Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

ДеД1, суы? KipreH екеушщ тусшен шошып кеткен эйел. — Oinip унщ дь Эйтпесе... жумыс бар!— дед! Бе­ ла я оган курьлдеген дауыспен. Сейгп де бурышда cyfteyni турган дыльппты, орындыд устанде калган Беловтыц наганын жалма-жан Сорокага устата бердь 03i eni кезш Петровнадан алмастан 6ip аягын пеш жадтагы сэкй-е салып дызбен эцймелесетш адамдай изесше шынтагын суйеп турып далды. Адамныц ерши кейде езшен б и лж й з келденеч куш билеп кетед1. Димылы жай, сезге сарац, б1рад iciH ойлап штейтш ете сад офицер б ул ж олы квдрместен, ойланбастан уйге аса шапшац Kipin келдй О л оц жад босагага жадын турган ip i денел1 Сорокага да, canire аягын салып, тазесше суйенген, Tyci суыд, узын бойлы дара украинга да назарын аудармастан устелге таяу, e3i отырган орындыдда дарай барып, командымен дозгалган адамдай аягыныц уипмен айналып Kepi бу- рылды. Bip минуттей уадыт уны з еттк — Сендер ммсщдер? Не керек?— дед1 Белов жай салмадты унмен. — Сен езщ гамсщ? Тун нпшде тыныш жатдан де- ревняга отрядпен келш не жумысыц бар?— дед! Белан, сол йзесш е шынтагын суйеген куш мойнын бурып. Оныц уншде де, жуз!нде де суыд ызгар тутеп кет- кендей болды. Сэл ойланып, офицер: — Мен Войско ушметшщ буйрыгымен селолыд ж ердей шаруалардыц басы артыд ат-келйш фронтда шыгаруга мэжбур болып келд1м. Даз1р согыс кезец! болгандыдтан согыс тэрмб1 долданылып жатыр, отряд сол ушш. А л , хлопец, сен тэртш йздж жасама. Уммет- тщ аты ук!мет, оныц awipine дарауындагы жандар багынуга т т с . А н а жердег! даруды орнына доюларыц- ды сураймын,— дед!. Белан аягын сэшден Tycipin, басын к ет ер т алды. Оныц узын бойьцдеревняныц орта долды ушнщ тебесь не мол жетш йрелгендей кершдь — Мен Оралдыц губернялыд атдару комитет1н!ц атынан... Белан Myflipin далды... есжтен Парамонов пен 9бд!рахман жэне олардыц екшесш ала Довженко Kipin келдь — Айта бер, айта бер,— дед! Парамонов Беланга дарап. — ...Мен Оралдыц губерниялыд атдару комитетшщ яки совет ешметшщ атынан зацсыз турде ат пен азыд 50

енд!р!п, деревня тонап журген сен! устауга келд1м. Г^аруыц болса жаныцда, устелдщ устше са л !— дед1 ол. — Жок, жок. цолыцды кетер! Иван, сен езщ тшт калтасын,— деп Парамонов жалма-жан Kipice к етп де, Беланга Беловтыц калтасын каратты. Сойти де ол, Сорокага иек какты. — Ондай еы м ет жок,— бул бассыздыц... бунт...— дед! Белов колын артына кайырып ж1бер1п жаткан Сорокага. — Как нет! 1^алай жок;! М ше, шаруа мен жумыс- кер YKiMeTi: председатель — Парамонов. Комиссар — 9йтиев, член — Довженко М ихаил Матвеевич, красный командир — Иван Белан...— дед! Сорока оган турган- дарды жагалай керсетш, шындыгын дэлелдеген адам- Белов унм з калды. Ол Парамоновка кезш тоцтат- дан жок, тур!н эбден аныктап алайын деген адамша, колга туспей журген кэд!м п «комиссар Эйтиев» дейтш кара цазакка кадала карап калды. А л Парамонов ес!к ж ак^а бурылып, уйге к!рмей сенекте турган М арияга: — Bip солдатын ертш хорунжий келсш, Белов ша- кырып жатыр де, тез келсш !— дед!. 7 Саратан туннщ 6ip курмеуге ш *к к елеп н тусаудай- ак кез1 efli. Белов отрядыныц 6ipiH-6ipiHe коспай ап- сап еткенше кара кек аспан мен к°Цыр ж ердщ шыгыс беттег! туй!скен ж иеп саргыш тартып, кулан иектен!п калыпты. Бул тун! козш !лмеген тек кана Парамонов пен Эб- д1рахман бастаган 6ip топ адам емес-Ti. Бутш деревня болып дурл!пп сол тун! бесштеп жас баладан азген!ц басы жастыкка тимей шыккан. Басында ж урт сеске- Hin, карулы жандардыц ке.зше туспей уйд!-уйше бук- канмен, жеме-жемге келгенде шаруалар дурл1ге бас салып, ат кузетшдеп eKi солдатты кептеп ездер1 бай- лап алган-ды. Сол тун! бойы и зе букпеген журт «кандай екен, аты шулы офицерд! жарыкта 6ip Kopin алайыкшы» Дегендей туткындарды камаган уйд!ц TeniperiHe тац ата езшен e3i жиналып калды. BipaK о л уйде офицер жок едй Белов пен хорунжийд! солдаттарынан белек- теп Парамонов баска жерге каматкан болатын. SI

— Терентий, налай жуас па, мыналарыц? Отыр ма,— деп сурады Сорокадан 6ip нарт, тутнын солдат- тарды камаган шоланды иепмен керсетш. — Дидко1, сен нызыксыц. Ж уас болмаганда бай- лаулы солдаттар найда барады? Элде сен байлаган адамды кермедщ бе? Ванямен екеум1з фронтта фрей- тордыг да байлап алганбыз, бузаудан да жуас. Б^ап- шынна салып суйреп экелгенб1з,— дед1 Сорока цартца ешнэрсе бтлмейсщ дегендей кжэлаган унмен. — 1мм. К еп пе? — Цалай, кеп пе? — Санын сураймын. — Сайтанныц санындай,— деп Сорока он саусагын KepceTin 6ip буктеп жэне ушеуш посты. — 1мм. Б1рнатар адам екен. Атаман мен офицер! де бар шыгар?— дед1 таны да нарт, ежжтеп бэрш бйпп алуга тырысып. — Дидко нан сэби сияцты,— дед! Сорока карттьщ сурагына найран налган пшпнмен.— ОфицерФз сол­ дат болмайды, ал отряд болганнан кейш атамансыз болмайды. Офицер Белов жэне хорунжий Иванныц шоланында. Тагы да 6ip солдат бар _насында. -— 1мм, саны онныц устшде жэне алты де. — Тагы да eneyi нашып нети, дидко. — 1мм. Цалгандары найда барады? Тутнын устай- тын жер де жон ной. — Дидко, муны мен бишеймш. Б ул председатель- дщ мига жупртетш жумысы. Какпа алдындагы булардыц солдат пен офицер же- нш деп эцймесш Парамоновтар бел!п ж!бердь — Село азаматтары, ецбекш! шаруалар! Револю- циялыц комитет нарулы отряд жасацтап буржуйлар- дыц зорлыгына царсы куреске шыгуды манул тапты. Б угш тунде мына ездерщ бнлген-керген атышулы Бе­ лов офицерд! отрядымен цосып б1здщ жауынгер дру- жинамыз устап, тутцынга алды. Мунан былай нолда- гы бар дару, бар кушпен ан казак атамандарыныц 6ipfle-6ip солдатын деревня мацына ж олатпауга бел байладын- Ж алгы з б!здщ Богдановка емес, ана А ле к ­ сеевна, Долинка, Покатиловка, Федоровка селолары да цару устап царсы шыцпаншы. Онда да жауынгер дру- жиналар бар. Ан а Самар мен Саратовтан келе жатцан 1Д и д к о — атай 8 Ф р е й т о р — ефрейтор дегеш. S2

Кызы л Армия Орал елкесш босатканша цайрат етем!з деген саналы шаруалар мына 6i3flin дружинамызга жазыла берулерщ керек. Шаруаныц жер1 мен нанын, уш мен мулкш e3i коргамаса, баска ешшм кузетш турмайды. Мен сендерд1 кырагы болуга, нитей, тыста- гы ж ауга карсы туруга. Совет еюметше, оныц губер- ниялык аткару комитетше жэрдем етуге шакырамын, жолдастар! Жумысшы мен шаруаныц бостандык алу ушш 6ipiKKeH одагы жасасын!— дед! Парамонов, ер- Keri мен эйелк улкеш мен Kimici аралас топталып к ал­ ган 6ip кауым адамныц алдына шыга келш. Ол жиналыс ашып жатпады. Ж у рт теме бйпп ез- flepi де араласкан тунг! окиганы тушндеп, кыскаша гана мэл1м етть Село уетшде буд сек!лд! бурын-соцды болып кврме- •j ген окиганы эршм езшше угып, езшше багалап, езара I куб1рлес!п, сейлесш отырган турл! мшезд1 жандар I Парамонов сезше кулагын Tire калганмен, елем зш ун коса коймады. Б1ркатары TiriTi б ул сезд1 туешбей кал­ ган тэр!здендь Сорокамен сейлескен карт: ■ — 1мм. Ол дружина деген не нэрсе,— деп сурады. I Парамонов жауап бергенше болмай, топтыц imiHeH 6ipeyi: — Дружина деген согыска бел байлап, колына ■ кару алып шыккан адамдар. Мысалы, дед Елисей, сен .1 колыца мылтык устап казак Войскосына карсы шык- сац дружинник боласыц. Ж азыласыц ба?— дед! кеке- ‘ ciH унмен. — 1мм. Дружина эскермен согыса ма... Парамонов картка жауап берген адамныц кекесшш ацгарса да, байсалды турде толы к туеш ш беруге ты- рысты. — Дружина деген елдщ , халыцтыц басына ауыр кун туган кезде журттыц, Отанныц камы уш ш ж ауга карсы шыгатын колканат куш. Яки канаушы буржуа- зиямен куресетш мына ецбекнй шаруалардыц ©з ара- ; сынан шыккан отряды дружина деп аталады. Вуган кайратты, жшерлк саналы азаматтар жазылады. До- лыцыздан ж ауласу келмесе де, мына й з де дружинага тыгектес, кемектес бола аласыз. TyciHiKTi ме, карт? — дед! ол. Ж урт басын изеей. Кейб1реулер макулдаган ашык niKip бш д!рш : 53

