i Цажымудан. Ж уш стщ т у й бузылып кетй. О л К|ажымуданнан тап мундай аталы сез шыга доймас деп ойлап едь «Тентек кедей. Бузыдтыгы да аз емес едк Б у л сезге де ж етШ п далган екен. Комитет... Большевик... Б1здщ бала да осылармен 6ip, Бадытжан, Эбд1рахман, Цален, мына Ж анузадты д улкен кезд1 eTKip баласы ! Цара на­ зад тутас...» — Мен Календ1 босаттырамын деп айттым рой, К|а- жымудан, сендерге айтатын сез1мдд Ce3iM — сез,— flefli Ж уш с дабарын тушп. Карттыд дабад тукн зор.й болмаса да, керекй з еке- HiH сезш Ораз ж умсарту ofliciH !здед1. О л сэл рана Kifli- pic 6epin, дымызды im in алды да, Ж у т с к е б ур ы лы п : — 9ж1 нагашы, менщ 6ip й зге айтар йлег1м бар. Бола ма? — деп сурады. — Болады, шырагым,— дед! Ж уш с азырад босад- дау унмен. - — 9ж1 нарашы, ж етю зш айта алмасам Kemipepci3. Б1здщ елдщ жадсы адамдарыныд аузынан естш ед1м... Атадты «Е л ауада» босдан ж урт арып-ашып, api жу- руге дэрмеш келмей, м ал кырылып, жан е л т , Бабатай- дайыднан Kepi дайтыпты. Ж асы ган елд1 жазрыру унпн патша хуш матыныд адамдары елге ш ы ры п ты . «Ереуш жасап, бас кетерш елд! бузган адамдарды тап » деп, ел жадсысын жиып дыспадда алыпты. Эйресе _босдан ел- Д1 кушпен дайыруга шыддан «капитан А к утш д а шм е лй р д д соны тап» деп дысдан. 1с диынра айналып, жа- зыдсыз жандар жазалануга бет алганнан кейш Жар- дын Жун1с би айтыпты: АккотендГ Седйрэл1 батыр-1 1 Жаэалау отрядыныч бастыгы Акутинд! дазачтар «Ацквтен», дсп атагпн. Фамилиясын бузып айткачы ма, элде ак шалбарына карай атаганы ма, airreyip 1868 жылдыч материалында солай. — 201

дьщ 03i елтардд Ж у н к т щ ce3i елтардк Олпруш щ е кшэ жок, кезеунйге айыптарыцды сала берщдер,— деп. Сонда тергеупп: « Ж у т с KiM? О л не деп кезед!?* леген­ де, он е й жасар жас бала (Ораз Ж уш стщ жузшен ез- repic 1здеп, к езш айырмай тура дарап сейледО ортага ш ы гы п: « Ж у т с — мына менмш. Мен Седпрэл1 батыр мен.Бепмбет сададшыныд атын багып, тунде жасадга оттатып, ертемен суарып, ерш салып жетектеп экелш, ж уйрж терш алдына тартушы ед1м. Ж алац дылышын ж аркылдатып кошке шауып келе жатдан Акутинд1 ке- pin Бепмбет сададшы Адкотен дайсысы?— деп сура- ды. Сонда мен алдыдгы екеудщ од жадтагысы,— де- д1м. Бепмбет ж ауырынын дигаштап, садагын тарта бердд дозы жауырын од аттыд мойнын жарып етш кетт1 де, Адкотен дулады , eKimni од, ymiHmi од кейш- п л ер ш щ оздерш сулатты. K epi шапдан эскерге арала- сып кетш С едпрэл! ymeyiH шаншып ту п рд ь Батыр дайтып келгенсш : ата, Адкотен откен жумада тама- ш алап ж ас сэбид1 найзаныц ушына ш п , шырылдага- нына шаттанганын оз коз1ммен корд1м. Бнд1 03i дай- тер екен, шаншып кетерщ1з1Ш дед1м. Седпрэлш щ най- засы тонгенде Адкотен бауырымен ж оргалап батыр- дыц алдына барды. Не дегешн т у сш ге тм жод. BipaK ед!регенш керд1м. «М ш е, мешд тШ ммен о л т р д Ь депп Ж уш с. Би Ж уш с оган: «б ала, сенщ атыд да Жун1с пе едь Ш ырагым, болы п тур екенсщ. Уады ты д алда, штер 1с1д мен сейлер сезщ де алда. Ж о лы д узад api даддты болсы н !» д еп й гой ызге...— деп Ораз Ж уш стщ иыгына таман долы н созып далып, жалма-жан Kepi дайырып алды. Ж уш с кулш ж!бердь — Оны шмнен естщщ, шырагым Ораз?.. Айтушы- лар асырып айтады. Аж ар лап яйбердй.. «Емш ектеп баланы шанышданда бет.тамыры булк етпейдд езш шанышданда iiiiMipKeHep ме екен, Седпрэл1 ага» деген eip-ад ауы з сез айтылган шыгар... Ж урт досып айтуга еж елден бешм...— деп дарт садалын 6ip рет жумсад- тап сипап етй . — ... Тап сол жас Ж уш стей сез кэдесше аспасам да, ат досшылыд кэдесше асармын. Мына улкен сапа- рыдызга мен де ерсем дайтед1? Нагашы, й л е п м осы едд— дед! Ораз. Ж у ш с Ораздыд иыгынан дадты. 202

4 Ж аз куш кппкене землянканыц eciriH шалцасынан тастап уйьщтайтын Цаж'ымуцанныц е ж е л п э дей бола- тын. У й д ей ерппц уйреннйкй дорылына дулагы н са- лы п Манар 6ipa3 уацыт кезш жумбай есжтен сыртца Карап жатты. Д ала тып-тыныш. А й орагы тац бипнер кезде гана KepiHeTiH туншц 6ip царацгы кез1 едь А л дара кек аспанныц есжтен KepiHreH уш ш лдей белшег: бейне 6ip шлдеп-шлдеп жайып койган б1ртартар сияц- ты — аргы жагынан элденелер чарацдап кеткен сияц- танады. Манар мезет кезш жумып, сыртча цулагы н Tire ту ей ,— сай жацтан дуб1рлеп басчан аячтыч дыбы- сы еейлгендей болды. О л кезш цайтадан ашты да: — Ачырын, уйд1 басыца кетердщ гой,— деп шын- тагымен Цажымуцанныц буШрш ту р й п чалды. BipaK Чатты уйчы га шрген Цажымукан оган селт етпедь Оныц уздж -уздж шьщчан ш « ipKic чоры лы 4a3ip чуй- чылжыган куйге айналып уй-шпн жайма-чочыр ды- бысча толтырып ж1берген едь Манар apiripeKTeri ду- 6ipfli аныч айыра алмай басын KeTepin отырып тыц- дады, уйге келе жатчан 6ipHeme адамныц аяч басчаны енд1 оган аныч есйвдД жэне есжтен кершген чара цош- ч ы л аспанныц кппкене белшегшде ербечдеген цоцыр- чай келецкелер елестедь «Ж аман чайнага мен Кенже- кейлер ме чайтадан келе жатчан? Т ун шпнде тагы не тыгыз жумыс туып чалды. Мына бишараньщ уйчысын белш ж1бередЬау, рачаттанып цорылдап жатыр едЬ> деп ойлады эйел ерш аяп. Уйге жачындагандардыч саны, fly6ipre чараганда, кеп адам сиячтанды, б1рден eKi зорайып, есж йц чац кезшен келе жатчан елее, келец­ келер де 6ip топ болып керш дь Эйел турегелш есжке таман келд! де, уйге жачындап куб1рлесе ч алган адам- дардыц сезше чулагы н тосты. — Осы уй ме? — деп сурады 6ip дыбыс. Оган ете ачырын унмен eKimui ад а м : — Осы, осы. EciriH ашып уйыцтайды, эне ущрёЗДп тур.— дедь Eciri мен TepiHi4 чарыс аттам арасын цармалап ба- сып к елщ эйел ерш ж улчы лап оятцанша дуб1р eciKKe де таянып чалды. — Бу не, бу не, чы зы л е п з бе? — дед! ш ала уйчы К;ажымуцан басын кетерш. Ы стычта сенекке Kipin уйренген цы зы л епзд1ц уй­ ге басын сугатын да э дей бар-ды, fly6ipfli ц улагы ша- 203

лып калган Цажымудан уйге в и з Kipirr келе ме деп уй- к;ылы K03iH удалай туей . Ж од... дуб!рлеген кеп адам «у ш осы ма?» деп сенх ^ Р .ап келе жатыр. Ж е й тунде бул дандай дурль Г1С. Цайдагы адамдар? — деп эйел урейлене бастады. — Адам?.. Цайдагы адам?.. MeHi сурайды дейсщ бе? Цажымудан сезш аядтап улйрмед1 — топырлаган адамыц eneyi уйге Kipin келдь Б эйбш е, шам жад! — дед1 алдыцгысы вктем ун- мен. KeiiiHrici шырпы шагып далды ; тесек уейнде отырган Цажымудан да шргендерд!ц таные адам емес екенш napin эйелш е: — Шам жад, шам жад! — дедь Цазандыд иыгында турган май шам сыгырайган кезде еспстен^басын суддан кейшйлер, жасырынбад ойнаган баладай, ж ы лт ей п Kepi шегшш кетй. — Цажымудан Ж а н й леуу лы , сенбШц? — дед1 iaKi ектем ущ ц адам. — Иэ, менмш. Ж о л болсын, жогары шыгьщдар,— дед1 Цажымудан орнынан турып. — Киш. Ад-тац болган Цажымудан: — Не шаруа... осы жерде айтуга да болады гой. Цай жадтан келген жМтснадер, танымадым?— дедь — Киш , киш! Былай шыддасын бшесщ! — деп ек­ тем унд1 оган жадындай туей . Бей уадта келген датац леб!зд1 Tyci суыд адамдардыц тегш журмегенш эйел ершен бурын сездк — Ел болсаддар — елм !з деп, ж ау болсацдар — ж аумы з деп жендерщд1 айтпайсыддар ма. Ж е й тунде дайда барады — e3i жолдан келген адам...— дед! Ма- нар д1р1лдеп. Эйелдщ KepiKTi адшыл б ей май шамныц елмепп сэулеымен келгендерге сэры жоладтанып жэ- не ете-мете ат жадты болып кершдь — Сары датын, саган далган эцйме жод. Тез ба- йыцныц icniMiH тауып бер, эйтпесе ат дуйрыгына кей- лекшец байлап экетем,— дедГтосыннан келген aMipmi адам. — Б у л Нурыштыд... Ш угы лдьщ ici... А н а i3i4 ке- cinrip старшын дайнаганыд ici... Ж е й тунде келш жа- зы дсыз адамды жетектеп,' ат дуйрыгына байлаймыа деген не сумдыд! KiM барсыц! Сыртта KiM бар? Цайда- сыддар!'Ойбай, KiM бар!.. Эйел айдайлап жылап сыртда дарай умтылды. Bi- рад eciK ж адта турган eKiHmi адам М анарга:

— 0mip унщ дк ж агьщ царысдыр. Guiip дегенсш, euiip!— деп жешрш, Kepi итерш ямбердь Сойтй де о л : — 9й, экел арцанды!— дед1 кеш нп жакдагыла- рына. Тагы eKi адам kipin келш бешпет-шалбары мен ей гш кшп улпрген Цажымуканнын; е й к,олын артына кайырып байлай бастады. Апыр-топырмен cenin к а л ­ ган шамды 6ipi кайтадан жагып, екш пйй шырпы ша- гып жарк етюз1п, жайбаракат жаткан.Цажымуканды жабылып байлап алды да, уйге гарген 6eceyi Kepi шык- ты. Буларга сьдртта калган тагы 6ip-eKi адам косылып 6ipi арканньщ ушынан жетектеп, 6ipi eKi колы байлау- лы адамды желкелеп ай'дап дур й реген куш уй алдын- дагы Жалпаксайга тусш кетй. Булардыц i3iHine уйден'а йкай салып ойбайлап жы- лап шыккан Манардьщ даусы б у й и саганы басына кетердй Аздан кешн тас карацгыда ана жер, мына жерден ж уйрген ж алац аяк. ж алац бас жандар толып KeTTi. BipaK та, келгендер кш , Цажымуканды олар кай жакка алып кетй, оган ж ей тунде не штемекип?— Муны олар аша алмады. 5 BipHeiue куннен 6epi ауыздан ауызга кешкен атта- ныс басталды. Toyip ат пен белд1 биелер еш-уш кун боны белдеуге байланып, мезгШ мен суарылып, тунде ерштейлмей ауыл алдындагы Цисыксайдьщ бойында ереленш едк Ушрден устаган ток ж ылкы 6ipep кайтара тац асыры- лып та алынган. Коптен 6epi к олга усталмай, жубын жазып калган бес карудыц тец Ty6iHeH ак канжары мен кайкы кара кылыштары алынып мойынга асылды, ер касына тукырта б1рнеше кус м ы лты к Ш н д ь Тояш пен Щ айдолла палуан такымдарына айбалта кыстыр- ■ды да, Асан мен Нуры м олж а винтовкаларын алды. Соске кезшде бестен-оннан топтанып уй д ьуй дщ арасында тецселе бастаган карлыгаш муртты желпш- ген жастар мен кара сакалды салуалы адамдар езен жагасына, Тартогайга ж инала бастады. Ертеден 6epi дуб1р-дурмекке е л е й з т , тай-кунанды балалар кец жайлаудьщ о ш ей мен бу ш ейне муше алып кашкандай, шапкыласып едк каз1р кару асынган жандардьщ сокынан к¥Рт шабакша каптап, олар да езенге карай агылды. Сакалы к у зп селеудей желб1ре- ген уш-терт Kopi адам мардымсыз ж ы лж ы п Цисыксай- 205

дыц дыратына шыдты. ¥ за д жылдардыц 6ip ыстыд 6ip суыгына дуарган долдары мен жасыган кездерш келкештеп олар да Тартогайга дарасты; бастарын шай- дап заман суредш п лд ед д пенденщ азганын айтысты. Ойда — ойран, дырда — диду басталды деген осы! — Бурнагы ж ылда е л осылай дубили, басы зармен басталып, аягы даррыспен тодтап едП — Bopi адамньщ азгандыры! Гад1л би далмады, абыройлы ic болмады. Хашмдер елш талады, ж епм мен ж емр зар дадты! — Мше, ел куйзелд1 деген осы да. Ж у т с айтдан- дай: ауы л устш е кунде-кунде ат ойнатса, азаматты са- баса, тодтыдай едгерш KiciMi3fli экетсе, жазыдсыз жанра мылтыд кезеп, аттан дулатып елп рсе — ел куй- зелмей к1м куйзеледП К уй зе л тп гой азган хашмдер. — Ж у т с п дозгаган да осы бастан асдан дылыд,— десп э л й дариялар. - А уы лд ьщ взен ж ад шетшде к ем трлердщ кущрен- reHi де дуладда келдь Эйресе зарлауы д Дамешпд у т ала-буле шыдты. Оныц: — Сен, болыс, епзде ею бол- ма! М уншама сергелдецге салгандай не жазып едш? У э, керер к унщ коп болгыр, ж алм ауы з!— деген ашын- ран даргысы су басына да есп л д ь А у ы л yc.Ti ун мен дуб1рге толды. Уйде далган ер- кек, эйел, бала-шага тугел далага шыдты. Сейтш, кунде, кунде додацдап елге тадымы тиген жаца эшмдердщ кврсеткен зорлырынан imKe сыймай дайнап келген ащы зыгыр л а д етш сыртда шыддандай болды ; 1ршлген ыза-кектщ 6api болысда ауды... Бас пэленщ 6opi болыстан емес екенш Ж у т с кептен тусш- ген. Б1рад о л еж елп садыра efliciH долданды — болыс­ да шапты. « Кы зы л ит, мен с е т 61лемш, дегендей, болысда: аттан дулатып елпрткен Бадыныц жешр датыны мен ж еп м баласын асыраудыц дамын квзде. Айдатып жЬ берген азаматымды босаттыр. Мэгерки муны iereMeftfli екенсщ, ерулше д ар улы : ж еп м уипн — малыдды, аза- матым ymiH — агацды долга устаймын. Жогаргы ха- шм1дмен озщ сейлес деймш. Эйтпеген кунде квк дару жастанган далага дыр KepceTyiM терезеге тас атдан тентек баланыц шшдей болар. А л 1ргел1 елщнен белек донып, уркердей шеттеп отырган болыс ауылын сыцар уысыма сыйгызып алармын» деп ойлады Ж у т с . Bipan, о л б ул ойын кепке салмай, icTi эдшпен icTeyre 206

