Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

fli. Тосцауылдап Ke6ipeK шоццайып, кара тумсырын кеп­ ке жш-жщ кадап келе жаткан 6epi, жабагылы цондыц шуаш иы шьщкан кырга карай енд1ре тешректеп KeTxi. Бауырын кетермеген кеп белй рш м жарау жыртцыш жылы-жумеак жемнщ дэмш алгандай шауып келе жа- тып аузын арандай ашып б1рнеше рет ауаны кауып-ка- уып ж!бергенде балрадай азу истер 6ipiHe-6ipi сац-сак; ети. Ол 6ip дыр асцан соц-ак, кой царасын Kepin бетеге- ден бшк, жусаннан аласа бола калды; буккан куш бой- шац алашагырды тасалап 6ipa3 жер ж уйрш келш, эу- дем жер цалганда журелей калды. Цасцырдыц кызыл- таргылданран кезше жер куйкасына кенедей жабысып калган калыц койдыц ендеген алабы тутас Ш к и ; оныц жерден карыс суйемдей рана кетершш, желда iiiiiHe тарта ш ут р ге н кара нокат тумсырына ащы кара жусанмен араласкан кой жынысы куйылып кеткендей болды. Сабалак жунд1 сур жырткыш елTin кети, тара- мысты TipceKTepi flip-flip кагып, eeyi ыржиып, аузы ак- сия туей. Ол керген тесиктей боп жермен-жексен жыл- жи женелд1: болат серппедей бугШ п жазылган ciflipai TipceKTep теетек fleHeHi алга карай аршындай жылжыт- ты. Жаткан койшыныц элс1з шыккан адам т е ш ол елеген де жок. Оныц eci-дерп тек кана карсы алдына келденец тартылган жемшде efli. Ойлагандай, шепта баяу кыркып, басын уздш йз кетерш далага карап тур- ран мыкшыктау келген улкен азбанды о л 6ip-aK силкш, жумсак 6eKceciH тутас жутып койгандай болды. Алы ска кез Tire алмайтын, аягын жыбыр-жыбыр баскан еш мыз кимылды, момакан мшезд! жануар жырткыштьщ таяу келш калганын сезд1 ме, басын ке- терген кущ , 6epi бетке устаран шекенщ кимылын ацда'- гандай карап турды да, алдыцры сол аярымен жерд1 тарпып-тарпып калды. Цалран койлар оган елец ете туей... Садацтыц огындай ыткып, каргыган 6epi уш саржандай жерге 6ip-aK Tycin, тары да eKi-уш умтыл- ганда, бурылып кана улп р ш тарпацдай шапкан кызыл азбаи бернпц бассалып катты-катты ciлiккeнiнeн eKi рет домалап Kerri. Азбан орнынан кайта турранда ек- niHMeH асып кеткен 6epi олак айналып алыстан орары- тып, дуршреп бара жаткан калыц кой жагынан келдй А збан элде айбат nieKKici келд1 ме, элде бурыла алмады ма, эйтеу1р о л каскырга карсы келш калды да, аксиган Tic, ашылран ауыз, албастыдай умтылган жырткьпп- тыц TeHin калган бетшен ж алт бурылып койдан белек 150

алды ашыц мац далага царай цашты. Цашцанда цой- дыц да атца ж етйзбей кететш жуйрштер1 бар, ал мына ipiniri тай ейздей азбанныц кеыле шапцанда аршыны да Kimi-ripiM аттыц ересшдей керШ п кетй. Оныц усй- не, цуйрыцты болганмен, майы салпы 6iTnereHi цандай KepiM, денеи ыкшам азбан жеп-жещл, бейне 6ip шапцан аттай зулады. Цасцыр тенш келш йстерш сацылдатцан- да жануар одан epi ышцына шауып берйй артца тастап, оцшау шьи’ып кетедь Bipan аццау азбан белйрйсй бе- pinin кептщ йшнен цалаганын гана белш алып, алыс- тагы апанына арцалап барганнан Kepi epi тез, epi жец1л айдап ж е т т з у амалына кешкенш сезген жоц. Ол тек, цутылу ж олы осылай деген соцыр сез1мнщ билеу- iMeH шапцылай бердь.. YpiKKeH цойдыц ауыр 6ip тобыныц уйыцтап жатцан Цалидыц усймен дурлше асканы тап осы кез едь Ояна кейп о л кезш уцалап-уцалап ж!бер;4 дё жапырыла, уй- лыга, 6ipiH-6ipi сыналай жабысып, уйысып цалган шуйкедей жумарланып бара жатцан цойга царады. Капел1мде ол не болганын тусшбед1: ушке белш ш , тец- керкле шауып, жумарлана ойысцан цора-цора цой... Б{рде дурсшдеп, б1рде сатырлап жер-дуниеш солцыл- датцан 6ip дурлМ с... Адам не болганын айырып б!лер емес. Екшпп рет кезш уцалаганда Ц ели оц ц ол жагын- дагы жеке шауып бара жатцан цызыл азбанды, оны йрсектей алцындырып, ауыз салуга та лу цалган 6epi- Hi керд1. Bepi, нагыз 6epi! Ол 6epiHi жацын жерден кер­ месе де алыстан Keei талай шалган. ЯСурттыц айтуынан да ол жацсы бигедй.. Мыц цой кездессе де 6ipiH цал- дырмай тамацтап жым-жылас етейн 6epi гой! Мына дурйреген цойдыц б!разы мойны астына цайырылып цылжиып-цылжнып цалган шыгар... Цалидыц кез1 булдырап к е т й : оган цызыл азбан да элденешеу, цасцыр да екеу-ушеу болып кершдк « А н а цойларды да цуып бара жатцан цасцырлар... Мынау да б1рнешеу... Толган цасцыр...» деген ой оныц миын жай огынан да шапшац жарып етй . Ол алды-артына цара- мастан ж упре женелдк Б1рац ушке белшген цой ауыл- га царай-ойысты да, цырдыц аргы астына тусш к етй ; цызыл азбанды йрсектеген цасцыр — Мыцшуцырдан •аргы цыратца беттедц ал, Цали басца жацца, тауга ца- рай ж уйре бердг... О л таудан да epi — Аццатыга, оз ушне цашуга бет алды...

©лген адамдай шетенге салып кетерш экелш, Бе- кейдщ уйше тесекке салган Бады тап сол кущ eccie- Tyccia куш талге келместен дуние салды... ~ Оброчная жайлауындагы ауылдардыц басын жиып, садада жасап бас ж е п з т Ж уш с хажы сез сейлеп, Асан Ж о л старшынныц знапн ж улып алатын куш ымырт кез|нде ауру ыцырсып и л дататын тэр1зд1 6ip шырай 6epin, басын дозгай тусш едд б1рад жан-жадтан суйе- мелдеп абыржыган туысдандарыныц у м т адталма- ды — аузынан зец п л дусыд адтарылып ауру дайтадан димылсыз далды. Typi боны э лй з гана ыцырсып, анда- санда баяу дырылдап жатдан бул ум1тыз ауруды Бекей мен Тояшда кезек кузетирш, Ж уш с ертещне сэске туе кезшде ез атарбасын жектарш оны таудагы ушне жв- нелткен-дь Bipi аттыц делебесш устап, 6ipi аурудыц басын суй- еген Нурым мен Тояш Ш уры л аулына жетденше ете узад журдь Дала да жап-жалпад, дазадтыц етек-жещ кец, esi м ол туйе ж ун шедпеш сиядты 6ц1р-ец1р болып жарыса жонданып кеткен дыраттары мен узын-узын ызаттары шекпеншц дос TiricTi сайындай, 6ipi таусылса, екшнп 6ipeyi эз!р турады, шетше жетшзбейдь Аспан да баягы тецкердлген куш, я opi, я 6epi жылжыр емес; оныц те­ рец тершдеп дадау-дадау ад шагырмад булттар да та- бан жылжымастан, тасбиыд тартдан сэлдел1 сопы- лардай, м улгш тур. Сонау, дазыгын айналган ардан- даулы аттай, далыдтап данквбелек ойнаган дарадус та ершбей ш у ш л т , асыдпай эр1лейд1— кеп уадыт кез- ден уздлмей, у й р сиядтанып ш уш ледь Алты н омырау, сары бауыр шепртке де бота TipceKTepiH 6ipiHe-6ipiH уй- кеп алып шыр дагады да, содан кешн 6ipa3 уадыт сая- быр тутады. Айнала бейгам, айнала саябыр дуние! Bipi тынып, 6ipi зыргып, 6ipi м улгш , 6ip дамылсыз двцге- ленген элем... Арба да тынбай жылжып келедд басын шулгып тастап ат та б!рде булшлдеп, б1рде аяцдайды. Bipaic ау­ руды уйше жетшзуге болмайды. Ол Ханжуртынан ас- дан соц-ад мецдей бердь Рессорлы арбаныц жур1ы жум- сад, усэт жайлы болганмен даланыц шодаладты жолы xafli нашарлаган Бадыныц ацтыд минуттерш азапда айналдырды. Тояш басын арбага содтырмай, долын жастыд етш кетерш отырганмен, дене ыргалып-тёцее- 152

л1п, кейде ойдым-ойдым шуцырга децгелектер 3ipK ет- Ki3in соцкаида аурудыц дели к у т бурын у з Ш п кетер- лштей селшлдейдк '— Тоцтат атты, цысылды кой сорлы,— деп Тояш оц колы ыкылык аткан аурудыц басын суйеген куш, сол кслымен Нурымныц делбе устаган жац царынан тартты да, 03i ецкешп иман айтты. Артына ж алт-жалт царап цойып: «У ш н е Tipi жет- к1зсек екен бишараиы» деп узын ж олды цалай кысцар- туга бшмей келе жатцан Нурым атты тоцтата салып арбадан царг'ып туей. Ол Тояшца жацындай бергп ау­ рудыц бетше таман ущлгенде кос танауы цусырылып, ту-ci шуберектей болып кеткен Бацы ацтыц демш 6iTipin б1ржола тыиып калган едь.. EKeyi де у н й з : темен караган куш 6ipneme минут цалт турысып калды. «E лciз далада неге тоцтадыц?» — дегендей делбесш жерге тастай 6epin дыбыссыз турган Нурымга ат бурылып 6ip карады да, бушрш солц етш- 3in деп алып, курешгендей болды. Жоддыц жанында- гы шнщ темпе тебесшде шаншылып турып ат-арба жа- кындап келгенде суцгш кеткен сарышунац тышцан ка­ ра моншац K03iH ж ылт етшзш, басын цайтадан цыл- —г Айы б1ткен айында, к у т б т е е н куншде. А ж а л айдаса амал жок, ce6e6i аттан болды. Нурым, м!н арба- Зга, делбецд1 уста. Уйше апарып оц жацца салып, ац жуысып жерлеп цайтармыз. М арцумга б1зд'1ц баска не жэрдем1м1з бар,— дед1 Тояш, басын кетерш. Ол елж тщ еш долын жиып кеудесше цойды; ecni efl'ripi 6epKiHin ппшен басын тацган орамалын алып бейне жапты, аяктарын жендеп Kecinflipfli. Сонсоц eai Vepic айналып кезш сурткендей болды да, узак уакыт cin6ipiHin, цакырынып, арбаныц енд1 арт жагына MiHin Бакылыц аягына отырды. Keniai бузылып, цатты цобалжып кеткен Тояш Ну- рымныц бейне карай алмай ек! козin ж ол жанындагы Ъелеудщ meKeciHe й к й . Bipre ecin, турмыс бейнейн 6ip nopin, коп заман ащы мен тущыны цатар татып келе жатцан замандас агайыны Бакыныц ел1мш азалап келе ж аткан Тояштыц жузше Нурым д а цадалмады, улкен адамныц босаган кещ лш босата туеудц ж э оган бегеу болуды лайык кермедь Нурым да Тояштыц’ кез йккен. шекесше царап «менщ де ойым 6ip жерде, мен де аза- [ лас» деген сияцтанды. Тояштыц K63iH йккен ceaeyi уздшс1з журген арба 153

дедгелегше м уж Ш п ду Ty6ip болып далыпты. Bip кезде ' аК жалы тегШ п ж елге толдындана желб1реген ак; селеу шашагы дырдылып, тодал ешкшщ басындай аруад- сыз. А л , арба содпайтын тепстнс жердеп жалпад ж ат-' дан ту селеулер мурты да сынбастан, жерд1 керсетпей жайдалып тур. Делбе дагылып, ат журш кеттк BipaK, Нурым ойы белшбейдд о л дайта, ат аягын u rep i басып, арба ты -1 нымсыз жылжыган сайын бугшге дешн сезбеген, 61л-1 меген ауыр ойдыц душагына epinci3 Kipin бара жат- дандай болды. Жасынан албырт ескен, мусылманша дисса штапты коп одыган-, эн мен элецге 6eiiiM, топта 1рк1лмей жаны- нан шыгарып та Terin-Terin ж!беретш жыршы адын- ныц кещ лш е даырет дуйылып кеткендей болды. Ол I узад уадыт тунжыр пнпшде жерден кезш алмады, до- > лы делбеш магынасыз даддылап назары селеуден | селеуге ауды... «А й ы б1ткен айында, куш б1ткен ку- • ншде. А ж а л айдаса амал жод.- Ce6e6i аттан болды» Деген Тояштыц сезше ойы узджшз орала бердь Бейне > 6ipiHeH сод 6ipi жалгасып жатдан селеу сиядты: ат болмаса Бады елер ме efli? Бекейдщ таяд жегеш де ат ушш ! Сулейменд! салыдшылардыд сабаганы да ат j ушш ! Цаленнщ усталуы! Хашмнщ устала жаздап солдаттар долынан элдедалай жырылып шыгуы! Bipi мен 6ipi жалгасдан уйдига! Рас! Хашмнщ айтданы | ып-рас. «У лк ен кеш езеннен етш жатданда дызыгына дарап дана туруга болмайды. Ед болмаса малый I айдасып Судан OTKieicecifl. Ж угш тушршесщ. Цайыгын | жендейсщ. Bipeyre болыспай, 6ipeyfli долдамай дарап турура бола ма? 9flinci3fliK ic icTen 6ipeyre 6ipey 3a6ip керсетсе — оган дарсы турм^у ж нтгпк пе!...* Содры кезде Хаш м мен eKeyi пилен басында тунеп, кейде TyHi бойы эдпмелесш, дала мен далада болып жатдан нэрселерд1 айтып кеп сырласатын. Бул сырлар- дан Нурым бурын ойламаган, сезбеген, ауызга алмаран жайларды адрарып далган-ды. Bip кун1 уйдей пэле ез басыма да келу1 мумкш. «Туладтай cumin, сакалыммз- дан алмасына KiM кеш л» деп кекем дурыс айтты. Анау куш мен де дарап далганым жод... «Ty6i 6ip шыррал болады рой» деп ойлады Нурым. Ж уш стщ улкен баласы бул Нурымныд мшез1 журт- тан езге едь Ол жасынан «тентек Н уры м », «жынды Н ур ы м », «еледнп Н уры м », «есер Нурым» атанды. Бала кезшде ауылдыд молдага одытып, адты-дараны таны- 154

■аннан Keiiin катар ескен eKi баласыныц Жун1С*б1рШ «едресеге, 6ipiH орысша ок;уга берген-дк Bipan орысша >куга берген Х ак ш Жымпитыда алты ж ы л одып «адам >олып» кетт1 де, медресеге берген Нурым д1н терйбш е, :абак берген устаздарыньщ дегенше кенбей «б узьщ » танып журш уш-терт ж ы л ок,ыды да, акырында цашып сети. Елдщ и п жацсылары сезш eni етпейтш беделд1 жесшен де тайынбай: «М ен молда болмаймын, кеке. VleHi де, езпцзд1 де, медресеш де босца эуре цылмацыз. Bapi6ip аркандасацыз да мен медреседе турмаймын» 1еген'-д1 Нурым. 0з дегенш ж урйзетш жуз1 суык катал Жушс Нурымды медресеге кайтадан апарып 6epin efli, уш куннен кешн Нурым «уш ты-куйдЬ ж ок болды. Нурымды уй iini алты ай жаз сурастырып таба алмай умгг узш «суга кетш е л д Ь , деген каушке токтаганда, )Л атакты нагашысы Шагатпен 6ipre куз елге кайтып келдь Арада 6ip кун журш, (Ирнеше ел аркылы 5аратын алыстагы Акберл1 нагашысына барып Н ур ы м : «Нагашы, мен сенен акындык енерш уйренуге келд1м» деген. 9pi эшш, api сал Ш агат !здеп келген ж и ет н е енер уйретш, бутш жаз касына ертш, ел аралап жур- |ген. Будан кейш Ж уш с: «Ж огалы п табылган м ал ол- жа деунп едк сен сол болдьщ» дед1 де койды. Оны енд1 кайтып медресеге апармады. Сейтш Нурым нагашы- • ыныц уйреткен енерш куып кайда ойын, кайда той б о лс а — соныц басында болды; той бастау, бет ашу, кыз айтыска тусу — оныц шаппай алатын бэйгей :ияк,ты басы байлы iciHe айналды. 1шшен жаратпаса да акей баласын б ул енерден тыя алмады, келе-келе: •Eci бар тентек, шаруасын умытып кетпесе болды » деп Нурымныц «iciHe» аса назар аудармайтын болып «етй... Сол «eci бар тентек» Нурым Ka3ip ем1ршде 6ipiHmi рет езгенщ eMipi мен е-ймш ойлап отыр. Оган ой салган Бакыныц е л 1мь Онан бурын да о л биыл кеп нэрселер- л1к сырына тусше бастаган едь- А л мына ел1мшч ce6e6i ■тшй белек, куны арзан ел1м. Ж уртка eMipiHfle 6ip жлцсылык етш кермеген Ш угылдьщ 6ip тайын коргай- мын деп е л у — еш нэрсет ойламай магынасыз, ажал- дыц арандай аузына барып Kipe беру, сактанбау деген сез. Соншама жанын цигандай Бакыга Ш угы л не жак- •Ылык керсетй?! — А к к eчiл, ацкау жан. А лд ауга KOHin, ецбегщ зая, тузыц сор, енд1 мынау Ш угы лдьщ 6ip тайы ушш жан бергенщ. Bip тайы ушш ! Bip тайы уш ш !— деп 155