— Эрине, мына офицер сияцты ат-келж, астык, ал- гандарга тыным салган ацыл болды. — Атсы зсы пы ры лы п калатын еднс, буларды тут- цындамаганда,— десть — Демек, б1здщ дружинаныц жумысшы мен ша- руаныц таптыц муддесш цоргаган ерлйт мацтаныш ic цой, жолдастар. Солай м а?— дед1 Парамонов кепнй- лйске царап. Бартца uiKi жауап берген адам: — Селоластар, ютщ тубше коз салу керек. Цызу усттнде келшиэ жумыс жасалды. Соцы ауыр согып журмесш, ойланыцдар. Мига салыцдар!— дедь — 1мм,— дед1 карт. BipaK ол да, басцалары да свйлеген адамды жацтап бас'изесе цалмады. Ke6i Парамоновтыц цасында тур- ган Довженкога царады. в й т к е т Довженкомен бул адамныц элденеше рет сходта niKip таласы болып, талай-талай цызу сезге барысканын бул тургандар жацсы бьлетш. Муныц Довженкога карсы екенш де кептен 6epi селолыцтар нитей ceain, 6ipax Довженконы ашыцтан ашыц жацтауга сескен1п журген-дь Кептен 6epi жасырын жумыспен селода турмай, атамандар кугынынан тайцацтап журген Довженко бугш ашык куреске шыццанын керген журт оган «сен не айтасыц? дегендей кезш Tirin efli. Довженко журттыц бул ниетш жаксы тусшдь Ол жаймен салмакты турде: — Савенко, сен ойыцды туптеген жоксыц гой. «Соцы ауыр согып ж урмесш» деп журтты сактандыр- ганыцды ашык айтсайшы. Bip селода турганнан кейш селолыцтар эбден TyciHCiH,— дед!. — М енщ ойым — журттыц бэршщ басында тур- ган ой,— дед1 Савенко ше-шала сейлеп. Bia момын шаруамыз. Bi3 казак та ем ес тз, ана сахара халцы киргиз да емесщз. Bie Ресейден кеппп келген крестьян- дар. Б!здщ жолымыз 6ip басца, эршмнщ ез и л е п бар. Б1здщ Т1лепг»пз согыс емес, согыскандарды жацтау емес. Bi3 ешшмге тимейм1з. А л , егер 6i3 ешшмге ти- месек — басцаныц да б1зде жумысы жок болады. Со­ лай ма, дед Елисей? Ойлану керек. Казак Войскосына карсы шыгып, 6i3 абырой ала алмаймыз. Милы жшгг- тер осыны мига салып эрльберл! козгауга мш дегй,— деп о л тамагын кенеп алып, Кислякца царады.— Кис- ляк, сен селоныц басщысы болып турсыц. Сен селога жауаптысыц. Солай болса сен ойлануыц керек. Казак Войскосы бугш кешке Богдаж ткага кылышы жарцыл- даган еш ж уздж демей-ац цояйын, 6ip ж уздш ж1берсе 54

б!з не ктейлйз? Сен не штеййч? Казактьщ нылышты цалай сДлтеййнш бигесщ бе? Иыгыньщ усйнде еш- KiMHiH жумыр басы налмайтынын сен ойлайсьщ ба? Алдымен сенin басыц ушады. Онан к е т н налганы- мыздыц басымыз ана Теречсайдыц тубшен жайлы орын табады. MiHe менщ ойым осы. М ына журттьщ бэршщ ойы осы,— дед! о л Кислякка падала тус!п. Кисляк ундемед!. Елисей нарт jcypcimn томен пара­ ды. Довженко тыпырши туст!. Ол Парамонов пен Эб- д1рахманга, сонан кейш эрейректе турган Беланга мойнын созып налгандай болды. — Жон, Савенко, сен дурыс сойлеп турган жон- сыч,— дед1 Довженко.— Сен Tepic сейлейсщ. Tepic сейлеййшчд! мына журттьщ 6opi бшедй Сен боска урей тугызасыц. Сешч ойыцша ап казактар ат сура- са — айдап экелш аттарымызды 6epyiMi3 керек пе? А т бергеннен кейш жумыс бйе ме? Жон. Асты н та беру керек. А т та, астын та Войско ук1мейне аз. Оган it тагы ж !й т керек. Фургон керек. К исляк, айтшы, чан- | ша ж !й т сурады тунде Белов?— дед! ол Кислякца бу- i рыльтп. — Цызметке жарайтын адамныч бэрш!ч Йз1м!н I сурады,— дед! Кисляк. — ...MiHe, ceHin ойъщша мен де, сен де, К исляк та, I12 ана Белан да, дед Елисейден баснамыз бэр!м!з тейсшен казактардыч орын назуга барамыз ба? Ж !й т й неге сурап жатнанын бьлейч бе? Олардыч аргы жагынан Чапай келе жатыр, Самардан 4-армия келе жатыр. I Казактар чайда тыгылуга б!лмей, хохолдарды топы- ран тясытып, наланыч айналасына траншея назуга г. жинап жатыр. Сешч niKipinnie атты казактардыч на- ! йарынан корнып, 6i3 ез KepiMiefli 03iMi3 назуга барман- j шымыз ба? Жон, Савенко, сешч Tepic айтып турга- ныч айдан анын. Сен норнантынна айдайсыч. Курес- j кер халынтыч ж!герш жасытасыч- М уньщ жарамай- j ды,— дед1 Довженко салманпен. Савенко даусын удете туей. — Довженко, ceHi кектемде науым болып предсе- I датель сайлады. Царсы болганымыз жон- TieriHfli 40- ■льща берд!к. Мьщты болсач сен сол науым берген й з- 1 riHfli неге устап тура алмадьщ? Казак уш мейнен сен . неге тыгылдьщ? Сен вз!ч баспаналап басна жерде иа- . шып жур1п, Кислякты неге бетке устайсьщ? Элде сешч жаныч басианыч жанынан нымбат па? Басцаларды . алга нарай итерш, казак нылышыньщ астына нарай

итермелеп езщ аман калмак боласыч, э? Сешч Tepi nepiHin турган хайлац Кислякка да, маган да, баскага да керек емес. М унан сен ештече шыгара алмайсыц. Сен селоны ертке, селолыцтарды 0 4 4 а усынасыч,— дед! айкайлап. Bip-eKi адам куб!рлеп Савенконыч сезш цостады. — Куцпчмен йреспе деген. Деревняга казак жуз- fliri келсе торгайды умаштаган кыргидай, ж ушм!зд! жулар. — Кудай баска бермесш. — Казак келсе сен ш ал, сен бала деп турмас, жап- пай кыркУ басталар,— десть — Селольщтар! К ур е с и ч aflici бар. Кектем мен KS3ipri жагдай 6ip емес. Кектемде атамандар куш ал- ды. А л кэз1р халы к армиясы куш алды. Данаушы алпауыт, помещиктерге кектемде он адам карсы шык- са, K33ip ж уз адам карсы шыгады. Ж урттыч санасы есть К еп карсы турса — казак атамандары мен ал- пауыттар ешнэрсе штей алмайды. Олар аз, 61з кеп- ni3,— дед! Довженко. — М уны ч 6api ж ел сез, кызыл сез,— дед1 Савенко. — М ешч айтып турганым шындык, Савенко. Ел тепе кару алса, жеч^лмейтш душпан жок. — Сешч KypeciH, басканы окка байлап, ез1ч аман калу. Муны сен элдекашан дэлелдегенс!ч- — Савенко, сен провокатордыч afliciH колданып турсыч- — Мен емес провокатор, Довженко, сен ез1чс1ц. Провокатор болмасач сен Кислякт1 бетке устамайсыч. Беланды ел1ртпейс1ч. Белан ic 1Стейд1. К исляк жауап беред1. Сен подпольщик болып кашып кетес!ч. Бугш кешке Оралдан казак ж узд М шыкса, о л сезс1з шыгады мына окигадан кей!н, сонда алдымен шмн1ч басын шабады? Алдымен Сороканыч, Беланньщ, Кислякйч, ана Науменконыч басын шабады. Колымен штеген солар: Сен оларды орга ж ыгуга KipicKeHi4fli 6i3 жаксы 6weMi3,— дед1 Савенко. Парамонов мойнын алга соза тусш, кос колын сермеп Довженконы да, Савенконы да Kepi итермеле- д1, e3i ineTKepipeK шыкты. — Токтачдар! — дед! о л дауыстап. — Савенко, сешч айтарьщ не сонда? Куреспеу керек пе? Мына ак- тардыч солдатын босатып коя беру керек пе? Сендер калай ойлайсычдар, жолдастар?— деп о л баскаларга карады. Ж у рт б!рнеше секунд унс!з калды. 56