KipicTi. dpi болыстас, epi 1ргелес отырган 1ргел1 елдщ 6ipi Тодсаба едй Болыс та сол Тодсабаныц 6ip атасы- нан шыццан болатын. Сондыдтан ру намысын дозгап алармын деп, Ж уш с келденед кезден болысда аттан- ганын да жасырды. Тартогайга кеЛгеннен кейш жина- лып турган журтда: — Кене, берейрек келщдер, алда-дотан т р ! л е до- йыддар,— дедь 0зара дыжыддап 6ip-6ipiHe кез алартуы далмаитын бул 6ipHeme атага белш ейн ортадагы ауылдыц тутас атда мшгешне Ж уш с датты риза болды. 0 з жйпттерЬ мен келейн Цажымуданды доспаганда алпысда тарта адам атда мшген. «Кадестен басдасы тепе шыддан екен. Б ул жадсы ырым. Осы адаммен де 6ip тебешд басына 1ршлмей шыгып, ыдырамай тусуге болар. Эттеген-ай, Цадесй буш шагып шыга алмай далганын, кеп сезд1 болган- мен аузыныд жел1м1 куш и. Керек жер1 бар е д Ь дед1 ол пшнен езше дарай даумалап келген журтты туген- дей дарап. Ол тарантас уейнде отырган куШ : — Цадес жод, сондыдтан Адмадия, Тояш, Сулей- мен, Нурым болып, он бес жндт былай шыгыддар. Сен- дер Аддатыныц осы беймен жур1п отырып болыс ауы- лыныц екпе тусынан етесщдер де болыстыд ёзш , же epi бш, epi туыеданы Тдлеугалиды Цызылагаштыд ту- бше ерйп келесщдер. Келмеймш десе зорлавдар. BipaK орынсыз дамшы уш ру болмасын, керекмз ды зу сез сейленбесш. Мегер жпбт жинап отырып дарсы куш кер- сетейндей болса — 6ipeyi4 6i3re шабыддар. Табысатын жер1м!з Цызылагаш. Басда em6ip ауылга содпацдар. Сураган адамга Жымпитыга женеп барамыз дерйд- дер,— дедь Он бес ж т т белш ш шыга бердь Ж у ш сй д K63i атын дайта-дайта Te6iHin, дабагы тыржия тускен Адмадия га дадалды. — Адмадия, сешд сэры атыд дайда? Оны KiMre бердщ? Мына астыддагы долау дара байталмен дозы дайырайын деп шыдтыд ба? — дед1 о л ренж1ген шшщ- мен.— Мен сеш Цадесйд орнына 6ip топты бастар, се- зш сейлер деп ем... былай шыд. Сенщ орныда Кубайра барсын. — Цолау емес. Цайдан долау болады,— деп Ky6ip- лед! Адмадия, кепке дарай Kepi бурылып. Цаз1р аягыныд сылтыганы кезге тусе бермесе де,

б ул байталдыч ацсап 6ip айдай MiHyre жарамай Калга- нын Ж уш с еМ керген-дь «Бар атын мшбей, бул не чылганы?.. BipeyiH жоч жерде буш шагып, 6ipeyi атын аяп, оцбайтын адам со­ л ей келедй Датын-чалаштьщ арасында билле айтып ат- тай желгенде уртыц чандай ж елшлдер e fli? !»— дед1 Ж уш с imiHeH. Ду-дурмекпен бурын байцамай, Ачмадияньщ ас- тындагы цатпа байталды жаца гана керген журт жа- была кез тастап, жамырай сез erri. — Д ола у болса да, оньщ чара байталы жуйрйсйн тучымы — шапцан сайын ез шацынан оза берейн жа- нуар,— деп кекетй Асан. — Дыза-чыза келгенде аягыньщ ушеу екен! де 6i- лш бей кетед! десейпп,— деп арт жацтан 6ip адам Асан- ньщ KeKeciHiH цостай туей. — Онда муны ана болыстыц жуйрш чара айгыры- нан шыгартып ала чайту керек болды гой. — Е, А ч а ч ачымач деййч бе, еш журш жасамай, осы сапарда-ач чара байталды чара айгырга кездеей- pin, KepiMflirin e3i алады гой. — Оныч тагы чол устатары бар емес пе?.. Б ул эзш-кекесш онан да api созылар ма ед1 шм 61л- ciH, 6ipa4 Ж уш с чолын KOTepin, точтачдар деген иша- ра 6epfli. 1— Далгандарьщ Аччатыдан ей п чыргы жолмен Дызылагашча тура асычдар, 6apiMi3 де сол жерден та- бысармыз,— дедь Сеййп Ж уш с озеню ч 6ip беймен чырычтан астам адамын Жымпитыга чарай шыгарып, он бес ж М й н eKiHHii беймен болыстьщ аулына жвнелтй. 03i Бекей- ге делбесш устатып, Ачмадияны часына салт ерйп керпплес отырган Точсаба Дулмырзаньщ аулына кетй. Ачы лдасар адамын шачырып алып сейлесейн еж елп эдет ед,1; сол жол-жора бойынша Ж ушс, ауы- лы ныч сыртына келгенеш .«Дулмырзаны шачырып к е л !» деп Ачмадияны ж1берд1 де, e3i ат-арбасын жол- дан шыгарып чыргарач турган Майтебешн басына чарай бой урды. Т ебеш ч . етегше келш арбадан туеш, кегэлдау жерге Бвкейге шлем жайгызып, eei уейне жантайып жатып теч1рекке кез салды. Алчакелд1ч ж аз бойы еч!н бермеййн бетегел1 чыраты, одан аргы Д ызылчумачтьщ уйггкен теетжтей чочыр жолачтанган чара е п е й етеп. А р ч а беттей Аччатыньщ ирек-ирек жар чабагы Ж у ш сй ч кезш кеп бегеген жоч, уйткеш

бул мац да езш щ кунде кез алдында туратын Ш уцкыр сайындай ес бшгел1 керш келе жатцан алцабы бола- тын. Оныц бар назары децгелене цонган шагын ауыл- дыц ден ортасында турган Кулмырза уйше ауды; бар ойы Тоцсабаныц сезге жуйрш бетй бшнщ цалай цар- сылап, не жауап берершде болды. Ж уш стщ жадына Дулмырзаныц айтцан талай билш сездер! де, ашынып айтцан ащы кекеспп де туей . «Ж ер дауында да, ж ейр дауында да 1ргел1 елш щ басын 6ipiKTipe алмай ецбег! еш, тузы сор болып журген сабаз. Соцына б уй н ел1 ту- тас ермесе де, ез аулымен шыгып, дем берсе улкен ип . ICiM бшед! — кёйде цайыстай созылып патуага келмей- TiH де цайсарлыгы бар efli. Осындай да enrbiiri мол, ацдып сейлеп, ута жауап берейн Цадестщ де болмага- нын. Cepi боламын деп, цабагын керген, ой боламын деп аузын толтыра сейлеген мына одагай цимылды Ацмадия биге эдепйздж керсейп журмегей» деп ойла- ды Жун1с. Bipan агайынды екеушщ ойы эдепызджтен де эре- ripek жатыр ед1. 0ткен кеш булар оцашалап сейлесш бул сапардан цалай да бултарып ц алу эдшш тапцан болатын. Ол эд!стщ 6ipi — «Ц ад есй 6yfti шацты» бол­ ды да, eKiHmici —•,Ацмадияга жолдан цайтуга сыл- тау — ацеац байтал едь А л , Цулмырзаны шацыруга кейп бара жатцан Ацмадияныц eciHe кешей Ж олды ц Цадеске айтцан: «Тоцсабаныц 6ipeyiHe «байцамай» камшы сштеп цалар ма едц mipKiH? Арадай дуылдап езше бас салып, Ж ушстщ жолын бегер е д!» деген сез| TVcin Kerri. Б!рац муныц цай турде, цай жерде штеле- niH Акмадия б!лмедь Ол тек езш щ аужар мшез!мен уй сыртына барган соц ат уейнде пирене берд1; уйге Kipin атацты адамга сэлем 6epin, ж угш е сейлеуд1ц ор- нына,анадайдан: — А у , к1м бар? — деп айцайлады. Ойламаган жерден оныц бул эум есерлМ «дуылда- ган арадай кеп Тоцсабаныц 6ipeyiHe тиш кетудщ » ба­ сы болуга айналды. Уйден 6ip ж ш т шыга келд1 де, жа- ®ы отыздыц шамасындагы ед1рейген жас адамныц кеу- Десш кетере Tycin, аузын толтыра сейлеген сицын кв- pin: — KiM керек efli? — деп сурады. — Маган Тоцсабаныц бш Цулмырза керек. Айт, шыгып кетс1н,— дед! Ацмадия узецпге mipeHe Tycin. Уйден шыццан ж М т оган тацдангандай царап, сэл бегел!п калды да: 209

Кулмырзаны ат устшде турып шакыратын сен езщ к ш едщ соншама? — дед1 ол даусын кетерщшреп. Ж1ПТ e3i ес б ш п , басына берш, аягына ей к кигел1 уй сыртына келш ат усйнен Цулмырзага «шыгып кет* деген жанды керген жок едй Бидщ e3i течдес адам бол- са 6ip cepi, ал мына арык байталга Minren есер адамша ед1рейе карап пирене сейлеййн неменщ анадайдан ат- тан т у с т , уйге ечкейе Kipin, бас шп сэлем беруши ор- нына « Цулмырзаны шакырып ж1бер. Шыгып кетсщ!» fleyi оган кутрш йпк сияцты кершдй — М е т ц KiM екешмд1 сен Токсаба кей!н!рек бшер- сщ. Болыс вз туысцаным деп кеудеид! кетересщ бе? Болысывды алдымда и¥РДай жоргалатармын эль Бул эипме сочынан: шацыр Цулмырзаиды,— деп акырая туей Аимадия. ® М т квп ойланбады. Ол жалма-жан Kepi бурылып уйге басын сукцандай болды да, кайта шыгып: — Ж аксы! Жаксы, мырза! — деп Ацмадияга жа- иындай бердь— Kjaeip кересщ Цулмырзаны. взщ уйге Tycin сусын пппейсщ бе? Танымадым — айыпка бу- йырма,— дед! Акмадияньщ касына кел1п. «Ж аман Тоцсабаны б1рден жасыттым» деп ойлады Аимадия. Ол даусын бурынгыдан да кетере туей. — Уйге тусуге уаиытым жок, ет жеп, иымыз imin отыратын шак емес. Ш ыга ма, алй билерщ, шыипай ма? — деп ектемйдь — Жои, тусщ !з, кос агасы. Туснцз — кун ерте,— деп ж М т жалынгандай болып йзгшш ен устап уйге карай тартты. Аимадия тагы да 6ipep ауыз сез айтпащлы боп ке- зенш, 6ipan Kiflipin калды. Уйден баска 6ip ipi ж ш т шыгып: — Bepi жур, 6epi жур,— дед!. Аимадия журмедй 6ipan йзгшнен устаган жшт, ворлагандай тартып, атты уйге карай жетектей туей. Акмадияныц ат устшде cipecin тартып, жердей ж И т- й ц к°лынан йзгшд1 куштеп босатпащны болганын кер- fli де, уйден шыгып жур-журлеген ж !й т ж уйр!п келш ат уейнд ей Акмадияньщ ceicipin жагасына жармасты. Жагадан алып езш е карай ж улкып тарткан адамньщ ецсеруше шыдамай белс!з арык байтал бураи ете кал­ ды да, Аимадия ауган ердей сыргып ат бауырына кет- й . Bipan ipi жпйт оный туйе ж ун шекпенищ жагасын 210

да босатпады, езш жерге де келбетпед! — дедектетш уйге карай суйреп женелд1. — Ж !бер. ©лтаремшщ, сонша цылгындырып,— деп ж улцынды Ацмадия, аягы жерге дурыстап тш п жен- делш куш ала бастаган кезде. BipaK 6ip KiciMeH алма- кезек тускендей э л 1 бола турып, журекс!з Ацм адия кол катып карсылык керсете алмады, жасыган унм ен: -— Босат деймш жагамды. MeHi Ж уш с хаж ы ж1берд1. Цулмырзаны шацырып кел дед!. Булары ц ж олсы з гой... дей бердь Ж агадан алып суйреп келе жаткан ж т т ун катпады. — Ж ен б!лмейтш кергенызд! осы лай уйретед!, 6i3- дщ ел. 0зд!пцнен аттан Tycin, улкенге сэлем беруд1 бигаейШ екенсщ — енд! уйреш п ал, калай етш Tycipin, калай ет!п жугпадретш ш ,— дед! 6ipiHmi ж ш т. Ол колындагы байталды шылбырын суйретш коя 6epfli де, карысдан Акмадияны арттан кел1п итермеле- дi. Etcriisri жар жыккандай eKi э лд ! ж ш тт щ 6ipi суйреп, 6ipi итермелегенсш о л epiKcie емпецдеп кетть Сонда да, уйге жакындаганда актык рет карысып керешн деген адамдай, камыттан кашкан е п зш е ш епншектей Tycin efli, арттагы ж !п т оны желкеден тушп-туш п ж!берд!. Акмадия алга карай ецшш кетт! де, жагадан устаган жшггке суйенш калды. — Олйресщдер ме, булары ц ж олсы з гой...— деп к уб!рлед! о л есштен epiKCia суйретале Kipin бара жатып. К;азан жакта, терден темен!рек, ез орнында отыр- ган Цулмы рза би eciKTeri эб!герге 6ip царап койды да, орталап келген кымызын бабымен шайкап тостага- нына ущ ле ту ей . К унде элденеше рет Kepin ж урген кене сэры тостаганныц да, шйндег! irnin отырган сары кымыздыц да о л ущ лгендей ешнэрсес! ж ок сиякты efli. Кеп усталса да KeTiri жок. тек кана ш е й аздап жары- лы п, 6ipaK Kipirin кеткен KefliMri е з ! т ц Ty6i коцыр са­ ры тостаганы! О л аздан кейш кымыз шайцауды ток- татты да, 6ipaK басы’н кетерм ей: . — Б у л KiM 63i?— деп сурады. — Сез саптауы баркын кершедк— дед! !лк ! ж ш т. — Ия? - — Ж ун!с хаж ы ciefli шакырып кел д е л и . 0 3i ана двц басында отыр бглем. К;улмырза Акмадияны ц бетше енд1 тура карап: — CeHi цоешы етш алы п шыккан Ж у ш ст щ де ал- жуга айналганы екен,— дед! ол кабагын тушп. Сейтй де бурыл сакалды, ер келбетт! би калган кы- 211

мызын жутып 6iTipin, бейн сипады да, орнынан турды, таягын алып уйден шьщты. Цашып кетейндей элйден 6epi айрылмай устап j отырган ж т т Ачмадияньщ жагасын босатып, eai eciK ! ж авда отырды. Цулмы рза Ацмадияны я к;оя бер, я устай тур деген жок. Ж уш с отырган Майтебе мен Цулмырза ушшц ара- сы 6ip шачырымга таяу жер болганмен хажы болган уак,иганы эбден унты. О л: «Эттеген-ай, бекер ж1берд1м Акмадияны. Ш ыгасыга neci басшы деген осы » деп екш д ь BipaK; уйден шьщцан Цулмырзаны керш, штщ ацырын сабырмен кутй . Сэлем берген Цулмы рзага Ж уш с орнынан турып Нушацтасып кернзй; eneyi 6ip-6ipiHeH амандыч сурас- • ты, сэл уак,ыт у н т отырысцаннан кешн, журш кел- ген адамынан ясен сурап, К улм ы рза сез бастады. — Твбеге кетерЪпп, жорык, алдында ж амагатцату- гел свз тастайтын Сырым би те , бшкке шыччанычнан- ач ат’ мачдайын алысца мецзегешц KepiHin тур. Ж олыц болсын, хаж ы , атча ер ж ук, ерге камшы ауыр бон' кайтпауына йлектеспш ,— дед! ол курйщеген жуан унмен. Цулмы рзаны ч к елбетй бейне лайык; даусы да таргылданып басталып, 6ipa4 6ipxe-6ipTe ayeHi цочыр чалы пка кеш ейн. О л Ж у ш с й ч бейне тура царап оты- рып ж узш ен улкен сыньщтыч тапты. «Сыркат жандай ' K03i шреукеленш, ж ач е й босач тарткан ба, калай?! С ачалы да селеулене тускен екен. Бхрач деней ньщ, сез салмагы безбешне ие сиячты,— дед! ол нн!нен. — А л а й болсын, жачсы й лек те жарты ырыс.— Ж у ш с аздап тамагын кенеп чойды. Оньщ кдарш .сез ж убын !здегешн б!л!п, Д улм ы рза жетектей туей. — ¥ зы н ж олды ч да чысчасы бар — с э й тускен сан сапарга течеу, шейрш ш ге 6eprici3 торачы бар, суйене кетсеч бел!че медеу. Х аж ы , толчы малы чубатал да емес, чольща жачылыс чурай устап шыччан екенйч, очыс суйгенде шырт сынып чала бермесе и й ед!,— дед! о л ечеесш кетер!чк!реп. Сан рет сез салмачтасып йзерлесе отырып билж айтып чалган б ул е м адам 6ip-6ipiHi4 сырын да, й л б е д е р т ч турш де жачсы б!летш. Ж уш с Кулмырзаньщ б ул ce3i чосшысы Ачм адия жен!нде екен!н б1рден ач- гарды, йныч булай айтарын к у й п те ед!, й л д ! бид!ч уншде к есш дШ к болмаганына, чайта чы нжы ла туе-