Нурым колын 6ip жалын шарпып кеткендей, кенет « л - теп калды. Цатты сершкен делбе буИрене сарт ети де ат оцыс ытцып Kerri. — Вала, ацЫрын,— дед1 Тояш басын к етер т Ну­ рым га тацдангандай царап; о л аттыц оцыс умтылганы- нан Kepi карай лыцсып кетй де, корабын алып таста- ган жайдац тарантастыц m end арысычан устап калды. Нурымныц каракошкыл жузшдег! жарлау кабагы туксшцюрей Tyciirri де, сопакша келген етыз жактары куцыл тартыпты, кездер1 де шуцгылдау уясына бере- ripeK кел1п калган сиякты, оты шыгыд кеткен. «Жазатайым ел1мге ушыраган мына кшэмз туыс- канына KyftiHin отыр гой. Албы рт ш т кызумен 6ipey- ге THicin калмаса цайтсш. Агайын арасында цырын кабактыктьщ кереп жоц-ак, acipece Ш угы л сиякты шецгелд! жерге аякты ацдап басканнан артыгы бар ма деп ойлап Т ояш : . Бала, сен сабыр ет. Бацацныц eniMi аянышты, 6apiMi3fliK де аркамызга аяздай батады. Эйтсе де сабыр туб| сэры алтын деген бар. Жазмыштан озмыш жоц,— Дед! сезше шалалау б1летш дш накылын косып. Оныц ceaiHe жауап кайырмастан Нурым сол темен караган куш, анда-санда делбеш кагып койып ой цу- шагында отыра бердй Тау етегане iniHe бергенде Н уры м. алдыцгы жакка кез Tirin ж ол бойыныц тутасцан бшк ацжал селеушщ арасынан цылтыцдап кершген 6ip баланыц басын Ke3i шалып калды. Баланыц басы б1рде анык KepiHin, 6ippe елбецдеп шеп арасына суцгш кетедь Ж у р ю де огаш, бейне 6ip аягымен ацсацдап ойнап ыргалацдаган бала сиякты. Тек ж ол ш т жазылганда гана баланыц деней кезге тутас Шкта — жупре-ж упре болдырып енд1 жор- тагынан аяцы басым царга секецге салып келедй Шыр- мауыцтай шырмаган калыц ойы сергале т у с т Нурым­ ныц бар назары балага ауды. «Е лм з баурайда жалгыз- дан ж алгыз емпецдей умтылган бул к ш баласы? Ал- дында ж уыц мацда ел де жоц. Элде жаз иестз жатцан цыстау жацца аман-жаманын 6iiiy ушш кез салайын деп келе жатцан бала ма?» Тагы да басца осы сиякты жорамал ойлар б1р1шц соцынан 6ipi пзбектелш улгер- генше бала «а у дегендей жерге» келш те цалды. Ж уз кейшн айыруга ani де алые болганмен Нурым Далиды аласа бойы мен кеспелтек денесшен-ад таныды. 156

— Мынау Дали гой, айналайын-ау!— дед1 де, Ну- >ым цасындагы Тоянща, басын KOTepin, кезш ^олымен келкештей царап баланьщ шм екенш айырып жауап 6epin улпргенш е: — дэу де болса Ш угы л сабап, мына бала сонсоц уйше цашып бара жатыр екен,— деп гопшылады ол, куш узын ойыяан шьщпай келе жатцан Щугылдыц алдымен аузына зулымдыгы тусш. Тояш сыгалап царап, баланьщ . KiM екенш эбден цатёыз айырып, Нурымньщ сезш коштайтьпг м м дей вбасын изеп тамсанып турды да, кезш томен елш ке ту- cipfli. Ол ундемедц Ж уйрщ те емес, аяц да емес, царга секещн бесец- дете Tycin Цали арбадагыларга 6ip царап, арт жагына 6ip царап алды да, уршкен бузаудай, ж олдас оцыс бу- рылып ж алт 6epin 6ip 6yfiip цащты. Баланьщ неге шошынганын Нурым екшнп рет тау жацца K03i тускен- де гана сездц таудьщ Ж ыланбел цырцасынан шыга келген адам далбацтай шауып булар бурылган жолдыц шнше царай ойысты. А т к,а жайдац MiHin, eni аягы ек1 jжацца кеткен бул цугыншыныц: — ¥ста! ¥ ст а!— деген жщ1шке даусы Нурымдар- дьщ цулагына да шалынды. Б ул зардей тиген цулацца жагымсыз айцайды естЬ |ген бала езшше атца жетшзбестей-ац умтылып женей 6epin едц 6ipaK; арбадан каргып Tycin, адымы кец узын Нурым оныц жупрмей-ац алдын орады. — Bepi кел, Цали, 6epi кел. Неге цашасыц? 9лде меш танымай цалдьщ ба?— дед1 ол балага жацындап барып. Бала Нурымды жаца таныды. Арттагы айцай- лап цамшы yftipin шапцан «ж аудан » берш пананы eHfli гана тапцандай: — Нур аца, булар меш елм редь М енщ жазыгым Л'.оц... мен... мен...— дед1 бала цойшы аптыгып Нурым- 1гд тыгыла Tycin. Ол ceeiH аяцтай алмады. Дыруар жер ж у п р т алцы- мы iciHreH жене уреш ушып булыццан баланьщ не ай- тлрын кун бурын тусшген Нурым, оны цолынан устап арбага карай жетектедь — Цорыцпа. Демщд1 ал. Сабатпаймын,— дед! ол сбз!н белш-белш сейлеп. Жупрмеген, алцынбаган Нурымньщ ceei де, цыл- бынган адамдай, терец кемейден 'шыцты. К у ш бойы цайнап келе жатцан iuiTeri 6ip б е л п а з аш у цазаны енд1 бурцырап цацпагын KeTepin тастарльщтай халге ж етй, оныц Tyci бурынгыдан да цуцыл тартты; iniiHen мыц- 157

ran TicTeHreHi шнцшыт ет1н!ч булк!лдегеншен гана байчалды. «Точтай тур. CeHi 6ip тэубага келйрмесем менщ Нурым атым цурысын. Каленшч усталганы да сеш мен Ж олды ч Kecipi. Хак1мнщ шырмалганы да сенен. Бачыныч ажалы сешч тайычнан. Енд1 мына чаргадай ж еймдй..» Нурымныч туда бойы flip-flip етй, оныч Typi бейне 6ip безгек устар алдагы адамныч ту- ршдей болды. Сеш неге сабайды? Шурылдыч экеы BypKiTTi сен емес 40Й елйрген? MeHi сабаган жоч.— дед! Дали. Демш алып ул- repiri, узын Нурымга арча суйеген бала пысыч жауап чатты. Баланыч чорчач болганмеи аса жасыч емес еке- н!н Нурым да б т е й н .— Сабау чайда, Ш угылдан бас- часыныч маран эл1 келмейдь Нурым оньщ бетше жалт чарады да, сетм д 1 турде, нагыз шын кечйшен айтып турганын сезш, басын шай- т;ады. Баланыч мачтанганы оран ач кеч'лдж болып ке- piHfli. — Онда, сен неге чашып бара жатырсыч? — Кашпауга болмады, Нур ача. Кызыл азбанды чос часчыр, чалган чойды бес часчыр чуып кетй. в з ! ез!ммен KepfliM. Kaeip Мычшуччырдан асып кеткен пы гар. Арры жагы не боларын алланьщ e3i б тед ч г,алраны хаж шшч чалмаганы — Кос Обамен eKi орта- да жусап чалган шыгар. Кызы л азбанды чусан 40с часчырра деч1мнен ете бергенде таячты ж1берш чалып од1м, арс ей п ез1ме чарсы тура чалды. Арлан екен, улк енд М тура хажыньщ чек бучасындай. Адам чарсы турарлыч емес... Кой чырылганын хажы есйсе м е т елйред1 деп чашып келем. Онан басча... елйрсе оран eniKiM ешнэрсе айта алмайды. Сондычтан кермегешм хажы болсын. Койлы чозысы да eeiHe, 6api де езше. Тояш буларра арбадан туспей чарап, эчймелерше чулагы н туре тычдап отыр efli. — Сонда енда ауылга, вз у т ч е чашып бара жатыр­ сыч ба? Эй, Калижан-ай, багыч ашылмаган сорлы екенач- Саран пана болатын уМчде экеч де жоч. Экеч болганда не icTep efli, 6api6ip мына жойчын ха- жынын .двгенше бегет бола алмас efli. Бэлшм, пэледен машайыч деп. Kepi чайтарар efli oeni. Хажыныч чойына часчыр шапчаны, кеб1чшч сорыча болран чырсыч чой. ¥рысар, сабар — оран кенбесеч болмайды. Малый иемз тастап чашуьщ жен болмас, онда айып устше айып тагады, шырагым.— flefli Тояш чынжылган шппнмен.

Кей жер! огаш болса да, асырмайтын сезд1 асырып айтып турса да, баланыц ceei Нурымга й н эсы з сэби- дщ цалтчысыз леб1зшдей кершд1 де, e3i бутага пана- лаган торгай сияк,танды. Калидыц: « М е й елтарсе, оган ешшм ешнэрсе айта алнайды д е г е й .дуп-ду- рыс*— деп ойлады ол. «Мына 6ipeyi елд1 гой Ш угыл- дыц дэулетш цызгыштай чоримын деп. Б ш й м ешнэр­ се ютей алар ма бул упнн». Ол баланы чоргай, Тояшца жауап 6epin: — Тойеке, oKeci жоц болса да, жеймда арашалап, тедарегше паналататын мына 6i3 бармыз. Ш угы л пэ- лен, Ш угы л шулен деп багына ecipreH дулей не м ей ч¥- дайсына бермейз. К оп асчанга 6ip тосцан, цолынан келсе мен1 шауып алсын. Баланы мына мен кдйтарам уйше. Цаскырдан цалган чойына топалац тисш, бац- па! Ана цартайган ш ешецйц цасына бар да, сиыры- ныц сутш талшыч етш отыра берщдер. Аш тан елш , кештен цалмайсыц. Куренке бон кеп, Ш угы лсы з да багуга ной табылады,— дед1 Нурым дауысын курйде- те сейлеп. Бул eni арада Цалиды пуган жайдак аттылы да же- тш келш, арба устшдеп Цимылсыз жатцан адамга 6ip удалит, арбаны айналып етш, астындагы аттан да жа- ман ентМп, кепкен тацдайын т у й р т м е н ж1бт<ендей цайта-цайта жутынып цойып, туш бузылып кеткен узын Нурымга жалтацтай чарап чалган еда. Эбден айыра алмаса да, Нурымныц содгы ce3i оныц да чулагына шалынып чалган-ды. Туысчанына ара т у с е п й Нурымныц туршен де, тусшен де оган аныч байцалды. Bipait, ац цугандай ел1рш, цашцан ч°йшы- ныц чарасын кергеннен 6epi эбден е й ле н е шапчан жас jfdriT екпшмен: — Т ал тусте чойыца не болмай часчырга тастай цашып. Жаман неме, сояйын ба езщд1 4a3ip?..— деп с'алды, чорча сейлеп, Нурымнан кезш алмай. Дасчыр тугел чырып кетсе де Ш угылды ц ч°йына жаны ашыр пигылы ж оч Нурым, чанша чой чаза бол- «•анын 6Lnrici к ел ш : — Ец болмаса жиырма-отызын жуСатчан шыгар, э? HemeyiH елмрш, HemeyiH тамачтапты?— деп сурады чабагын чаре жапчан к у й , аттылыга жачындай Tycin. Нурымныц у й чулагына жылы тшп ж Ы т ашыла сейледь Ол басында Нурымды aчыpып-жeкipiп тастай ма деп сескенген едй — OpicTe елген чой жоч. тамачтап кеткен чойды да 159

кездесйре алмадыц. Bip рет санап та шыцты, улы саны аман Aecefli, 6ipai<; тустеп келгенде «улкен к,ызыл азбан ж оц » дейд1 агам. Мен кеткенде кайтадан тугендеп кал­ ган. «Кашарсойган бетте каскырдыц уясы бар, кун ара Козы, бузау жетектеп к е т т турады. Cipo цызыл азбан- ды сол каншыц каскыр жетектеп кеткен шыгар. Ввлть p iri ермей 6epi кеп шыгын жасамайды», деп жорып тур. Агамдар б !лед ! гой. Тек мына К али дара каск,а- ныц койды беймён лйберш кашканын айтсайшы. Жур, мешц артыма Minrec,— дед1 ол К алига карап. — К ой аман болса,. шыгын ж алгы з цызыл сек бол- са, сен неменеге цызыл танау боласыц соншама ед1рец- деп? Влде Ш угы л саган сол цойдын, тец жартысын бе- л ш бере ме «м ш е ецбегщ » деп. Келген !зщмен Kepi кайт. К али барса, вз ерш, бармаса ез 'ер и . Онда с ет ц еж !ревдеййн ж умы сьщ ж од,— дед! Нурым оган. Кугынш ы да Ш угы лды ц кеп жалшысынык 6ip едь Арбадагы елж к е куш бойы шошына карап, 6ipaK не деп сурауга б1лмей турган. Ацырында о л езш щ топ- ш ы лаган ойын 6iflrici к е л т : — Тойеке,\" KHiMi Бакацнык кшмй.. Мына жатцан сол Kici ме? Вагана пш ен басында «Аттан кулап талып калы пты » деп ecTin едш...— дед! баяу ун цатып, Тояш- тыц темен караган жуз1нен жауап !здегендей ецкейе туйп. — Бацац. Сол есй ген щ дурыс. Жана, жолда кай- тыс болды... вздерщ сиякты б ул да сол кеше гана ша- буылдап жур1п, хажыныц саягын !здеп барып, ажа- лы на •карай бак,ытсыздыкка ушырады,— дед1 о л ба- сын кетерместен томен карап отырып. Ж т т б ейн сипап, iiuiHeH дуга оцыгандай аузын жыбырлатты. Аздан кешн ол бурылып Калига: — К али, кайтасыц ба, элде уйщ е кетейц бе? — деп страды. Кали ойланбастан:. — К ермегеш м хажы болсын. К °й лы козысы да езь не, e3i де езш е,— дед!. К али езййц уйренш кеткен эдет1нше: «Кой лы ко­ з ы » деп сейлеййн ед1 де, оны баскалары : «Ж ок . олай емес. К 03Ь1ЛЫ К°й аласыц акы на» деп тузетейн. Ж1пт оныц сезш каз1р ту зей п жатиады. — 03iK oineciK. BipaK Ш угы лга мен не дер екенмш, келм ед! дейм!н бе, болмаса таба алмадым денм!н бе. Жарайды, 6ip ж ауабын тауып айтармын,— деп атыныц басын хаж ы нык аулы на карай бура бердй

5Шг1тке сезшщ эсер еткенш жэне елнстщ цатты ой- гандырып тастаганын керш Н ур ы м : — Ж уш стщ баласы ара Tycin Калиды маран берме- li, уйше чайтарып ж1берд1 дерсщ. Сен жаманатты бол- ма, Ш угы л цолынан келсе меш-ач шауып алсын,— рд1. ^угыншыныц чайтчанын Kepin Цали пыси бастады. — Энеу куш Алпысбайды «чойыц цурттап KeTinTi, ;сен царамадьщ» деп ат бауырынан етшзш сабаган Нурыпща, хажы eei Kepin турып «жонынан таспа ал, тег! жарымаган Сасайдыц елее цунын телейм ш » деп ургызган. Цойы щырылраны уппн мен! тура елй р едь Щурылдьщ таягында елгенше ез уш м босарасында исатайын,— дед1 бала. «Атац а нэлеттер, Цайыпчожанын, балаларыньщ ше- гшен деш дурыс емес. Цали начурыс деп жайып ед1. Кем1ту yuiiH, корлау yniiH айтпайтындары жоч- Мына- иы ешнэрсе туешбейда деп KiM айтар. Айыбы бары ;ашылмарандыры, сорлы баланыц» деп, Нурым iniiHeH аяп кетт1. А л , Тояш басын шайцап: — Жарайды, ч арарым, уйщ е журе бер. Соцынан даудалабавды кере жатармыз. Уй щ д1 таба аласыц гой, 'адасып кетпейсщ бе?— дедь Балара мына жаны ашыган еш улкен адамньщ мац- дайынан сипарандай ж ылы леб1з1 к;атты демеу болды. Ол енд1 шоцтыгы шыга сейледь — Ага, мен б1здщ елдщ жерш сай-саласына дешн, i куыс, TeciriHe д е й т бшемш. Осы ж олмен журш отырып ! Жалгансайдыц бойындары улкен чара ж олга тусемш Iде, Ацпанныц нац желкесше келгенде бурылып Улкен ! Карачораньщ сыртымен уйге барамын,— дед!. Тояш ойланып, аздап бегелд! де, чынжылрандай |даусын б эсецдетт: . — Сендердщ уйлерщ... Жалрыз шешец арры бетте, б!здщ уймен 6ipre. Жацында Kemipin алганбыз, Цай- 4;ан марчумды жерлегеннен кейш. Аццатыдан ж алгыз ртем1н деп сура кетш чалып журме. Айчайласац ар жацтагылар чайыч экел!п еи й зш алады, су басынан Kic! арылмайды,— деп балага жен сштеп, акылын айтты. Бала басын изед1 де, жолра Tycin, Тояштар келген жацца чарай аяндап бара жатты. Арбадагылар да же- TiMre чарай-чарай uirepi жылжи бердь