— Ойланьщдар!— дед! тары да Парамонов.— Б ул Савенконыд ce3i дурыс соз емес. Бул вте зиянды сез, !• мига салычдар. — Сен заводына барып, сондагы заводшыларьщды yriTTe. Б ул жерде 6i3 турмыз. Сен ертец кетес1ц. Казак атаманы б1зден сурайды, 6i3fli атады. Кашып журген ceHi атпайды. Сен оныц долына туспейыц. Цолына тусет1н мына 6i3flep. Сондыцтан, жолдас комиссар, сен маган да, мына тургандарга да кожа емесыч. 03iMi3- ге кожа мына б1здерд1ч eeiMie. 03iMi3fli4 iciMiefli село болып мына вз1м1з iueineMi3. Солай ма, К исляк? Село- ластар, мен дурысын айтамын. Bi3 03iMi3 болып ойла- суымыз керек. А лты жылдык село мектебш б т р г е н , жиЬангер согысында Kiuii офицер шенше ие болып торт ж ыл удайы майданда болган, сауатты Савенконы селолык- тардыч Ke6i «б!лг1р адам» деп чурметтейтш. 9cipece оныч сезгерлш не, ninipiH дэлелд1 етш айтатын шебер- л т н е сауатсыз шаруалар аузын ашып цалатын. Осы жагдайды б ш п Эбд1рахман бул кеселд1 адамныч Tepic агымына бегет салмацшы болды. — Савенко жолдас, кэне ацылдасып керешкпп. Сен niKipi4Ai толыц айт. Не icTeftMie? Бэлздм 6i3Ai4> t мына революцияшыл комитетич iciHi4 Tepic жер1 бар ■ шыгар. М у м к т 6i3 ечбекш1 шаруалардыч муддесш чоргаймыз деп цате чадам басчан болармыз! Б1рач се- лоньщ бар атын, бар астырын, бар ж ! г т н ачтарга сы- пырып 6epin ж1берсек, б ул адамшылычча царсы, еч- бфкпйлерге карсы болмас па? Ертеч мына х алы ч аш- жалачаш, жан-жачтан шапчан жаудыц ж олында бос- ча чырылса — 61зд1ч азаматтыгымызга нусцан келмес пе ед1...— дей Cepin ёд1, Савенко оган да чарсы жекЬ f pin, ауыз сала бастады. — Мен киргиздардыч да не icTen жургенш б1ле- мш. Мысалы алыстан 1здемеймш. Ана Нысанов Эб1л- Ai алсам да жетедй Эб1л Kosip мына Бухар беттен орыс б1ткенд1 Keuiipin, бар жерд1 eeiHe чайырып алуга эре- , кет жасап жатыр. Киргиздар билш алып, ез ук1метш j чура чалса, 6i3re не штейтшш де жаксы тусшдж. Сон- I дычтан, очымысты киргиз, 6i3re, б1зд1ц iciMiere аралас- пачыз. Bis чоныстанган крестьяндармыз. Bi3 казак ук1метше де, киргиз ую метш е де чосылмаймыз. Bi3- ,ге ез орнымызда бейб1тшШк вм!р суру керек. М е т ц айтчаным TyciHiKTi шыгар, селолычтар!— дед! T0 4 ipe- . пне чарап чойып.

— Т усш ж п ,— деп жацындай ту ей Иван Белая,— 0 те TyciHiKTi! Б ул контрреволюция. Муны мен тугел туспдам. Сен, Савенко, контрреволюцияцды кврсетпе: ерепрек жасыр, эйтпесе... — Ацымац. Надан. Революция жоне контрреволю­ ция сенщ уш жылдан 6epi уйренгетц. Баска ceefli бш- мейсщ. — Не дейсщ? Сен контрик, тШ ц д! тартасыц ба? Буржуйларда галы м кеп. BipaK маган оныц путы 6ip тиын. CeHi мен кэз1р турган жерщде шауып тастайын... 1лгер1 умтыла тускен Беланды жолдастары цор- шай цалды. — Иван, сен цызба. Савенко эуелден агымга цар- сы. Дырсыц ж узедь Мейл1, ж узе берсш. Куш ида сен басцага ж умса,— дед1 Довженко арашалап. — Б ул ец зиянды niKip, жолдастар. Оцбаган nhcip Савенконыц niKipi. Есйдщдер ме: «Казак yKiMeTi де керек емес, киргиз у к ш е й де керек емес*,— дейдь Ма- ц ул солай болсын. А л , Совет угам ей керек пе Савен- кога? Ж ок, оран Совет у к ш е й де керек емес. «Bi3 кре- стьяндар, 6i3 ез алдымызга белек турамыз, euiKiMre де цосы лмаймы з»,— дейдь Осы дурыс па? Мунысы алдымен ейрш . О л Совет ую м ей н е косылмаса — бас- цага цосылады. Еш ммге цосылмай eui6ip адам ез бе- т1мен калмацшы емес. Б ул алдарцату, жацылдыру. Bi3 крестьяндар ез алдына белек турамыз дегеш де революцияны цой деген сезь Куреспе д е г е т . Контр­ революция деген мше осы. Ж урттыц бэрш 6ipi-6ipiHe айдап салып. Кислякца ана Довженконы, маган Бел- ланды, Эйтиевке б1здщ 6apiMi3fli царсы цоймакшы. 0нбейд1 б ул жщнен ешнэрсе! Бостандыцты 6i3re пат- ша да, бай да, кудай да алып бермейдь Оны бшесщ бе езщ , Савенко, сен?! Белан дурыс айтты, сен контр- революцияцды эрмен алып кет,— дед! Парамонов еж еттенщ трей сейлеп. — Деревня улкен, оныц ппшде шаруа кеп. BipaK шаруаныц 6api Савенконыц соцына емес, ана Совет .увдмейнщ соцына ередь Дару кетеруге жарайтын ер- кек Советй цолдауга мшдетй. А л , .едер эцпменщ бэр! мына цолга тускен офицер мен солдаттарды босату, босатпауга йрелсе, онда м е т ц айтарым: офицердщ яки Беловтыц цылыгы осы мацдагы Деревняга аян. Оны ж азалау керек. А л , солдаттарды «ещ и цайтып казак ж у з д т н е ж азылмаймыз* деген уэдесш алып босатуга мен царсы- емеспш,— дед1 Довженко.

— Мен де осыны жадтаймын,— дед! К и сляк — Довженко ceai эд1л. Басдалары бастарын изесй. — BipiH жазаладыц не, бэрш жазаладыц не, айыр- ма жод, бул отрядтыц 6spi де Войско ук ш етш щ адам- дары. «Солдаттарымды босатданыца да рахмет» деп, атаман алгыс айта доймас Довженкога. Ады мадтыц сезш еди1 дейсщ, уят емес пе. К исляк, соншама жас- да келген адамсыц,— дед! Савенко К и сл я к й жерлеп. Сейтй де ез ушне дарай ж уре бердь Атаманныц алгысын сен ал, Савенко, 6i3 оган мудтаж ем ес тз,— дед1 Белан айдайлап. ЕК1НШ1 ТАРАУ Тап сол кун! Ацдатыдан шыддан ж олаушылар Те- рекй деп улкен 6ip селоныц шейне TOHin келгенде cip- Kipen аджацбыр жауып е тй де, елйсйц бейндей бу- жырланып ж ол шацы шегш цела бердк Б1рад несер- леп жаумаса дад турмайтын домагай топырад сусы- нын да дандыра алмай ад шубар тартып ж атыр; эл- денеше рет жауса да бул сиядты ушыдтап бурккенге ецш де берер емес. Х аю м жацбыр тамшылаганнан-ад беркш доли н а алып, омырауын аша Tycin efli: т э т де Teric суланган жок, сонда да рахат ы лга л оныц тынысын кецеййп ж!бердц ж узше салдын леп тидц денесш ж ум сад са­ мая желшгендей болды, бойы ceprin, ойы врлей туей . Кунд1зп дапырыд ыстыд ауа бейне ыгысып, жыл- жып, дырга дарай асып бара жатдан сиядтанды... 0 з! атын дабыргага байлап, Бэйестщ Tepi-терсек салган арбасына мшш келе жатдан Цажы мудан: — Бул жадта да жадбыр жод екен гой 03i, жердщ дудылдануын-ай, ипркш! А н а 6ip булт бермен ойысса дандай квркем болар едд Бэке, э ?!— дед1, арда бетте- ri кесек дара бултты керсейп. — Кайда ойысса дейсщ? — Бермен дарай, дырга дарай деймш. — Ол ойыспайды. Оныц езнпц ж олы бар, Жайыд- ты жагалап тогайга одтын-одтын т е н т су буркш ке- тейн езен булты гой,— дед1 Бэйес Цажымудан кер- сеткен жадда мойын бурмай-ад жауап дайырып. 59