сендей 6ip эуен сарынньщ д улад д а келгенше кечш ! сенппгендей болды. — Дос алдында дос дынжылса — суйенершщ бе- нк екеш де. Хадтан езге датес1з пенде жоц. Мына ер- Цд дасындай дажалып азамат 0 41 к уды л тартдан надта, квп шепршш шпнде 40л ж ацылыс ййнген 6ip ^урайдыц басдадан бурын, би, сенщ кезщ е тускеш [стщ одга айналганы,— дед! Жуню . Дулмырзаныц жузше кулга шырай ж уйрдь — А л , жадсы, Ж уке, 6epi дойга умтылганда, ку- niK сут ж алап к ет й деп дуаламайыд. Бас сезйцздщ [ж убын жазып ж!берд1м бе? Сейлец1з. Кецес басы ке- &11стен басталады деп, MeHiKi Ш к те емес, квзге шуку Etta емес, кедшде куд ж далмасын деуд1ц дамы, г — Оны 03iM де керш отырмын. Би, мен саган т л шезеп, туйтшлдеп сейлеп, енер керсетем деуден аулад- гын. YftTKeHi буг!н буккен сырдыд, cyn ryi уйректей, вртед-ад тебей шошац ете далатынын екеум!з жадсы Ш лем!з. Сол ушш дымтанбай, буркенбей, омырауды прешмен датар отырып 6ip ж елпюш, ой курм еуш 6ip [керде тушссем деп шадырттым. Ж адау жайдыц м ол 1кен1н e3i4 б!лесщ . Сонда да есще туш рейш : уялы <;асдыр данаттас елге ауыз салмаушы efli — даз!р даг- ны баска болса керек. Жымпиты хаю м дер! cap каска 1пеирткедей даптаган атамандарды ж1берсе, болыс 1набармандарын жумсап, 6ip делш ат алды, eKi келш адам сабады, б у л аз деп, eei бугып далы п, шабуылшы- Ларга KiciMAi елмртта, азаматымды жетектетть 0 п з- г е туган кун бузауга да туар. Б угш й мешд басыма тус- *кен лач ертеч кеп журттыч тебесше тенер. Е рлж ды- рып, куш буып, алпыска келген шакта батырлык атад- JKa ие бола шыдданым ж ок ; агарган сакалдыч да ары ушш атка мшбед1м; ел бел! кайысып тур — MiHe, ор- нымнан тургызган себеп. Б у л бел осы кайысканнан ка- йыса бере ме деп сескенем. Сол уш ш таяк тачдап жату- га мурша келмей долга !л!ккен курайды да медеу бола ма деп дарманганым. Би, дабыргалы ел1ч бар, 6ipiMi3 канат, 6ipiMi3 дуйрыд боп дамдансад, ж олсыздыдтьщ йсолын 6ereyiMi3 хад,— дед1 Ж ун ю Ц улмы рзаны д бе- тшен шырай жауабын !здеп тура дарап. Ж ун ю данша- ма дарманып бет дубылысын удпад болса да би бетш- де достады дерл!к ж умсад добалжу да, дарсы дыдыр- » ан датды л толдын да сезьимедь К улм ы р за ецш е ойын уттырмай сол жай далпында далды. — Bepi алыста, б ел п р ж !нде. Алы стагы сы на ач- 213

шыньщ молы керек. Сермегенщ цате кетпеген сен кек суцп едщ, алты-арыс агайынды бастамац бон шыктыц ба, элде шшдеп бв лй рш й Ш п алып Kepi бурыласыц ба?— деп сурады Цулмырза, Жушске жауап кайыр- мастан. Ж уш с цабагын шытты. Оган Цулмырзаныц боспалап сурап, iciep iciH болжалдаганы унамады. — BipiHmi сезще бап, би,— дед1 о л : — Бершщ атьг 6epi. К екж ал да белпрштен ecefli. Аулагансын оны согу мацсат. А л , кайсысынан бастау кажетирек — бул эдш-айланыц ici. Екшцп сезщ е: «сермегенщ цате кет- леген кек суцп едщ* дейсщ. Суцгшщ де сабы бар. Сапсыз cynri цур уцгы. Мен суцп болсам, соныц нац цолга устар жер1 сенсщ. Алты-арыс агайынныц 6ipi де езщ. Б е л п р ж и шнец суырып алуга менщ ез эл1м де жетедц оган сенщ ара турмайтыныцды да б1лемш. Сол ушш тебе басында сешмен тугел сейлесей1н деп келд1м. Ж уш с Цулмырзадан кезш аударып, элденеш i3- дегендей, темен ущ лдь Дулмырза ойланып жатпады. — Цалай болганда да талап улкен, мацсат зор ке- ршедь Уш куннен 6epi не iCTen жатцаныц eMic-eMici цулацца да тиш ед1. Енд1 мше езщ келш отырсьщ. Ел белш щ цайысцаны т м н щ арцасына аяздай батпас дей­ сщ, хажи. Б ул сезще бэр1м1здщ де басымыз цул. Алай- да, ауыз леб!зщ абыз болысты цанжыгага байлап алып, тецдш сурау сияцты. Буган мен ара да туспен, алцалап билш те айтпан. Онымен icin 6iTce и л едь Атармандарды ж1берген Жымпиты хашмдер1 деп езщ де айтып отырсьщ. А л , менен кемек керек болса бук- пей айтарым: куш кеше Тоцсабага 6ip бол деп цацсап, жагым жар болганнан кешн, 6ip болмасац eKire жа- рыл, eKi аз десец тертке белш деп тобынан шыгып кет- й м . Б уп н сол «Цабыргалы е л» дегенщ терт белек. Ец кшшене белш еп осы отырган Алцакелщ нщ айнала- сы,— дедп — Сонан соц?— flefli Ж уш с темен царап отырган куй. — Аргы ж агы ащы: алты-арыс агайыныцныц 6ipi тозган бездей пи сш ен ыдырап барады. — Ыдырау эр жерде де бар... — Б1здщ ел сияцты бой-бойымен кеткен1 аз. — Басын бес1кке урган баладай жулцынып, арын арлап, 'абыройын буркеген журтыцныц тугел турмауы eKiHimii. КерегендМце т е к келтарген жер!м жоц. 214

Алайда, би, ертецп буалдырды туманга есептеп жур- иегей едщ. — Олай болса ез тостаганым к е п п — айналдырып ^рттап ж уре берер efliM. Дауа болмай турганы дара <;азан дулагы ны д шетшеу1 рой. Ш етш еу емей немене: !ip тобы далага бой урып, далам устаран адамды дау- далап жур, 6ip тобы болыстыд шашбауын кетеремш ien эуре, муныд бэргнщ к ез д е гет бас дамы, эр жерден >угып дарап оз1н де, езгеш де эуре ету. А л , ж уш жы- ■ылып, урке дарап, шегшшектеп турган копта inrepi кетектер адам ж од,— -дед1 Цулмырза, бурынгыдан гв- )i езгерген додыр унмен. — Би жадылыспа, топ бастар серке елден туады, л ipreci табанында. Цартад тартдан Цулм ы рза да ту- ■ырдан тускен жод... Жетектер адам бар. — Ж ок, хажи, 6i3... 6i3 демейш, мен дешн. Мен CKipfliM. EcKire адам эуес емес, ж урт жаданы кексей- li. Ж ацаныд бабын есю таппайды. Ж уш с ойланып далды. Ол ундемей 6ipa3 отырып, асын KOTepin алды да, ж умсад унм ен: — Кептен эдпме-дукен дура алмай, ж узц уц кек- еп ж ур efliM, Цулмырза.' Бугш MiHe, шын леб!зцд о ес- ifliM. «Ж аданы ц бабын ecKi таппайды» дейсщ,— дана вз. Осыран коре Цален ошетальд1 серпер данатымдай Tin, од жагыма устап efliM, сол топшымды дигансын шдамадым. Эйтпесе Тодсабадан дун сурап шыдда- |ыу жод. 03iM жетпесем де даусым жетсш, сураусыз л жод, бос жатдан п у л ж од дегешм efli. У лкен 6epi- е долым жетпесе де, даусым жетер деп ойлаймын. ’ езщ ш д TepiH де, босарасыи да кезбей кергендей бол- [ым. Атда мш ш ш ы ры п айдайласпайтыныдды да ша- 1алаганмын. М аган сен жанбастап жатып дазылы д :e3infli айтсад болганы,— дед!. — Дурыс айтасыд, дун сурасад тек тартыс болмас fli, ейткеш бас ж ауы д Тодсаба емес дой, болыс Тод- 'абага да, саган да б1рдёй, е п р ж болса да оран шар алынды. Сонан сод, заман басда, ун басда. Цабарына ;дрыс суйем муз датып, дырау жалды, арлан бвксел! |йгыр MiHin, ад дарга даргыган'-дабландай узы н 13 ■астап журген шад алты дырдыд аргы жарында дал- №< гой!.. ■ . — Алайда, би, шыбындай ж ан арудай аяулы Kepi- ;in, табанга KipreH m eripfli найза ушымен барабар ту- ып екшеден басу жарамас. Заман баска — хад свз. *аман Kepi кошпейд1 ^ б у л да хад. Ендеше дарга 215

адымымен болса да inrepi басар заманмен 6ipre жыл- жыр бала бар. Цош тур, Кулеке. Цызылагяш тубшде тосып отырган адамым бар,— деп Ж уш с орнынан турды. — Хаж и, мен сешмен цоштаспаймын, кяйтарда кутемш. Барым B3ip, дастарканым ж аюлы,— дед! Цул- мырза. Цызылагаш Ш алцардан Жымпитыга асатын кара жолдын; ус й н д ей ат шалдырып етейн жер-дь Жушс хаж ы ж олда Цулмы рза бимен узак эцйме-дукен ку- рып, ат-арбамен ак,ырындап ж у р т жеткенше сол уаг- далы жерге оныц егаге белш ш кеткен ж М ттерш щ ещ тобы да келш улгерген едь А т у е й кашан да адамныц делебесш коздыратыны мэл1м, acipece жасак-жасак болып кызу icKe аттанган жандар езгеше ж е л т п , дурлж кен ж уртп ен жай кезде жарты кундж жолды тез кусырып алган болатын. Ж астар жагы аударыспак ойнап, таким купли сына- сып, 6epiK алып кашып, ат такымын жазып, кейшй- лерд1 тосып алып, тагы алга озып отырган. А л , улкен- дер жагы icTiij немен тынарын алдын-ала топшылап, кершген карага кез тМ п, келденец дыбыска кулак ту- pin елейзген-д1. О л бес ж т т й бастап болыс ауылына кеткен Кубайраны дурлжкен журт айнала к°Ршай калды. BipaK ж алгы з атын жогалтып, жугенш арка- лап кайткан адамша иыгы салбырап кеткен Цубайра: — А у ы л ы ж ылан жалагандай, к¥ЛЬ1Нга курык са~ лар еркек жок- Воска акымак болып кайттык; катын, бала-шагага к у л й болдык— дедк — Y лестен КУР калатындай аттарын такымдап омы раулата ум тылган журт енд! кайткан судай Kepi лыксыды. Б1реулер тацдайларын кагысып, 61реулер ка- бактарын шыта сейледь — Болы с акымак деп пе едщ, 6i3fli к уй п ушнде жататын! — Ц ы зы луйге сызып турган гой, думпуд1 сезш! — А н а ж ылгы дай кара айгырмен кайкайганы. — К у ш бурын хабар алган гой, Ацкаты бойы атка ер салы п жатыр деп Ж о л шыгар муны ж етйзген. — Ж о л старшын уйшде, бугш керген Kici бар. — Ж о л уйш де жатып та ебш табар. — Ещц не icTeftMie? У зец й сш е цпренш, кептен 6ip аршын жогары ке-

тер1лд! де, ш улаган журтты берк1н булга п Сулеймен токтатты. — Тоцтацдар! Не icTen, не цоярын Ж укецнщ e3i айтады. Эне келе жатыр,— дед1 о л айк,айлап. Х альщ су сепкендей болып токтай калды да, жа- была KeftiHfi жактагы кара ж олга карады. Ж о л устш- де жанында екЬуш салт аттылы адамы бар ат-арба KepiHfli. Асан кпнкене кекыпл кезш сыгырайта карап, сэл токтап турды д а : — Мынау кыргы жолмен тау жактан келе жаткан адамдар жэне жеккен аты кылац кершедк— дедь Баскалар да жамыран: — Солай. — Солай,— десть Агаш тубш деп самсаган кальщ аттыларга карап шошынгандай келе жаткандар кшт токтап калды, олардыч 6ipeyiniK астындагы каз мойын кок ат бойын керсеткендей тап сол кезде келденецдей туей . — Мэ, мынау Нурыштыц кек аты, б ел к у л л ь сол. Нурым, карашы, кеЗщ ж й ! гой,— дед1 Сулеймен. — Сол, сол. Б у л кайда бара жатыр? Цы зы луйге хабар бермекпп гой шамасы!— дед! Н уры м мстене ту- — Керелш. Bepi келсш ,— дед1 Цубайра. BipaK 6ip шакырымдай ж ердеп арбалы, аттылы адамдар w rep i де журмедк Kepi де бурылмады — не icTepiH бьпмей дагдарып, урпи1скен куш ж ол уетшде тура бердь -v. — KiM болса да барып, б!лш кел1цдерцп, еткелден шегшшектеген туйедей eflipeffln, аяктарын баспай кой- ды гой,— дед1 Кубайра Сулейменге. Сейтм де о л шет1рек шыгып аттан Tycin, терлеп келген атын ж елге каратып кацтарды да, шылбырын жерге бос тастады; eei агаш келецкесше кетть Баска- лары да жапырласып аттарынан Tycin, келечкедеп ■Кубайраныц тец1регше шогырлана бастады. — Мен де барамын. — Мен де барамын!— десш, аттан туспеген ж т т - . терд1ц 6ip катары, ж ол уетшде турган арбалыга карай бет алган Сулеймен мен Нурымныц соцына ердь ' Арбаньщ жанындагы уш аттылыныц 6ipi Нурыш ед1. Ол топтан белгнш шыгып, л е к т п келе жаткан Сулеймен мен Нурымды жэне оныц соцына ерген ж Ь пттерд! танып калды да, тез аттьщ басын кер! бурып алды. 217

— Мынау, бузык хажыныц жйлттерк.. 9ттеген-ай, ойламаган жерден кездескенш керд!ц бе!? Аманкул, бур аттыц басын, ана Олжаорыстардыц кыргы жолы- на карай тарт,— дедь Арба усйнде отырган Ам анкул да, касындагы салт аттылы адамдар да жолдан шыгып эрейректей ауылга бет бурды. Булардыц бурыла салып кашуга бет алганын керш Сулеймен: — Токта, токта!— деп айцайлап бершн булгап, атын тебше туей. Нурыш Сулейменнщ айкайын да естда, булгаган бершн де кердь BipaK о л токтамады. Касындагы еш ] адамымен арбадан аркан бойы белшш шыга бердь J Осы кезде корапты арбадан басын KeTepin 6ip адам калталактап турегелд1 де, делбеш уей-уейне каккан •Аманкулдыц иыгына асыла тускендей болды. Bip му- ш елж жердей арбадан узачкырап кеткен уш аттылы- ны кумай Сулеймен мен Нурым алдымен арбадагы- ларды токтатпакшы болып, жолдан бурыла сала сал- дырлата женелГен тарантастьщ жолын кест1. — К ек аттылы гой Нурыш, оган сез жок, ал оньщ касына ергендер1 KiM? Арба уей н дей не кылган адам­ дар? Цудай бшед1 д ей т , б ул тейн жур1с емес... Ке- pepciK — тегш емес,— дед1 Сулеймен жортактап келе жатып демшкен адамша, y3in-y3in сейлеп. — Тегш жур1с болса мына сиякты эр тебенщ ас- тынан каекырша карауылдап адамды кере сала жалт бермейд! гой,— дед1 Нурым. BipaK Нурымныц сезш Сулеймен ести алмай кал- ды, у й т к е т о л арба уей н дей жулкынган Цажымукан- ды Kepfli де, барлык ынта-назары соган ауды. — Астагпыралда, мынау, Кажымукан гой! Бел- к уллк сумдык! Б ул калай болганы, Нурым-ау?— деда Сулеймен жагасын устап. Дажымуканньщ туршен Нурым шошып кетй: оньщ оц жак шекесшен аккан кан бей мен мойнын тутас жауып, кызыл кабыршактанып катып калып- ты; кан тимеген екшнп жак б ей Де шач мен терге былганып айгыз-айгыз; шыкшыт суйей шыгыцкы ка­ ра кайыстанган бейн кезергён epiHflepi онан api жуде- те тускен. • — Мыналар елй р д ! гой... Сулеймен, су жок па?..— дед! Каж ымукан даусы жер астынан шыккандай кы- рылдап. Оныч даусы карлыгып, тачдайы кургаксып, сейлеуге де дармеш келмей калган екен. У ей н д ей са- 218

ры нэнке бешбетшщ омырауы мен жагасы дал-дал; артына дайырып ды л шылбырмен байлаган долды д бьлезЫ данталап кеткен. — Басын жарып, дол-аягын байлап, тапа-талтусте арбага тадып, енд! K ici е л м р у г е KipicTinflep ме, атада- нэлеттер!— деп арбага жеккен аттыд басына дойыр- мен тартып далды да, Нурым аттан даргып жерге туей. А т даш дадтап Kepi ш ейнш ектей бердо. Цапел1мде не дерш б!лм ей далган А м а н д ул да арбадан ceKipin Tycin «тутулап* делбесш жиды. — Мен сендердщ осы шамадан кездесетшдерщд1 к ун1 бурын бйпгенмш. Цы зы лагаш ж олы м ен ж уреш к деген мен. Цудай атдандар Цажекегдо кунэсыз жазгы- рып, дол-аягын байлап тастаганы...— дед! ол лекгте сейлеп. — Сен суайт, кеп оттамай Ц аж екед н щ до лы н шеш. Н ур ы ш да досы лы п еддо сен де ж ау болд ы д б а?— деп Нурым оган тене туей. — Эй, Нурым, сен маган неге адырасыц. Ады р- гыш болсад, ана Н уры ш да адыр. К|ажекецд1 мен бай- латдандай-ад кезщ ш д будасын шыгарып, еж1рейе да- лыпсыц, мудым, осыныд бэрш мен ]стеткендей,— деп Ам андул дарсыласа далды. — Ж ер -кекй кез1п ж урген ж ел аяд, ш ауы п к е л ш хабар беруге де ж арамадьщ ,— дед1 Н ур ы м А м а н д у л - га тесе дарап. С е й тй де, e 3i ж алм а-ж ан Ц а ж ы м уд ан - ныд долын шеше бастады. А р ты нан келген ж й т г й ц 6ipiH С улей м ен сусы н эке- л у ге Kepi шаптырды да, б1рад э лй р е п д ал ган Ц аж ы - муданды кун кезше устамай келедкеге ж етизбекцй болып, Ам а н д улга ат-арбаны агаш тубш дей кепке да- рай жетектетт1. Кеп ceefli Ам андулга журттыд к е й сенбей уади- ганы Цажымуданныд ез аузынан естудо к утй . Bipai; туш бойы дорлыд керсейп он-он бес шадырым ж ер­ дей Ш угылды д ауылына ж аяу айдап экелген Цажы- муданныд узад уадыт сейлесуге хал! келмедь Ж еген соддыныд уейне байлап тастаган адамды арба да мыдтап согып тастаган еден. Сусын iinin, иыгынан дем алып, долы мен басын устап темен дарап, 6ipa3 отырганнан кеш н: — Иттер дэдоменймд! алы п Kerri... Ш ырт уйдыда жатданда ойламаган жерден басты... эйтпесе...— дед1 о л енйккен адамдай демш y3in-y3in зорга дегенде 219