3 * К;аск,а айгыры одда ушып Бады есй з-тусй з ел1м устанде жатыр. К ек 6ecTiHi ханны д ж М ттер! Miwin к е т т т Ь деген хабарды сол куш тадертед жылкышы Ам андул жетюзген едь Ш уры лды ц аулы Царамектептщ сыртында отырган, а л ж ы лды epici Мыцшуцдырдан эл1 Цурайлы беттеп cappi жонда болатын. Ортадагы ауы лга ж умысына ец | кем1 6ip сорып KeTeTiH тун жорытдыш Ам а н д ул сол KyHi ымырттатып сагадагы балыдшыларга кел!п, суыт ж урген А с а н мен Сулейменге ж олыдты. Ол б ул exeyi- нен болган уациганы бастан-аяд ecTin алы п тез Kepi Карамектепке шапты. Ж аздьщ 6ip курмеуге келмейтш тапшы т у ш А м а н д улды д айналып к елуш е жетпей Царамектепке дайтып келгенде дулан иек боп тац да атып далды. А у ы лд ы ц дыруар дойы да олды жататын шецбер! Kimi-ripiM колдей м о л дотанныд тау ж ад ше- тшде, дагып цойран дарадшыдай, узын У эл и тур едц А м а н д у л есйген хабарыныц дырындысына дейш д а л - . дырмай, демш алмастан, свз арасына тыцры да j доймастан оныц тебш пдей дулагы на ат устшен эдега ецкешп турып дуя салды. Асыдтай жутдыншагы ерйлЬ царсылы ж уп рш , «б у л , бул, б у л цалай болган ы ?!» деп тамагын кенеп алып, ежштеп тусш уге ыцгайланган У эли ге мурша берместен А м а н д ул свзш 6iTipin атын Te6iHin те далран-ды. ЦаЬарлы Ш уры лды ц квзше тус- пей ж ы лды га тез1рек ж онеу уппн о л асыццанда туты- рып цалаты н Уэлим ен у за д суреге бармайы. Естаген оцймесш сырлацдырап, кем-кейк деген жерш толты- рыддырап оз жанынан досып, эдп м еш эбден кушейту ушш аягында: — Ж у ш сй ц соцына epin вз аулынан алпыс ж ш т ' атда мшбекш1 Сулейменн1ц айтуынша. Бастагы ауыл- дан ед кем дегенде дырыд ж ш т, Сагадан отыз ж ш т ермекпп б!лем. Сагадан отыз ж1пт ойнап-кулш оты- рып-ад табылады, дурдай шубырран дара сирад Тана- байыд шетшен сойылшы емес пе?! Сонда таудагы ауыл- ды доспаганиыд езшде де ж уз отыз ж ш т шыгады екен! А л д а к е л д е п Тодсаба тутас epeMiH десе керек. Ж ушспен олар эуелден сыбайлас. Болысты шауып алганнан кешн Ц ул мен Олжаорысты, ByKi мен Цожа- келдш1 жинап б у ш л Цараныц баласы болып К^ызыл- уйд! диратамын депть Сузеген будадай тод мойын Ж у ш с ютеймш дегенш icTeftfli. Е л ана ж ылгыдан да 162

каман дурлжкен кершедк Д урлж пей цайтсш-ау: [^ален агамды устатып, Ж уш стщ баласына курык :алып, Бакы агамды окка сулатып! Бул болысты ма... )кецнщ аузын... Буларга 6ip тиым салмаса болмай- 1Ы,— деп Аманцул epicTeri жылцыга карай женей >ерген efli. Аманкулдыц ала тацмен борандай бораткан бул :уык хабары Уэлидщ урейш ушырып ж1бердЬ Ауы л- 1ан api аспаган, eMipi мундай жамандык жайды кула- ы ecTin, Ke3i кермеген момацан шаруаныц eci шыгып terri. КалендБ.. К8д1мй бБпиш Даленд1 устап экеткен! 1ылтык атып ауыл усйне элек салган. Аты окка ушып Бакы кулап калган! М ум кш оган а ок тиген шыгар! Еркек, э й е т сецдей согылып, ел [урлМ п жатыр! Енд1 мунан кейш согыс бола ма? Акы р аман! Одан api не болмакшы?!.. Ауы лдан аркан бойы шыкпай-ак теюректей шауып, лакелецде таудыц коцыркай бауырына карай эркпеп iapa жаткан Аманкулдьщ артынан карап У эли узак 'урып калды. Сонсын ол мойнын Ш угылды ц шецберл1 глкен yfii жакка бурды, K63i бозгыл тунджке туей . Гундж жабьщ, уй тещрегшде кыбырлаган жан да жоц. ерте. Сиыр сауатын эйелдер де э л ! турмаган. Ну- >ыштыц отауы да тым-тырыс,— тацгы тэтй уйкы eai- ген озгенщ бэр!н тас кылып кушактап бауырына ;ысып алса керек... «Б ул , бул, бул калай болган ы ?»— lefli Уэли тагы да куб1рлеп. Ол шпнен Ам анкулдан icrireH бул 9pi жан турнигерлж, epi узын эцйменщ келгёш кайтадан 6ip жинактап й л ушына келйрдь «уртпен жасак куруга KipicKeH... «Кой , муны, муны 1урышка, Нурышка айтайын. Сол 6ip амалын табар ',алай да»,— деп койды У эли еейрте сейлеп. Свйтй це Нурыштыц отауыныц казан жак жанынан ке- lin: — Нурыш, э, Нурыш! Уйде бармысьщ, Н уры ш ?!— недь Bip минуттей уйден eni6ip дыбыс еей лм едь Содан кешн эйелдщ сыбырлап ерш ояткан биязы уш кулакка шалынды. Катал экенщ тэрйбБ кеп малдыц таукымей epiKcie сергек еткен Нурыш елей зе басын кетерд! де, OipaK орнынан тура кой.май, шынтактап отырып ш тен ipreHi кетерш: — Уэлекечбгещ? Ж ай ма?— дедь — Жайын жай, жайын жай... 163

Аманкулды ц бес минут шйнде кардай боратцан эц- пмесш У эли Нурышца сырттан сыбырлап, уздшгаз туттыгып, терлеп-тепшш сут nicipiM уацыт еткенде ] врец айтып аяктады. Буран оньщ тутыцпасын, шуба- льщцы сейлеййнш былай цойганда Нурыштыц цайта- найт'а сурацтап, сезш белш ж1бергеш де себеп болды. Нурыш жалма-жан турегелш KHiHe бастады, 6ipaK OKecine eei барып айтура cecneHin, кэрл1 хаиаге не де болса Уэлидщ езш ж1бермекнп болды. — Уэлеке, кокеме есйгеш цд! езщ айтып бер. Мен де соцыцнан жетейш. Даз1р KHiHin болгансын жете- шн,— дед1 од Уэлиге. Бул кезде Ш угы л да тыск,а шыгып тендрекке кез салып тур едь Ол Мьщшуцкырга карай epin бара жат- цан актылы цойга 6ipa3 уакыт K93i шаттангандай царап турды да, мойнын тау жотасына бурды. Кез жетейн жерд! алыстан шолып шшенпплержщ тургызган мая- мая шептерш санап шьщты. Таудыц ею жац жонын, сонау жалпац цумац пен Дос Обага дешн созылган улкен ойпатты машиналарыныц устарадай сипаганына eKi жумадан асцан болатын. Сол алцап цаз1р ендД ен- деп жайылган к;альщ к,ой сияцты. Жыпырлаган шеме- ле мен узыннан узын шубац керуенше йркескен маяга толып цалыпты. К ез суршерлш кеп шшен, 6ipan; Ш угы л хажыныц шуцрылдау бйкен KiuiipeK коздершщ аясы оны олцысынгандай цысылыццырап, ьщшамдала туей, «тары да осындай кырык-елу мая уш л е е» деп турран сияцты. Ш шенмен косарлана кунде бастан кет- пеййн ойлар да тап осы минутте тары да йзбек-йзбе- ймен шубатылды. ...Бул шшен к,ойга, цолда цалатын сиырра, жегейн, мш ейн к елж ке ж ейп цалар, жетпесе де 6ip кара керсе- тер... Ж ылкыны теменп Жайык бойына тебшге салуга жаца Байбакты кудалар мен Нурыш пэтуага келдД гой. Биыл кыс сиырдьщ колда цаншасы цалар екен? Ш уч^ы рколдщ бор саткан Сасайы мен Дуана бойында- ры КУ сирак Дыныктардьщ асырап беруге сиыр алма- раиы жок- Оимге де 6ipa3 жандык кетй. Дойдыц бойдары мен субелш! Апш енникйш 1. Апшенник болма- са не icTep едж? Онда малды теп-Teric Уйш1кке21 айдар ма едш?Г Ол уйщ ертенйр орыс та 6ip ж ей басты жы- 1 А п ш е н н и к — Овчинников. 2 Y й шi к — Гурьев.

[ан. К уз цой алар кезде базар нарцын 6ip . котерген мес, бес тиын болса да томен туыруге тырысады. А л а саздай «н1ш-щштеп» баццан малыдды керше цацынан рзан сатасыд. Былтыр айналасы е лу тиыннан арзан лды. Биыл цаншадан кемйер э л и цодыр цагазын? ^ой басы елу тиыннан болганда ж уз цойдан елу манет. Яыд цойдан бес ж уз манет. MiHe TeriHHeH тегш пайда. >ip ез1мнен eni ж уз елу манет пайда алды-ау о л уш д ртедйр. Ныгыметтен, Доданбайдан цанша пайда шы- арды? Басца байлардан цанша кой алды, цанша пайда iTTi десейнн! Э л и ана келе жатцан Энпбекйд цолына ip туспейдгау сол коп акшац мен коп цойыд. Бэлем ,|онда 6ip тэубага келер едщ!.. .Ш угы л тамагын кенеп, ойын кайта жинацтагандай олды. ...Дудан Энпбекйд бейн аулак етсш. ЯСамандыц й- емешннп, орыс болса да Апшенник согылганга. «Са- фар мен Сарытауга малдарыцды ездерщ апарьщдар. )ендердщ де адымдарыцды ашатын кездерщ ж ет й » деп Лцылас дурыс айтады. 03iMi3 м ал айдап уйрену ке- >ек... «Мына кок кутан неге мойнын созып жур тад тпай»,-— дед1 ол Нурыштыд отауы жацтан шыга кел­ ен Услади Kopin. Осыышама ойын болш ж1берген Уэлиге iniiHeH ку- прлеп элдене 6ip «к у ш р л ж » сезд1 былш етк!зд1 де, •сажы уйге юрдь Ол Ke6iciH nieniin, торге ж ей п улгер- ■енше i3iMeH ¥зын У эли де eciKTen буи л е Kipin ошац >рнына жетер-жетпес шамада 6ip йзерлеп Отыра кетй. Ш алыныд содынан намазын оцып 6iTipin, даза к ал­ ган 6ipep парызын втеп болган Айтолыш ертемен Kip- ген Уэлиге царап: — Шырагым-ау, бойшад цайным, сен не цып жур- йд торгай твбеге келмей?— деп аузын сылп етю.здк Нурышпен адылдасып, айтар соз1н ыкшамдап, жат сабацтай эз1рлеп алган У э л и : — Кок атты MiHin кеткен Хаюмд1 Бады дуып ж е­ йп сойылмен соддан кезде дайырыла 6epin атып кейл- |yi. Атып кейпй... Дасца айгыр сеспей датыпты. Бады j-.ескен томардай домалап далыпты, домалап далыпты. Жануар сеййп даза тапдан, даза тапдан. Бэшекед келйпд сыртында Далеадй устап кеткен Хавдмдер, Далеадй устап кеткен Хашмдер...— дей берш едд Шут гыл эдейнше жан-жагын дармана далды. — Мойныд сорайып, сен не мсутып едщ соншама цылгынгандай? Дай Х а м м ? Дай дасда айгыр? Сен

бугш котан кузейп пе едац? Элде ел цыдырып келдщ I бе, есалац дуаналар сияцты?— дед1 кез1 йкендей чадалып. Оныц шокша сак,алды теменга иeri шошац ете туей * де, тш кене кездер1 к,оламта тэр1здешп кетй. — Мен бугш ауылда болдым. Ауы лда болдым. Ала- келецде Аманцул к е л т айтып кетй, ол жылцышылар-1 дан еейпй... — Heiii е ейпй , немене болыпты? Ол чай чудай г мен!ц айгырыма кезш алартцандай?— дед! хажы 5 тушлш. У эли цайтадан бастап, Аманцулдыц айтк,анын цые- 1 цартыццырап, циналса да тусшд1рш айтып шьщты. I — Каска айгыр сеспей цатцанша Аманцулдыц да, : сен де, Нурышыц да — бэрщ де неге сеспей цатпайсыц- ■ дар, э? Шачыр, ана мырьщты. Bapi соныц ici. Айгырды MiHrisin саяч царатып, тапцан ацылын царашы м и гу-1 ланыц?! Бес малдьщ басын цосак,тай алмай, ей ггй ц \" ж улы гы н жалап журетш нагашысы Жабагы гой' ол j мырьщтьщ! (Ж абагы с е т и теркшщ гой дегендей ол мучата, езуш тыржитып Айтолышке чарап койды). • Мешц K03iM йрмянде булай етедч б ул жаман ертец мен елген KyHi бар малый айдаганньщ алдына, йстегеншч аузына' салып б т р е д ч — деп Ш угы л бар ашуын бала- сынан ала йстендь «Бэрше де мойын сундым» деген жанша, кезш жумып, мойнын раздай шп калган еей- reHiH айтцанынан баска жазыгы жок У ели уйден шегЬ шп шыгып Нурышты шацыруга кетй. — О, жасаган!— дед1 Айтолыш кем тр. У эли уйден шыгысымен.— А т уппн цудайга типчд! тийзш, балан­ ды каргайсыц. М алы к¥Рысын> малы чурыгыр. «То- ба!» де, хажы, «тоба!» де. Ш угылды ц ашуын кудайдьщ атымен, аруачпен бегеп, жумсартып эдет алган KeMnip «дауылдыч» бейн баласынан басча жацка буруга, «жазмыпща жа- буга» тырысты. — Bipeyflin азаматы кейп, 6ipeyfli4 басына кайгы мен бейнет кездесш жатканда, хажы-ау, буган да шу- шрпплш етсейип. Палуан чайным да, Нурыш та час цылып штемеген шыгар. Цаза мен бейнет чайда жоч?! KeMnipiHin ceei эсер етй ме, элде баска себеп бол- ды ма, болмаса айлалы 6ip сумдыч ic eciHe сап етй ме — эйтеу1р бул жолы Ш угы л тез басылды. Ол сэл ойланып чалды да, жуз1 б1рден exi жадырап, TinTi 04 чабагыныч у е й к ул ю шырайын бергендей болды. <66

Мойнына су кеткен адамша eici иыгы салбырап, туы арып, айыпты баладай аягын ептеп басып уйге Kip- j Нурышда о л : I — Сагага барып дайт. Шодыншыд хажыныц ау- нда не болып жатданын ез кезщмен Kepin, ез дула- (мен eCTin кел. А л сен, Уэли, Ам андулды тауып ал, келс!н. Жылдыны ездерщ дарацдар, мен оны зылуйге, аттардын; артынан дудырып ж!беремш,— : Яурыш дуанып Kerri. Ол езше де жерден алып, рден салып урысып, уй-шпн де тас табадтай дагыс- рар-ад деп ойлап келген, ал даЬарлы эке оган даба- i туйш, даусын кетермедк BipaK; муньщ себебш ол f ей туйе дойды: экесшщ ашу з1л1 кэм1л-ад басдага ; ан. Ол 6ip адамга шуШлгенде басданы умытып кете- Ш уш лген адамы даз!р алдында жод, сондыдтан сез жод ез ойыньщ душагында.,, - Жадсы, кеке, жадсы,— дедд Нурыш >к\\31 жа- оай Tycin.— 03iM барып бэрш де б^еш н. Булшпп ’ ,'шст1ц не булд!рш жатданын ез кез!ммен Kepin дай- Ггын. Цудайдыц билМ мен сайланган эюмдерШе дол |терген адам KiMfli оцдырады дейсщ. Соган арда цып ана теп жарымаган кедей туысдандары дара раныц кезш агызып ж!берген. Булардан ел1 онан да рын кутуге болады. 03i де iniiHeH TiciH дайрап отырган Ш угы лга бура- 14 кезш еске Tycipin баласы екесш тагы 6ip дайрап ri. Бутан да Ш угы л ешнэрсе дей доймады. У эли де, Нурыш та улкен уйден тез шьщты. Ертеци : |Гтга айналмастан 6ip-6ip тостаганнан айран iuiin ал- да, eneyi де аттарына ерлерш ж едел салды. Олар уйден шыгысымен: — Сен не дед!ц? Тоба дыл, шуюрпшпк ет, дедщ бе? Мына булшген ел малывды дасдырдай талап, кунде пэлеымен жаныцды жепдей жеп жатданда сен дез тген1не тоцдай да буга бер, олар суга 6epciH дейсщ *>, э?—- деп Ш угы л енд1 кемгарше еж1рейе далды. I — Ой, тоба! Енд1 3iKip т ш н умытып, дартайганда, ■йдагы мэкру сездерд1 айтатын болдыц ба? Бала бар, ин бар, хажы, саган не болган. Мына ceeiiyu менен -да ешк1м еспмей-ад дойсын. 0лсе 6ip тай елдд мал : садагасы, шушршппк ет, дудай бергешнен жацыл- сын. Ана балаларыд мен немерелерщнщ т!легш ti- п, солардыц пр ш Ы гш сура. Даладагы ана Ехласжан ен Нартайдыц тр ш Ш гш сура,— деп Айтолыш унеАц 167