Булт жакка ат устшдеп XaniM де фарады. Оныц ойы алдагы селога тез1рек жетш дем алуда едк ер согып салыккан денеге тыныс беру — оган кол жет- пейтш арман сиядты болып келе жатцан. «0зен бул- ты » деген сез оны ойга калдырды, шынында да ас- панныц цубыла жагы шайдай ашыц, ал арка жак жар- тысы тепе торланып, жауынды кара булт тарам-та­ рам болып, Куйпщ ала жагынан ыгыскан куш алкал- ты, тогайлы, агашты Жайыктыц успмен Текеге ка­ рай темендеп барады. Ол лиш ен: «Даланыц булты Ty6iTTeHin жогары ущады да, тунерш 6ip жерге жннал- май тарап кетедь А л , мынау ше... Э, булт тек сызат- ты, дымкыл; сулы жерд! гана сагалайды екен гой! Будыц суга айналу зацы... Муны Бэйекец кайдан бше- fli? Ен салып койгандай «езен булты » дейдк Bapi тэ- ж!рибеден алынган... Шаруаныц бшмейтйп жок—» деп ойлайды. — Жайыктыц суы аздай-ак нак уетше жаууын карашы,— дед1 Цажымукан элдеюмге наразылык бш* д!ргендей Tepic карал. Эцпме сел узш ш Kerri де, кайтадан басталды. — Осы хохолдардыц бидайды кеп салатыны жа- уыны мол, eric шыкпай калмайды, жер1 жаксы бол- гандыктан-ау деп ойлаймын. Царашы, ана селеннщ куншыгыс жагы кез жеткнлз жалпак жаткан жайкал- ган бидай, 6i3flin Мыцшукыр мен Цое Обаныц eKi аралыгындагы акселеул1 кец дала сиякты,— дед1 тагы да Цажымукан: — Хохолдардыц бидайлы болатыны жалгыз жерЬ нщ жаксылыгынан гана емес, онда баска да мэн бар,— деп койды Бэйес улкен 6ip сыр ацгарткандай. Сейтт! де ол: — Ушнде бола койса жаксы болар едй— деп се­ леннщ батыс жак шетшдеп шеткер1рек турган уйге кез1н TiKTi. Булардыц бет алып келген селосы Орал каласынан жиырма бес-отыз шакырым жердеп орыс пен украиндыктар аралас туратын Буцар беттеп 6ip улкен деревня едь Бэйестщ кезш тжкен уйше келш ж олаушылар аттарыныц басын какпага да предй Бэйестщ «уйш де бола койса жаксы болар едЬ деп кудштенген Фроловскиш алдынан шыкты. Цаба са- калды, орта жастагы б ул кара Kici колында балтасы, алдына кенеп алжапкыш байлаган Kyfti куткен ада- мын карсылагандай кацпаны аша бердь — «Ж о лы болар ж ш ттщ жецгес1 алдынан шыга- 60

ды» деген рас, Карпич, сеш уйде ме, ж ок па деп eni ойлы болып келе жатыр ед!м,— дед! Бэйес арбадан туспестен ауланыц !нпне ене 6epin. — Аман, Махмедович, маржа сау, бала аман?— дед! кожайын цазадша амандык сурасып. — Ш ук!р. 0здер!ц де аман ба, цатын, бала-шага, мал-жан тепе амандык па, Карпич?! Кун ысып кётт!, мына жауын сендерге де сокпай кет т, о?! — Жацбыр аз, егш к у й т барады, Махмедович. Цалай сауда жаксы ма? Теке барасыц? — Иэ, Карпич, кала тыныштьщ па? — Тыныштык?! Тыныштык аулы алые...— дед! Фроловский, сочгы сезше улкен магына бергендей со- зып сейлеп. Оныц ун!нде де, ж узшде де элденеге на- лып, ренж!ген сарын байкалды.— Тыныштык болады, Махмедович, болады... А л ы е болса да болады. Аттарын догарып жолаушылар лапас астына ке- лечкеге байлады, сонсоч кожайынныч айтуымен уй- д1ч жанындагы caKire отырысты. Цажымукан калта- сынан кагазга ораган кургак насыбайдан болар-бол- мас шскей Tycin 6ipHeme рет ryuiKipin салды да, келе жуынуга KipicKeH Хак1мнен босаган кара ш эйнект алып колын жуды, мурнына су атып танауын тыч- кылдата ci46ipfli. Тыныштыктыч болуына кумэн келтрмейтш , 6ipaK бейб!тш !л!ктч ж олы киын гой деген ойын ныктаган- дай бул кеудел! келген палуан денел! Kici сочгы сез!н томен карап отырып айтты. Ол топырак арасынан ша- бак КУРТ !здегендей колына тускен KiuiKene жачка- мен жерд! шукылап, кайтадан жауып отырды да, сал- макпен: — Жачбыр аз болса да бидайдыч шыгымы жаксы. I^aeip дэн куйып сабагы узара бастады. BipaK соны уа- кытымен жиып алып, бастырып камбага салуга мур- са'берсе... Мына жак 6i3 сиякты мужыктарга жайлы болмай тур гой,— дед! ол, K03iH жерден алмастан иеп- мен Орал жакты мечзеп. Цажымукан бул адамды бурын керген жок ед1; «Егш еккен бай кара шекпендерд!ч 6ipi гой, cipa, Бэ- ' йесекечшч таные емес адамы жок. Цакпасын ашып карсы алуына Караганда, осы жактагы мимандос та- мырларыныч 6ipi болды» деп ойлады. XaKiM бул уй HeciH оз!нше сынап: «Байсалды, 6ip орныкты адам екен. Ke3i акылды адамныч K03i. Сез саптауын керд1ч бе! Тый кандай жатык! Орыс крестьяндарыньщ !ш1н- - 61

fleri 6ip Ke3i ашыгы болуы керек. Бул кеп нэрседен хабардар адам шыгар. Эбекецнщ «осы nicire 6ip со- гарсыцдар, MeHi 1здеседдер. Сол жен шлтер» деген! теин емес. Кез келген Kicini атамайды гой, революцио­ нер болмаса!» деп кесш -пш т. Y ii neci басы артыд сез айтпады, келгендерден шудылап ешнэрсе сурай доймады. Bipan Бэйес цуыс- тангандай, ертш экелген адамдарын таныстыруга асыдты. — Мына Kici,. Карпич, б!здщ ауылдыц 6ip балыд- шысы. Б1зде балыгы кеп кел бар гой, оны cis жадсы 6uieci3. Биыл осы соцгы кезде балыдшы кедейлер ар­ тель болып 6ipirin п р ш ш к етщ жатыр. Сол кпнкене артельдщ бастыгы, Цажымуцан дейтан Kici. Осы жац- да дарай туз 1здеп шыддан екен, жолда кездесш, осы- лай дарай, ыздшше ат шалдырайыд деп жэне мына ж т т л ч 6ip шаруасы болып... (о л XaniMfli керсети). Мен e3iM, баягы сол Tepi-терсек жинау жумысында- мын,— деп арбадагы илеушз, датдан дой тердлерше KeeiH TiKTi. — Ш аруага nasip не керегш б)лемш гой, Махме- дович, сабын, спичка, туз керек. К еп нэрсе жейспей- fli, ей, кеп нэрсе,— дед1 уй Heci. 03i 6ipHenie минут темен дарап отырды да, Бэйес- ке дарай: — Махмедович, ете р,эмр,1 борщ бар. Б1здщ эйел жазды куш ж ещ л болады деп окрошка жасайды. Кол- дан ашытдан квас. Окрошка да жадсы. Bipart, ез1м борщты суйемгн. Кэд1мп украинский борщ. Kaeip эйел эз1рлейдд— деп орнынан турегелдь Бурын борщ imin уйренбеген Кажымудан сыпайы- гершШ кпен шыжымдай урттап дайта-дайта тушшрш пысдырумен болды. Ол 6ip тарелке борщты тауыспас- тан, орталаП дана imin, устелдщ жиегше дарай тарел- кесш ысырып дойды. Туздаган капустамен араласты- рып дуырган дызгылт ецд1 етй о л «шошданий шыгар» деп ауыз да тиген жод. Бэйес пен Хаш м оныд бул сырын жадсы тусшсе де, уй иесшщ кедЪпне келер деп «Кажекеднщ кун rain басы ауырып отыр» деп жуып-шайган болды. 0здер1 Карповичтыц керсеткен сыйлыгына алгыс ай- тып, берген тамадты сарда ж ест. Тамадтан кейш сыртда шыгып, Бэйес Карпович- ты оцашалап, лапастыц астына шадырып алып эцйме- лесть Оган келген жумысын тура айта алмай. алыстан 62