алып...— eneyi Дуаннан келген адамдар ма деймш... *Б1рак Ш у г ы л Дызылуйге... Карон твреге тапсыр*,— дедь А у зы н ашып, тунып калган ж птгтер эцпменщ аргы ж агы на кулагы н туре тусш едк 6ipaK улкен кезд1, ет- Kip Ораз аягын ыргай басып Дажымуканныц касына ж етш барды. — Нагашы, эцп м е туспйкй. Ж ат та дем ал. Жу- кец келг'енсш акылдасамыз. Документ кетсе, баскасын аларсыц. Ал', жйчттер, сендер де баспаламацдар, Да- жекецнщ турш Kepin турсыцдар гой. KyrniH жинап келецкеде демш алсын,— дед! ол колымен журтты орайлап Kepi ысырып. — Ойбай, Далекец, келе ж атыр!— дед! арт жактан 6ip ж ш т. — Дайда? Дай жакта? — Д айдагы Дале кеч?— деп Дажымуканды кама- лаган ж урт жапырыла арт жагына карады. Шейрейген K93iH тагы да колымен келкештей цадала карап турды да, Асан: — Рас... Далекец. Дасындагысы Тьлеугали 6i- лем ,— деда. — Дой, Даленд1 босатушы ма еда. Баска 6ipey шы- гар,— деп efli 6ipeyi. — Ж ок, Далекец. Б елкулл!, езД— дед! Сулеймен. Жымпиты жактан келе жаткан е й аттылыны кез!мен 6ip-aK шалып. — Далекец болса — ic 6iTTi, ж олымыз болды де- сейшь — Ж оц, ic бйкен жоц, Сулеймен, Даленд1 бугш корыкцаннан босатып отыр мына болысыц. Дасында­ гысы соныц туысканы гой, кердщ бе. Даж и келгесш муныц туб!н туптецк!реу керек. Д ы зы луш не барамыз десе — оган да дайынбыз,— дед! кеп сейлемейтш Ш айд олла палуан. Bip ш ж иип, 6ip д ур лш п , 6ip кобал- жып, 6ip толцыган кеп жок жерден кездескен олжа Даж ы муканды коя салып, енд1 келе жаткан е й атты- л ы мен кейшдег! Ж у т е й к утй . BipaK соцына е л ! ер- мей тауы ш агы лы п тугы рга конган Дулмырзаныц се- зшен кей!н ауыр ойга батып жалгызсырап келе жат­ кан Ж у й с й ц не дер1 мел1мс!з едк М ына келе жаткан шын Дален учитель болса, бул жасактыц mrepi жу- рер-журмесц де бим аглум нэрсе сияктанды. 220

YIDIHLDI ТАРАУ 1 Учитель бул уадиганы ойлап та, талдап та улгерме- д 1... ¥зы н дестенщ бойына асы дпай ж ы лж ы п етектеп тудым шашдан епнпйдей, кед сахарада еркшше жу- pin туш рлеп б Ш м сепкен Ц ален де одыс жердей дыс- падда Tycin едй У й iuii, от басы ньщ дамы учительдй аса еледдетпеййн. Сондыдтан да о л ж у р т ш ш ещ ц ецсе- pin алганнан кеш н рана (онда да Мэкканыд- дйпрлеу!- мен!) Ж у ш сй д швп машинасын сурап алый едь О йы : 6ip д а л т еткенде туысдандары ны д долдабы сы мен би- дайыгы белуардан келейн Бэшекед квлш щ сыртында- гы кос буладты е й кун шпнде Tycipin алмакшы болды. Bipan; туске жетпей-ад дару-ж арацты алты аттылы адам 03 ды стауы ж агы нан ш ы га келУц: — К е л й л е у о в , болы сты д кедсесш е ж ур е с щ !— де- Ж ур1 й де суыт, тустерй де суы д б у л эскери ж андар сабырлы учительдщ: — Мен пилен шауып жатырмын. А са дауырт жу- мы с болса ертед барайын. М ына 6ip аядай жерд1 бугш - ертед ш ауы п алм аса iue6i датып кетедц— деген д элел- д1 c63iH д ул а д д а ьпмедп Цален ж ы га таны майты н, 61- рад ез!н буры н Ж ы мпитыда керген, ф орм алы ки1м ки- ген ектем офицер суеты ун м ен : — А я д а й .жерщнен Kepi улкен1рек эдйм е бар ша- руаш ы л учитель, эдгамелесш ту р уга уады т ж од. М1н ана арбага!— дедй ж айдад тарайтастыд у е й н д е отыр- ган Жартай ж адда долы н сермеп. Ш угы лды д аттарын MiHin, айгырын атып к етей н кун1 А б ы л а е в Цаленд1 сол пилен басынан женелткен-дь Ж олш ы бай о л im i аса жарата бермеййн сыздаган Жартайдан эдйме сурама- ды. «М ы налары д и м ? Сен дайдан келесщ , б улар м ен далай кездеейд?» деп ж а й -м э т е й б й у ге кещл1 барма- ды. Бар ермей: узын жагыныд уш ты лау иегш е бйкен уркердей садалы н анда-санда 6ip сипап дойып, ж азгы даланы д козге уй р ен ш ж й KepiniCTepiHe дарай бердь взен нщ даз1р е л й з б е й н д е й деп ды стаулар , шргм-ш- piM тубектер, алы стагы е й е й дабад пен ж атаган белдер мумк1н оган езгеш е ой с алган д а ш ы гар! Ж а й д ад арба- ны д содынан тадымдай ж оры тдан н азад ж т й н щ ба- лаш а е ле й зге н д ед гелек жуз1, иы гына асынган мы лты - гы мен белге байлаган дылышы да кептеген ой туйш ш 221.

жазып нйбердх ме, калай? Эйтеу!р о л : «Иэ, солай. Осы- лай болуга ти !с!*— дед1 ваше езк элденен! ойлап-ni- min, осы цорытындыга 6ip ceniMfli пшшмен йрелген адамша. Шакырды деген болыс оны кецсесше токтат- кан да жок- — Ci3fli мен емес шацырткан, мына KicLnep. К|ы- зылуйге жауап беруге апара ма калай?!— деп, Жар- тайды босатып, баска арбага мшйздь Оран Цален: — 03iM де солай болар деп шамалаймын,— дед!. Свйтш о л «Ж аца ешмет* орнаган Цызылуйге келш, кешке карай взенге таяу жердей сопак гауптвахтага «орналаскан». «Булардыц каталашкасы осы екен рой» деп ойлады ол iiui ете тар жэне мейлшше ыстык белмеде отырып. Бул белмешц бой жазып журер жерк жэне аяк созып отырарлык орны жок, жук агаш сияк- ты тапал кереуетшешц узын бойына зорра сиып тур. Тущ мен KeeiH шмей кужынаган аш кандаламен алы- сып жэне дем алуга ауа жетпей туншыгып эбден кал- жыраган учитель ертецшде: — Ciefli тере шакыртып жатыр,— деген кешей ба- лаш а елейзген децгелек ж узд! жас жн^ттац сезше куанып кетй. Оган мына капастан шыгу, кеч дуниеге, ана улкен жарык элемге б1ржола босанып, еркш аяч баскандай кершдь Сонда да езпиц уйрещшш эдей- — Шакыртпаган шыгар, айдап экел деген бо­ лар,— деп сабагынан жацылган шэшрйшц сезш ту- зеткендей жвндеп к°йды. Сейтй де бешпентш колты- гына кысып, белмеден тез шырып Kerri. BipaK тыска шыкканнан кейш кшмш кагып-йлкш, еркшдей дем алып,. аягын асыкпай басты. Соцына ерген ж Ы т де оны кыстаган жок, твре отырган кецсеге жеткенше бойын жазсын деген адамша вз билшш взше бердй Орал ец!рше аты шыккан белгШ полицмейстер тв- peni Цален кептен бшетш, оныц аты мен ictae эбден каныкты. Бурын б!рер рет Ьаронныц жузш де кврген болатын. Kipin келгенде о л ойламаган жерден тосын кездескен Ьаронга тацыркаган жок; оны ойга салган баска нэрсе: заманнан 6epi патша умметше кызмет е й п шен-шекпен алган бурынры улкен дэрежел! адамныц мына жаца уюметке басшы бола цалганына тацданды. «-Автономияны да оеы азулы султандар бас- карраны ма? Халыктыц колын тецдш, бостандыкка сонда бурынгы журтты 6ip шыбыкпен айдаган эм1р- 222

пйлер жетгазбешш ме?.. деп ойлады да, кенет б ул ойы- ныц Tepic екенш уга дойды. «Буларды ц автономиясы ецбекнй хальщтыц кездеген автономиясы емес. Булар халыдтыц далауымен сайланбаган эшмдер...» 03i оды- ган Совдеп ундеушщ сездер1 коз алдына келдь Сыпайы амандасып, айдап экелсе де, рухсат сурап' KipreH узын бойлы учительдщ парасатты жузгне отыр- ган шагын денел1 Барон жерде турып тебеге дараган адамша парады. Теренщ ойына ец алдымен келген нэрсе: «Осы Байбадты б1ткеннщ 6api шетшен сыргау- ылдай ip i келед1 екен. Цара жуктен взгеге жарамай- тын туйедей болган немелер, элеумет iciHe Kipicy бу­ лардыц дай атасыныц далдырган мурасы екен?.. Bip- ац мынаныц мацдайы кере дарыс кершедд ойлы адам болуы да гажап емес...» деген сырт тш ш д ем е болды. Ол осы ойымды сезш далар деген адамша кезш жалма-жан басда жадда бурып: — Отырыцыз!— деп босага жацтагы отыргышты керсетп. Орал даласындагы улкен мекеме, улкен орында, сый-цурмет устшде, сук долымен нудып кана пэрменш ж урйзш калган Ьарон султан вдшкене каладагы келе- Mi шагын icne елгенше наразы. М ундагы мекемеде ic те, аппаратындагы адамдар да оныц кезше олды кв- ршед1 де турады. Олкы емей немене? Цолынан ic ке- лед1 деген ж алгы з гана А й тка ли мырзаныц eei де буйрык-пэрменд1 дурыс орындап дайтпады. Бес-алты солдатымен топталып журш 6ip студентп устауга амал-айласы жетпедк М ундай топас адамдармен тыц- гылыкты эрекет штеуге бола ма?! Оныц устш е осы жерге келгел1 о л кунд1з де, кеште де дурыстап дем алатын сая таппай койды. Кунд1з кеше api шац, api ыстыц. -Кеш ауа тымырсыд. К елец к ей тусетш агаш . жоц шац басатын 6ip тамаша ж ауын жок. Н е 6ip кеш музыка тыцдайтын саялы сарайы бар, бейыц» бике болса. Кец1Л KeTepin эцймелесетш ж амагат цауымнан журдай цутыныц к У шодысы... Ертеден 6epi о л дабагын ашпай, орнынан да тур- май, тек терезеге гана царап тунжыр отыр едь «Мей- манасы асып болган бузыцтардыц» 6ipi долга, тисе бас саларлыцтай карл! к ей т те болатын. Цален Kipin кел- генде Ьарон ацырып дала жаздады да, оныц байсал- ды турш Kopin 63iH-03i ер ж й з тодтатты. Оныц ойын- ша бул 6ipeyfli 6ipeyre айдап салуш ы , жылпос, елден белек алаяд, iciHe т у й сай сиыдсыз сумырай адам 223

сияцтанган. А л мынау цияпатты, тшт! ойлы адам бо- ! л уы да гажап емес, учитель оныц ойын да, мшезш де : I epiKcie езгертш яибердь Ьарон эцпмеш жай бастап, ! утымды сейлеудщ жолын 1здедь Bipan билерше алые- ! тан орап, мацалдап, тыпыр еттзбейтш жарцын бей- 1 | нелермен ашекейлеп сейлеуге шорцац султан узац му- Д1р1п цалды. Кецселж тергеу тйнмен шырмап алуга j да д элел тапшы. «Сход ашты» деген старшинаныц жа- | лац цагазынан ©зге тулдыр жоц. Ойтиевтщ не айтца- ' нын, оны мына алдында турган учительдщ цалай цол- даганын, штемекни болган эрекеттершщ турш сипат- тайтын eui6ip дерек, не айгацтардан к у э л т болсай- шы! Алы стан цурык, салуга мына сияцты адамдар мойнын тоса берё ме?!.. ,, Ьарон султан оспацтан кшэлап, жауапкердщ ез евзше езш cypiHflipy эдшше к в и т , в й т к е т учительд! «ой лы адам» деп тапцанмен ац кец1л жан гой деп те шамалады. А к; кещ л ш еш щ нангыш келетшш адам сынауга тэж1рибем м ол Ьарон жацеы бшетш. — Большевиктер партиясына кашан icipin едпцз? Олардыц TyciHiri бойынша цудай жоц. Цудай жоц деу мусылмандык, пен мусылмандьщ эдеттерден безшу бо- лады гой. Ci3fli мусылмандьщтан безген учитель десек жастар, шашрттер не дер? Осыны цалай деп ойлайсыз, К еп и леуо в мырза?— дед1 Ьарон султан , барынша сал- мацты сейлеп. Сейтт! де о л «ец 6ip жанды жерщнен жалтартпас- тай еип устадым, буган не дер, ёкенещ !» деген оймён Цаленге задала парады. Осы уйдщ улкендшш шама- лап алайыншы деген адамдай Цален Ьарон сейлеген кезде белмешц терт бурышын кез1мен елшей шолып, терезе ж ацтауларына дешн сузш етш едй Ол торешц тосын сауалына елец ете цалды. Мундай ipi эцгшеге согады деп, дш женшде бул сияцты терецге кетед1 деп о л м улде ойлаган жоц-ты. Сол цолымен сацалын си- пап цойды да, Цален де Ьаронга тура парады. Ьарон- ныц квзшде ащы кекесш шырайы, муцату, муд1ртш тастау н иеп барын байцады. Учитель ойлана бастады. «Большевиктер партиясына? Юргешм жоц. Шрмед1м деп ацталып ж ату лайык ic пе? Мешц цандай партия- да бар-жогым таразыга салып акылдасатын нэрсе ме? Д ш ...» K e 6ipex ойланып, асыцпай свйлейтш Цаленнщ жауабын онан opi бегей, сол сэт оньщ цыр мурныныц ушына em ire ызылдап келш 6ip сары маса цона цал- ды. 0 з1нен eei сацалга царай ацырын ж ылжып келе

жатдан дол масаны дагып ж 1берш, кешеден 6epi эбден мазасын кейрген б ул й с те уж цпркейй даржып устау эрекейне кеш й. Оныц бар жшер-ынтасы мен ой-ерга сол масага ауган тэр1здендь Ж ауап куткен Ьароннан мулде белшш кета. — Сары масаныц шацданынан ызы лы жаман. Биыл осы жерде маса кебейш кеткен екен. Бурын мун- дай емес едь Кешеден 6epi мазаны &бден алганы. Ehe- he,— flefli о л душырлана даржып. Б1рад маса долга туспед!, терезеге дарай ушып, уйдщ тебесше донадтау- 1 га дети. — Мен «з д е н масаныц дай ж ылы кебешп, дай ж ылы азайганын сураган жодпын. М енщ сурагыма cia жадсы тусшдйцз, учитель, соган ж ауап берпцз,— дед1 Барон. — Солай, султан, тус1 н дт. Сол айтданга тура He­ flin тур... Ьарон дулагы н -иге туей . У чительдщ аса жай ди- мылы, созып сейлеген cesi, дайта-дайта д о лга iJiire бермеййн садалы мен иегш щ ушын сипай берейн эде- й тереге ете-мете оган огаш кершдь « Б у л eei эдега ic-ren турган жод па, бес тал садалын ж ау шауып кете ме екен дайта-дайта тугендеп» — деп ойлады. — Б ул не сез айтып отырганыцыз? «С о л айтданга тура келш ту р» дегещц далай туеш уге болады? — Мен1ц жолдасымныц айтданы ддл келдд соны айтамын, султан, тура кел1п тур деп. Б ул й зд щ сура- гыцызга жауап емес. — Ж олдасыцыз гам? Цаленнщ долы тагы да иегше дарай жылжыды. — Жолдасым... оны ci3 бш ейз. Бурын Мировой судьяныц хатшысы болып icTereH. 0ткен кузден 6epi дазад шаруаларыныц съезш ш адыруга, халы д да бос- тандыд жемшш эперуге дайрат ды лы п ж урген адал жан. ЭВДрахман деййн Kici. — Неге бЗлмеМн, бьлемш. Сол Эйтиев женшде... Ца- щып журген большевик Эйтиев. Ол не деп ед1? - — Ж од, оныц_ айтданын маган с1зге ж етгазудщ орны жод, оган менщ ужданым бармайды. Б у л б1здщ •езара iclMia,— деп ед1 Цален, Ьарон султан кекесш кулк!мен: — Ci3 айтпаганмен Эбд1рахман Эйтиев 6i3 re бэрш жетгаздь С1здердщ большевик екендерщ1зд1 раетап жатыр, растамауга шамасы да келмедд 6api аныд, бэ- -pi белг1л ! нэрсе. С1здщ ауылда сход ашцанын, онда не 8 X. Есоижаиоя. И Kixan. 225