Ш угылды баса сейлейтш, цатал тсзгпйн тежей отыра-'. тын одеймш. Айтолыш ете байсалды жэне аса сабырлы кемгпр едй Юнйрек 'келген шагын денелц пысык, ци- ыылды, шуцплдеу, тесе царайтын eTKip кездц epi ашу- шач, api илд1 Шурыл га Караганда ол тшта баскаша едк Оныц мшезше келбей де сай келген; эл! ецкейме- геи, узын бойлы, ipi денел!, ат жакты, жасында сулу болмаса да, цайратты, устамды, акылды бэйбше атан- ган-ды. KJaeip тек 6ip кездега тыгыз еттен арылып ем жак солпылана бастаган, кез нуры обден жогалып бйг- песе де йруекеленш , бурынгы кайрат оты 6ipTe-6ipTe ceHin бара жаткан цоламтадай бозгылт тарткан. Жаратпаран адамына жыланша й л ш кадап алатын Ш угы л каз1р еж1рейе караган куМ Айтолышты калай да мукату унпн оныц мшш 1здедь MiH тапкыштыгы мен цицар тйй сол аймакка мал1м Шурылдыц тецеу!- нщ Ko6i ит пен к¥етан, бака мен шаяннан к ел е й н .1 Ж о л д ы — «Цуларын айырган тазы », У э л щ й — «Кек- цутан», Бакыны — «Есек к улац », койшысын — «Мы- сык м¥рын», б аласы н — «Мырыц» деп, мунан баска талай адамга ат койып, айдар таккан Ш угы л енд! кем- nipiH де ажуалап кем!тпекш1 болды. Ол элйден 6epi салыцшылардыц цолында кеткен аттарды калай цайы- рып алуды, елген каска айгыр ушш «Есек к¥л ак* Ба­ кыны иттей кылып куып, Keiiiipin, кацгыртып ж1беру- дщ амалын, дуние пэлешц туп-TepKiHi болып отырган анау журтка кенбеййн бузьщ Ж у т е й калай мукату жолын ойлап отырган. Осы жайды б!лмей, «ш утрш Ь лш ет!» деп акылды бола цалганын кара муныц?! деп ойлады да, о л кемшрдо эбден й л кайырмастай етш масцаралап тастагысы келдк Осы минутте оныц кезше ец куш и жауы Айтолыш цана болып кершдь — Таптым, таптым!— дед1 о л бойы узыи KeMnipiHe. теменнен жогары царап жацындай Tycin.— Сен, сен бе, сен...— Нега «тапцаныц», не айтайын дегенш уга алма- ган Айтолы ш eKi K63i мыстандыцпен сыгырая калган шалга ац-тац болып карай цалды. — Таптым! Сен1ц неге уцсайтыныцды таптым. Сен бе, сен... сен аумаган б!здщ ала саулыксыц! Кой оцга жайылса, о л солга кетедь Ka3ip сиырга epin кетейндх шыгарды. Кайырайын десец — таныган адамша K03i боз быламыцтанып турып алады. Солпнган судДш тап сешц судшщ сиякты. Ko3i де ceHin кезщдей, эппэц норала жауып кеткен. Жане ец ражабы: миына тук шрмейдьау, тук шрмейдк Айдасац езще царап «мэ, 163

мэ, м э!» деп созып мацырап турып, шорылдата бас- тайды. «Картайган сайын адам эбден естен айырылады деупп едь Олай д е т и десем, алпыска келгенше эл1 ат- ка каргып м!нед1, сейлесе сездщ тубш тус!ред1* деп ойлап, кемшр шалыныц бетше тура карап турды д а: — Мейлр мен1 не десен; о л де, боларым болып, боя- ! уым сщген. Ofiieyip, баскага орынсыз тшспесец бол- ! раны,— деп ацырындап сабадагы цымызДы nice бастады. Коцсы-колацы кеп Ш урыл аулына бул уакига тез тарады; кауданды жерге т и п айнала шарпыган отша, 1 ол TenipeKKe де туске шешн жайылып болды. BipaK : Бакыныц ойел! Ш уйкеге ж урт тек каска айгыр женш- ; де гана айтты. Вацыны аузына да алган жоц. Т у с м сусынга келген шшенпйлер бастарын шай- касып: — Бул сумдык екен. Айдыц куннщ аманында еш аттыц жэне каска айрырдыц шыгын болраны! — А т болганда кандай аттар десейнп! А лд ы н а кара I салмайтын каска айрыр малдык куты efli жануар! — Кара кек ат ше? Каска айгырдан кем бе екен? j Карагер жорга ещрде 6ip рана езГедк — Ой ynieyiHiK де мынасы калай дейтпй жок. Эй, муны кайырып берер ме екен, элде тастай батып, судай сщ ш кете бара ма? Э л п ана MiHin кеткен еш атты ! айтамын! — Хаж1ге бас салганы ма булардыц? Оязда мьщты баласы бар Ш укевд! булай еткенде, басканы сирарымен ! у й М п жейд1 гой булар,— деп жатты. А л , туею кой сауатын eKi эйел, козыларды кеген- деп жатып эцг!ме еттй — Осы еркектер де кызык кой. Аттан ж ырылып есйз-тусйз арры беттег! батыр хажыныц ушнде е л 1м xaлiндe жаткан Ермектщ экесш ауызга да алмайды. Хажыныц ырысы кететшдей бэршщ тамсанып, тацда- йын каккандары баяры 6ip айрыр,— дед1 жасы улкен- ,деу сары бужыр эйел. — Суйегш к ата н экелед1 екен сорлыныц? Ш уйке жецешем де 6ip бацытсыз адам екен,— деп пысыктау келген кара келшшек KYHi бурын бал аша сейледй — Жарьщ карыссын сенщ, аузыца 6ip жаксы сез . туспейдЬау еле-елгенше. Кайдагы жамандыкты айтып KyHi бурын кара каргаша карцылдайсыц да турасыц. ГГалуан кайнагам жазым болып, Ш уйкеш шиеттей кос

ж ейммен жеыр далдырганда саган не Tycefli? Kepin келген адамдай сейлейсщ й п й . Перните жазып дойса дайтесщ сезщдй першщ дызы,— деп сэры бужыр ур- сып тастады. Цара келшшек оныц сезш кек те тутдан жод, ез айтданынан кайткан да жод. — Eccie, й л й з жатдан адамныц датарга цосылга- нын керш пе едщ, жецеше-ау?! Кейде й п й бала сияд- ты сейлейсщ. Цашаганды дуамын деп аттан ушып тус- ден дербез шешейдщ баласы былтыр п л тартпай кеткен жод па? Элде палуан дайнагацыздыц ек! жаны бар деп ойлайсыз ба? — Ол бишараныц мойны узШ п д ети гой. — Е, муныц дай жер1 узшгенш дайдан бьлесщ. А м а н д ул «езш е де од тиген ш ыгар» депй, шм бьледд дай жер! узШ п , дай жер1 ж улынып далганын. «Жар- лыньщ жалгызына 6epi еш » дегендей, аж ал да б1реудщ жалгызына, ж е б1реудщ бар сенгенше ушырай кете- fli,— дед1 дара келшшек. — Амандулы ц дур^лсын, келд1 гой эне, суайтыд. eTipiKTi шындай, шынды дудай ургандай ейп, елдщ о ш е й мен б ул шейндегшщ бэрш журттан бурын сол естид!,— дед! сары эйел. — Амандулыц... суайтыц... деп, мен 6ip мойнына даргы тагып дойгандай,— дед1 келшшек Бадыныц yfti- не Kipin бара жатдан Амандулды Kepin: — Амандул- дыц езшен сурау керек,— деп келЬпнек Шуйкенйсше дарай беттедк — Ойбай-ау, дой келш далады гой. Амандулды Kepin ес1ц шыгып к етй ме? — Жецеше, топалац raripfli сен кегендей тур. Адам елш ж атданда' дой дайда барар дейсщ... Мен палуан дайнаганыц жайын аныдтап бШ п келе дояйын. — Ж аца гана Цое Обаныц тубшде биемд1 ардандай салып, кез шырымын алдыруга жантая кейп ед1м, iere тускен ацшыдай, Уэлекец де эйтеу1р сорайып, дайда дисайсац да устщнен шыга келедь «Х а ж ы шадырып ж атыр» дейдь Хаж ы меш дайтедк сагынып далып па соншама! Неге шадырганын мен бшд1м, Ж уш сйкш е ж1берейш деййн шыгар Бады агамды алып келуге. Арыстандай адамныц аттан дулап есш жинай алмай жатданы оцай емес. Б1рад басын кетерсе Бады агам- ныц ез! де келмей ме,— дед1 Ам а н д ул Бадыныц уйше KipreH бойы, эйелмен аман-сау сураспастан. 170

Ш уйке ац-тац болып оныц бетше карай цалды, 6ipaK сезше эбден тусше алмады. Эйелдщ цасында турган жет! жасар цыз «Бацы агам басын кетерсе eei де кел- мей ме?» деген сезге урейлене туей. Б ул eci Kipin кал­ ган цыз бала ертеден кешке дейш мал сауудан колы босамайтын шешесшен Kepi SKeciHe кеб1рек еркелеи, уйге келгенде оныц алдынан туспейтш едь Кешеден 6epi о л саяк 1здеп ушне кайтпаган Бацыны элденеше рет жоктаган-ды. Тунде кепке дейш уйыктамай, fly6ip шыкса «некем келе жатыр» деп елеп зш шыккан-ды. — Суылдак кайным-ау, сен не деп отырсыц, б1здщ уйдеп ме аттан кулаган? 9лде м е т ц кулагым цате еепп тур ма?— дед! эйел кезш катты-катты жыпы- лыктатып. — Жецеше, ештеме емес. Сен, мукым, урейленбе. Аттан кулаган гасшщ 6epi мериге 6epefli деймшщ. Bip казак аттан кеп цуласа мендей-ац кулар. Элшшде де кырда биеме мше бергенде epi ауып к е т т , оц жамба- сымнан жалп eTneciM бар ма! Жецеше, кун ыстык екен, мукым, тШ м аузыма сыймай Kerri. Кезерген ершд1 жалай-жалай кызыл шака кылатын болдыМ, 6ip ciMi- pin шалабыц болса, мумкш салкын айраныц да бар шыгар, 6epmi,— дед! Аманцул. Ол баганагы У елиге: «Бацы есаз-тусыз жатыр дей- д ь Эл1 т!лге келмеген кершедк Адам болмас й лем , cipo» деп сырлап, безеп асырып айткан сезш енд1 жай- машуак цатерйз эцпмеге айналдырды. — Цайдагы аттан? Цай жерде кулапты? О, жаса- ган TSKipi! Кеше сол кара карын тигар саякты 1здеймш деп жокка сабылып, уйде турмады. Б уп н мынау ендк.. Олед! о л сорлы жылкы, жылкы деп еледк.. Эйел зарлана бастады. Оныц уайымы орынды болса да, Аманцул аса назар салмаган болды. Ол берген шалапты дем алмай жутып орталады да, тостаганды шайцап-шайцап ж1берш цайта iniTi. К ек ipMeK суйыц шалап тостаганга жугар емес, б1рац Ам ан ц ул тецкере кетерш муцияттап, сарцып tain болып, аяцты жерге цойды. Сонсын тамсанып, аузын сипады; цара сызат- танып шыгып келе жатцан ж щипке муртты сол цолы- мен шиыршыцтай туей. — Жецеше, ештеме етпейдц— дед1 ол эйелге сешмд1 турде. CeftTTi де 6ip тсзерлей орнына кетерше T ycin :__ кудай ажалга сабыр 6epciH, не цылушы едк Бацы агам- дардыц ж елкеи куждей, балтырлары мына м е т ц санымнан жуан, анау-мынау суршгенге майыса цоятын 171

дечбек емес. Кеше каска айгырга мшш алып жылкы- дан шыга бергенде кужшдетш 6ip женеп берд1 деймш, мукым. Эз1рет Элиден кем емес! Па, ппркш, каска айгырдьщ аяк басуы-ай! Жерд1 думп-думп етшзедь Тас кездссй бар гой туягымен жем!рш ж1бере ме деймш. Мен артынан кез1м талганша карап турдым. 1ппмнен ойлап коямын: саяк устаушыныц 6ipi гайыптан тайып, Бакы агамныц колына туссе кайыстай илер едь Кзрше мшш кеткен. Аруагы бар, кудай бшедк карсы келген жанньщ ypefti каларлык емес... Сол Жун1стерд1ч кыс- тауына барганда Нур-акачныч жуйрж каракек атын 6ip солдат устап мшш келбечдей берсе керек. Бакы агам акырган екен, солдат каша женелген кершедь Каска айгырдан кыл куйрыкты хайуанныч кутылып' кететий бар ма, куып жетш солдатты кек желкеден курыкпен nepin ж1бергенде курык аркасындагы асын- ган мылтыгына тшп шарт узшген. Екпшмен асып ке- Tin, eHfli оралып курыктьщ колындагы тутамдай сыны- гымен согамын дегенде солдат кайырыла 6epin «му- ныч атын елмрешн, эйтпесе куып жетш ез1ме жазым кылар деп, каска айгырды как шекеден аткан. Айгыр омаката кулапты да, Бакы агам каргып кетемш деген­ де аягы узечгщен шыцпай калып, айгырмен 6ipre e3i де ушып тускен. Аздап есечиреп калып, кеше.Бекейд1ц уйшде конып калса керек, Kaeip оны eeiM барып алып келемш. Хаж ы, дэу де болса, меш соган шакырган болар, cipa,— дед1 ол. Ам анкул эйелд1 ж убату ниепмен естшенш жукалап жене бурычкырап айтты. BipaK «Суайт кайным* деп ат койып, сезше онша магына бере коймайтын Шуйке буган нанбады. — Ол елед1, Ty6i оны жылкы куртады. Айгырды атканда оган да ок тиш, менен жасырып турсьщ- дар...— деп жылай бастады. Шешесше 6ip, Ам анкулга 6ip карап ypefti ушып кеткен кпнкене кыз бакырып коя бердь — Жечеше, eripiK айтсам, катынсыз кара атан етешн. Bip тушр коспасы жок. Сулеймен айтты, мен естдам. Айткан тшде, есйген кулакта жазык жок,— деп карганды Аманкул. BipaK уй imiHiK кобалжуы басыла коймады. Жал- гыз-ак терт жасар домалак кара баланьщ бул эчйме- мен ici болган жок, босагага таман отырган куш, колындагы асыгын eciKTiK как кезшдеп тапталып актакыр болган жерге шиырып ойнай берд1. Оныч жыр-

тык;, еск! без кейлепш ц астынан шац-топырацца был- ганган сэби денеы тутас nopiHin тур. Кунде Kepin жур- ген Kip кейлекй Ш уйкенщ жылаганына, кйпкене цабагы тырысып кезш уцалаган цызга да бегелместен Аманцулдыц кез1 есштщ алдында отырран бал ага тоц- тады. Bipep минуттай о л баланьщ денесш тутас цам- тып: сэл талтацтау келген топ-толыц бутына, шалцац б!ткен кеудесше, цалциган цулагына таццалгандай басын шайцады. О л баланы келген сайын цолынан туйрмей кетерш, ж ш ойнатып журсе де байцаган жоц едц цаз1р 6ipiHmi рет: «А уга н жоц Бацы-агам. Bipan бет, аллей басцарац, Ш уйкеге жацын. Дегенмен ауган жсщ. Ke3i де цой кез, тап экесП»— дед1 iiniHen. Барцын тау дейтш улкен жон-ды. Жонньщ шалцар кел1ие тенген шоцтыгы бш-бшк те, ал онын, шыгысца карай келбеген cbieMi жайын цуйрыцтанып барып цыр-цабацты децеске айналып кетедь 0Mip, Телес ата- натын сол таудагы ауылдардыц цыс цыстауы таудыц солтустж баурайында efli де, жаз жайлауы кунгей бетшдей Царамектеп дейтш жерде болатын. Таудыц бауырын, устш цужыната шемеле салган Ш угылдыц терт-бес машиналы шшен!шлер1нен асып Тояштар сол Царамектепке царай беттедй А м ан ц улдан : «Оц цац мацдайдан тиген кершедц цасца айгыр табан- да цатыпты, Бацы да адам болмас, cipa, есйз-тусшз жатыр екен» деп есйген шшеннплер — «Бацыга да оц тнген шыгар деп жорып цойып едц цаз1р мына е лш й экеле жатцанын кергеннен кешн, олар егжей-тегжейш сурамай-ац, «Бацы орыстыц огынан ушты» деп тарат- , ты. Арба ауылга жеткенше де журттыц басы цуралып, бурын-соцды «атып елтаргендЬ кормеген, т ш и есйме- ген халыц цырдары малдан, шшеннен шубап ауылга ' агылды да, ал цаз-цатар цонган цалыц уйлердеи эйел мен бала, шал мен кем трлер ат басы й релген Бацыныц цараша уйше цаптап кетть У й imiiifle Ш уйкеге цосылып 6ipneme эйелдер зар- лап ун сала бастады, сыртта журт жагасын устап, тац- дайын цацты. — О, тоба! О заман да, бу заман оцца ушцанды да кердш! — Апырм-ай десейшН KyHi кеше- сап-сау адам, буп н мше, арыстандай сулап жатцаны. 173

— Дай жерден тиш и оц? — Шырагым-ау, мен цайдан бйгейш цай жер!нен тигенш. Ж ууга суйегше KipreH адам айтады гой, цаз!р. — 9 л п суайт Ам ан кул аттан цулапты демеп пе ед1? — А м анц ул басы-цасында болды дейсщ бе, о л да есйгенш айтцан шыгар. б л ш й уйге Kipriein, Ш уйкеге кещ л айтып жылап, KG3i цызарып шыццан Тояшты сырттагылар цорша- лай туст!... — Тояш шырагым, Бацы агац дуние салыпты, тэ- 4ip иманын ж олдас цылсын. Ж алгы з сенщ агайыныц емес, 6apiMi3re де жацын, ац кещ л адам еда. Баска не айтамыз,— деп eni-yiu шал цосарлана сейлеп кещл айтысты. — Оцца ушып елее шэЬит цой. Ам анцул маган «аттан цулап, eci ауып цалыпты» дегендей цылып ед1, о л цате екен гой. Оцца ушканы жацеы болды гой, шэЬит цой,— дед1 Уэли. Тояш оныц.сезше тоеырцагандай бетше ж алт цара­ ды да, б!рац аттан цалай цулаганын, цашан жан тэсЬ л1м цылганын айтып жатпады. — Хаж ы уйде ме? Нурыш цайда?— деп сурады. — Хаж ы уйде. Нурыш та жаца гана келд1. Сагага барып цайтты,— дед! У эли шапшацдап, тутыцпауга тырысып. Нурым не цыларын бшмей, влжт1 KeTepicin уйге м р п зген бойы, жылаган эйелдер мен ypnnice цараган балалардьщ ортасында цалып цойды. Ол Тояш сияцты Ш уйкеге к ещ л де айта алмады, зарлаган эйелдерд1 ж убатуга да Kipice алмады; есецпреген адамша 6ipiHe- 6ipi жабысып ypefti ушып турган еда балага царады. KJac пен кездщ арасында ж еймдж ке душар болган ж ей жасар цызы мен терттегг улы iprere карай тыгы- ла тусед!; цимылсыз, унс1з, кшм1мен жатцан бей жабыц экес1не де, ун салып жылаган анасына да урей- лене царайды. Жуздершде цорцыныш аралас тацырца- ган niuiiH де бар, елнрдщ ащы-тущы толцыны шайца- маган екеу!нщ сез1м дариясы е л! туныц цалпында тур­ ган сияцты, б1рац бастарына тускен ауыр халдщ зшдей салмагын жете сезбесе де, ацгарып цалгандай; журт- тыц Teric цобалжыган дурмей, анасыныц шашын жа- йып ж ылауы , магынасын аныц бшмесе де, м!рдщ огын- 174