орап, узак ацпмелеп, Орал цаласындагы болган жай- ларды баяндады; ел шпндеп алым-салыцтыц кебей- reHiH, журттыц оган наразы екенш айтты. А я гы н д а: — Маган Эбд1рахман Эйтиевке жолыру цажет ед1, ете дажет, Карпич. Ci3 MeHi сол KiciMeH кездесирсе- Hi3, мыц рахмет айтар ед1м, ызге,— дедь Карпович оныц жузше аса цадалмай анда-санда кез дырын салып тьщдады. Б1рац бшд!рмей оныц у т - I нен, сез1н1ц ыцгайынан сыр 1здегеидей болды. Бэйеси I ол бурыннан бше турса да, инабатты адам екенше Keai жете турса да, тартына жауап цатты. — Бэйес Махмедович, мен с е т жаксы бшемш. ' Сен сауда ictae жетш адамсыц. Акчуриндердщ 6api де I icKep, деловой шылер... Саган, маган сауда мен егш- : иплш жумысынан езге керек болмайды. Солай ма? Bi3 басцаны б1лмейм13, дурыс айтамын ба? М аган ца- ладан машина майын карастырарсыз, аса зэру боп турмын, дозарез керек, (о л алаканыныц цырымен са- гатын кесе сипады) Махмедович,— дедь Оныц сезшен Бэйеске «саудагерсщ саган сенуге болмас» деген ш к танытцандай ун байцалды. — Карпич, сен тултц уйры ц ц а салма. Мен Эбдь Ь рахман Эйтиевтщ досымын,— дед! Бэйес Карпович- I тщ цулагына таман ецкейе тусш. Ол сыбырлай сейле- Г fli, цацпа жацца жш-жш карады.— Оныц езш , болма- I са езш бьлетш адамды кездесирсец болады. Эбд!рахман мешц у т м д е болып, б!здщ ауылдан кеткетне ею жу- мадай-ац болды. Мен керек болсам Карпичке соц, сол i жерден бшесщ деген. Мектеп женшде ацылдасатын шаруа бар...— дед1 Бэйес. Бэйес те сацтыц етш, ацылдасар шаруасыныц шын . тур-TyciH ашпады. Карпович желкесш цасып, азырац ойланып тур- ды да: — Bi3 шаруашылыцтан басца еш н эрсет бшмей- Mi3, T94ipi айгац шын айтамын, Махмедович... Айт- цандай оныц осы селода m ici журген кеше. Петро, э, ; Петро! Bepi келнп,— деп цораныц тершде шетен дуал- дыц басына жайган ауды тараштап, жинастырып жат- цан баласын шацырды.— Петро, сен Аблаш каны кер- ген жоцсыц ба? Талдырмаштау келген бала ж т т экесше ж алт ца- рап, Бэйеске кудштене кез тастады да, цабагын тыр- • житты. 63

— Тать1, керген жоцпын-ау деймш... Иэ, керген ' жокпын,— дед!. Бэйес баланьщ жасырып, кемейше 6ip сыр буккен- дей босач жауап 6epre4i4 сезш чалды. — Керген шыгарсыч, Петро, Аблашканы керме- сеч басчасын керген^ч... — Тать, о л жогары кетт! гой... Б1з Малыш екеуми тунде оны... — Онда сен Малышты шачыр,— дед! Карпо- — Малышка мен мына жйчттщ ез!н epTin барсам болмас па, тать? Карпович баласыньщ б ул сезше ойланып чалды Да: — Танымайды гой... Дегенмен жарайды. EpTin бар. Сейлеспр...— дед!. Аздан кей!н булар eKimni деревняга кетт!. Бул деревня ж еп-сепз шачырым жер екен, Хашм мен Петро онда жеткенше ымырт жабылып чалды. Деревня ете алые болмаса да, Х ам м мен Петро узач журд!, ейткеш кек!лд1 ж1г!т тете журмей, i3 жа- чылдырган чояндай, селоны айналып екшпп жагынан шычты. XaKiM онан: — Неге алыстан орагытасыч, ана ж ол тете ед1 гой,— деп сурап ед1, Петро оган жауап чатпады. Ол ез деревнясынан шыччаннан бастап сызгырган енш сыз- гыра бердь «Элде менешбей ме, элде сейлесе бшмей ме? Дызыч ж ш т екен. KJapayra жап-жас сиячты, бет! уыздай. Kenini жалбырап тур. MiHeei де, журШ де баланьщ мшез! мен жур!с!. Бойы узын болганмен эл! жас шыгар. Орыс халчы тез есетш бойшач халыч Чой» деп ойлайды XaKiM оган кезпйч астымен чарап койып. XaKiM чалай ойласа да, аздап сез тартчысы келгп, очтын-очтын сурачтар берсе де, Петро онымен келген- ше сейлеспедй 1 здеп келе жатчан Малышыньщ KiM екенш де айтчан жоч- Э к есМ ч айтуына чараганда Малышты 9бд!рахманмен, болмаса жен б!лет!н басча 6ipeyiMeH кездест!ретш чазач шыгар деп ойлады X a­ KiM. Б ул 6ip хутор сиячты шагын гана деревня екен, езенге тачау, сайдьщ жагасына салынган, жиырма- отыз уй гана. Сай жачтагы шетк1 уйден асып Петро 1 Т а т ь — кеке деген! 64

екшип уйд!ч ашык жаткан ауласынан к е л т icipfli. Ол еспстен тез суцгш KeTin, 6ipHeine секундйч нншде кай- тадан шыцты. 1зшше eciKTeH Эш рдщ басы кершдЁ... 2 XaKiM 9шрмен цушацтасып катты-катты сушсм, дурысы: 9Mip аса цстык сиякты кершбедк ал, бурын ете самаркау амандасатын, кебшесе Элйрдщ найзадай ушты сездерше кулак; та шмейтш XaKiM, нелЬстен екеш белгаыз, б ул ж олы Эм1рд1 кушактаган куш- ж1- бермей узак, уацыт цысып турды, оныц бетше цадала Kaparf езгер к 1здегендей ущлд1: — взгерген жоксыч, тек аздап кунге кушчшреген- сщ.., Сендерд1 катты сагындым. Scipece ceHi сагындым, 9Mip, 6ipre жургенде адам (йлмейдг, ал б е л т ш кеткен- нен кейш жолдастын; зары етед1 екен... Сырласатын адам жок елде. Ой, сурама, оку, класс, жолдастар,. е клуб — бэр1 кезден 6ip-6ip ушты,— дед1 XaKiM ентаге, I еиж1рей сейлеп, оньщ ipi шецберл1 мурныныц улкен | танаулары ендей туей. Хашмнщ кезше сырт керш!с ; езгермегенмен Эм1рд1ч мшезк дулцы, кимылы, тшт1 ceei бурынгыдай емес-Ti: салмацты nimiH, жай цимыл пайда болган, сезге де анагурлым сарач жэне куакы ушцыр леб1зден салуалы niKip, ойлы сезге кешкен. Муны Хашм 6ipfleH ацгармады, ол кушагын жазып, 6ipan- чолын устаган куш ж1бермей туры п: — Неге ундёмейсЁц элде сагынган жоксыч ба?— дед1 ол тагы да Элпрдщ бетше уч5ле карап. I- 9м1рд1ч тура цараган мойылдай кара кездершде жалындаган 6ip ушкын пайда болды да, о л жолдасын ' «жасытпайын» деген адамша кезш темен бурып, отты жанарын аударып зкетть — Сен сейлесш деп турмын,— дед1 ол акырын гана, «елде жатыркап калган ба? 9лде экеснйч кайгы- сы ма?» деп ойлады XaKiM шпнен, жолдасыныц то- сыркап, 6ip нерсеге кам жегендей тш ш ш Kepin. — Мен сейлесем, ецг!ме кеп, 0Mip. Bip кун айт- сам таусылар емес. Еч бастысы: Эбекечд! 1здеп кел- д1м; о л 6i3fli4 елде болды... 9Mip «тсс!» деп сук колын шошайтты. Хашм оныч ж узш е карай калды; сез!н аяктама- ды. 9Mip 6ip HepceHi умытып калып таба алмай, не 6ip айтатын ceei аузына туспей турган адамша темен ка- рап ойланып турды да, XaKiMfli ертш келген Петрога:

— Петро, сен журе бер. М ет ц жолдасымды ерт1п екелгенще кептен кеп рахмет,— дедь Петро оган Tic жарып жауап та катцан жок, алгы- сына алгыс та айтцан жок, еш нэрсет кврмеген адам- ша, келген ieiMeH Kepi какпадан шыгып кегп. Аздан кейш о л акырындап кана бастап, деревняныц оцаша Кайырылыс кешесымагымен орыстыц «Тройка* деген енш сызгырып айтып бара жатты. Ауланы ц шш де Калган eKi жас ж т т сезд1 енд1 неден бастарын бишей тосыркаган куШ узак турып калды. «Ей, аллай, кэд1м- ri 0Mip! Б ул жерден кездеспремш деген ойым жок еда. взгерген жок, сол куш! Тек кана мшезше аздап са- бырлылык пайда болган. Эбд1рахманныц атын атат- паганы тусшшта... Квлденец к улак шалып калмасын дейтш шыгар...» ■— Ей, аллай!— деп Хашм акырындап кана тацда- йын пакты.— 9Mip, сеш мен б ул жерден кездеспремш деген ж ок ед1м. Ойыма да келмеген нэрсе. К,ызык екен- ау e3i... А л , жайыц калай? Б ул жерде не icTen журсщ? Онекец тыцдауга дайын. О л кул!мареп, 0Mipfli кайтадан кушадтай бастады. — Ж ур уйге, мен ceHi папаммен таныстырайын... Сен айткандайын таныссыц гой, былтыр кердщ... Жур, ж ур!— деп 0Mip Хакдмнщ свзше жауап кайтармастан оны колынан устап уйге карай жетектед1. «Папамы Heci? Тагы да 6ip баягыдай куацылык нэрсе ойлап кулд1решн деп ж ур м е ?»— деп ойлады XaKiM. Eneyi колдаскан куш жас балалардай кушак- тасып, тап-туйнактай жинацты гана келген орыс yiii- нщ кнпкене есМ не беттедь Булар eciK ашып, уйге eHin жайласканша кеше жактан Петроныц узш-узш сыз- гырган эш кулактарынан кеткен жоц. Уйге Kipe бергенде-ак Х аш м терезе жанында тур- ган Эгшрдщ окесш тани Kerri... А п дегеннен о л сасып, не дерш бкпмей, Мецдшерей- ге 6ip, 0м1рге 6ip карап табалдырыктан аса алмай турып цалды. 0ц1 де бузылып кетть влген адам... Казактар турап тастаган Мецджерей... Солай деп ecii- д! гой... XaKiM басындагы децгелек кара беркш алып гибадат уст!нде пНркеуге Kipin келш, не icTepiH бише- ген адамша, ек1-уш рет басын изеп калды. Сонан кешн — Ассалаумагалайкум !— дедк 66