эцпме болганын, Жымпиты уэлаятына царсы эре кет, YriT жасаганын тугел айтып бердь Keaip оныц тергеу! аяцталып цалды, турмеге отырганына 6ipa3 кун етш к етт,— дедь Цаленнщ т у й аздап суррылт тартты. „ Хальщ шыл ер азамат едц— дед! Кален созып сеилеп. Ол басын шайцады, жузшде кынжылу пайда болды. А л Ьарон тергеу айлакерлтм ен сенгцп учи- тельд! ацсызда цолга туйргенше йшнен насаттана ту ст1 . — Хальщшыл... Ci3 де хальщшыл учительйз. 9й- тиев, cie 6ip идеялы адамсыздар. Шрац ер атагын алгандай оньщ цазац халкына хстеген жаксылыгы жок, цайта о л жаца Рана цурала бастаган цазац мемлскет!- Hi4 басшыларына царсы азган адамдардан топ жинап царашекпендермен 6ipirin Kerri. Осы да абыройлы ic пе? — Мен cisre, Ьарон султан, ш абыройлы, KiM абыройсыз; муны айырып бере алмаймын,— дед! Ка­ лен ацырын рана.— А л , м е т ц идеямды ci3 де 61лес1з,' басца да жацсы б!ледь Халыц угшн цызмет ету, агар- ту жумысына бар купймд! сарп ету. Сондыцтан халыц учител! деген атац бершген. Эбд1рахман да бурын ха­ лы ц учитель Ер атагы жаура шапцан батырларга ра­ на емес, басцаларга да айтылады рой, султан, оныц не айыбы бар? — Айыбы айцын... Айтарыцыз дэлелдеуд! керек-. итпейдь Эйтиев те, ci3 де большевикмз. Мунан артыц айып бола ма? Муны cia элде и гШ к и icKe балай- сыз ба? «Сац адам efli, цалай усталды екен? Бул рас сез бе, элде жай сынау ма?» дейтш цосарлана журетш керекп куд1ц бул ж олы К аленнЩ ойына келмедь Тек: «Эбд1рахманга не штер екен? К аааК атамандарыныц цолына тускен1 ете цаушт! болды* деген ауыр цоры- тындыра келдь 03i женшде о л цысылмады. — Мен халыц учител1мш,— дед! о л тары да.— Ха- . лыцшылдырым айып болып тагылмасца THic. А л егер де ci3 «болыпевикыз, дшшзшз» деп кшэласацыз, му- ныцыз орынсыз. Кезцарасы ушш, ойы ушш адам зац- ныц тезше салынбауы керек. Ci3fli журт монархияны цолдайды десед!. Осыган царап мен ызге монархист екенс!з, муныцыз жарамайды, бул п!к!р!ц!зден цалай да безщш деуге хацым жоц. Патша кец!л!ц!з не цалай- ды, epiK езщ!зде. Эрк!м де осыны салт етуге тшс. Ьаронныц царацоцыр ж уз! Kerwflip тартты, б1рац 226

л да ацырын сейледь Бейне Цаленнщ мукамдап, сьщпай сейлейтшше елжтеген адам сияцтанды. — Ci3 сияцты окыган, к ез! ашык казак учитель- (ершщ булай fleyi гажап нэрсе. Цылмыстьщ 6epi осы >й-шшр бостандыгы деген алдамшы азгын сездерден роздал жатыр. Ан а Эйтиев 'бастаган, мына й з к,оста- ■ан цылмысты тобыр «хак дш, хак патша, хацтьщ жо- 1ын цуып агарту» дейтш кудай цолдаган KipuiiKCi3 ха­ пал ережелерд1 аяк астына таптады. Есжте журген кул- ^утандар мен теленпттерд! терге шыгаруга даяр. Бар- цьщ дэулетше, жацсыныц атагы мен сэулетше кол кетеретшйцзд! 6i3 де жаксы б!лем1з... 0 з сез1щзбен айтканда, ciere де... iM... вз ппйрпцзге не болуга ерад- щз бар... Б1здщ сурайын дегешм1з, кай уакыттан 6epi большевик партиясына талектеейз, яки муш ей болып цызмет штегенйцзге коп уакыт болды ма? Ж эне казак окыгандарыньщ арасында йздерд! колдайтындар кеп пе? Осыны айтсацыз...— Барон аз Kiflipin учительге кезш токтатты.— Сонсоц К еп и леуов мырза, е з шаруа- цызга босатармыз. Biere де б ул мэселеге уакыт озды- ру пайдалы емес. Мына анкетаны толтырып к ол кой- ыцыз. Барон Цаленге бланке усынып, устелге шакырды. Цален imiHeH теренщ айткан уш таган насихат ура- нын орысша аударып, «х ак Д1Н, хак патша, хактык жолымен агарту» дегенш «православие, просвещение, самодержавие екен гой. Осы таныс уран француздар- дан орыстарга, енд! орыстардан казактарга кешкеш ме? М уньщ 6i3re кандай к ерей бар? 9лде осы теренщ e3i православиет упттеуге Kipicri м е?» деп ойлады. Ол усынган кагазды алды да, тез оган кез ж упрте бастады. BipHeme минут у н й з еттк Барон: «Турмеге отырды. Эбд1рахман бэрш де мо- йындады» дегенге кудж келтармедп Енд1 тез1рек жау- ап 6epin ез шаруацызга йайта 6epepci3 дегенге нанса, б ул туйедей болган ат жакты акымак к олга оцай T^CTi. Дегенмен езш де парасатты адамныц сикы бар: «Жактары мен мацдайы кандай келш й, нагыз маркаска! Бузык идеяга аумай галы мдык карьерага icipiciteH болса, будан 6ip мэн шыгар ма едк кайтер efli» деп ойлады. О л айдатып экелш тырнагыныц шекгелше алган курмандыгын imiHeH ете ж ек керсе де, оньщ са- бырлы мшезш, б ул келбетт! пшпнш, TinTi акы л и ей .екенш сынап-мшеп, жокка шыгара алмады. 227

Кален кагазга кезш жуПртш кана цойган жок, оны оцып шыгып ойлана бастады. Ол Карон керсеткен ус- тел жанына отырмады. Т ур е гел т турган бойы Ка- ронга: — Рахмет, султан. Аядай жерде кешеДен 6epi оты- ра-отыра eepiKTiM. Турегелш туруга мен уйренген адаммын, енд1 6ipHeuie сагат турсам да ауырламай- мын, flefli. Оныц шынында да iiui тар, дапас, канда- лалы белмеге Kepi оралуга зауцы да жок едь Bipaa; оран бармау ушш мына кагазды толтырудыч кел!ы келмей- TiniH б1рден сездь Басынан аягына д ей й айыпты адам- ныц кылмысын мойнына алып KeuiipiM сураган кагаз- дан айырмасы аз. «... Мен кШэмныц ауыр екенш бтем ш 6ipaa сот, тергеу орындарына едшдшп ашып Keuiipefli деген ceHiMiM зор...» деген жерлер1 ойланган адамга бетш буркеп дойган дозак сиякты. ¥зак ущ лсе кагаз- дьщ сыры ашылатынын Карон да байдап цалып: — 1с басталганнан кешн жауап алу шарт, ал жау- ап алган жерде осындай формальный жактары бола- ды. TeaipeK толтырсачыз... Менщ де.кызметам бар ед! баска жерде, с1здщ де айнала беруйцз шаруацызга ьщ- гайлы емес кой,— дед! ол, учительд!н шаруасына жа- ны катты ашитын адамша, аяган болып. Учитель асыкпады. Ол кагазды тагы 6ip аударысты- рып, сырт жагына учш дь «...Юнэмныц ауыр екенш 6i- лемйк..» Мундай сездер ат урлап, Kici елирген, болма- са баска 6ip элеумет тыныштыгын бузган кылмысты- ларга махсус1. Б ул калай болганы? — 1мм...— деп басын изедь— Элеумет тынышты­ гын бузу к а у т . Ие, соган тиым салу... Кален б ул жолы жагын асыкпай сипап кагазды Ка­ рон теренщ алдына таман ысырып койды. — MeHi осы ушш шакырсацыз, бул жацылыс ic, торе. Элеумет тыныштыгын бузу Кызылуйден шыккан салыкшылардан басталып жатыр. Еш нэрсеге тусшбей- тш надан ж ттт ер ге «алы п кел, шауып к ел!» деп, жумсауды токтаткан жен. К азаК мал баккан момын шаруа, оган ел болуды, шаруасын ецдеуд! TyciHflipy керек, оцы мен солын айыртып, бЫ мге, жарык дуние- ге кол созуды уйрету керек. Мына осы К ызылУЙд1 юм билеп тур. Б ул баягы патша ую м ем ме, болмаса халыктьщ камын жейтш, ед1л тэртшм колдайтын ха- к!мдер ме, осыны да б1лмейд1 ел. Сол елд1 келш шет1- М а Xс у с — тэн деген магынада (ред). 228

нен 6epiKTipin атын тартып алып, езш сабап, солдат боласыд деп жЫтш айдап, салыдда малый дуып сат- тырып жатдандарды не дёйм!з? Элеумет тыныштыгын бузу осы болмас па? Султан, осы сиядты бейбастад icTi icTen журген жандарды тыйсадыз журт ci3re ед MempiMfli алгысын айтар едь Ci3 шадыртпай-ад, мен 63iM келмекпп efliM...— деп учитель тамагын кеней туей. | Ьарон орнынан турегелдь Сырт кезге жуас, ад ке- дш рецд! жауапкер мундай дарсы айып кетерер деп ] ол ойлаган да ж од едь Султанныд этм д ш , ектемдш ! cepniHi езшен e3i epiKCia булдынгандай болды. — У элаят тэрт1б1н далай жургазуд1 сурау ушш ! алдырганым жод, Кепмлеуов. К|айда, т м н щ алдында турсьщ, бшесщ бе езщ? Сендей большевик yriTmiciH jj дазгр жерге дазыдша дагып ж1беруге менщ дуд!реим I келед!,— деп адырды ол. i Цален оган тацырдагандай дарады; о л атагы бар, :! лауазымы зор султан icw ойлап-шшш, адылмен шешер г деп едь Олай болмады, тере куш корсета. — Олай болса, султан, ыз м е т , ЖаЬанша адвокат- тыц ез1мен сейлеспрццз. Сол кнлнщ алдына жугше- I шк. Менщ айтарым кеп ед!, 61рад шзбён эдим е б1тпей- тш болды,— дед!. — Мен не, ойыншыд болдым ба саган?— дед1 ha- j рон сол кетерщк! дауыспен. j — Жод, ci3 ойыншыд емесаз. Ш аруга жагымсыз | ic штелш жатыр деген менщ сез1м шзге ойыншыд бол­ ды бйгем. Ел дамын жейм1з деген адамныд 6ipi гой, ауылда болып жатдан бассыздыдты сол э д!л дазьщыз ЖаЬанша Досмудамбетовтыд алдына сез етеййс. Ме- Hi4 ызге басда айтарым жод, султан, гдпу ет!ц!з,— деп, Дален бас кшмш кид1. 2 Тап сол к у т Жымпиты даласындагы бурынгы крестьянский начальниктщ кецсей болган кеп терезе- л* дарагай уйд!д ёд тупк! б'елмесшде Батые уэлаяты- . ньщ бастыгы адвокат Жанша Досмудамбетов пен док­ тор Х алел Досмудамбетов екеуден екеу оцаша адиме- - лесш едь Адвокат Жанша Орал даласынан тад бШне . шыгып, жолда Ханкел мен К е т р л ! Аддатыда еш рет ат ауыстьтртып жекмрд! де. Жымпитыга ертедп сагат онныд шамасында ж ета. Оныд б ул сапары да аса суыт, димылы да оте жедел едь Келген бойы уйге коп аялда- 229

мастан даланыц iiiiiHfle жегетш жец!п фаэтонына мш- i Д* де, ол жолшыбай Халелд1 алып «махкамасына» 1 келген-дь Алдыцгы белмеде улыдтыц алдын тосып жаца га- на KipreH долданат офицер Царжауов, eciKKe таман толыд денелаел билер1 Tapiefli eKi адам жэне олардан api босага жадта 6ip шаруа отыр едь Досмуцамбетов- тер Kipin келгенде булар, молданы дерген шэгарттер- дей, орындарынан ушып-ушып турегелш жапырыла тагзым ейста. Би элпети толыд келген eKi адам ипт4 едселер! еденге жеткенше, бейне 6ip сэжде дылган жандардай едкешп далды. Б1рад KipreH ею улыд бу- лармен амандасып, болмаса бас изесш жатпады, Kip- ген бойы 1рмлместен ортадагы белменщ eciriHeH ене 6epfli. Цауырт жумысы женшде мэл1мдеме жасауга асыддан Жаншаныд api сешмдц api басдалардан жа- дынырад керетш офицер! Даржауов iaece Kipy ниетЬ | мен оларга ере тусш едд соцында келе жатдан доктор Халел оган дайырылып дату гашшмен дабагын туйш, Kepi дарай долын сермеп далды. Офицер басда урган J балыдтай, шлт тодтады да доктор Kepi сермеген долы- . мен KipreH eciriH жауып кетть Кейшде далгандар му- j ны байдап улпрмедц олар сол ецкейгет aai ецкейген [ кушнде, дол дусыргандары буплген далыпта далган- | ды. А л, Каржауовда бул улыдтардыц соцынан ере Ki- | руге рудсат eTnereHi соддыДан жаман тидц оныц ен бойын ар ашуы кернеп кетп. Ол ерте демей, кеш де- мей, Жаншаныц кецсей тутл ушне де 1ршлмей ене беретш; ершн сейлесш, улыд пэрменш мулт етшзбей I орындайтын, 03i жэне рулас, api сешмдц api eTKip жа- лац дылыш сиядты болатын. Келденец журттыц кезй не де ол Жаншаныц тоныныц iuiKi бауындай KepiHinTi, , долданат офицер! атанган. Соцгы кезде оны дала халды дорыдса да, сыйласа да ауыздан тартамайтын болган-ды. Ocipece оныц даталдыгын кездесе кеткен eKi адам эцпме етпей далмайтьш: «Эне, Царжауов ■ кетш барады!», «Ж1пт бермейм1з деген Олжаорыс- тыц Царжауов он адамын айдап келштП», «Ант урган, казак-орыстыц атаманынан да датал царсылыд дылган 6ip Буганайды дылышпен жауырыннан тар- тып ж1берген екен, кенпкпей бэлнесте елш й гой?», «Царжауов шыдатпас, туй суыд!» Базардагылар эцп- мелеп тур: «Царжауовтыц дамшысы тимеген Булан жод дейда», «Жаншага суйенед1 гой, эйтпесе керер ек оныц мыдтылыгын!» десетш.

Сол Царжауов оцаша свйлеспевдш болган Досму- цамбетовтармен 6ipre тупш белмеге Kipe алмай, 6ipHe- ше секундтай Kerepin турып цалды да, кенет Kepi ай- налып: — Катер бастарывды, жарайды!— дед! цатал ун- мен. Ецкейген eiu дара садалды адам мен шаруа рецд! icici бастарын кетерш, ушмет басшысы KipreH eciKKe мецзей елж 1реген унмен: — Мереш устем болсын тацсырдыц. А л л а румырын у зад етсш, улы д терешц!— десть Эскерге алынган ж т т т ер г е «хан салауатын» айт- цызып уйретап, Жанша етш бара жатцанда бас Hiflipin бата берпзш эрекеттенген офицер мыналардыц бул алгысына кетерШ п цалды ; TinTi бул елж1реген ieri Ti- лек Царжауовтыц тап езше айтылгандай ж ылы ке- ршдь — Рахмет! Жарайды!— дед! о л жайланысып дай- тадан отыра бастаган улы д тосушыларга. Оныц даусы аздап бастапцы далыптан жумсагырац шыдты. Шрац сонда да о л тусш суытцан, дабагы цату кушнде цалды. Осы кйнкене цаланыц бар б и л М 6ip езшде гана сиядты боп журген ер кек!рек офицер, басшылардыц дупияласу себебш !здед!. «Былтыр кузден 6epi б!р!ндеп дурала бастаган, биыл кектемде кемелше кел!п ук!мет болган уэлаятца мен аз ецбек сщ!рд!м бе? Отына, куй- in, суыгына тоцып Ойыл мен Текенщ, Ln6iuiiH мен Ш ыцгырлаудыц арасын шаршылап шапцыламадым ба? Атын жиысып, эскерш цурастырмадым ба? <■Ца- зац ел болсын!» деген уранга мен цызбадым ба? MeHi енд! неге шеттетед!? Элде екеушен езге жан есимейтга уацига туды ма? Элде мен!ц жацпас 6ip цылыгым бар ма?..» деген ойлар Царжауовтыц цабыргасын ца- цыратып ж1бергендей дынжылтты. Ол бурылып белме- fleri адамдарга царады. Цое дара садалды куб!рлес!п эцпмелесш далыпты да, эрепрек отырган шаруа бурге ртддандай тыпыршып, Tepic айналып куйбецдеп цал- ган. Осы адамныц жуз1 келденецнен дараган Царжа- уовда таные сиядты кершдь Оныц ойына кенет: «То- пырлап eciK алдын босатпайтын осындай дау-жанжал- мен арыз екел!п журген дэукестер-ад мазаны алып бш рдь Осы хайуандардыц Kecipi © лплерд! ыгыр ды- лып тастаган. Арты на дармастан, тыгылган адамша кабинетке Kipyre асыдты» деген топшылау кел!п цал- ды. Ж эне кептен 6epi кеп арызшыларга ез б и л т н ай- тып келшйрш уйренген Царж ауов: 231