I дай «е л ж » деген сез екеуш журттан белиц цауыздай | жерге тыцсырып, тыгып тастагандай... Бурын е л т и ез кез1мен керш, цолымен устап кете- picin, оньщ цайгысын жутцан жандарды тап осындай кез алдында етадзбеген Нурым шыдай алмай сыртца шыгып кетть Ол сыртца шыга келгенде Нурыш пен Тояш булар- дыц жегш келген ат-арбасыныц цасында сейлесш тур екен. Уйден булыгып, терлеп шыццан бойы о л орамал- мен мойнын, мацдайын суртш, дара боркш басынан алып бетш 6ipa3 ж елтд а де, сейлесш тургандардыц жанына келди Нурымныц сэлемш алып Нурыш оны- мен жай гана амандасты, уй iuiiHin аманшылыгын сурап жатпады. вйткеш о л улкен уй жацтан шыццан екесшщ б ели л! шаццылдац дауысына цулагын тосу- мен болып едЬ Ш угылдьщ он канат ак ордасы ж уз елу цадамдай жерде болганмен жэне куннщ ете ыстыц, бесшге тенген ун буарлыц тымырсыгына царамастан хажыныц ce3i цулагын тжкендерге тольщ ест!лш жат- ты. «Ералы мен Сералыныц цасына кембексщдер ме?..» деген сбздер Нурымныц да, Тояштыц да цулагына аныц шалынды. EKeyi 6ipiHe-6ipi царады да, б ул сездщ магынасын толыц угынгандай болды. EKeyi д е : «Бацы- ны цай жерге цою туралы... Оны Ерекец б е й т н е жер- леуге руцсат бермей жатыр Ш угы л...» деп ойлады. Бул ойга Тояш та, Нурым да б1рден келшкендей болды. вйткеш «Ерекец б е й т » дейтш б ел и л ! эулие орын. Б ул орынга атацты адамдар, аса цадырлы жандар цойы- лады. Ерекец б е й т н е Ш угы л хажыныц туцымынан басцалар 1р1ктел1п цана экел!нед!. Эрине, Ш угылды ц 6iLniriHei3 ол жерге елш апаруга болмайды... «Сонда 6ia мына сорлы Бацыны цайтадан сонау Ацпан мола- , сына алып кетем!з- бе? Кунн!ц шыжып, аспанныц ж ер­ ге тусш турганы мынау. Б ул цалай болды e3i. Элде Тоекецд1 мунда тастап, вз!м Kepi цайтамын ба? Квкем не дер? деп ойланды Нурым. Экесшщ айтып жатцан эцимесш толыц есйген Нурыш ципалацтап, улкен уй жацца царай бердь — Хажше сэлемдес!п, болган жайды ауызша айтып шыгайыц. Бацы марцумды ж ерлеу жайында не ацыл айтар екен, оны да естшк,—- дед! Тояш Нурымга. Нурым оныц еезш мацулдады да, eKeyi Ш угылды ц Уй!не царай аяцдады. Экесшщ айцайын естш отырган Нурыш мына ол1к устшде тагы да «агайын-туганныц квц!л!н цалдыратын сез айтып тастай м а?» деп цысы- 175

лып, 6ipai<; оны тоцтатарлыц шамасыныц жоц екетн сейте турса да амалсыздан бул да улкен уйге беттедЬ Сезшен де, суеты туршен де, бак-дэулей ерлеп тур- ган атынан да ыгып 6ip жан царсы келмеййн хаж1ге барып амандасу, онымен сейлесш ацылдасу Тоянща да оп-оцай болмады: кенет журекешу пайда болды, буын-буыны даршдегендей 6ip элыздш ceeiM билеп кетй, аягын зорга басты; о л жанындагы адымдай ум- тылып езшен оза тускен ер MiHe3, бойшац Нурымньщ батыл пшннше жалтац-жалтак, парады. 9дет бойынша цое отаулы улкен уйдщ артымен айналып келш, оц жактан Kipy керек, а л бул е м ара да едэу1р жер едк сондьщтан Тояш осы е м ортада етей н 6ipHeine минут- тын imiHfle толкуы н басып, айтар сезш саптап, мьщтап ойланып улйрер-ак едк 6ipan оньщ элде соры, элде багына карай болды ма м м бшеш, efrreyip, Ш угы л айцайлап сейлеген к у й Уэл'идщ екшесш баса уйден шыга. келд1 де, цотанды к ей п буларга .царсы журдь Уйден шьщкандар мен келе жаткандардьщ eKi арасы апшырыла ту ей . У й д ей е лж й ц , оньщ зарлаган эйел1 мен балапандай ypmricin босагага тыгылган шиеттей ж ей м балаларыньщ TypiHe катты камыгып, элденеге imiHen йстенгендей болып шьщкан Нурым Ш угылды да, оньщ сезш де цулакка [лген ж ок; кабагы кату, тунерген пшпнде карасур б ей куншч ыстыгымен пп- т е й б е л й й з ашудьщ бульщтыруымен одан api каракош- Кылдана туеш хаж ы га жакындап та калды. — Ассалаумагалайкум ,— дед1 ол бегелместен, Шу- гылдьщ касына ж ейп кел!п. — Уассалам... Е.. — Мына Бакы туысканьщыз уакытсыз каза тапты, соньщ суйейн алып келдш... Б у л eKi ортада Нурымды бетке устаган адамша оньщ арт.жак тасасынан шьщпай турып Тояш та: — Ассалаумагалайкум , хаж еке!— дед! акырын Ш у г ы л соцгыньщ сэлемш алмады, оныч eici кезк жас болса да именбей алгыр сэлемдескен Нурымга кадалды. «Оцбаганныц балаларыньщ 6opi ipi, 6api бет- й екен... 'Бетйл1й езш е тартсын, ал iptairi м м ге тарт- кан б ул сойдауылдай немелерд1ц? деп ойлады iinmeH, ж уртка я 6ip MiH, я 6ip ат такпай калмайтын Ш угы л: «Ж а н шошырльщ судш ш керд!ч бе 63iHi4, ж ол тосушы 176

царацшылар сияцты, бэдэуи кара...» деп цойды куб1рлеп. — Неге сол жакта жерлемедщдер? Элде ана Ералы мен Сералыньщ касына квмбек болдыцдар^ма есалац туыскандарычды,— дед! Ш угы л муката свйлеп. «Есалац туыскандарыцды» деген жер-жеШрше жете кемйкен ceei мен Ш угылды ц ащы кекесшд! уш Ну- рымныц ецменшен е п п кеткендей болды, о л булыгып жауап таба алмай калды, б еи лап беретш врттей тутш- дене тусть Жастар арасында api сез тапкыр, егесе кетсе колы жуйрш, 6ip адамга ani де толык жететш кылыш- тыц жузшдей Нурьгмныц бас салуга дайын сикын кв- pin Тояш ортага таман ж ылж и бердь — Хажеке, Бакы маркум ж олда жан тапсырды... Сол кун1 аты окка ушып, e3i ж ыгылганнан 6epi есыз- Tycci3 6ip тэулж жатып, ацыры бугш осында алып келе жатканымызда тьлге келместен дуние салды... Жацсы icepeTiH агайынымыз еда, й зд щ де квптен 6epi шаруа- цызга кез болган туысканыцыз ед1 «кай жерге, кашан ж ерлейм!з» деп, мзбен акылдасайык деп келдж ,— дед! о л KeuiipiM сурагандай мулэй!м пшпнмен. 0з беимен топты жарып свйлеп кврмеген, Ж у ш сй бетке устап ел арасыныц егесшде соган гана арка тацып вскен Тояш талас-тартыстан кашиц журетш момын жан ед!. BipaK кейде кенет ашуланып калатын томырык мшез! де бар, замандастары арасында кыза- кыза келгенде анда-санда аталы свздер де айтып сала- тьш. BipaK о л каз!р басында жасып калгандыцтан сол куйбектеген калпы, хажыныц каЬарлы бетше карсы сус керсете алмады, кУДФвтп Ш угылды ц оган не айтса д асезш щ бэр1 орынды квр!нд1. — Мен сенен кашан влген!н сураганым жок, неге сол жакка жерлемедщдер, мунда экел1п Ералы мен Сералыньщ касына цоймацсыцдар ма деп сурап тур- мын,— дед! Ш угы л айкайлап. Бакыныц уй!не жиналган журт тег!сшен Ш угы л ' хажыныц айцайына кулак т ш й : кейб!реулер тура аяц- дап, кейб!реулер алыстан орагытып жанж ал шыцкан ' жерге жацындай берд1. Бацыиыц неден жене цалай ' влген!н аныцтап естш, еж!ктеп б!лш болмаган, б!р жагы аяныш, 6ip жагы урейл1 сез1м билеген халы ц цаумалап Тояш пен Нурым твц1рег!не топтана туей . . «Б 1здщ не жазыгымыз бар, елж т! уйше экелдщ деп айыптай ма?» деп куцк ете туст! Тояш Нурымга карап. Муныц бул ce3i Ш угы лга жетпед!, ал Нурымныц ж уз!

тутеп, eni кезшен упщын атцан тэр1зденд1, «т Ш ч бар ма сешч, алде ана Бакы сиякты байланып калды ма?! Мунша жасыганша елсейнй!» дегенд1 Тояшка оныц кез жанары аткылап уктыргандай болды. Хаж ы, Бакыны ушш ц оч жагынан ак жуып ару- лап шыгару ушш алып келдйс. Ci3 айкайламачыз. Мун- да токал катынныч баласы жок» неге акырасыз сон- ша,— дед1 Тояш д1р!лдеп. Баста Ш урылдьщ атагы мен айбатынан каймыгып буйыга сейлеген Тояш, енд1 ашу кысып д1р1лдеп кетть Нурымньщ тутеген Typi оган демеу болды, «касында мен турганда, ана жакта ce3i4fli свйлейтш мешч экем Ж уш с турганда сеч к1мнен коркасыч? Агайынныч KeriH ж!берме? Свйле! Айт! Ж асы ма!» деген сияктан- ды. Даланы ч бет каратпай турган усшршшдей Шугыл- га Тояштьщ «айкайлам ачы з!» деген элшз ce3i де май табанга KipreH швпрдей кадалДЫ. Мунан 6ip сагат кана бурын каскыр шауып, тас-талкан болып тертке бел1- Hin уршкен койды эреч жинастырып, тугендетш бол­ танная кейш, о л ала жаздай кездескен жаманшылык- ты бармагымен басып санап шЫккан efli. Жаманшы- лы ктыч басы энеу к ун п меш!ттеп мед1ресе жайлы Жуш спен сезге келгеннен басталды. Мунан кешн Карабураныч K03i шьщты. Цулагы н кайырып байлаган тазы — старшина, «большевик, схот» деп оттады. Кеше eni 6ipfleft ат колды болды. Ырыс иесшдей каска айгыр каза тапты. Б уп н каскыр кызыл азбанды жетектеп кетть Цашкан койшыга Ж у ш сй ч есер баласы дем бер- д ь БуЛ не кырсык! Ж алгасып жаткан пэлешч басы Ж уш стен, Ж у ш сй ч тукымынан! Булай бола берсе мунан да зорын керершч. Б ул басынгандык неден?! Бул... «б у л Нурыштьщ жасыктыгынан. Ke3i бозарган сэры ж агал саулыктай ineineci жаман гой кэтрд1ч. М ына мен турганда, ана Ды зы луйдеп iHici Ыкылас турганда 6ip шыбыкпен айдамай ма бул бузылган ел мен шеннен шыккан бузыктарды! Не болыс болуга, не мыкты старшын болуга жарамайды боз ауыз жасык неме!» деп юж ш ш , уйде отыра алмай 6ip Kipin, 6ip шыгып турганда кезше Тояш пен Нурым тус- кен-fli. — Мына жаманныч сез1И-кара, маган айкайлама дейдН.. Сен тугш ceHi4 экеч Журсебай да теч1рег1мнен ж уре алмаган. Цара, муныч карсы жауап катуын! Олай болса алып кет Dpi, ана бок басында елген туыс- канычныч суйегш!.. Экемшч моласыныч басына да 178

жуытпаймын... Мен сендердк эл1 тукы мьщ мен ж ок кы- лам ы н,— деда. Ш угы лд ьщ кез1 кызарып, сацалы шошац ете цал- ды. Б у л кезде ж урт та цоршап калган едк К е й ш й жац- тан б!реулер : — Астагыпыралла, елшке де плш . ти й згет ме?— деп ж агасын устады 6ip ж ш т. — Цалай е л ш п сорлы ?— деп сурады онан 6ip жЬ п т кимелеп келш. — Цалай елугш едк Ш угылдьщ жылкысын цуып барып аты окка ушкан, eei омацата цулап ж улыны у з Ш п кеткен,— дед1 ж агасын устаган ж ш т. — Ещц соны Kepi алып кет, мунда кемд!рмеймш дей ме? — Иэ. — О, тоба. М унан щыгар, шыгар. Ертен; 6apiMi3 де осы сияк,ты сойкан хаткыньщ м алы й багып, шебш ш ауы п ж урш елш , кем уы з де каларм ы з,— дед1 алга карай умтылып кимелеген адам. Булар Ш угы лдьщ тш ен п п лер к б1ркатары сауынга сныр алган ж арлы - жацыбай тумалары болатын. Б1реулер сезге келш кал­ ган Тояш пен Ш угы лдьщ тобынан Tepic айналып езара куцкшдесе бастады: — М алына сенедк алдына жан шыгып кермеген дшшз. 0л1к усйнде айтыл турган сезш карашы. — Валасына сенедо... — Буган да 6ip зауал... — А н а Жун1ст1ц баласы сыбап 6ip берсе е зш ! Цор- кып тур ма екен сойдауылдай болган сопак!.. Тап осы соз кайрауын жеийзгендей: — Х аж ы , К0мус1з тастайтын туысканы м ы з жок. 9кетем1з суйегш. BipaK байкацы з!..— дед ! Н у р ы м ап- тыга сейлеп. О л сезш щ аягын 6iTipe алмады , аш у кы- Сып булы гы п, демш ал а алм ай калды. — Х аж ы , аскактамацыз! А ск ан га да 6ip тоскан. Хаж ы ньщ да, халпенщ де, сорлы ньщ д а ж атар жер1 жалгыз. Ералымен катар жатпаса ез атасы батыр Ш алм еи 6ip жатар... ' Тояштьщ бул созш 6ipey айкайлап костап K erri: — Бакыныц ата-бабасы еш ю м нен.де кем емес, бак- дэулейм басым екен деп олщ тщ аруагына и л типзу пскандык,... Б у л м усы лм анш ы льщ емес. 03iMi3 кемем1з адал ниетй агамызды: Ол шешт!.. Хаж ыньщ котыр тайын коргаймын деп аж алга карсы барган KiciHi кер- д йф дер ме мше не ктегенш ?! «Б ок басында елген 179

туысцаныцды Kepi алып кет!* деп цорлады. KepepMie элП Муны тегш яйберед1 деп ойламацыз, хажы. Bipait, | Kaeip е л ж устшде сез кетермейипз,— дедь Соцгы сезд1 айткан Асан еда. Ол Сагадан бермен. Хан-журтындагы тау устшдег! шеп шауып жатцан I тшеннплерд1 аралап болыска аттанамын деп, ж т т I жинап жатцан Ж уш стщ сэлемш тарата келген-fli, «Е л I болып аттанамыз. Бул к,орлык,к;а шыдамаймыз. Цален- I fli босатамыз. Жарлы-жацыбайга тазесш батырып кел- ген болысына да, болысты к;олдайтын би мен бегзат- тарга да тебе керсетш тецдйс сураймыз» деген. Асан ceeine ж алшылар теме epin, ауы лга келген едь Кшше- не Асанды кеп iuiiHeH байцамай турган Нурыш: — Асан, сен неге цызасьщ? «Бакы менщ туысца- ным деп цызасыц ба? Бакы саган туысцан болса — маган да туыскан. Оныц вЛ1М1 екеум1зге Шрдей. Теда- репме бутага тыгылган торг^йдай он-он бес жыл дэмдес болып отырды. М ш уш е ат, саууына сиыр бер- д1м. Жарылцасац сен цайда цалдыц? Кезпуц шепрейт- пе, гамнщ алдында сейлеп турганыцды бьлесщ бе езщ,— дедь К уйгелек Асанны ц цаны цайнап Kerri. — Он бес ж ы л бойы торгайдай паналагаи пакырга керсеткен жацсылыгыц мынау болса — мусылманшы- льщ тыц да бйкен жер! осы болды. Мен орыстыц малый бактым — атасы баска, дни баска болса да, акымды жеген жок- Осы кунге д е й т кыйылып барсам, наны мен суын алдыма койып барын аямайды. Сен кэшрден де жамансыц. Хакын ж егенщ 6ip баска, елгенде коюга алакандай жерд1 де кызганып отырсыц. А н а Дайып- кожаньщ баласына тук бермей уш ж ыл кой-козыцды бактырып, акыры сабап-сабап кашырып ж1бердщ. М ына коршалап турган жнлттердщ сен акысын тугел бере кояды деп мен ез басым ойламаймын. Туысцаны . ж ок Деме — Бакыны кеметш адам бар. Оныц ана жешр катыны мен еш баласыныц хакын сурайтын да адам бар. Сабыр ет. Ертец сейлесем мен сешмен. Bip мен емес, мына турган ж М ттерд! epTin келш сейлесе- MiH. Таскан екенещ сен, алдыца жан шыцпаганга!— деп А сан алга карай шыга келдь Асанны ц Ke3i кек едк о л ашуланганда uieripefiin кететшщ Нурыш бшетш. Цаз1р сол кез1 т!ке цараган Тояшца жасылданып кеткен сияктанды. Ж оц жерден ш ы га келш сезш сейлеген Асан га Тояш куанып Kerri. Ол Нурышца кимелей жацындап: 180