Оныц ун! де ете ацырын жэне ете жаеып шыцты. Хаюмнщ шм екенш тани цоймаса да, оныц сасып цалганын байцап, Мецдшерей сезге айналдыруга Kipicri. — Уагалайкум ассалам. Саламат па, шырагым... Жогары шыц, жогары шьщ! У йдщ нагыз терш б1рден таба цою да циын, сонда да осылай царай етсец ша- таспайсыц,— дед1 Мецдшерей, e3i турган терезе жацты ыецзеп. Bipait; Х аш м олай ете цоймады. Ол есштен жылжып, Эм1р бурьЛган пеш жацца царай ыгысты. Пеш жанында аласа caKi тур, соган отыруга ыцгай- ланды. Белме in ii тар. Есштен шргенде сол цолда кшшене устел мен-б1р арцалы ecKi отыргыш тур. Мецдшерей алдында турган ж алгыз терезе сол устел жацта. А л , царсы 6iTey цабыргада усй н е керпе жапцан агаш кой­ ка кершедь Сырт KepiHiciHe, ауласына, iarreri пеш1нщ TypiHe царап уйд1 орыс уш десе де болгандай, еденыз жэне зшшдей керпе-кепшшке царап цазац уш десе де сыярлыц. «Папаммен таныстырайын дегеш рас болды. Сол гой... Сол м сш щ e3i. KafliMri Эм1рдщ экезд большевик Мецдшерей. бл ге ш е й р ш болганы ма? 9лде жацылыс 6ip оцига кездесй ме? Нанайын ба, нанбайын ба?..» Тацырцаган пшпнде, XaKiM онан кезш алган жсц. — Мен танымадым ба бул баланы. Сенщ э л п айта берейн жолдасыц емес пе, Элир?— дед1 Мецдшерей баласына бурылып. Y fi im i цара келецкелеу, шам ж агылмаган шац. Б1рац Мецдшерей мойынын бурганда, Х а м м оныц оц жац цулагыныц артынан б у й л мойнын, ж елкесш осып кеткен цамшыныц 1зшдей б!леуленш турган жуанды- гы бармацтай- узын цызыл тацбаны кез1 шалды. — Папа, сол — XaKiM Жушсов дейтш реальноеде оцыган жолдасым. Былтыр куздшуш керш едщ гой Текеде,— дед1 9м1р. — Мен де солай деп шамалап efliM. Ес1мнен шы- гып к ей п й бул баланыц ж узЬ Bip кергеннен есте цела бере ме!.. Былтыр жэне сен.ерйп келген кеп жМттер- ДЩ шйнде керд!м б1лем. Мецдшерей Хаш мге царап, сэл уацыт, еткен кун- 'дерд! еске туйргендей ойланып цалды. Хашмнщ басына да элдеб1р шым-шытырыц уаци- галар сапырылыса Kipin, ушы-циыры жоц буалдыр KepinicTep 6ipiHeH соц 6ipi елестей туей . О л цанша ты- 67

рысса да Мецджерейдщ кергенш, сезгенш ец болмаса шамамен де кез алдына келйрш , ойына ере алмады. в л Д1 деген Меддшерейдщ елмей налганы, 6ipaK ел1м аузынан далып кеп шыргалды уадигаларга кездеске- HiHe XaniM кумэн келйрген жод, ейткеш буган анау мойнындагы бшеудей Кызыл тыртык тачба, денесш бутшдей козгап мойнын оред бурып турган бул ш йнщ ауыр кимылы айгак та едь Bipan бул адам зорга на- нарлык, ем^рде шын кездес'кендштен гана кумэнйз се- нерлж тарихты Хак1м содынан — сол Kyui тунде жол- дасыныц аузынан есйдь.. ...Марттыц 27 куш Быковтардыд Kepuiici Иван А н ­ дреевич Гречко ат дамытыныд cerinin кеткен шужы- гын таспалап отыр едк Игнатты 1здеп терезеден дара- ган Марфаны ол байдаган жод-ты. Кез1лд1рт имен мурныныд над ушына д е й т ыгысып, жштжтей смо- лалы таспамен шужыдтыд сеплген жерш мудияттап дайыган, бар ынта-ж1гер1 дамытда ауган болатын. «BepiripeK болсын» деп ол сеплмеген жерш де сиреп- рек етш жермеп, кепке дешн дамытты енд1 дайтып жамамастай еткен. — ...Кектем жадын. А т куйль TeMip еабанныц TypeHi мен дылышы да шыддаулы. Цамыт, постромка да сай турганы жен. Иван Андреевич дедгелек шаруа- шылыдтыд бушрш орта Tycipin, ажарын сындырган емес. Ж ер уадытында жыртылып, тудым уадытында себшедй Эйел1 мен eKeyi niuieHfli де алдымен шауып, eriHfli де ешшмнен кейш жинаган емес. Цора-допсысы да кузге дешн майланып-сайланып, ат пен сиырдыд, шошданыд сарайлары да уй сиядты epi таза, epi жылы. Иван Андреевичтщ дужырасы да сыртынан дараганда жумыртдадай... 6м1ршде сезге сарад Иван Андреевич сход, жиылыс тугГл уй шйнде де п л беземейтш. Сей- леуге бос уадыты жод аттыц, сиырдыд, шошданыд ас- тын тазартып, шеп салып, жемдеп, жайластырганнан кешн де оган ic кеп. Ол ecKi кшз байпад ултарады, етш жамайды, тырнауыш, айыр, курек саптайды. Балтага, балгага дол далт еткенде б1рнеше басы артыд сап дайындап дояды. Бала жас, эйел уй шаруасында. 03i болмаса к!м icTep! Бугш де сол кектем дамы, басдасыныд 6apiH 6ip-

ыцгайлап, енд1 цамыт жамап, оны 6iTipin, жумысына насаттангандай, 6ip кетерщш п ш ш де отыр. — Иван Гречко, киш, жумыс бар,— дед1 Архип уйге Kipin келш. Иван Андреевич оныц цалай Kipin келгешн байца- май цалды, Архиптщ дыбысы да есйлген жоц. «Сырт- в;ы цацпа, iuiKi сенектщ тиеп салынган сияцты ед!» деп ойлады о л есштщ цац кезшде талтайып турып ал- ган тортбац Архипин; цызыл-таргыл кезше царап. — Танымай турсыц ба, неге ед1рейе цалдыц, цора- сынан уршкен саулыцтай,— дед1 Архип жуан дауыс- пен, Калашниковтар мен Песковтардыц октемдшше Гречко тугш сол мацдагы казактардыц 63flepi де цар- сылык, ете алмайтын. Оныц усйне Архип Песков арац iuiin келген, сузеген буцадай басын цисайтып талта­ йып турып алатыны — арац шшендей эдей. Мундай кезде о л цол да жумсайды, оньщ бул мшез! журттыц бэрше белгШ . — Сен судш йз хохол, 6i3 комиссарларды цамап жатцанда ушцде жасырынып отырасыц э ?— дед1 А р ­ хип курйлдеп.— Бол, тез! Цолыца... суймен ал! Иван Андреевич жалма-жан аягына кшз байпац, усйне шолац тонын кйдь Дайда баратынын, не штей- TiHiH о л сураган да жоц, сурауга шамасы да келмедк Басцалардай сез айтып, царсыласып, таласып керме- ген шаруа, царбалас уацытта Kipin целш дауыс котер- ген эг.пршшщ алдына тусщ журе бердь Уйден шыгып, ауладан суймен тауып алганнан KeiiiH Гречкога: — Анда, ж агага!— деп буйрыц берд1 Архип. Архиптщ царацгыда иек мецзеген жагына царай Иван Андреевич журш отырып селоныц шейне шыц- ты. Ямбулатов eeeHi Гречконыц уганен алые емес едц не бары жарты шацырымдай-ац жер-дй Нац жагага келгенде сол жац цолда, цыр басында царауытцан 6ip норсе кершдь Сол царауытцанга царай цолын сштеп Архип Песков: — Кердщ бе ананы? М е т ц шапцан комиссарым... Томен туе. Музды ой да, суйреп апарып суцйт жы- лымга, туешдщ бе? Цимылда, судш йз хохол... Жатцан адамныц м м екешн, цайдан келгешн, оны Архиптйц цалай шапцанын Иван Андреевич б!лген жоц, о л тек томен озенге ту ей де, алып келген суймен- мен Ямбулатовканыц цалыц музын царшылдата со- гып, жылым оя бастады. 0м1рде коп нэрсеш керген тэ-