— Сен не жумыспен келдщ ?— деп мошдады, езше | таяу отырган пара садалды, толыд дара KiciHi. Толыд | Кара Kici Царжауовты сыртынан жадсы б1лейн жэне | сезге де шебер адам екен. : : — Рахмет, мырза, ы здщ атьщызды сыртьщыздан | есип жуздесуге думар едш. Kaeip алланы ц далауы- j мен сол и л е к дабыл болды. Мен 6ip дау-далабаны, е й - piK-есекй дудалап дуанга шауып улы дтьщ алдын ! ацдып, сыртынан дарауылдап журген жан емеспш. Бе- тегеден бшк, жусаннан аласа, жадсыдан рауаят, iari- | ден шапагат кексеййн, сыртьщыздан мерешщздщ J устем болуын й л е п журген 6ip жаман агацмын. ¥ лы д дэрежел! ел! дурметтеййн суш кй ЖаЬанша мырзага ауыз eKi айтпад болган 6ip ж эй й м бар едь Соны ай- тып, сол ш сш щ пэтуалы аузынан шыддан таптырмас асыл адылын ез дулагы м м ен естуге магшуд болып efliM. У й ш е тура баруга дымбатты жубайы ренжш да- л а ма деп, махкамасына келш ецт . Егер де ы з Жакан- ша мы рзага: «Царындасыцыздьщ х а л усйнде жатда- нын айтуга, тагы да басда аманат зкелген Хайырша дазидьщ iHici келш ту р » десещз, мен й зге eKi дунияда ал л а тагала разы болсын дер ед1м. А л , мына Kici, Ха- л е л доктордьщ жадын адамы, Берка. Алы стан !здеп келген. Ол ш сш щ уй ш таба алмай, багана тадертец мен1мен кездесш, екеу болып осы жерге келш отыр едш, деп о л дасындагы езшен де толыгырад дара са- далды улк ен KiciHi долымен нусдап, eei басын идк «М ы на Kici Хайырш а дазидьщ iHici, ал мына Kici Х а л е л доктордьщ жадын адамы» деген сездер Цар- жауовтьщ датал шшш ш ыстыд суга малып алган да- йыстай я й б и й . Хайырш а дазидьщ дара садалды irnci- нщ сез леб1з1 мен келген ж умысыньщ жай-жапсары Царжауовтьщ эш реддеуш е. ж ол далдырмауы былай турсын, й п й оньщ алдында дызмет ей п , рай б1лд!руд! керекс1тй. 03i пике Kipe алмай, улы дтарга тап сол ми- нутте долы жетпей турса да, Царжауов: — Ж адсы , жадсы, адсадал. Мен даэ1р маглумдай- мын. Сонан кейш о л Kici ci3fli дабыл алады. 03iM бэ- рш де реттеймш,— дед!. Сонсоц о л есш жадтагы ж уз! таныстау кершген шаруага бурылы п едд б ул шаруа тап будан уш кун бурын езь.. «кер ген » адам болып шыдты. ■ — Сен тагы неге келдщ ? 9лде менщ 6iriMiMe риза болмай шагым беруге келд1д бе?— дедь Царжауов дадала туей, оньщ уш бурынгыдан да датал еейлдь 232

— Мен бе?. Мен сол HcecipiMfli тартып алган маска- ралардьщ цылыгына шыдай алмай келд1м, Рацым мыр- за. А з ата, нашар ата кудайдыц кулы емес пе? Б уга I найсын деп мундай цорлык, жасау шаригатца да, зац- ] закунге де хилап емес пе? Ci3 айттыцыз... BipaK рада- лат бар... ед!л казы...— дей 6epin ед1, Каржауов оныд I касына ж ейп барды. — Сен тары енд1 мешц усймнен шагым рарза бе- руге келген екенсщ гой. Мен к!м, бътейч бе, ез!ц? Ме- ш ч айтцаным — айткан, icTereHiM — штеген. Бул жер- ге аягыцды аттап басушы болма. Келген ieiHMeH кер1 кайт. А л , булай етпейд1 екенйч гой, 6ip бутыцнан ана багананыц басына w in цоямын. Ж огалт царацды,— дед! ол Tyci бузылып. Ш аруа куйбецдеп, бел!ндег1 белбеуш жендеп цой- ды. Басындагы беркш алып цайта кид1. 9лденен1 ку- 6ipnen eciKKe карай жылжыды. EKi кара сакал шпнен: «Мына сорлыга тьщыр таял- ды-ак- Каржауовтьщ усйнен шагым берш муныц мац- дайыныц соры да бес ел1 екен» деп ойлады. 0здер1 на- зарын аудармаган болып сакалдарын сипап, колымен ушын кайырып экелш ауыздарына салып, тамактарын кеней туей. 3 Eni Досмукамбетов KipreH бойы TynKi бвлмеге кет- й , бул Жаншаньщ кызмет кабиней efli, ал ортадагы узын бвлме — меж Ш с залы болатын. Еденше улкен калы шлемдер твеелген, imi кек ка- бинетйц Kipe бер!сшдей кшм шгйпке Жанша кара калпагын win, тврдег1 устел жанына барды да, Х ал ел езш щ уйренпйкй орыны — оч жак бурыштары бшк креслога отырды. О л калпагын терезе алдына крйып, cypTiriHiK eTeriH жендей туей . Bip жуманыц ш пндеп барлык хал-жайды естуге жан'з ушмет басшысыньщ Оралда 6iTipin кайткан жумыстарын тыцдауга кумарт- кан доктор Жанша сезш бастаганша асыкты. О л узын бойлы Жаншаныц ipi колымен шашын тараштаганына, катырмалы й к жагалы ак квйлекке таккан кара бан- тийн тузегеншен, кыры сынбаган кара ж елетй ч омы- рауын тары 6ip сипап вткенше наразы пшйнмен каба- гын шытты. «Мыц KiciHiK алдында мшбеге ш ы ры п свй- леййндей... бой тузеп, сез куган осы адвокаттардан бе- рекетйз хальщ ж ок» деп ойлады Х ал ел макпал бульщ- гы жумсак креслоньщ кенересшен кос колдап устаган 233

куйе адвокаттыц зор мурынды, дара сур бетшен кезш алмай. EKi Досмудамбетовтщ мшездер1 де, турлер! де ек! басда, сырт квзге де б1рден кершейн айырмалары мыдты ед!. Жанша суйекй, келбетй, ашыд, билеп-тес- теп ердш сейлеййн жэне epi жш, api датты кулейн адам. А л , жез сагадты сопад кез1лд!р!к киген орта бойлы, децгелек дара садал дойган, дараторы доктор вр шнезд! жан. Цаз1р ол дадалган жершен дан алатын сулж сиядты, дабагын шытып орындыдта й к шаншы- лып отыр. EcKi заманныц кез1 — аядтары оймышты улкен доцыр устелдщ жанында турган бойшац Жан- шаныц дасында Х ал ел усад кершед!, оныц усйне да- дырайган бшк, ардалы улкен орындыд оны шамадан тыс ккшреййп керсейп тур, ол,— бейнё уяда отырган етк1р кезд1 кйикене куйкентай сиядты. Адвокат кеп кутйрген жод, доцыр дауыспен, до- лын ж ш -ж й сштеп дойьга, екпшдете сейлеп Kerri. — Цалада ец алдымен кезге тусейн нэрсе,— дед! Жанша оц долыныц суд саусагын шошайтып:— Bip дазад жод. Муныц жацсы ырым екенш шнм б1рден сездь Цоржынныц басы оцга дарай, Текеден Жымпи- тыга ауган. Кермейыз бе, кеше де, базар да, махка- маныц алдары да далбай-тымад, маладай, 6epiKKe лыд толы. Тап осы уйдщ тещрегшде na3ip даптап кетед1. 0 з дотырын e3i даситын ез уй м е т! iprefle турганда халыд дайда барушы едь Цазекец б!лед!. Бурын Те- кенщ iiui солай ед!. Цаз1р онда тек ел дазагы базарда кездеспесе, кешесшде де, й п й даптап отыратын зем- ствоныц алдында да 6ipeyiHi4 тебес! кезге тускен жод. Цазад чиновниктер! де сиреген. Мадтаныш емес пе, Халеке, э ?— дед1 Жанша дауыстап кулиг. — Мадтануга э л ! ерте,— дед! Х алел езу тартпас- — EpTeciH, эрине, ертерек. Б!рад бар нэрсен! кер- меуге де болмайды. Егер де мата, шай, шекер сауда- сын б1здщ саудагерлер!м1з жадсылап журйзсе, Жым- питы 6ipep жылдыц !шшде ауызга аларлыдтай эйм- ш1л!кпен б!рге шаруашылыд жагынан да куш алар ед!... А л , Текенщ даз!рй Typi: гаскер туратын казар­ ма. Im i-сырты б!рден гаскер. Мерген, Цожадар, Князь жадтан тагы да кептеген полктар кел!п жатдан Kepi- недь.. — Жакында болган урыс немен тыныпты? — ...Ол .урыс Бузаулыдтан томен Ед!л бойынан

I шыккан кызыл отрядтарга карсы шыккан генерал Аку- тиннщ операциясы кершедк Bip дивизияга жуык кы- зылдар кушш талкандап ж1берген. Акутин енд1 Самар тубше карай жорыкка шыкпак. А к казактар согые ушш туган жауынгер зацгар емес пе, э? Ха-ха-ха! Алдында 6ip гана Kici отырса да адвокат Жанша, I сот залында сейлеп тургандай, колын эсемдеп й лтеп , салалы саусактарымен элденеш нукып KepceTin, кы- зып кетт!. Оныц катты кулгеш алдыцгы белмедейлер- ге есйлсе де, сезш ешшм кулагы шалар емес, коскабат терезелер тыска дыбыс шыгармастай тас жабык, пер- делер1 де турумз: Цацпа алдындагы жене узын кеше 1 жак бурыштагы карулы жасауылдар, кузетыплМне ij насаттангандай, айбатты пшйнмен бейне каккан ка- зык сиякты шаншылып-шаншылып калган. Олардыц мынау улыктар шрген уйге шет кулакты тостырмау ч былай турсын, Turn бейсауат кезд1 бул уйге узак й к- I* Tipin, токтап каратарлык Typi жок- Х алел Жаншаныц сезше уйып тьщдаганы сонша- лы к, Tinn KipniK какпастан, кезш айырмастан сейлеу- ппнщ аузынан шыккан cesiH санагандай кадалып кал- : ган. Жанша эцпмесш жалгастыра бердь — ...Наказной атаман калада жок, Толстовтан нус- . кау алу ушш Гурьев каласына журш кеткенге уксай- ! ды. Правитель Михеевтщ кецип Kasip кетерщш, yHi i 03iHe-03i палуан адамныц уншдей ашык шыгады, ж уз! де ете жаркын кершедь Махкамасында эцйм ем !з сол келнжен кару-жарак, машина жэне гаскер жумысына уйретейн военспециалист женшде болды. А л , саяси жагдай, болып жаткан уакигалар жайында бастыцтыц уйшде сейлестж... — Yft жагдайында ершн сейлесед1 гой адам. — Эрине, ете еркш сейлесйк. Михеев сиякты аса сак, аса сезге уткыр адамныц тамырын устап сыр Тар­ ту уш ш : «Бейбастак ескен бала да уйдщ энш-тэнюсш тап осындай е й п шыгармаушы едк Ресейдщ TeMip TapTi6i кашан калпына келер екен? Ел1рген баланыц кулагын ж улку осыншама узакка созы лды » деп ед1м, правитель менщ бейме узак уакыт карап отырып: . ‘ Ci3 адвокат Жиганша Досмухамедович, тиеген ж уп ауып калып, ж олда мехнат шеккен nimemnuiepAi кер- . геш щз бар ма? Мына б1здщ ic тап сол тамызда терлеп- тепшш, ауган niineHfli кайта тиеп жаткандар сияк­ ты *,— дедЬ Сезден сез шыгады, менщ ойыма тап сол мезет болган 6ip уацига ту ей , бастан кеипрген жайым- 235

ды айтып, оган мысал есебшде былай дед!м: «Мен жас кез1мде ауылда, кэд1мп дазадтыц самиян сары даласында, орта д еу летп шаруа экемнщ долында ес- Им. Кысды, жазгы мекен-жай, шабындыд, еНстш же- piMie, толы п жатдан ж ылды мен дой бар efli. Сол мал- га пилен шауып, оны жинап, тасып, уйетш жалшы, кв- мектесетш агайындармен 6ipre мен де жумыс басында болатынмын. А у ы л oMipi вте ж аден гой: кед дала, Hici мурынды жаратын шалгын швп, кешке дейш шомпып, дулаш урып, ж агалыд ойнап, далжырап, epi- нщ дегергенше шинен шыдпайтын езен суы — вткен жастыд шадтыц 6ip дайта айналып келмейтш, сагым сиядты долга устатпай эршеген Ke3i емес пе?.. MiHe рол алыстагы вм!рдщ 6ip сурем эл1 еымнен кетпейдк Ш оп кеп сняты й улкен-улкен ырдуан арбага тиеп 6ip KyHi швп тасыдыд. Хохолдардан уйренген эдейм1з бар, о л кезде парлап ат жегетш болганбыз. Б1здщ уй- де, жацылмасам, хохол арба да ец 6ipiHnii рет доныс тепй гой деймш. Арбаньщ 6ip-6ipiHe он шемеледен тиед1 гой деймш. бйткещ мен 6ip тура тауга шыддан- дай болдым — алдыдгы арбаныд устшде мен отырган- мын. М енщ 6iTipep жумы сы м: «ш уу-ш уулеп» аттар- дьщ делбесш дагый, тодтатпай айдап отыру. Пилен болган жерде сона болатыны м элш емес пе, айгырдай 6ip сардасда сона сол долдагы торы аттьщ дарадусша ш у ш л т , ж уда шабыньщ астына 6ip Kipin, 6ip шыгып, дайта шуШ лш, дайтадан судгш, маза бермей-ад дой- ды. Бастырыдтьщ над басынан устап алып, аттьщ тер- мен KenipmireH сауырына твне тоддайып, шыбырт- дымды ьщ гайлап устап, сонаны согып Tycipyre мен де 8з1рленд1м. Ш ыбыртдым узын ед1, б1рад мен оны датырып, унйн сагасына дайырып байлап, дысдартып алганмын. Аттар дуйрыгын булгап дойып, бастарын тыным таппай шулгиды. Кейде Tiirri артды аягымен шыдамсыз шабын уйкелеп согып далып келе жатты. Тап сол кезде арба жанында келе жатдан тш ен ш ! ж1- riTTep узад эдим еге Kipicin арбаны да, атты да умы- тып кетм-ау деймш, екеуш щ маган твбелер1 кершбе- fli жэне «бала, делбещЦ дагып дой» демедь Аттар тусе 6epici тш Цисыдсайдыц ж арлау дабагына да келш далды. Мен сайды да, жардабадты да, дадырайта тие- ген nimeHfli де умытып к е г л и : eci-дерлм ш уш лш ке­ л ш аттьщ ж уда шабына дойып кеткен ызылдауыд сонаны согып тумруде болды. K epin келе жатданмын, дыз ете донып 6ip минуттей тодтаган жершен дызыл 236

моншак шыра келедь Сол арсыз сона торы аттыц кунге кушп, шабдарлау тарткан сирек ту к и шабына цадала туей... Арры жагы мешц еымде жок, тек шы- бырткымныц шапка сарт еткенш, аттыц ыршып кет- кен1н, арбаныц ойга карай жантая тускенш, ез1мнщ элдецайда домалап кеткешмд1 рана бвяемш. Эл1 eciM- нен кетпейдк кун ете ыстык едь Кептеп жабылып ар- баны цайта тургызып, ш епт! цайтадан тиегенше шел- деп тШм1з ауызга сыйыай кетть Соны ойласам K33ip де аузым iiui цургаксып турган сияцты, улы дэрежел1 мырза. Ci3 осындай ж у к и айтасыз гой. А у га н жок, ау- ган жок, тап осы сияцты дегешщз тамаша тецеу. Ендк Ирак осы ж у к и арба сияцты ацсызда цулаган мемле- кетта... дед1м. «Вы ем, бклем, Жиганша Досмухамедо- вич ci3 сиякты балальщ icTen арбаныц делбесше не бола алмай ж упн жыгып алган Александр Федоро- вичтщ ацгырт iciH тузетш жатырмыз, кеп болып тузе- Tin жатырмыз. Кавказ бен Доннан, Ci6ip мен Оралдан, Каспий мен Орынбордан кетердлген даццты казак улдары, оларга кемектесш жаткан ер жауынгерлер тез тургызады; буран ceHiM зор,— дейдь— Енд1 мына цызыл ерттен куты лу керек. 0рт салушы iniKi жакта болганмен, ана Россия тукгаршен экелш цоныстан- дырран б1здщ мужыктарымыз да соны урлеп жатыр. Надан басшылардыц кезшдей жер дауынан туган киргиз агайындардыц да а л а к е з д т сол epTxi козды- руга дем бередь KJaaip акылды басшы, батыл кимыл- ды косшы керек. Войско ушметш щ cepiri жастык куатын аямай жумсайтын шары осы рой деп умгг етед1 б1здщ кажырлы Наказной атаман генерал Мар­ тынов,— дейд1 Михеев. Генералдыц ce3i де, ойы да, icTen жаткан эрекет1 де, тецкер1спен тез куресуде шы- ныга тусер кез1щз келдк ты л тутастырын 6epiK устау йзд1ц кемепщ зд! керекштедЬ дегенге токтайды. — Ci3 не дедйДз, адвокат? — Мешц айтарым б ел гШ гой, Халеке. Жымпиты YKiMeTi уйымдасу дэу1ршде тур. К уш кеп, айлык мол, адам жетшлштк А л , осыны тэртштеп алганша 6i3re агайындык кемек керек, курал-жабдык, дар1-дэрмек, инспекторлык жзрдемге муцтажбыз, муны шздердщ жомарт колыцыз санаспай усынатыны маган айдан анык,— flefliM. Солай емес пе, Халеке, э? Ха-ха-ха. — Солай. Дурыс айтылган сез. Орынды. К уш те, байлык та мол деп тауып айтылган. Осал ем есттцд1 237