— Не басында, не аягында ж од. Табаны н тас пен шецге тШ п соншама дойды даршадай бала далай бад- падшы? Ец болмаса астына ана жауыр байталыцды мш г!збейсщ бе? А тты лы й с ш щ мацына дасдыр да ж уы мас едь Bapi езщнен. А н а у куш Сасай Сардожа- ныц баласын сабап-сабап е л й р ш доя жаздапсыц. Сенен дорыдданнан жанын садтап дашып барады дойшыд, 03i ду ж ейм... Бадыга к ер сей п тургандарыц м ы нау,— дед! ол, KiinipeK KG3i ды лилана дысылып. — Д урыс айтасыц, А сан ! Тояш , сен де дуры с айта- сыц. Мырза, мырза деген Н уры ш ы м ыздыд м ы рзалы гы осы.-.. Басдадан не ум1т, не дайы р!— цеп ш ула п доя 6epfli 6ipHeme адам жамырасып. Зорлыры мен эд1лс1здтн кез!мен Kepin турса да, журт Ш угылдыц атын атай алмай деки сездГНурыш - да дарай мецзедь А л адамныч бей-ж узш е дарамай егескен адаммен шап %тш устасып, OTKip п л ш дадап алатын Ш урыл Асанра й л дата алмады. 9лде ол журт- ты ч суеты жуз1 мен ашынган сез уншен сескенд1 ме, алде болмаса езш щ орынсыз датачдыгын мойындады ма — ойтеу1р о л Асанра да, Тояш да д а енд1 дайтып урынбай баласына рана кшпге-кетй. — Bapi ceHi4 жамандырыц. Айтар сез, icTep ici4fli бшмейсщ, атадан тумай кетк1р! Ж о г а л кез1ме керш- бей!— дед1 о л Н уры ш да жек1ре айдайлап. Ж урт ундемедь Цабадтарын туйген куш , дадамын жерге дадай басдан кннкене Ш угы лд ы кездер1мен уш - не шыгарып салды. — Тураты н ешнэрсе жод. Ж у ы п кебшдеп, Kepi алып ж урщдер. 03iMi3 кемем1з. А н а Ш уй ке мен ж ей - мектер1н ертед к ел ш кенпрш экетем!з. Bip тиынын далдырмай Бадыныч неше ж ыл малыдныд содында журген адысын есептеп аламын. Цапыда далм а, бер- месед...— дедг А сан Нурыш да, сезш щ аягы н жутып. Сонсоц eei бастап Бадыныд уйш е Kipfli. — Цутырран екенещ, сен 6yKip мерген. Мен де керермш ceHi... Нурыш кештейп Царамектептен Жымпитыга дарай ж ол тартты.

EKIHLUI ТАРАУ Сол ещрде зоцб!рек даусын ец алдымен естшендер- дщ 6ipi Ж уш с хажы болды. Bipan муны Жушс ап дегенде 61пе дойган жод. Тац намазын одып болганнан кейш хажы жайна- мазын жинамастан малдасын дурып, жайгасып оты- рып тасбих тартты. Санай-санай жылтырланцп б1ткен десб1 тасыныц уздшыз сыртылы, отыз уштен дайырып тынымсыз дайталаган тэщршщ сырдац eciMi эбден жалыдтырды бьлем, хажы 6ip мезет десбкш доя са- лып, коз жумган куш отырып далды. Кшз уйдщ шине кедерпс1з енген ертецп туныд ауа оган enirripe эсер eTTi; оныц устше уй шйндеп уйыдтап жатдан бала- ларыныд бейгам пысылы, кун шыгар алдындагы боз- торрайдыц тебеде уршыдтай айналып уйып салган эщ досылый, мулгш отырган дартты одан api маужыра- тып, кезше д алгу пердесш Kiiriairi ж1бергендей болды. Ол басын томен Tycipin алып дайтадан кетерш, Tycipin алып тагы дайтадан кетерш отырып, сэл уадыт уйыд- тап кетть Б1рад жайнамазга дисаймады, отырган куш изесш е шынтагын ripen, од долымен басын суйеп уйыдтады. Бул 6ip минут шпнде де денете куш-дуат дуйып ж!беретш бал даймад далгудыд даншата созыл- ганын Ж уш с бшген жод, тек селт етш басын кетер1п алды да, орнынан турып кеттп Эдетшше мал ерер алдында сыртда шыгып, тещрект! кезбен шолу ymiH ол есжке дарай беттедп Табалдырыдты аттап, аягын 6ipep адымдаганнан кейш оныц eKi K03i дарауытып, басы айналып KeTri де, ауыр денем ауытдып барып, тэлйректеп eciK алдындагы дурт жайган арбаныц дал- данынан устап далды. . Ол узад уадыт турды. Бул ем1ршде 6ipiHtni рет кездескен басы айналып, K03i дараюдыц себебш аныд бшмесе де, ол ж уреп элденеден сескен1п, далпына кел- геннен кейш де дозгалмады. «Дозгалсам дулап кетем» деген дауш кещ лш е келдь Аздан кейш «жан бар жер- де даза бар» деген 6ip урей пайда болды да, 6ipaK тап сол мезетте оныц дулагына алыстан куннщ куршрегеш естшдь-Оныц ойы белшш KeTTi, дулагы датемз шал- ды — аныд кун... Тап осыны дэлелдегендей тагы да дуцк ете далды, бул ете дысда куршреудщ куцпрттеу шыддан дуцшлшен кешн жер болар-болмас flip erin 182

козгалы п кеткен сияцтанды. Х аж ы басын кетерхп ал- ды. Ол басы айналганын умытып кети, цулап калар- мын деген булдыр кауштен де кецШ баска жакка ауды. «Д у ч к етш KYH курш рей ме? Субхан алла? ..* Ж у т с ойын аяктап улйрмед1 — д ун ш л 6ipH.eine рет ж алгаса шыгып, ылкшген жердей зецб!рек flipini аякка ап-аньщ б!л1н1п турды. Тагы да «субхан а л л а !* деп жыбырлады оньщ ерш дерн BipaK; енд1 кайтып д уц к !л де есилм ед!, д1рш де сезьпмедк Керген-бшгешн ортага сала берм ейин Ж у ш с тацер- тецй басы айналганын да, бурын-соцды естш кермеген б у л белг!с1з д уц ш лд ! де ешшмге эцпм елем едп Хажы сол кундер азалы адамдай тунжыр журдь Даленд1 устап кеткеннен 6epi оньщ к е щ л к у ш калпы на келмей цойды. Н урым мен Тояш таудан кайтып келш Бакы жвнш- д еп эцпмеш калдырмай айтып бергенде де жэ налып, жэ вабырсыздыкка салынган жок, сол кабагы цатыц- ; ды куш томен карап отырдЫ д а : — Тунде некем маркум TyciMe енш едп Цыстауда екенб1з деймш , цайдан келгенш бшмеймш. Бакы босагада к ол к у сыРы п тур екен. «Б ак ы ш ырагым, ж урпп, екеум!з ж ел ж акка ак к ала согы п келеш к. Уйд1 кар басып калар» дейд! кекем маркум. Сойти де eneyi ак тон KHin шыгып к ети . Б Ш п ед1м Бакы ньщ б ул [дуниенщ адамы болмайтугы ны н,— дедп Ш угы лдьщ кылыгына о л к¥лак та салган жок- Ол зират басында да эцим еге Kipicneft ж урттан белш е бердк Осы хаж ы ауырып жур^ен ж ок па? Сезге оте сарац болы п к е й п н . К ец л ш щ TinTi 6ip кош ы жок- О щ де срлгын,— дед1 6ip KyHi Тояш Бекейге. Бекей оган озш щ белгШ шырылдаган даусымен: — Ж ок opi. Басы ауырып, балты ры сыздаса эмн- пТа жатпай ма? А у р у адам ж атады гой. Ж атпаган адам ауру бола ма?!— деп жаттап алган ж ат сабагын- дай муд1рместен езш ш е дэлелдеген болды. Цадес пен Ак м адия баскаша ж орамалдады. — Ж у к еч 6ip улкена хабар есй ген бо луы керек,__ галам ат ж уьщ таган шыгар, зечб1рек даусы жшл'ед! десед! гой ш т ен келгендер. Заманньщ не болары н ой- лап, б у л KiciHi ой ж уд ету! де м ум к ш ,— дед1 унем1 кала ж актьщ эчг!месш е к ¥лагы н кеб1рек ту р ей н Цадес, 183

дандай eerepic боларын алдын-ала шамалау ниеймен. Оны Адм адия достап: — Пай-пай, 6i3flin Жукецдер де милы-ay, й п й сез- ге дысылмайды рой, талай тар кезецдерде адыл тауып кетедь Адамды кеп ады л да жудетед!. 0TKip ой дой- майды гой дажамай,— дайрай берсец дайрад та мужЬ леда. Цадес, дурыс айтасыц, б ул Kici 6ip хабар есйген шыгар. IuiKi жадта урыс кушешп кеткен кершедд 6i3- д щ е лд щ 'у с й н е келш журмесш б ул ылац. Зедб1рекйд 6ip оры тускен жер тып-типыл болады дейдь Жым- ж ылас ей п к ей п журмегей мал мен жанды,— деп уайым б1лд1рд1. — Уайы мдауга ерте 03ip, А да. — Ертесш еоте рой. Сонда да жаман айтпай жадсы жод, хажы тунжыр... Мен сонан дордамын. Сырын аша бермейтш адам гой. Б1рдемеш 6inin, датын, бала- шаганы ур йтпеш н деп пнтей уайымдап журмесе! Эрк1м ортурл1 топшылады, 6ipai<; Ж у ш сй д сырын е ш й м аша алмады. О л Цара Обадан келген жиен жй riTTin эцг1месшен кешн 6ipa3 сертлгендей болды. Бо- лы сда аттанысты о л табанды жэне алгыр турде баста- ды. Б1рад дабагы жадырап, кещ л жазы ашылмады... Цайта куздщ ашылмайтын ы згарлы бултындай бар- ран сайын тунере туей...- 2 «Нагаш ы журтына сэлемдеспекпп» болып Цара Обадан ерген Оразды Цажымудан кун бата ортадагы ауылга алып келдь А у ы л алдындагы Цисыдсайдьщ дабагына шыга келгенде, алдаптары кешк1 ауылдыц сырт KepiHici коз алдына тутас тарты лды : бестен, оннан шогыр-шогыр болып бейне 6ip ереге жайган дурт сиядты жагалай й й л г е н KHi3 уйлер, кезд1 жерге туйрмей жапырлап т у р ; сай мен взен арасы аса алшад емес, е й шадырым- дай-ад вниз ойпат, бнрад вте узын, о ш е й мен бу шейне кез ж етпеййн дуйдалы теп-Teric сала, сол саланыц узына бойына донган е л ете етекй кершдй Бурын бул елдщ ж айлауы н кермеген Ораздьщ квзше сол кеп ауылдьщ уей н е кешке салым дыбырлаган дарадурым м ал сыймай жатдан сиядты. Ж эне малмен аралас ат- тылы-жаяулы адам аяд алып журпыз, уйдйуйдщ, ауыл-а.уылдыц арасына лы д толы. T iim ж аяу датына- сарлы д жерге де ат мшш барып дайтатын сиядты. 184

Ж уш с ж М т жинап Цаленд1 босатуга аттанатынын жариялаганнан кейш, е л ж М т тер ! Tayip деген 6ip-6ip ат айгырын долга у стай бастаган-ды. Б у л к ез жэне орава айтыныц дарсады едь А й т мейрамында мушеге шабатын, бэйгеге досатын жуйрштерш кешде дарай MiHin тусш тад асыратын шад, байге аттарына сут 6epin, кунд1з ж абулап ж ур п зш , тун жетектеп отыратын кез-д1. Н уры м саядтагы кер атты устап MiHin езш е жара- тып, ж уйрж даракек биен1 Хагамге арнап, суыттырып журген. Бупн ол даракек биеш мшш шыгып, молалы тогайды 6ip айналып, Сулейменмен 6ipre уйге дарай келе жатты. Сирек дулындайтын ж1ццпке даракек бие api жуй- piK, api суд у ж ы лды — ж ум ы р ж он, турды узы н, да- задтыд байыргы жылдысындай емес, дамыс дулад, дулы н ж алды ж ануар -ды. Аяцы н а ж анындагы ат бул- к!Лдей epin отыратын. EKi-уш тад асып, бугш тагы 6ipa3 жер ж е л т денес1 дызып алган бие аягы н ете жещл басып, ауыл сыртында келбектей бердй Ж Ьф пке даракек биеш аяцынан да, келденецдей бергендеп eciK пен тердей турды мен ш улгы п тастайтын эдем ! басы- нан да ж урт алыстан танитын. — А н а у даракек биел1 Ж у ш ст щ улк ен баласы , д эу де болса айтда дарсы ат жаратып ж ур. 1^асындагы Сулеймен болуы керед, узен п ге niipeHyi сол си ядты ,— дед! К|ажымудан дасындагы жолдасына. Ораз бутш ауылды кезбен тутас орап, дай жерде дандай байдыд ауы лы барын сыртынан елш еп, niiiiin, туган нагашысы кедейлеу м олда Мергалкдач уй ш ша- мамен «ан а у-ау» деп келе ж атыр ед1, о л К аж ым удан- ныд сезше жауап дайырмастан: — Мен1д М ергали нагаш ы мныч уй ш ш амамен та- буга болады. ¥мытпасам, Ныгмет дой олардыд бай туысданы. А н а у ж алгы з отырган улк ен уй coHiKi бо лу керек, алга дарай ш ы гы дды рап донган, к ердщ бе бас- ‘даныч уйлершен озыд беп-белек, шадсыздау тепседге тшкен уйш . М ше, агар осы уй HbirMeTTiKi болса, сол ■жагындагы KimipeK дочыр ала уйд1ч 6ipi Мерекед- Дш1. Ьаягы да oip келгенмш . огяь алты-жет1 ж ы л болы п кети. Таптым ба?— дед; ^аж ы муданды иыгынан ус- тап cumin дойып. — Жиенжан, с е т и табатыныдды мен баягыда бш- генмш. Саган басшыныч кереп жод, тек досшы бола 185

берген жен. Еш кодыр ала уйдщ Ныгметтш! жагында- гы Сулеймен дейтш салт атты, салбыр дамшы, езще айтдан ер кедгл жй4тт1к1. 03i ана келе жатдан узын- кек биешд жанындагы. А л , шетш доцыр ала уй сол ез нагашьщдш!. 0здер1 дызыд. Мына Сулеймен мен Ныр- мет байды айтамын. Ныгметтщ малы бутш алдапда сыймайды. Eneyi бел немере, Нырмет Адботаныд баласы, Сулеймен Нарботаныд баласы. А л Сулейменде eMip бойы 6ip сиырдан артык; мал болып керген емес. MiHeTiHi Ны гметид 6ip бией — оны да журттан уял- ранынан бердЬау деймш, т у п жод немере йпсше. Сон- да да Сулеймен Нырметтен кедеймш деп ойламайды, ат у с й coHiKi, ойын-сауык coHiKi, жиын басы coHiKi. Уйшде тесенш жататын Kepneci жод, 6ipa4 барсац мал сойып бередь Сиырыныч бузауына ауысты- рып алса да, карызга алса да, урлап алса да, жырлап алса да тодты сойып сыйлайды. Цызыд ж т т . К^агпр келедд 6i3fli кардь.. Цасындагы Нурымды ала келсе Tinri KepiM болар едд елед айтдызар едж...— дед! Ца- жымудан. — Нарашы, Жушстад улкен баласы болранда Ха- к!мнен улкен! ме?.. Элде тентек агам бар деген1 ме?.. 1мм... келсш, келс!н,— дед1 Ораз. — Tan.63i, туб! ж од еледил. 0здер! 6ip дегдардьщ туды м ы : 6ipi еледил, 6ipi одыган. Экес! болса анау — eei батыр, eei би, еч дымбатты жары — болранынша адылды адам, эд1п адам. Осы хажыныд мен жарлыра жамандыд !стеген1н, агайынды ренжггкенш кергешм жод... Эне, 6i3fli Kepfli. Бермен дарай ойысты. Сулекед кермес пе? — Елдер!д!з далы д отырады екен жэне малды екен. М ынау не деген мал! Туу, гажап! 0зен жад бет те, дыр ж ад бет те даптаган дой мен сиыр гой. Ж ылды даз!р болса болмаса да дырда. Туйе де. Шздщ ел мун- дай емес. 9pi аз ел жэне кедей ел. Кэсш дылып кунел- тед1 кепшLniri. Байы б1рен-саран. Мына Ныгмет!ч!зд!д данша дойы бар? — Осыныд дойын шм санаган! М ыд жарым болар. А л , муныд байлыгы ж ылды гой. Сонау Сырымшыд- даннан 6epri алдапты Ныгмет пен Цодамбайдыд жыл- дысы гана. алып жатады. А у ы лга тек байлайтын бие, еш айгыр уй!р-ад ж ылды келед!. Б1зд!ч елд!д ед байы Ш угы л мен осы eKeyi гой. Басдалары шамалы. Б!зд1ч Орынбёк, Ж уманияз дейт1ндер!м!зде ж ылды уш-терт 186