нарибел! шаруа «суйреп апарып суцг1т жылымга* дегенде муздыц дай жер1 жука, алдымен соны ойла- ган. Цыс «а р калыцдау тусш, музы жукалау калатын 6ip шннщ кайрылысын ол б1рден тапты да, сол жерд! тесуге KipicTi. BipaK кысы узак эр! суык бул елкен!ц ж ука деген музы да аршынга жуык болатын. 0TKip суймеш eHflipe омырса да, Иван Андреевич капел!мде суга жете алмады. Ол 6ipa3 сокканнан кей1н бусанып кулашы жазыла туст!, 6ipaK жылым оя салу жец!л жумыс болмады. — 9 л ! де узак оясыц ба сен, хохол?— дед! тагы да Архип. Ол бул ж олы аса мукатпай, «суд1нс!з» деген сезд! коспады. — Оямын гой,— дед1 Иван Андреевич кум м ж ! дауыспен. ¥зак уакыт оятынын, элде тез 6iTeTiHiH о л эцгаме- леп турмады, топтап дызметыи жалдап, оларга кожа* йындыд етш у й р ет п калган Песковтар момын шаруа* ларга да, керш!лес деревняныц адамдарына да тецдж бермейтш. Ocipece Гречко сиякты дау-жанжалга бар- майтын жасданшад адамдарга дегенш icTeTin эдеттен- ген-д!. Гречколар кеп заманнан 6epi осы елкеде орын те- yin, байыргы халы д болып кетсе де, езгеге озбырлыд 1степ кермеген, ез ецбепмен гана жер-су байлыгына ремденген жандар едь Олардыц Tinri «х о х о л » аты Калмаган болатын, алдадашан казактар датарына до- рылып эскер есеб1нде болса да, бул жердеплер ез1нен ;6ip е л! болса да темен санайтын. Жасынан 6ip KiciMeH дарсыласып кермеген Иван ,Андреевич улкеннщ де, к!ш!нщ де айтданын штейтш 1кан-ды. Ocipece станица атаманы дызмет женшде жум- сайтын шабарман керек болса Гречконы жумсайды; дл ат керек болса — оныц атына ец 6ipiHmi кезек келе- да де турады. Атаманныц сынган дадпасы мен дираган арбасын да тузей салатын Гречко. ByriH елген комиссарды агызып ж!беруге шыддан мае Ар хи п п ц долына сол Иван Андревич Ш ить Сотдар будадай кез!нщ астымен сузе дарап гур1л- деп пермен еткен Архиптщ о л алдына Tycin емпецдей берд1 де, лэм-мим деместен суйменд! даз1р далыц муз- га бойлата согып жатыр. Оныц жылымды ойып, ел!к- r i агызып, буйрыдты eKi етпей орындап дайтатынына 70

Архип кумэнданган жод. Ол Дарьинок1ден буйрыд алып келген Захармен 6ipre большевик Быковтыц «iciH» аядтасуга асыдты. М уз ойган ецбегше далтасы- нан телейтш акысындай усынып Архип: — Иван, сен ана комиссар киргизд!ц шинелш ше- нпп ал. М уз астында ол шинельмз де тоцбайды. Керек десец eTiriH де аларсьщ,— деп, аягын аюша тецселе басып, Kepi кайтып Kerri. взен басына неге экелгенш Иван Андреевич жаца гана тусшгендей болды. «Комиссар? Киргиз!.. Жарам- сыз ic icTereH согылгандар. КУДайдан да дорыдпай- ды »,— дед1 ол imiHeH,— Быков долына Хуссе оны да елиред1 гой. Неше куннен 6epi и сш дайрап ж ур Ка- лашниковтар. Шршкен кйне ыждагатты шаруа далай да жылымды ойып 6iTipy ниетмен болды да, о л bud ойын туптемедЬ Цайдан келген киргиз комиссары, оны калай долга rycipfli деген сурадтар ойга б1рден келе де доймады. Кешке дарай кун едэу1р суытып, кущцз бет! Ж1б1- ген дар мен муз датып та улгерген. Bipait; Иван А н ­ дреевич суыдты сезген жод, суйменд1 6ip далыппен, бусанып алган Kyfii сога 6epfli. Узд ж ы з димылдап, е л ж кептелмей сыярлыд жылымды ойып болганнан кейш гана ол тоныныц туймесш агытты; ецсесш квтерщкЬ реп, демш алды, суйменге суйенш турып жан-жадда кезш салды. Сай uni терец. Б ул жерд!ц суы да мол. А л а дыстай селоныц малына жетш жатдан су. «М а л йнет1н, су алатын улкен ойыдтан темен болганмен б ул адам суйеп су тасыганша муз астында далады... М ал сезгшь Ocipece ат елш бар жерден су шшейдЬ А дам га да ауыр данды су...» деп ойлап о л басын шайдап турды да, влденен! 1здегендей жогары царады. взен устше твцкер1лген дысды аснанныц боз кум- 6e3i. Ecencia баягы квп жулдыз... А с л а н улкен дырман сиядты да, дус ж олы бейне 6ip курекпен ушырган бидайдыц жонданган уйшдйлндей, оныц дуйрыд жагы сушр дуйымшадтанып барып шашылып кеткен. Сонау дус жолыныц эрмен кеткен бас жагында Калмыков бар — Иван Андреевич туып-ескен жер1. Бержагы жалпад жатдан киргиз даласы. Киргиз дала- оымен кешш о л жас кезшде Цурманбай селосына ке- •nin орналасдан. Цурманбай киргиз ш пндеп орыс де- ревнясы. Орыс, киргиз араласып жатдан тамыр-та-

нысы мол жер. Ол сол жерлерд! кез алдына келйр!п 6ip оралып е тй де, киргиз комиссары жатдан жадда мойнын созды. М умкш сол жадтан келген киргиз ажалын осы жердей тапты ма?! Тём1рдазыд пен уркердщ алшадтыгына дарап Иван Андреевич жаздыц, дыстыц кейб1р сипаттарын бол- ж ал ететш, дарацгы тундерде жаз куш багытты, уа- дытты айыратын. Сол эдетшен даз1р де тем1рдазыцца карап «тун ортасы» деп ернш жыбырлатты. Ол дыр басына шыдданда шынында да село yen epi yHcis, api димылдаган жанныц дыбыры бипнбейтш ед1. Уйлердщ терезелершде жылтыраган шам жары- гы сирек, aperipeKTeri станица атаманыныц конторы жадтй гана жарыд бар; не аттыц, не адамныц Htypici Tapi3fli 6ip болмашы дыбыс дуладда шалынып, ол да кешi кпей жогалып кетт!. влш к е eKi-уш дадамдай далганда оныц дулагына е л й з гана ыдырсыган адамныц дыбысындай 6ip дыбыс шалынды да, ол кшт тура далды. Bip минуттай уадыт озды... Дыбыс енд! дайтып шыдпады. Сецсец беркшщ жиегш кетерщшреп дойып Иван Андреевич дулагын тосып тагы да 6ip минут демш шпне тартдан куШ, ди- мылсыз шаншылып далды. Y h де жод. Цыбыр да жод. О л жатдан адамга жадындай туей . «М ум кш емес. Ц ула д дателескеш ме?! Дыбыс болган кунде...» Жат­ дан адамга т е н т келш ецкейе туей . Адам етпеттеп туйп, дарга тумсыгын тыга, ш'аншыла дулаган, 6ip долы аста, 6ip долы созылган куш далыпты. Бас кшм1 6ip дадамдай жерде, сол жагында жатыр. Оц жагын- дагы дарауытдан 6ip шшкене затда уц Ш п едц оныц дарга шаншалып далган наган екенш айырды, наган оц долдан 6ip дарыстай жерде жатыр да, долдыц ала- даны жазылып кеткен, бш езтш е дейш ашыд. Сол ашыд жатдан бшезМ нен устап кетере тартып Иван Андреевич е л ш й шалдасынан салмадшы болды. Оныц ж узш керуге, дандай адам екенш байдауга тырысты. ¥стаган долы данга былганып, муздап датып далган, б!рад бш еп ж ылы сиядтанып кетта. Ол жалма-жан аударып шалдасынан салганда е л ж болар-болмас ыш- дынып дыбыс бердь.. О лж тщ Tipi екенш Гречко алгашды э лй з ыцырсы- ган дыбыс шыдданда-ад ceain efli, даз1р буган оныц Keai аныд ж етй. Ол шапшацдап жанында жатдан шошад тымадты жаралы жанныц басыныц астына жастыд етш салды да, кезше Tycin бетш даптап дал- 72