досыц да б Ш п дойсын. Агайыныд да белд1 болсад, бар болсад сыйлайды,— дед1 Халел. Доктор Х алел Жаншаныд соцгы сезше азырад тод- пей1л тартдан адамныд пшпшн к ер сетт кеци туст!. Орындыдда шалдаладдырап отырып жагасын босат- ты, K03WflipiriH алып суртш дайта кидд iniKi желетш агы тып, адырын гана ж елпш дойды. Ьшнен: «Сезшед- сщ! Сейлесе б1лесщ! Айла-амалга жуйр!кс1д...»— дедь Б ул 1штей ризалыгын. эбден 6eKiTin кудж<пз етпекш1 болып адвжатда: — — Цолма-дол кемек дай турде?— деп сурады. — EKi мыд винтовка патронымен, он ек! пулемет, бул да од жабдыгымен. Полковник Белоус штамб мама- ны ретшде келмекпп болды. Тагы басда интенданттыд мулштер. Сонсод, Халеке, 6ip жедш машина... автомо­ биль ала бердь Сеюмда, ic б ьлетт 6ip ж ш т бар едь Эдпменщ аягын султан Барон торе мен доктор Ехлас белш ж!берд1, бул eKeyi KipreH боны Досмудамбетовтермен дол алып аман- дасты да, ауыр жайды баян erri. — ¥ л у г мэртебел! ЖаЬанша мырза, ыздщ жогар- гы хузырыдызга арналган донесениен1 одып шыгуга лудсау етвдз,— дед1 Барон торе, 1зетпен т1к турып. ЖаЬаншага дарап дулад дагып. — Айтыдыз, айтыдыз, хурм етй султан Барон те- ре, д улагымыз ызде,— дед! Жанша. Ол б ул суыт шрген eKi ук1мет мушесшщ 6ip жагым- сыз нэрсеш айтуга келгенш шамалады да, б1рад сыр бермей жайбарадат далыпта тыддаган болды. Барон торе формалы кшмшщ тес далтасынан терт- ке буктеген бедерл1 бланкеге дара сиямен жазган мэ- л!мдемещ алып жазып ж!берд1 де, сол долымен тез-тез дос миыгын кезек Сипап етть Сонсод тамагын кенеп дойып датад дауыспен: ¥шбу жылы саратан айыньщ 21 пончомб1 кун!, Коnipлi Анке­ ты болысыныц волостной правител! Бекбасов маглум етп: оныц хузырындагы нем!р терт!нш1 ауылдьщ киргпздары большевик Эйтневпч агуландыруымен сход ашып. желж соз сойлеп, жаца дурылган Жымпнты уэлаяты хушматына бойсунбауга карсы на- разылыд керсетуге, торе нощелшктерге багынбауга, волостной, аулный старшиналарга кел!спеуге, Войско правнтсльствосын та- нымауга бас урып, байлам еткен. Бул сходты курушы сол атал- ыыш нем1р TepTiHinl ауылдыч киргиз учител1 Дален Кептьлеуов -болгаиы аныкталды. Дайсы учитель, сешммз учитель болганы уппн бурын да учительдж дызметш аткарудан босатылганы ыаг- лум. Tepic ниетт! Далек Кепплеуов учнтельд! элеумет icrepiHe ке- 238

сел жасаганы ушш Tepiey астына прокурор санкциясыз, мен ез1- ме Gepixren улкен хукукыцыэбен, багыныштм тутдын етт1м. Осы айтылмыш iciep, яки учитель Кален Кепт1леуов хакында сол не- Mip тертшпп ауылда туратын киргиз Жун1с Шалов дейт!н 6ip беткей цыцыр, дырсьщ журет1н адам, ж!г1т жинап, жасад дурап, дару тауып, ек| жузге жуыд киргиздарды волостной правитель- ге дарсы ереу1лге шадырган, правитель волостнойды Kipinrap exin байлап алу пигылымен саратанныц жиырманшы кун! ша- Ьаршамбыда атпен кел1п шабуыл жасаган. Волостной правитель Бекбасов мылтыд асынып, найза квтерген, дылыш таддан ереу1л- ш!л ниет1 буаыд айтылмыш киргиздардан дашып шыддан. Бул дисыд Жун1с Шалов 1916 жылы патша агызам хазгретлорхтд би!к указы еглан еилгенде Герман патшасыныц Россия империя- сын согыс ардылы багынышты ету!не т!лек б!лд1рген, тыловая работыга киргиз балаларын бермей волостной управительге куш корсеткен. Вул тугырысында Ояз крестьян начальниг!н!ц махка- маСында 227 распоряжение барлыгы маглум. Жогаргы жазылган маглумдаманы с!зд1д жогаргы хузыры- цызга бас и!п жолдап, алдыдгы уадытта берет!н парманыцызды булжытпай орындайтынын сендгруш1: Жымпиты уэлаяты xyKi- матыныд 1шк1 жагдайын твртштеупй начальник султан Ьарон торе Каратаев мер басып долымды дойдым. ¥шбу жылы, саратан айыныд 22-iHuii, жумга кун! оз апарта- мент!мде составит дылынды,— дедь Султан миыгын тагы 6ip сипап етт1, сейтта де о л маглумдаманы Жаншага усынды. Х а лел Досмудам- б§тов Ьарон теренщ элде «м аглум д ам а сы н а», элде ni- ппнше шошынды ма, орнынан ушып. турегелд!. Bipan еш нэрсе айтпастан Ж анш ага дар ап : «О сы да ic пе?» деген наразы кезкараспен цайта отырды. Ж анш а: — Отырыцыз, султан! Ж адсы . А л , ci3 не айтайын деп едвдз, Ехлас мырза?— деп Ш угыловда бурылды. Ж аншаньщ да e n i дубы лы п кетм , б1рад о л Х алелд ей шыдамсыз мш ез керсетпедд ой га салыстырып ic icTefi- TiH адам сицдты ды сы лмаган шырайда далды . О л тш- Ti дуады сездер айтуга тырысты. — М уны не дейдх, Х алек е, дазад улты н ьщ ежел- ден келе жатдан алтыбадан алауыз мш езш щ далды- гы, ж аца аламан дейм1з бе? Солай деп атайм ы з ба? — дед1 дардылдап кул1п. Б1рад оныд б у л Kymcici езш ен e3i шы ддан еркш к у л ю емес, эр1ден келмеген, бери кемейден гана лыд- сып шыгып кеткен кулк1 тэр!здендь Х алел Ж аншага дарай далды. «Н е штеу керек екенш айтпай, мундай ете нашар жагдайда бала сиядты кедкйпдеудщ не ке- peri бар?! Б ул аяд астынан шыддан ала ауыздыд емес, бул магынасы терец ала ауыздыд. Улкен рулар- ды бастайтын адамдар аягынан даз турган хум м атты 239

долдаудыц орнына тебесшен дамшы yftipyi жыларлыд 1C... Бул тегш емес. Муныц тубшде улкен булнстщ уры- гы жатыр. Муны доздырушы бар...* Х алелдщ Tyci кв- рер квзге дудылдана бастады. Б ул ойы оньщ данын iiuiHe тарта дубылган осы дудылдануынан да, датты туш лген дыртысты дабагынан да душ бойы даддан да- зыдтай шаншылып отырган кшшщ даз1р ушып тура кел!п, жард етм зш кез тастауын'ан да айдын квршдк Х алелд щ риза болмай далганын, acipece «дуладге сала- ды » деп ойлаганын Жанша да сездь А л , Ехлас Ж ункт! дубыжыд еп п керсетуге тырысты. __— Bip дарын майды 6ip думалад inipiTefli деген- дей, осындай 6ip есер адамдар елд1 булд1ретш болды. Мед1ресеш мектеп етемш деп менйтте булш шыгарып- ты. Б1рад -xaeipeT, ишандар датты р ен ж т, “гиым сала- мыз деп уагадаласса керек. Ауылыныц устшен келде- нец кек аттыны журпзбейтш 6ip пэле — «мен сайлаган хан жод, ата-бабам хан мен султанга шодпар согумен етй , мен сол ата жолын дуган KiciMiH* дейтш кершедь Надан халы д айдай-шуды жадсы кврмей ме, шабамыз, диратамыз, деп бардыц дэулетш кере алмайтын сездер- д1 дошемет тутады екен,— дед1. — А т а тем щм efli езшщ, аздерге жадын ба,— деп сурады Жанша Ехластан. — Жадын.дегенде — 6ip рулы елм1з. А т а теп ел бузган тентед. Б1здщ дарт: «Б у л согылган мунан елу ж ыл бурын бала кезшде-ад патшаныд кезш дуртамыз деп айдайлайтын. 9Keci «Е л ауада», найза шаншып, садад тартдан бас бузар» дейдй Ьарон теренщ жазга- ны ахидат: 1916 жылы волостной правительд1 шауып алуга аттанган эпербадан адам,— дед! Ехлас. — Цален де аздерге жадын ба? — Туысдандыдда eneyi де б!рдей, 6ip аталы ел... Б ул екеушщ ец жаман жагы: дедей, дойшы, жалшы, кем-кетжтердщ 6opi адыл сурап, солардьщ ел1ртдешне дутырып KeTinTi. Волостнойга дарай шыдданда жолда- гы елдерд1 ертш, дара кебейтш деле жатыр дейдь Ьарон жарлыд к ути , Х а лел ала ауыздыдты далай басудыц жолын ойлады. А л , Ехлас онсыз да терт жа­ гы б1рден теделмептш бадыттыц жолын бегей беретш дырсыдтарды жод етуд! т1ледь — Ехлас мырза, алдыдгы белмеде Кдржауов бар сиядты дёршдь Соны шадырып ж1берсец!з,— дед1 Жанша оган, 240

Ехлас басын ид1 де, тез К;аржауовты шадыруга шыдты. Бул кезде алдыцгы белмедеплер тердега терелердщ ‘ жэ шыгарып, жэ шыдпасын б й е алмай саргая куйп, эрдайсысы ез ойымен болып отыр efli. Жаншаныц дардылдап к у л ге т оларга да есйлд!. Цое дара садал дыбысын шыгармай езара сыбыр- ласып, 6ipiHe-6ipi дштеп улыдтыц к у л й с ш мадулда- рандай жымыч-жымыц етй. «Ж е й р дауы мен» келген шаруа Царжауовтыц сезшен кешн кетпекнп болып 5 ыдгайланды да, б1рад нптейлердщ кецйда дардылы ; оны да eKi ойлы етй. Оныц ойына: «Б э лй м . шыгып ; далар. Мумкш хан эдш билййн айтып салар, о л Цар- i жауов емес дой дойырын ала ж у й р е й н » деген ду YMiT келдь Сондыдтан о л куйбецдеп, айналадтай тус- й . Жэне осы кезде Царжауов пике Kipin кетш efli. Ол алдыцры белмеде дабылдау куткен дарапайым адам- s дармен 6ipre отырура арланып, Досмудамбетовтердщ усйне Kipe алмаса да, орта белмеде тецселумен болды да, шыдай алмай тары да алдыцры белмеге шыдты. ¥лыдтар кецейнен шет-дадпай далган офицерге бар пэле осы алдыцры белмеде отыррандарда сиядтанды. «Неге топырлайды, куэлж ке келгендей cipecin отыр- ганын кердщ бе? Булар т у п л MeHi де й р й зб ей д !...» Оныц Keai «Д эукес дазадда» тусш кетй. К ет дегенд! дулагына да ммеген, алтынын ж огалтдан адамдай куй- бецдеп далыпты. Царжауовтыц ашуланганнан е й жа- i'■ рылып кете жаздады. Ж узш де шарура ыцрайланган ' жыланныц зэршдей 6ip улы пиши пйда болды. Ж е л жа- рып, кун дарайтдан дара дайыс бей курецдене туей , ; кезшщ ад е й де талаурап, й п й дарашырына дейш дыз- i рылт тартдан сиядтанды. — 9л1 кунге кетпей н е й к уй п турсыц?— деп, ол манаты ж ейр дауымен келген шаруга тене туей . Оныц шыдшыт е й бултиып шыгып кетй. | ' — Мен тадсырдыц езше... ЖаЬаншаныц... |' Цатал офицердщ бузылып кеткен туршен aepeci ушдан шаруа сезш де айтып 6iTipMefli, meriHin те кете ‘ алмады, тек дана басын доррагандай е й долын ербец- дете туей. Bipan о л дорранып та у л й р е алмады, Цар- жауовтыц шыдшыттан тиген жудырыры оны сыртды cciKKe дарай ауытдытып ж1берд1 де, ал meriHe 6epin, , нэлд1 ейкпен бекседен теп к ей мурттай ушырды. Цу- 241

лаган жанныц денесше тагы да элденеше тепк! тиер ме ед1, KiM бьлсш, ол тек Ехластыц: — Царжауов мырза!— деген даусына жалт дарап Kepi айналды. Ехлас кулап калган адамга «аныктап карайыншы* дегендей алтын пенсшес!в мурныныц ушына таман Tycipin ж1берш тузак керген К¥РДай шукшия калды. — Рахмет, мырза, ci3fli Жакац шацырып жатыр. 1мм, мына Kici неменеге тэртш бузды?— деп сурады ол Царжауовтан. — Цаз{р, доктор, Kaeip. Рапу етщ1з, осында кабыл- дауга мурша келмей жатканда топырлап е « к алдын босатпайды. Буларды ерк1мен ж1берсец айнала бунт шыгып жатканда!.. Каржауов жалма-жан белбеуш дурыстап, костю- MiH тэртшке келтаре бастады. — 1мм. нпте де, тыста даг толып кеткен бассыз- дыц... Жаксы, тез1рек Kipini3,— деп, Ехлас шьщкан eciKKe кайта Kipfli. Царжауов уяыцтар отырган кабинетке Kipin келш: — Буйрык с1зден, таксыр,— деп кулак кагып, eciK- тен 6ip адым uirepi жер журд! де, Жаншага дарап шан- шыла калды. — Гауптвахтада Кален Кепилеуов деген учитель отырган кергнедь.. Кепталеуов пе efli?— деп Жанша Ех- ласка бурылды. — Кепилеуов. — Сол KiciHi Ka3ip осында алып келЬцз,— деда Жанша Каржауовка. — Хуп, таксыр. — Каржауов мргеннен де тез шыгып Kerri. Ж уш с epeyini Жымпиты басшыларына ацсызда аяцка басылган шоктай эсер етй. Орал генералдарыныц «im iti тылды берш устау бас- ты мшдет. Будакнплермен KypeciMie э л! де ете э л а з; болыневиктердщ карсы у г т кауданды жерге салган ерт сиякты» деген корытындысынан кешн бул Досму- камбетовтерге ауыр ой тугызды. BipaK Жанша мен Ха- л е л бул жвнде eKi турл1 корытындыга келдь «1шю Ресейден келген жерыз, сусыз кайыршы крестьяндар мен фабрик-заводтарда штейтш жалац аяк, ж алац бас жумыскерлер орыс хумметше карсы 242