жузден гана, дойлары да шамалы,— дед! Цажымудон жас ж!г1тт1ц тадданганына онша кедш болмей. — Азы ц уш ж уз, терт ж уз ж ылды болса!.. Булар Мергалиджше жадындап далды. Сайдыд дыратынан 6epri тепседнен боз ж усанны д пияз- дай дьпидыл m ci мурынды жарып, долданы кеу- леп кегй. Кешке дарай кун додырдай тартып едд б1рад жад- быр жаумай, т е н т келген дара булт жыртылып-жыр- тылып тарап кеткен болатын. I-?a3ip к еш м 6ip тымыд кезде батдан кун аспанра эдем1 с эуле шашып ж1берген. Цотанга nipreH буп-буйра мэл1ш дойлардай ш огырла- нып, аспан едсесшде будырмад ш арбы булттар дур-, м ектелш далы пты да, а л , . ад саргыш сэуле оларды орнына epriein, 6ipTe-6ipTe ыдыратып, бозгылдандырып бара жатыр. Ораз сэлем 6epin улгергенш е, жасы улкен болса да Сулеймен оларга: — Ассалаумаралайкум , У aha! Ж иен, аман-есен бе? У й цнОДз Teric аман ба? Кэне, б1здщ уйге дарай. Цажеке, б!здж ш е туссш. Б е л к ул л д ediMie одаш а оты- рып сайрандаймыз. Ш алдарга сэлем 6epin шыдса бол- ды. ©здершщ аузы 6epiK. Реняймейд!. Бур, Цажеке, аттыд басын, бур!— дед! Сулеймен. Цажымудан мен Ораз булармен амандасып, азырад тодтап турды да, адыры Сулеймен болмаганнан кейш, ат-арбасын Сулейменге 6epin, ездер! Меррали м олдага сэлем 6epin, амандыд сурасура шрд!. Кешжпей-ад Сулейменн1д уш эдг!ме-кецеске думар дара садалдар мен елед-жыр ты ддауды адсаран дара муртты ж1г!ттерге лы д то л д ы ; улкендермен аралас ба- лалар да даптады, есжтен, !ргеден сы галаган жас келшшектер мен дыздардыд да додыр кездерг жылт- ж ы лт ет1п, шашпау, ш олпы лары сылдыр-сылдыр дадты. Кеп узамай-ад: — Толга, Нурым, толрэп ж!бер. «У ш диянды» айт, ана жиенше. Нагашысыныд кунин Kepin кетсш, бел- к у ллд — дед! Сулеймен домбырасын Нурымра уста- \"тып. Нурым домбыраны алып, дулагы н аздап дана бу- рап, ш е р т т далды да: — М ынау, сыдгырап тур гой, Сулеке,— дед!. Ж урт Нурымды даумалай туей. 187

— Уа-а-а,— деп бастады Нурым кеудесш керщкЬ реп, басын жогары катере Tycin: Жайыктыц бойы жайлы кияя, Ед1лд1ц бойы елд1киян. Адыра калгыр уш киян! Уш циянньщ мына бойынан Талай журт жосып жол салган, Кешудщ жолын мол салган! Тундн-ш тунде Tycipin, 1вдрде сутш nicipin, Жас балага iuiipin, TyHi бойы дурлн-ш, Тендеп буып мултн, Тач ата neci3 журт налган, вреде жайган нурт налган, Кангыган жалгыз ит налган. Жетх журттыч кеткен жер, Адыра налган неткен жер! Ердщ сочы Исатай Ерлшт1н туын тшкен жер — Жауды басна тепкен жер, Махамбетш ертш ап,. Жэнпрге шеп курган жер. Жаснустыц аргы тумсыгы Камал етхп турган жер, Уа, дуние-ай, напыда Санын батыр урган жер! Цабыршакты Карасу Уйрек пен казын атнан жер, Ханнан бермен ыгысып, Шатыр Tirin жатнан жер. Kenipi жон Ан Жайын? Атын жалдап вткен жер. Муз устшде от жагып Ала кыстай кезген жер. Жылы твсек, ан орда Жар нойнынан безген жер. Кара казан, cap бала Камы yniiH пайгы таткан жер, 6кш1шке батнан жер, Уа-а-а, батнан жер! — Е, уай де!— Уа, нйркш! Семсерш сермеп айкайлап Eip жол жуз!н кесксн жер, Кек cyHriciH 04 йлтеп, Жау кеудесш тескен жер. Ан табан ат жануар Суршбес туян бола ма, 188

Цапыда орга тускен жер. Виден петуа таба алмай, Ханнан кег!н ала алмай, Ак ордасын бузып шаба алмай, Тайманныц батыр балаеы Торы ат басы тауында Суйтш 6ip Цаза 6ip тауып, уай, далган жер. Ж урт ду етт!. Б1реулер кезш е жас алы п Tepic ай- налды, б1реулер тамагын кенеп к,алды. Енд1 б1реулер: — Уай, ппркш десейшН ¥ л гой Исатай! — Дегенше жетпей кеткен арыстан! — Дарадан туган хан улы н а 6eprici3 сабаз! — вркенщ ecciH, Н уры м. Айналайы н, тары да сш- те! Тары да, тары да. Квп efli рой сенщ термен;. Ораз ушып тура келш Нурымньщ ^асына жетш барды. — У а, нагашым, жарайсыц. Кэне, бетщ нен 6ip су- шп алайын...— деп Нурымньщ мойнынан цушацта- ды.— Айналайын, айтьпщыра. Мынау езщ нщ тол- рауьщ рой. Эй басе, менщ керген туетм туе болса, осы- лай б олу керек ж!г1ттщ cepnyi. А яры цалай? А я гы болмаса М ахамбеттщ взшен сьлтеп иабернп. А н а 6ip топ ж 1 гтм е н Исатай цацаган цыстыц ш ш д е Ln6iiuiH- н щ тусынан eTin, е л и з д алага тунеп, тацертец буге- жектеп тоцып, орнынан тура алм ай ж атканда ж т т - терге дем берш, М ахамбеттщ ауызш а шыгарып ж1бер- генш айтшы,— дед!. Ораз енд1 Нуры мды царак;шыга жак,ындаган аттай квтермелеп, нак жанында пзерлеп отырып алды. — Мен оны бщ меймш гой, ж иенжан. Бьлсем саган айтпаранда KiMre айтамын,— дед1 Н ур ы м шын пешлд1, дкжаркын жузбен. 03i тары да кеудесш квтерщшреп, данатын цомданран буркггтей ж елп ш е ту ей . — Бьлмесец вз термевд1 айт! Biere, б е л к у л л 1 , езщ - Лiwi де ж етедк— дед! Сулеймен терпиген омы рауы н аша туеш , Н уры м азырад ойланды да: „ — Басца 6ipeyiH айтайын,— деп айкайлап эндетш, бурын 03i кеп айтпайтын М ахам беттщ 6ip ауы з елец ш айтты: Атадан туган аруадты ер, Жуды керсе жапырар, Удей 6ip сопкан дауылдай, Жамандарга дарасад, 189

Малый керед жанындай. Жуйрж аттыц белг1й — Турады куйрыц, жалыкда-ай. Айтыи чйтпай немене Халыц козгалса, — (уа, жиенжан) — Тура алмайды хан тарында-ай. Ай-ай. — Не дейдГ не дейд!? Хан тагында тура алмайды дей ме? Цайта айтшы- Нурым нагашы, мен бул елецд1 6ipiHuii рет есип отырмын. Б ул да М ахамбетНм гой,— деп Ораз цолца салды. Нурым елецнщ соцгы терт жолын жаяулатып ай- тып, домбырасын ацырындап шерте бердь — Мше, MiHe,— дед! Ораз, уйдей цалган адамныч бэрш 6ip жерге жиыстыргандай цолымен айналаны орай керсетш — Махамбет елец! екеш удей соццан да- уылдай орап алганнан-ац KopiHin тур. Батырлыгы мен цайраттылыгы .жалындап турган жоц па, айтшы нага­ шы? А , солай емес пе? Д эл айтпай ма? «Х алы ц дозгал­ са, хан тагында тура алмайды» дейдь Тап буй н й кун- ге де арнап айтцан, царацдаршы! Бутан цара халыц табан Tipecin цатар турса тыпыр етмзбес, хан, султан- дарыцды! А , солай ма, нагашы? Эулиенщ леб1зшдей ацицат сез! Сулеймен оны цостап: — Дурыс, дурыс. Нурым елецнщ, белкулл1, мар- цасцасын тауып айтады. «Цы з Ж!бекта» бйхедь А л , «Дыры ц батырды» жыр цылса, Цалекеипцнщ езшен артыц, уш тунге таусылмайды, белкулш, булац,— дед!. «Ц ы з ЗШбек» те жацсы, алайда, мынау тецдей жоц асыл сез гой. Царашы, цайраты мен даналыгы цатар турган жоц па! Б ул нагыз кек найза елец, халыцца арнап айтылган, жетп!с ж ыл жер астында жатса да, жасуды б!лмейт!н шын алмас! Жарайсыц, нагашым! Олецд! кептен айтып келесщ бе?— деп сурады Ораз Нурымды арцасынан цапли. Нурым ацырын езу шртып, домбырасын ермек етап цага 6epfli, жауапты Сулеймен цайырды. — Бала кез!нен елец айтып келед!. Нагашысы сер! болган адам, енерл! сойдын тукымы. Б елкулл! тупйз ацын. Айлап, жылдап елдсн кетш цалатын да уацыт- тары болады,— деп кулд1 ол. Асан -мен Кажымуцан да Сулеймен сез!н демдей туей. 1— Суырып салма ацын. Жиын-тойдыц жанын 190

Kipriein яйберетш жайсацымыз гой,— дед1 Кажы- муцан. Асан оган басын изедь Б ул eKeyi езара сей лей п куб1рлесе цалды да, 6ipan; Ораз оларды ц сезш е ц улац тоса цоймады, оныц бар ойы мен назары 6ip Нуры мныц басында гана болды. Б у л елецш ен ж алы н шыгып тур- ган ацын-жыршы оган ойламаган жерден кездескен цазына сияцтанды. «М ы на Нурымды Ж анша ж т т т е р ш щ арасына апа- рып цойсац не болар едП влец ш е аузы н ашып, кезш жумып ш улгы р ед1 де, адын цалай уйытцыса квп солай толцыр едй Егер де царей у п т тастайтын елец болса?! Epincis жиналган цазац жМттер1 царасабындай ipin ж енемлей ме? Цац ортасына тастап ж1берген зецб1рек огынан да к у и т болмас па?! Орнында айты лган 6ip елец мыц yrm u ire тец тусер е дь..» деп ойлады ол. Ораз Нурымды ез жанынан шыгармауга, онымен Ke6ipeK сырласуга тырысты. — Нурес нагашы, царт пен к е м т р д щ XaiciM мен екеущнен езге баласы бар ма?— деп сурады о л Нурым- ныц иыгына цолын салып. — Bip-eKi цозы багарлары бар,— дед! Н ур ы м оныц неге сураганын ойланып жатпастан. — Улкен адамдар баланы аяцтандыруга еуес келе- д!, онда eeinfli уй лен д!р т, царт пен кемшр белек отау етуге ыцгайлап-ац ж урген шыгар,— деда о л Н уры м ныц жайымен шугылдана туеш. — Белкуллц солай. Царттарга цалса тап бугш-ац уйленд1р!п Н уресш щ аягын ж ш с!з тусайтын. Б!рац цашаган цулындай зымырап б ул да цурыцца ж уй цоя- тын емес. Дегенмен жацеы цыз тапсац, жиен, esiM жау- шы боламын,— дед1 Сулеймен Н уры м yniiH ж ауап ца- йЫрып. — Ж оц, жоц, нагашы. Oeipre устатпаганы жацеы. У йленуге эл1 уацы т бар. Даз1р мына жыр мен елец, эн мен куй базарын дуылдата берген жен. Нурес кенсе ■екеум1з 6ipre Ж ымпиты жацца сапар ш ексек пе деген ‘ ойга да келш турмын. BipaK б у л алдагы нэрсе. Оны со- цынан керерм1з. Солай ма, Н урес?— дед! Ораз иыгы- ’ нан бур1п устаган куй! Н уры м га бурю тш е ш у т л е тус!п. Асанмен сейлес!п отырган Кджымуцан булардыц эцг1мес!н Оэл!п ж!берда. — Ол цандай цожайын тагы жер астынан шыга келген? Мен керсетейш оган дэк!ментт!ц цандай бола-

тынын, деп Цажымуцан iuiKi цалтасынан ацша сала- тын шиланын алып ашып нйберд1 де, тертке буктеп салган губерналыц советтщ цагазын Асанныц алдына тастай берда.— Оцы мынаны, оцымасац да 6ip царап цой, K in цол цойып, цандай мер басылды екен езгае! 9ттеген-ай сен тек хат танымайсыц. Мен де орысша сейлей алганмен, цургырыцды ж урпзе б1лмейм1н. Эйт- песе 6ip кедастарш оцып берер едам ппркшдк Мен бул дэдаментм калай алганымды айтсам, оныц eei 6ip кеш- ке таусылмайтын эцпме. Б ул соцынан. Цырыц уй ба- лыцшыныц цолынан суы мен балыгын 6ip цудайдыц e3i тартып алмаса, енд1 ешгам ал а алмайды,— дед! ол уйд1 басына KOTepin сейлеп. Сейтй де Асанныц шац- шасын сурап алып, Цажымуцан алацанына TycipreH насыбайды цос бармагымен шымшып шекелей баста- ды. Сулеймен мен Асан да документке ущ ле цалды. — Цырыц уй емес. Мына Асекецмен мен де KipeiuH деп отырмын балыц артелше. Белкуллц ж уз уй бола- мыз кузге царай,— дед1 Сулеймен цагазды цолына алып, алдымен оныц Mepi штампына царап. Асанныц K63i де улкен мердац кек сиямен басылган айцын тацбасына туст1. Судрймен цагазга датты риза болган niuiiHMeH ыржия езу тартты да, б1рац Асан кел- ген бойдагы тунжыр цалпында цалды. Ол кшнен: «Мынаныц Mepi де мыцтысын мыцты сияцты. Б1рац ана Нурыш экелген цагаздыц да Mepi осал кер!кбейд1 ж эне 6ipey аз дегендей e xi жерден басцан, атаца нэлет- T i» деп ойлады, куш кеше ез кез1мен керген жаца цо- жайындардыц аренда цагазы есше тусш : — Айналайын, мынаны оцышы, кектен тлегенда жерден берда емес пе, муныц аты! Б ул белкулл1, улкен тойдыц басы. Ж алры з сиырымды сойып той жасаймын мен буган. Букш Аццаты бойындары халыцты шацыра- мын. Ол аз болса болыс цоластын тутас шацырамын. Букш ел-елге жар саламын. Ам ан болса Текецшц база- рын балыцтан толтырып, Сарытаура дейш жетюземш. М эскеу мен Петербурыца да ж1беремш Шалцардыц cap сазанын!— деп.кетерше сейлей бастады. Насыбай т с к е п отырган К;ажымуцанныц ецсей де бурынрыдан efleyip жогарылай туей. — Сулеке-ау, менщ орысша оци алмайтынымды езщ бшёсщ, маган неге усынасыц. Элде цазацша жа- зылран екен деп цалдыц ба?— деда Нурым цагазды Оразга ысырып.

— М аган б ел к у л л ь 6api6ip. KiM оцыса да окып бер- се болды, куй казацша, к уй Орысша жазылсын. Цажымуцанныц козше б ул кагаздыц куд^реттен де кушта кершетшш Ораз алдацашан бьлген едь Ж а лгы з Цажымукан емес, бук!л шаруа атаулыга бул документ- тац мэш езгеше екенш сезш Ораз ж алма-ж ан оны окып беруге KipicTi. BipaK о л к агазга карал ежж теп ауда- рып жатпады— дэл магынасын ез тШ мен айтып бердь — Тыцдацыздар! Совет хушметашц декрета бойын- ша Ресей коластындагы жер мен су мацдай терш агы- зып ецбек ететан калы ц кара ш аруага бер!лед1. Бурын бар байлыкка не болып келген арам тамак, жатып iuiep алпауыттар мен бай-бектер будан бы лай ж ер мен суга кожа емес. Х уш м еттщ де, ж ердщ де, судыц да, TeMip жолдыц да, фабрик-заводтьщ да кожасы кедейлер. Сон- дыктан Оралдыц губерналык аткару комитета казак- орыс байлары мен казак бектерЬпц мулга болып келген Ш алкар колш айналасындагы калыц кедейге ягни ба­ лык Koci6iMeH кун керген ш аруаларга бершсйа д ел уй- гарды. Будан бы лай к ел neci — балы кш ы артель Орал губерналык советанщ аткару комитета. I Тор ага орнына: Петр Парамонов. Атка ру комитетанщ мушелер1: Мецдшерей Ипма- гамбетов, 9бд1рахман Эйтиев, Ан дрей Колостов. Хатапы орнына: К|апи М ырзагалиев, мерш баскан Богдановка советанщ тор агасы депутат Д овженко.— Мше, документтщ кыскап1а мазмуны . Тусш дц ц з бе? А л, тусшсещз, аксакалдар эцйме мынадай: колында асыл казынасы бар адам «казынам бар!» д ел айкайла- майды, оны акылмен пайдалануга Kipicefli. в й т к е т достан бул кунде душпан аз емес, азгын адамдар аяк астынан шыга келедь Аралары цда азгырушы журме- сш. «Байларга, бектерге карсы ештеме б т р е алмайсыц- д ар », дел ж асы тунш лар да кездесер. BipaK онан ко- рыкпацдар. Bip кол, 6ip жец болы п колдарыца берген асыл казынага ие болуга тырысыцдар. Сендерд1 кол- дайтын хук !м ет барын мше кердщдер гой,— дед1 Ораз. — Естадщдер ме?— дед! Цажымукан А сан га ка­ р ал,— бурынгы кожайындардыц маган енд1 путы 6ip .тиын. — ИлаЬи, солардыц путы 6ip тиын-ак болсын. Мей- л ‘ тапта жарты тиын болса да, менщ к оц Ш м баягы- дай — оган кайгырар мен жок. BipaK ана сенщ Нуры ш туысканыц кеше маган су да, балык та меннй, мше кагазы дел, калтасынан суырып алып, eni жерден мор 7 X. Есснжтюп, II к1тпп. 193

баскан сала кулаш сары кагазын керсетть Кврсет1п цана коиган жок « к а с т еткщ келсе менщ ауымды тар- тасыц, тартпасац Ш алкарга аягывды кия баспайсын» деп мыцдылдады. Мен мше, соны Kepin кел!п отыр- мын. О л ол ма, онан да зорын icTen жатыр Ш угылдык баласы,— дед! Асан. — Нурыштыц сезш сез деп, сен де, Асеке, жок нэрсеш айтасыц-ау, сол ушш муцайып, а ?— дед! Су- леймен. Тары не жасапты?— деп Дажымукан айкамлай турегелдь Асан оран ренж1ген пшпнмен: — Маран неге айкайлайсыц. сен. Шурылды кожа- йын цылган мен деп ойлайсыц ба? Колщ , балыгыц оган аз. А н а Ханжуртын бурнагы KyHi бар машинесш салып сипап салган. Сагадагы сорлыларыц «жалрыз сиырра он-он бес шемеледен пилен аламыз деп отырган шабынымызды да шауып алды » деп зарлап отыр,— дедь — Мен каз1р кетемш. Керсетемш мен о л Шурыл- дыц баласына KepiMfli, ол шапса — мен шапк,ан шебш тасып аламын. Ж алрыз мен емес, бутш Сагадагы елд1 ертш шыгып мен оган керсетемш KepeciciH. Ел1рген екен, мырьщ неме. Экем бай, йнм хашм болды деп. Ме­ т ц де табан ripep жер1м, сойылымды согатын < бар,— деп цызынды Дажымукан. Уйде отырган Сулей- мен, Асан, Н ур ьт д а р болып оны кайта отыргызды. — Ж е и тунде ештеме бтрм ей с!ц . Ертец ертемен кетсец де кештж етпейдь BipaK туган-туыскандармен ацылдасып алып, ic icTey керек,— десть 3 Асанныц шамалауы дурыс болды. Ж ушс туйык ке- piHfli. Солем 6epin шрген Дажымукан мен оныц жолдасы- на хажы салцындау тш ш м ен амандасты да терден орын керсетть «М уныц ю рбщ кабак отыру ce6e6i не болды екен? MeHi баласымен 6ipre Дара Обага аттандырганда «96- д1рахман не акыл айтар, Дален eKeyi замены 6ip дос жандар едь Мына булшке ездер1 тыйым сала ма, болма- са Kepi Ж уш с атка мшсш дер ме? Bin. Тез кайт», деп едь Даз1р жузЫде не куанган, не асыга хабар сурай- тын пиши жок. Эцмменщ басы не болар, Ty6i неге со- 194

гар? Хажы кезш щ астымен Оразга 6ip карап цойды да, Цажымуканнан: — Мына баланы мен танымадым бигем. Б у л кай бала? — деп сурады, «оцыган, ел басцаратын» деген сезге елец еткендей болып. Б1рац о л жас к;онак;тьщ оцыган ж ш т екенш Kipren- нен-ац шамалаган-ды, KHiMi цазацы болганмен, журге- гурысы бШмд1 жанныц сипатын ацгартып-ак тур едь Цажымукан ш атнац дап тамагын кенеп алды. «Ц алай , икемге келш калган ж ок па? TiHiH тауы п тартсац картыцныц кыртыс-тыртысы ж азы лар » дегендей ол Оразга жымьщ ете калды. — Хаж еке, й зд щ танымай калуы цыз гаж ап емес. Вул 6ip б1здщ ауы лга сиректеу катынасатын жунбас- гау жиен. АЛ ма апайдан туган, Цыньщ Ж анузактьщ эаласы Ораз деген ж ш т осы болады. Бор мен жоса :атпайтын Цьшьщ пен Сасай бар ма, Ж айы к бойында « о с а сатып ж ур екен, мешмен 6ipre келд1 нагашыла- >ыма барамын, деп. Б угш й зге сэлем беремш дегенciH Гртемен алып келгешм. Ж ушс Оразга тура кар ал: — Э, М ергалидыц ж иещ ме. Енд1 6iafliM. Аман-есен 5е, шырагым. Эке, шешецнщ д е т сау ма? Ж анузак- гыц окыган баласы бар деп ecTyuii efliM, сен сол екен- :щ гой,— дедЬ ■; Жун1с м эск й тц цонышын тартып, кыртысын жаз- №i да, ж елбегей ж амалган сэры нэнке бешбетшщ омы- )ауын каусыра ту ей . Оныц жуз1 аздап серйгендей 5олды. Ораз ж угш ш отыр едц сейлерде орнынан козгалы п ;цсесш кетерш алды. — IIIyKip, нагашы! 0зщ1з де сау, сэлэматсы з ба? ^там Исаныц кам болганын анык бйлмеймш, ал, экем Жанузац 1лбшпн мен Бударин казак-орыстарыныц саска сиыры канша, ала eri3i нешеу — соны тугендеи Пун керген адам. Сонда да оныц к ещ лге меде уi бар ед1, ол — Сырым да цой баццан, атадан арзымсыз алтау ija туады, жемш алып жей б1лмейтш ж етеу де туады ; 5ар б о лс а ц — аспа, жоц болсац — саспа; улкен ге . сэ- ®ем бер, кшпден элик ал,— дейдь Сол эке ce3i кеудеге <ат боп, акылгвй кэрияга солем 6epin шыгайын деп селд1м. Ж эне нагашысы жаманныц ж иен! оцбас деген it маган ci3 жагынан жукпайтынын б1лсем де, кызы л 195

т*лге тиек жогын ескерд!м. Ертерек келген!мд1 кепй- pepci3,— дедй Ж уш с Ораздыц бетше тш парады. Ол ундемей 6ip : сэт ойга тиек 6epfli. Ce3fli орынды жерде гана орнына дэл жумсайтын, peTi келмесе жас тугш кэр1мен де щршше сейлеспейтш | Ж уш с кеипкпей Оразбен жарасымды ецпмеге KemTi. \\ Б у л ж ттт а ц Ж уш ске унаганы: алгыр сейлейд!, жуйе- л1 сейлейд1; аргы жагында сенер ой булаты мен сез жуг1рер арнасы тузец сияцты. Цален учитель де ацыл- ды, салмацты, б!лшд1 адам, 6ipaK сезге жуйрж, тш бе- зеген адам емес. А л мынау топка тусер 6eni бешм па- луаидай еркш, аяцшыл аттардай ецсеы жогары. «Н а- ! гашы ж агында шм бар... Цулбарак бид!ц сез саптасы j деуге арасы алшатырак. М умш н ез тукымында 6ip сой бар ш ы гар» деп ойлады Ж уш с Оразга риза болып. — Ш ырагым, Цажымуцан жиен деп эзш айтты, ол да жен. Ала й да енер турл1, кэсш — енер аркауы. Жо- са казып, бор сатканды мен айып демеймш. А л мешц байкауыМша б ул бас кэздбщ де емес, канагатца жарар енерщ де емес. Сез эдпщнен KepiHin тур — жаксыдан енеге алран баласыц. Баягыда экем1з айтып отырушы еды эр кезецд'е у л да туады, улга жарарлык ат та туа- д ы ; Нуралыныц ектемднц — акылды Сырымды, хая Ж эц прд щ акылсыздыгы — ер Исатайды турызды,— деп. BipaK заманныц жыры баска. И т суйекке какал- мае дейтш кагидамен Журетш жеб1р би мен ардацда- ган OMipuii елге енеге емес. Елге енеге беретш ж1гер мен акы л иеЫ жандар. Сен б1здщ баламен замандас екенещ, ерер ж ерщ мен opiciK 6ip жотаныц асты мен y e n болган. Сол баланыц не iCTen жургешнен хабардар емессщ бе? Д ала беттен келесщ гой, кеше ертемен дуц- кш ecTifliM, эршм оны эртурл1 жориды, 6ipaK б ул со­ тые алды деп бшем. Ж аксылар не дейд! екен, ел ye n майдан астында цалып Ьэлэк болмас па? — дед1 карт Ж уш с жас ж т т т е н улкен у м й п жауап кутш. Ол бурынгыдан анатурлым жадырап сейлеп, жас окымыстыга жогары багалап терец сауал бергенмен, оныц кандайлык ж ауап цататыкын сынау ниетшде болды. М уны Ораз да туешдь Ол бурын топца Tycin жарыи сейлеп журмесе де, дос-замандастар бас к °скан жерде эрх батыл, api тапкыр жауап айткан. BipaK бул ж ауап улкен сын, мунан кеп нэрсенщ тагдыры uiemi- летшдей кершдй 0м1рде к еп и керген улкен сынды жерлерде е л тагдыры шешшетш циын тартыстарга ту-

cin журген тэж !рибел! ш алдьщ к е щ л дошыныц жодты- гы улкен езгершйц думпушен екенш ацгарып далды. «Е л у с й майдан астында далып Ьэлэк болмас па? Ж адсылар не дейд! екен?» деген! — меш ул ы дуб1рмен 6ip деген!, менщ ж ауабым — жадсылардыц ж ауабы болганы. Царт е й ж олдьщ айырыгында тур. 86flipax- манды, Садыпкерейдд Бадытжанды, 6i3fli долдап Ца- ленге ара тусе ме? Элде шынтуайтда келгенде жасы- ган жездей майырылып, бектер мен султандар, даз1- реттер мен билердщ сапында турып д ала ма? Онда мына думб1рлеген кеп кедей езш е eei палуан боп Жым- питы eMipuiinepiHe ш уйдейн керсетуге туры са алар ма? Жод, штаб барлыд куш и н епзп жауга дарсы шыгар дед! гой...» деп ойлады Ораз. О л Ж уш ске таман ж ылж и домдана т у е й ; ецсесш кетерщшреп алып, 6ip шалды билей алмайтын н е й бар дегендей, тестеп сейлеп кетй. — Ардадты нагашы, эд1л сезге бала д а тодтайды, дана да тодтайды. Эр кез езш е лайы д бетке устарын б елп лейд! деген данышпандыд сезшдз 6i3re сабад есе- бшде. Б1здщ бетке устар жадсы лары мы з бар. О лар: жер 6iTin, су аддалы кексеп келе жатдан тецджке, едшдшке аяд басып турмыз. Б у л б1рад оцай долга тусер олжа емес: ерлш пен тапдырлыдты керекйтейн, дурбандыгы мол, дару айдастырып, дан тей сей н жол десед!. Ан а й з айтдан д уц ю л сол майдандасдан е й жадтыц зедб1регшщ дауысы. Цаз!р майдан у с й Тасда- ланыд аргы жагы, кеппкпей Текеге тенбекш!; кузден далмас, кузден далса — дыстан epi кетпес. Ж айы д ел- кейнде озбырлыд ейп келген атамандар мен жанда- ралдан, жер мен судыд шурайлысын атасыныц ад мулкшдей иемденш, жатып жеп ыдыршагы айналган борсыдтардан босатамыз; дамшы ушргендерден дут- дарамыз; хан мен султандарга дарсы тайталасып кел­ ген дара дазадда тецдш еперем!з, ж ей м мен жейрге дамдор боламыз, барга жодты жем етпейм!з, багасын ту й рш ецбекй дор етпейм1з деп тур. Мына Цажекед сиядты (ол Цажымуданды дол шошайтып керсетй) балыдшыларга, б!здщ ел сиядты cinipi шыддан кедей- лерге тэщрдщ eai берген бай дазына — балыдты Ш ал- дарын долына устатамыз,— дейдь Мше, жйдсылары- дыздыд айтатыны. iHi — агага дарайды, ага — данага дарайды. Жайыдтыц саласы мол, б!рад о л салалардьщ дуяр арнасы 6ip — басы булад, аягы тещ з. Сондай-ад жалпад сахарадан жас талапкер аддап ерсе — олар- 197

ДЫЦ кушактасар жер1 халкы емес.пе? Х алы к дегенШ в мына ы з сиякты ардакты атанын, алды гой. 0 зщ 1з айт- цан XaxiM мен б!здщ ерер »ep iM i3 де, epiciMie де бшк жонныц асты мен у с й — ел. Мшгешм1з 6ip коме, жу- 3epiMi3 6ip дария — ел. А лм а, nic, аузыма туе деп шал- Камыздан жатсак, ci3 6i3fli у л деп танымас ед!ц1з. Сон- дыцтан, кеш алдына ж упрген к;олды-аяк;тай балацыз 6i3 болып турм ы з; ал, кеш пц конар жерш ci3 дайын- дагансыз,— дед!. Цажымукан кымызды ciMipin-ciMipin ж!берд1, «ой, mipKiH, мынау Жукецнен басым жатыр сезге. Бэрекелде! А лд ы н орай бастады» деп ойлады ол. Хаж ы Ораздыц аздап кызгылт шырай ж уп ре бастаган улкен кезд! акшыл жузше кадалып цалды. Ол сака- лы н сипады, сез саптады. — Сем1здйст1 кой кетеред! дейда. Опасыздыц — ке- бше байльщтан. Жиреншешц кегалш жатар жер! де болмапты деседь А л , ак,ыл мен адамшылыкда Жирен- шеден аскан адам аз гой. Сен шырагым, кезш май жапк,ан балпац. журшта мырзалары кеп mipeHreH елдщ баласы емессщ. Мен муны жаксы б1лемш. Сешц елщ аузы тущыдан Kepi ащыны татыцкыраган, жамбасы жумсактан Kepi каттыны Ke6ipeK керген ел. Сондыцтан сен де, мына Дажымукан да ершкеннен салтанат ушш саргайып журген жоксыцдар. Мен сырттарьщнан не icTen жургендер!цд1, не ойлайтындарыцды шамалай- мын. Оз жемдер1цд1 ездерщ алып жейтшдер1це кез1м ж етедь Сондьщтан батамды бергеннен баска, айтар акыл, керсетер куш менде шамалы калды...— дед! Жушс. Ораз кымызды 6ip ж утты да, тостаганды жерге кой- ды. Атакты Цостэйке палуан айткан екен,— дед1 о л : — Ой, шырагым, ByKiHiK балаоы, кутлд еген д е сездщ ту- 6iH TycipeciK, батырльщ айтсач сенен аскан ер жок- А л эгэрда бар Б у м 6ip кунде елее, кемш улгеру мен1ц ко- лымнан келер-ау; ал мен елеем, м е т 6apiH жиылып 6ip кунде кемш улп р е алмайсычдар гой, деп корка- мын,— д е т ь Ж у рт Цостэйкешч айтканы келген екен деседь Цазган цаб!рдщ лахаты тар келш 6ip мэртаба оны к.айтадан к е н т п м ; онан кейш аягы сыймай ка- бырды уш мэртэба узартып казып, карацгы тускеннен кейш ж ерлеуд! к ел е й кунге калдырыпты-мыс. . Сол сиякты, й зд щ и п батацызбен 6ipre, айтар акыльщыз да, керсетер кайратыцыз да эл1 ушан дария, ол Кос- тэйкеден де зор. Онымыздшш коссак — й зд щ топ бас- тар таж1рибед1зге жетер ме, болмаса 6opiMi3fli4 акылы- 198

мыз — и зд щ алцалап айткан ж алгы з С9з1ц1зге гурар ма? 03ini3 айткан одыравдаган SMipniLnepfliK арсыз iciHe тиым салуга, атца MiHin эдкл сез айтуга жиын жасап жатыр деп есйдпс, ж олыцыз болсын. Ci3 басшы, 6i3 К.ОСШЫ,— дед! жас ж й хаж1ге сэл басын игендей ишарат ейп. I — 1мм... к,ымыз ini, шырагым, «ы м ы з ini,— дед! Ж уш с, ацырын гана сацалын жумсацтап 6ip сипап Ораз оныц ойланганын, 6ipaK тары да кемейшде сез калганын сездь Цымыз ciMipin жатып, ол да ойла- на туей. «Цажымуцаннын; ж уз шырайына Караганда орынды айткан сияктымын. Шрак жещл цолбалалык, сез болып картка цанагатсыз кершбесе» деп куджтен- fli ол, айткан сездерше аса кец1л1 толмай. • — Цылтиып ecin келе жатцан кек кулак тарыдай ана жас балаларга тэл!м-тэрбие берерлж, мына Цажы- мукан сиякты е й Tipi ж т т т е р г е акыл-енеге айтарлык, Ke6iMi3re ыстык жайда келецке болтан ешейл1м1зд1 1тал тусте мылтыкпен келш айдап к етй . Уш-терт кун eTTi, ушты-куйд1 хабарсыз кетй. Сол азаматымыздыц .жайын бклуге адам ж1берш ед1м, «камап, жауаптау |унпн Цы зы луйге асырып ж 1бершй» деген бугш й л ал- дым.. Ш угы л сиякты адамдар 6ip тайы жоралып, тес- кен тау е й п кетсе де, оны жар салып, адам аттанды- рып тауып алады. Тайы уш ш майдан Tiricin туруга бар. А л , менщ куайын дегешм азаматтык ар, жоктай- тыным ж урт cepKeci. Ел шауып батырлык керсетейш деген парьщсыз ж ел кеуделнс емес. «К ы з ы л ит, cem 6i- л ем ш !» деп Цожа Насреддин айткандай, болы ска: ■«Мен с е т бжемш, айдаттырып алган сенсщ, тауы п бе- ретш де сеныч. Цален ceHi4 жемр1чд1 алып, жел1цд! кескен жок. «Бармак кетерсеч — жудыры к бар, кам- >шы у т р с е ч — чада дайын» деген эдш талап едь BipaK iат жалынан устап MiHep кайрат кеткеннен соч топ бас- тап 6i3 уксата.алмаспыз. К еш н й жастардан он бес-жи- ырмасын ж iбepiп кана течд1к сурайын деп отырмын,— flefli карт. Сезд1ч жаксы арнамен басталып кеткешне, тунжыр дарттыч б1рден 6ipre серги тускенше, жас ж М т й ч акылды сезше ш т ей катты риза болып, K03i жайнап отырган Дажымукан, й зер леп ечсесш кетерш алды. Ж уке, мен 63i4ia6eH Kenicin Эбд1рахманды 1здеп тауып жен-жосык сурауга Кара Обага барып к ел г е т м - fli 63i4i3 Kepin отырсыз. Айналасын керм еййн кер- 19»