^олына дурал алып шыдса — муныц ce6e6i то лы д : аш (асдыр адамга да бас салады, сол сиядты олар аш-жа- яацаш ашынган халыд. А л , мына дазадтпй не? Тала- ■анныц тырнагында, асаганныц аузында м ал сиядты жосып ж урш , бугш ез алдына ел боламыз деп «э у де- nin», бас досданда сойыл кетерш шыру!.. Ж у т с юм? Ол HeHi кексейда? Цойшы емес, долац емес, 6ip елдщ бас кетерер eri Tipi адамы емес пе! Б ул елдштен айы- 1>атын казадтыц дара басдан ала ауыздыгы. бзш щ басшысына шуйдесш куж1рейте ме? Элде билжке ум- гыла ма? Ж од, муныд ce6e6i терец. Б ул азгыру iciHeH гуран булж , Ж у ш си айдап салушы бар. А л , мына учитель деп отырран бузыдда не керек? Б ул да боль­ шевик пе? Соныц TineKinici ме? Ан а дарашекпендер- мен ауыз жаласып журген Кердершщ согылрандары .ой осыныц бэрш аздырып журген. Эйтиевщ, Ар- ганшаевыц, Ипмарамбетовщ, Мырзагалиевщ — дазад емес, сатылган uiypniiTTep. Большевиктер 6ip майлы дуйрыд асататындай, мурдарлар туге! Булардыц улы н Румга, дызын Цырымра женелтуден басда амалы ж од» деп дорытты Х ал ел Досмудамбетов шпнен. Bi- рад б ул niKipiH Жаншага гана айтуды, сонымен оца- ша адылдасуды мадул тапты. Мына отырран бурынгы патша узкий султан Ьаронныц алдында, болмаса ха- KiM болуга тырысып журген, Сйрад езш щ сары уызы кеппеген Ехластыц кезшше ел билеу сырын белшуден бой тартты. Б ул екеуш Х ал ел онша адылды, тапдыр, кецес бере алатын адамдар деп есептемейтш. Ол Доспада болтан съезден кейш жалпы дазад оды- мыстыларына да к ец Ш датты далган-ды. «Цолында билж Kyuii бар адамды гана сыйлайды дазад. Б ул отар- шыл хуюматтыц буратана елдерге еккен мерезшщ 6ipi. Оондыдтан далыптасып ел болып кеткенше, агайын- шылыдты тиып, датац димылмен TeMip TereyipiHfli сая- сат дажет деген. Х алел осы niKipiH Жаншаныц дулагы- iia ci4 ipe беру ушш сез арасында: «ЖаЬанша мырза, ел басдару деген, дымыз сапырран бэйбйпенщ сауыры- иан сипап дойып, мэз-майрам болып отыра беру емес. К л билеу ушш де батырдыц ж уреп, палуанныц бшеп, Жиреншешц тапдырлыгы болсын. Сенде соцгы бар, ал- дыцгыларын кврсетущ шарт» дейин. . Х алел даз1р орнынай квтерше Tycin, бурынгыдан Kepi жайланыцдырап отырды. Ол т е р е т сынау ущш жзне Жаншаны алыстан 6ip дайрап ету уш ш : Барон султан, мына жай ecTip дуладда да, ке-

pep кезге де жайсыз жагдай екенш байдаган шыгар- сыз. Б у л 6apiMi3flin де теп е ойланатын, алты арысы- мыздан суыд тер шубыртатын ic. Баланы жастан, да- тынды бастан тый дейтш efli, б ул далай болды? ImKi тэрпп с!здщ тэя«рибел1 долыцызда емес пе?!— дедь Барон бегелш далды. Ол Ж аншаньщ не айтарын, далай багыт берерш биш ей турып ж азалау турш Kecin айтуга аузы бармады. — Додтор, мен уэлаят басшысы мэртебел1 ЖаЬан- ша мырзаньщ пэрменше бас урамын, соган дарай амал icTeyre куш салам ы н,— дед1 султан Барон. Х алел оныц бетше жалт дарады д а : — Койшы долына таядты дой шетшде суйенш ту­ ру уппн алмайды ,— дед!. Х алелдщ Tyci бозарып Kerri, ол шпнен: «Чинов­ ник! Осы к унгш щ жансыз дарадшысы. Азгындап ту- ган! А тац Царатайдыц атына |ана иесщ, адылы мен дайратынан махрум далган тереш ш »,— дед1 epHi ды- бырлап. О л муны ecTipTin айтып дала жаздады. — Х алек е, дойды шашау шыгармаймын деп бугш д уалап шре бергешммен, ертец о л женге ж айыла дояр ма екен. Оны ещц керерм1з. Султан да ез М н е ойла- ньщ дырап Kipicep...— дед1 Ж анша Ьаронды арашалап. О л Х а л ел д щ мш езш ж адсы бшетш, оньщ тап да- 3ipri ойын да ж адсы туеш дь «Б1рад Ж уш стщ epeyi- лш басудыц ж олы кеп; Халелдщ долдайтыны датал шара, куш керсету. Царулы отряд шыгарып жолын Kecin, енд1 дайтып бас кетерместей етш ел1рген шал- ды ц ж т т т е р ш дырып тастауга да болады! Онда басда елдер не дейд1? Ж анш а ел билеу п згш ш дазадтыц да- нын шашудан бастады демей ме? Топ жинап уйрен- ген, эл1 кунге асаулы гы басылмаган надан халды н 6ip ауыз сезге келм ей шамданып, дырып салды демес пе? Ды ру саясаты мен ру саясаты дарсы эдшджтщ турш молайты п ж1бермес пе? А н а кептЬгкекейш е донатын ce3fli де, ic ri де тапдыш дарт Бадытжан, алгы р 9л1бе- ковтер мен Эйтиевтер, ана Мецдешев пен Жолдыбаев бастаган далы ц учительдер не дер? Ел Жаншаныц тая- гынан, оныц ацрырт басдан аягынан дашып солар жа- гына шыгып кетпес пе?..» Жаншаныц ойы осы сиядты он тарапда белшд1 де, аягында оныц эдicKep адвокат- тыд а й л а к е р л т ж о л тауы п ббргендей болды. Ол тур- меге тускен Ввален учительге де лайыц айлалы эдшта де, Ж у ш ст щ бетш дайтарарлыд дурал к у н т де тез кердь.. Экесш щ Ц аленге дойган мш-мыедыл аты есще 244

тусш : «Тауы п цойган ат. Сен саржагал теке Халекец айтчан цатал цойшыныц жуан таяры. Ж уш с пен екеущн1ц шекечнен сарт ете тускенде ш м т ч KiM еке- ! нш жадсы бш ерйч» деп, к ущ бурын насаттана баста- ран Ехластыц ойынан шыдпады. Жаншаныч yKiMi бу- лар ойламаган ушм болды. 03iHi4 жуп-жумсач даусымен адырындап чана сэ- лем 6epin KipreH Даленге отырган терт ульщ тьщ тер- Teyi де б1рден чарады. Ацдаран адамга булардьщ yineyi 6ipi тжендч 6ipi ызалы, 6ipi кекеспвд кезбен атып ж1бергендей чадалган efli, ал, Жанша чанаты- ныц астына алган чамчоршы жандай Цаленге 6ip бел- ricia жумсач шырай керсетть I Учитель терезем теч адамдай inrepi журуге де, бо- I сагада турып чалуга да ьщрайсыз керш, (отыра кету- ге Keaici ж оч) сэл дагдарып чалды. Bipa4 о л отырган- I дардыч назарын баскака аудару уш ш : —■ Ci3 жур1ч1з, mrepi е т ч !з !— деп арт жагындагы ‘ Царжауовча ж ол берген болды. Арбага тездетп м ш пзш : «Бас аягычды! Ханга сэ- | лем беруге барасыч. Кере чарыс ана мачдайычнан си- ! j nay yuiiH шачыртып жатыр. Сендей саранау учитель; Ii дер ел булд!руге керек!» деп, кекетш Даржауов оны || гауптвахтадан уелаят уйше он минуттыч шпнде жет- ]i щзген; 6ipa4 e3i Цален цашып кететшдей кезш алмай, i' екшелей журш, 1ле KipreH. — Пермен!ч1зге чулдыч, тачсыр! К е п т л е у о в т алып |< келд!м,— дед! Даржауов. Ол чулач чагып тагзым е т п , тары да тж турып • Жаншага чарап шаншыла чалды. — Иэ, учитель, бершрек кел1ч1з,— дед1 Жанша I зэрйз шыраймен. С ей тт де о л Ь^аленге отыруга орындыч керсеттч ! Басчалары iлк i суыч жузбен оны бейне 6ip чурбанга .шалатын чошчардай epi мшеп, epi сынап чарап жат- , Барон тереге: «Ж анш а мырзаньщ алдына жупне- л|к, алып барычыз!» деп талап чойганмен бул т л е й орындала чояды деп ойлаган жоч едь А л журкн асыр- тасыр, мшез1 шелкес, бетшен 3epi шыгып турган Цар- жауовтыч- «Ханга солем беруге барасыч!..» деген кекесшш о л елеген жоч-ты. I$a3ip сол. «мычты Жаншаныч* алдына | келш чалды. Жаншаныч e3i... К^ален Жаншаны мунан 6ipa3 ж ыл бурын керген болатын. Оган кеп уадыт ет- 245

Ti. Осы Жымпитыныц алты кластыц орыс-киргиз мек- тебшде сабан 6epin журген кез. Сабан усть Оцушылар- дьщ зерекпгш байнау ушш болу керек, эйтпесе Жан- шаньщ агарту жумысына байланысы жон. Танта алдына шыннан шэк!рт KiM едь.. Осы Хашм емес пе ед1 сол! «А р тель крепка атаманом, а атаман могуч только при артели »1,— деп жаздырды. Онан сочгы сейлемы «Беда в том, что 'киргиз кайсацкий народ страшно темен и отстал от других на целые века*2. Сол узын пара сур Жанша. Агартар ма сол артта налган надан елш?!.. Менен naisip жауап алмакшы. «Страшно отстали, но надеемся на другие» дермш мырзага!.. Анау атанты доктор Х ал ел болуы керек. Сурацыз, мыр- залар. Менщ де айтарым аз емес!— деп ойлап, Тра­ лен эдетшше нолын иегшщ cyfiip ушына нарай жу- riprri. —■ Элеумет жумысына кембктесу ymiH ci3fli осы кезге дейш шацыра алмаганьгмыз аса е к ж п т деп б те м ж , Кепталеуов мырза. Bipa.H муныц да ce6e6i бар: баснур мен бауын, nrai мен туе кшзш дайындап улгермей, шацырагын гана кетерген отау сиянты жас автономияныц жабдыгы кец отырып кецесуге мурша бермей жатыр. Цолынан ic келетш, халынтыц камын жейтш оцыган ж1пттер1м1здщ санын да алып болга- нымыз жон- Мына мздщ жупц1зд! де гайыптан Kepin цалып отырмын, келшыз жагдайга кездесш налганы- цызды ecTin налып, алдырып отырмын. Бул 6ip реттен ете е ш н ш т жай, 6ip реттен нудай кездеейргендей, ниетке нарай табыснандык. Ci3 сиянты 6i3 кермеген, 6i3 атын естаме.ген елде axi де талай ардагер анылды азаматтарымыз кеп. Сол «зд е р мен б1здер басымызды тутас н°сып, 6ip жецнен нол шыгарсак, мынау самиян сэры далада ушарын жел, нонарын сай бжген ебелек- тей Kemin-нонып журген назанты ел ете аламыз, со- ныц езж е лайын мемлекетж нура аламыз. Бул ymiH парасатты ой мен курдел1 ic 1стелу1 керек. Алдымен б1рлж керек. Казан атаулыныц басын 6ipiKTipy керек, Энестен ербжен алаш баласыныц аласы мен нуласы жон- Ci3 мына аягын ацдамай баснан ацгырт яйпт- терд1ц бассыздыгы мен е к ш ш т нылыктарын кеипрер- й з ,— дед! Жанша Даленге. Сонсоц Каржауовка бу- * Сорлы казан тым надан, баскалардан кеш кеИи калды (ред.). 246

рылып катац унмен: — Кепталеуов сиякты аяулы ага- ларыцнан ацыл сураудыц орнына оны алаяк бузык- тармен коса трш тарлы кка ушыраткандарыц yiuiH аягмна жырылып KemipiM сура. Атацныц эд1л жо- лы — айыбына астыцдагы атыцды м ш п з!— дед! ол. Царжауов шошып кеттк Ш ын айта ма, элде сынап тур ма дегендей, ол Жаншаныц бетше цадала карап efli, адвокаттыц суеты жузгнщ сурлана тускенш жэне оныц кабагыныц уетшде цатулык пайда бола калга­ ны н Kepfli д е : — Шерещзге цулдыц, таксыр... BipaK мен емес, бул KiciHi туткындаган. Элм ана Абылаев еда,— дей 6epin efli, Жанша оныц сезш бе л ш : — Царсы жауап цайырып, солдат эм1рд1 eKi ет- пес болар. Сен казак, уэлаятыныц солдатысыц,— деп жешрш калды да, орнынан турегелдь Офицерлердщ нншде жакын болганмен ете катты сескенетш жэне езгеше курметтейтш Царжауов Жан- шаныц ызгарлы бетш керш, 9MipiH eKi еткендей болып калды. Ол жалма-жан цасындагы Цаленнщ алдына 6ip п - зерлеп отыра калды д а : — КенпрЬцз, учитель. Цателйс б!зден, гапулы к ыз- ден. Ат-шапан мойында,— деп басын Hfli. Б ул кутпеген жерден 1стщ булай сэтй шеннле калуын Цален эбден ойлап, талдап улмрмедь Ол уш уяц, магынасы узын- сонар Жанша сезш щ ушына жеткенше ез айтарын га- на — карсы жауабын гана туйшдеп турган. Журттыц хан дэрежесшде к ет ер т журген ж уй рМ н щ бугш гапу :eTiHin босататынын о л ойлаган да жок-ты. Раж ап езге- ipic! Ocipece кешем айбатты Ьаронныц бугш б ул кой- :дан коцыр болып, мына ур да жык офицердщ цаз1р енд1 алдына бас шп турганы ак кещ л учительге кудЬ ретт!ц кйндей кершдь Ол TinTi Царжауовты аяп кетть «•Сорлы казак ж М ттер! бьлмей отка да туеедь Сэби сиякты. Ш ап десе шабады. TyciHce — аягыца жыгыла- ды » деп ойлады. — Рахмет!— дед! Цален не дер!н бшмей. Бул алгыс Жаншага ма, айыпты болып калган Цар- жауовка ма,— элде екеуше де арналган алгы с па,— оны учитель арнап, мецзеп жатпады, эйтеу1р орны I дселген сез ауыздан езшен eei шыгып кетть К;аржауов б!рак муны ез1не арнап айтылган тэдар жарылгасын дед1 б!лем, ризалык пшпнмен Цаленге 6ip карап алып, Жаншага: 247

— Артык; сезге гапу етщ1з. Буйрыгыцызды орын- дап, учительд1 аттандыруга рухсат етсеч!з, тацсыр,— деп тагзыммен к улак цацты. — Барыцыз,— дед1 де, Цаленге буры лы п: — учи­ тель, кергенше кош болыцыз!— дедь Кален отырган- дарга сыпайы турде басын Hin коштасты да, енд1 алды- на тускен К;аржауовтыц соцынан 1лесе шыцты. Эцпменщ басынан аягына дейш 6ip де леб1з цат- паган, бфак салкын жузбен козгалмай, сол баягы ар- касы бшк жумсак орындыкта шынтактай суйенген куш тж шаншылып отырган Х алелд щ 6eTiHe Ехлас KeemflipiKTin астынан акырындап царап цойды. Ол 6i- рак кара сакалды жас ортасына жеткен доктордьщ ашац, караторы ж уз!чен б ул i c ii ж э костаган, ж э кос- тамаган нышан таппады. «Б у л екеушщ К ален женш- де менен бурын ойласып алганы ма? Далай-калай бо- лы п кетта. Ж у т е й де осындай кошеметпен карсылай ма? Б ул кандай саясат?! Ж ок, Халекече тусшд1р!цм- реп айту керек»,— деп ойлады Ехлас. — Кад1рл1, •Халеке, ардакты Жанша-агай. Ертеч 6i3fli4 ауы лга барып кайтсак. К арт йздерд1 «конакка алып к ел » деп маган тапсырган екен, кутш отырган кершедй Ж эне саяхаттап Ш алкар келшен кус атсак. кеч^л кетерсек деп ойлаймын,— дед1 Ехлас ею басшы- га эдеппен бас ие сейлеп. — К,анша ж ер?— дед1 Жанша, ж улып алгандай. — Ж а к ы н .. Ж ака машинамен сагат жарым гана уакыт керек.— Барамыз, Халеке. К ¥ с атамыз. Е л ка- рияларына сэлем берем1з. Х а л е л кабагын туйе карады да, 6ipaK ундемедь Ж анш а оныч кеч^л-кушне кез салмады, тек кана: «Е л карияларыныч назарын аударуга б ул 1здегенге сура- ган саяхат болд ы » деп ойлады. Т0РТ1НШ1 ТАРАУ 1 Эршмшч ез мучы езше жеткШкй... IHe6i сары течбшденген даланы куырып турган кун онан spi саргайта бастаган. К ез тартар xerepic ГШдерй саласы гана. Саланыч бойындагы 6ip сыдырым Булан 248

агашы сол айнала цулазыган далада бейне 6ip пула жылцыныц цоцыр жалындай боп кершедь Аманцул Шщерттге кун уясына суцгш бара жат- цан шацта жетт!. Б ул ПИдерп езеш деген улкен жыл- гадай гана, сонда да оныц кек шалгынды, ызатты бойы ацызац цырдыц бейне оцтын-оцтын сат/тл ж1берш, кырыскан ж узш желшп турган сиякты. Ам ан ц ул сол рахат самалга шекпеншщ омырауын ашып »ci6epin, жалацаш кеудесш тоса цойды. Беркш аЛып, шашсыз кек куйка басыныц TepiH кептардь 03i де салкын су- сынды цана мипргендей ceprin кетта.' Атты о л енд! б улш л аяцнан бекен жел1ске салды. А у ы л га жацындаганда оныц б1лд1рмей тебше Tycin, йзгш ш цыса бастайтын эдем бар-ды, цаз!р де сол сы- дыртып кел1п цыдыцдатып аяцдау ниетше KipiCTi. Bi- рац оныц алдында ауы л жоц, Kerepici мол, me6i цалыц, оннан астам келецкел! агаштары бар Kiini Сарыалжын- дагы Ехластыц жалгыз уш гана тур. Кектемдеп бояуы кетпеген жап-жасыл ойпаттыц нншдё цуцыл ыстыц даладан бет!н келкештеп жасырынып турган, салцын саяда тундш н кун де шалмаган ац уйд1 кергенде Аман- цул: — ИПршн, мынау ужмац екен!— дед!. А ц орданыц тещрегшде де, цасындагы жыланныц жумыртцасындай ац бозгылт цостыц мацында да Tipi жан жоц. Уйдщ сырт жагындагы ат байлайтын бага- нага биесш байлай салды да, о л аягын асыга басып уйге аяцдады. Ехластыц эйел! ж уг!р!п журген баласын жуынды- рып жатыр екен. Уйге екпшдеп Kipin: — А ц жецеше, дешц сау ма? Ехлас агам аман ба? Аман-есен турасыцдар ма? Нартай е с й м е?— дед1 Аманцул. Еркш сейлеп, амандыцты шубырта сураган Аман- цулга эйел кезш щ цырымен 6ip царады да, цатац ун- — Скучно!— дед!, даусы ете ацырын шыцты, im- тен б1лд(рмей курсшгендей болды. Цыздыц аса сулулы гы Ам анц улга цатты эсер ет- кен жоц. Ол басында «орыс па» деп 6ipep рет Мука- рамага царап алды да, соцынан шыгып бара жатцанда гана Ехластыц цазацша сейлегеншен: «Е, татар екен го й »,— дедь «Аргымацтай... О, бишара Ж ам ал! Казац- тыц цара дурсш келшшеи. Аузы ц ацциып калады гой 6ip KyHi сенщ. Мына бикешп Ыцац... деп ойлады 249