ган казакы дара 6eplKTi басына дурыстап кнпздд дол- дарын жендеп, аядтарын тузедь Ш инельдщ туймелер1 салулы, жагасы кетерул1 екен. «Tipuiin, адам болар- лы д жан ба, элде адтыд дем1 жадындаган ум ш п з Tipi е лж пе? деген ой келд1 оган. Кудйста eKi ушты ой оныд долын шала-жансар адамныд дойнына epiKcia япарды. Ж урек согып жатыр... Уш жылдай Герман согысында болып, талай диын- шмлыдты бастан KeuiipreH, талай eaiKTi жерлеп, та­ лай жаралы жанды суйреп, урыс ортшен Kepi алып шыддан Kspi солдаттьщ ж уреп елж1реп нети, аяныш ceeiMi билеп, далай да дутдару, rapin жанга кемек кор­ сету борышы oeiHeH oei жетектедь Далай апару керек? Ардалап тез ж ет тзе алар ма? Данын суртш, жарасын байлап, аузына сусын тамызбаса элс1рей бермей ме? Ол кеп ойланбай-ад уйге дарай ж упрдй Уйге жеткен- ше: дайда жатдызу керек, жарасын далай байлап, далай куту керек, бэршен де диыны — ж урт кезшен далай тасалау керек, о л 6ip мултпчн далдырмай му- дияттап жан-жагын эбден ойлап шыдты. — Тез, моншаньщ шамын жагып, iniiH сурт, есж- TeciriH дымта, пештщ тебесш дайтадан жап,— дед1 ол ейелше, есштен асыга KipreH бойы. Эйел1 ешнэрсеге тусшбей оныд ж узш е таддана дарап, аузын ашып далды. «Атам ан 6ip ж умыс тап- сырды ма? Моншаныд кереп не?..» — ...Тездет, датын, соцынан керссщ... Уадыт жод,— деп ол Kepi шыгып кета. Жарты сагаттай уадыт еткен шамада кйнкене бод шанага салып екелген жаралы адамды ерлЬзайыпты Гречколар моншага ю р пзд ь Can болганда, кеште тана e3flepi шомылган кйнкене л]Оншаньщ йш вл1 ыстыд екен. Астына палас тесел, басына жастыд ет!п шине- Л1Н салып жатдызып, б ую л мойын мен желкеш, бет- аузын жауып кеткен данды суртш тазартып, байлап, eci к1рмеген жаралыныд аузына спирт тамызды. Греч- коныд эскери флягы да, оныд шпнде «керек кунге» арнаган спнрй де сандыд тубшде жатыр екен. Ж ара­ лы жан б1раздан KeiiiH кезш ашты... Б ул Гречконыд тамыры Эбшдайыр Эйтиевтщ уИ н де элденеше рет кер- ген таныс адамы екен... Жумысты тиянадтап 6iTipin, жатдан кезде: Архип бШ п дойса басыца пэле келед1. Б у л се­ т и сорыда тап келген адам,— деп эйел1 уайым айта бастап едд оган Иван Гречко: 73

— Б тм ей д !. Бугш моншада тунейд!. Ертец тунде Аблаш каг. жетшзш беремш. М уз ойдым, e3i кордь Салмаганымды кайдан бшедк езеннщ астын тште ме? ¥йыцтай бер,— дед!. К еп уацыттан 6epi кермей iini пысып, кунде аузы- нан тастамайтын жолдасымен екеушщ оцпмесш бел- мей Мецджерей баласына «жарамды байлап бере цой* демедь 6ip цолымен бинтш eai шеппп, eei цайтадан орал байластырып жатты.. — ...Маган папамныц цасынан цыл ел1 шыгуга бол- майды. Жарасы ал1 жазылып бггкен жоц. Кердщ 6ё эне, e3i байлап жатцанын. А у р у болса да царап отыр- майды. Осы куш отряд уйымдастыру жумысын долга алып куш -туш соньщ камында уйыцтамайды, колым дорменшз, х ал!м нашар дел 6ip айтцан емес. «Мунан да жаман болуга мумкш едк буган да шуш рпйлж» дел жазып-сызып, келген ж Ы ттерге ацыл айтумен болады. Шынында ш уш рпйлж ! Ойбой, талай ауыр минуттер бастан e rri гой. Эбекец м е т Текеде патерше шацырып алып папамныц «елге н ш » есйрткендегйй айт... ой, менщ сол кундерде цур сулдем цалды гой... — Бьлем гой. — ...Аллай, сонан уйге келсем, адам нангысыз хикая. Цой, оны сезбен ж етшзш боларлыц емес. Ма- мамды мен: «Ж а й кунде жылап отыратын бос адам, цаз1р шашын жайып алдымнан шыгады гой » деп ой- ласам, «Айналай ы н Эм1ртай, эйтеу1р молда цайным жанын алып цалды экецнщ. Ой, цулыным, эйтпегенде ж еи м цалатын едщ! Воздагым! Ботам !» деп цушацтай ту ей . Алыстан-ац квцййм бузылып, 1штей цалтырап келген басым бацырып цоя берд1м. Мундай ащы жао кезден шыгып кермеген болар! Тусш геш м жод. Ма- мамныц соз! менщ домбьщцан миыма конган жоц, не айтданы цулагы м а жеткен жоц, encireH куш екси бер- д1м... «Цайтсш-ау, царгатайым, елед1 деп ойлаган го й » дейд1 мамам маган коса OKipin ж ылап турып. Не керек, ол к унг! менщ жайымды сен керсец, есщ шы­ гып кетер. Ш рак, сен ез басыца келмегенеш, туешбей- сщ гой. Ж эне оныц уетше б е л и л ! Онеке болгансын... — 0м!ржан, сен менщ тарихымды айтып отырсыц ба? О л узак эцпме, оны кой,— дед! Мецджерей ацыры екеушщ сезш бел!п. Сойти де Хашмге царап: — Шы- рагым, мунан да жаман болуы мумкш едь Бутан да 74

шуюр. Егерде Гречко сияцты адал жан тап келмеген- де, эбден к,иын болатын едь Эбден киын. Егерде кан­ цлер казактьщ 6ipi кез келсе кайтер ед1 — су тубш е ке- тер efliM. BapiMie де шаруаньщ баласымыз. Дуниеде шаруадан адамгер жан жок- 03iH бурын керупп ед1м, Абылкайырдан талай рет кой TepiciH алып кетш журу- nii efli 6ip шаруа орыс. Мен бурын оныц фамилиясын да б1лмейтшмш. А н а у куш 9б1лцайыр айтты бар уа- киганы. Гречко дейтш Требуханыц адамы екен. Ажа- лымныц жоцтыгына карай сол Эбйщайырдыч таны- сына тап келгешм жене Нургалидыц уйде болганы мундай кер1м болар ма! Оц карымныц сылып тастал- маган жер! жок, йппеген дэр1м де жок, акырында эй- Teyip ай жарым жатып Teyip болдым, шырагым. Мына иыгымды кетере алмаганым болмаса, ештеме емес. Топшы ciKipiMe закым келген бе калай, ей, 6ip цолсыз да адам iCKe жарай бередк ештеме емес,— дед! МецдЬ керей, козгалмайтын оч колыныч саусаксыз алаканын I ашып, жумгандай козгап отырып. Х ам м оныц 04 колыныч козгалмайтынын жэне сау- сактарыныч ycin Tycin калганын жача гана кердь Ол 6ipep сагат бурын Мечд1керейд1ч кисайычкыраган ба- I сы мен бьлеудей кызыл тачбалы мойный гана Kopin, ; ппшен аяп отыр едо. А л , оньщ ycin тускен молтак сау- сак орындарын байкаган да жок-ты. — Сен жешнде мен, шырагым, Дален учитель мен 6бд1рахманнан есйгенмш, жаксы бшемш, сыртьщнан каныкпын. Окыган, саналы ж ш т щ елш е кызмет eTyi — адамдык борышы. Революцияга араласып, оны колдау — сол борышычды аткару деген сез. Б у л када- мычды мен катты колдаймын...— дед1 аздан кешн Мечдшерей XaKiMre. Араларында болып бурын-сочды сыр, пШ рлерш бшмесе де, ез! баска окушылардан Kepi революционер- лерге кашыктау журсе де Хаш м Оралда Дмитриев пен Червяковтыч, Эбд1рахман мен Сакыпкерейд!ч аттарына кептен канык-ты. Эм1рден МечД1керейд1 де, шет-пуш- пактап есйген болатын, оньщ м езп лм з ел1мш жолда- сымен 6ipre азалаган-ды. Бул адамдардыч бэрш ол журттан аскан шешен, ер журект! каЬарман, тецдем . жок б1лг!р жандар деп тусшетш. Булардьщ ici екенш 6ipiHi4 коЛлнан келмейтш, iCTefi алмайтын ic деп ой- лайтын. «Алмагайып, екггалай, Kayni мол, KaTepi куш- - Ti ic» деп кейде ойлауга да коркатын. А л , Мецджерей- Д>4 « е л 1м аузынан кайтканын», адам нанбастай килы- 75

цилы кезецдер, мен ауыр бейнеттерд! басынан кеппр- reHiH ест1геннен кешн XaKiM бул адамды ете-мете дур- MeiTi, асдан кемецгер деп б1лд1. «Одыган саналы ж1пт... Революцияга араласып, оны долдау — борышыцды атдару. Бул дадамыцды мен датты долдаймын»,— дейдй Осылардыд датарына 1л1гуге жараганым ба? Оныц бойын не 6ip адам сипаттап болмайтын сез1м билеп дети. Ол Эбд1рахманды да, мына отырган улден KiciHi де душадтап, бетшен суйш алгысы келдь — Эбекец дайда, Kaeip?— дед1 о л не дерш бшмей кулЫиреп. — Эбекец бе? Эбекец...— деп Мецдшерей созып, жауап эз!рлегендей Myflipin далды.— Эбекец осында... жод... 6ip тапсырманы орьшдауга кети. Сенщ атыц Хак1м гой. Х ам м , сен дарагым, пэленше дайда, дай жерде жур, не iCTen ж ур деп сурама. Мундай жумысты адамныц iiui гана б!лш дойганы жадсы... Ол Х а т м н щ бетше дарап езу тартты. XaKiM басын изедь — Мен с е т мунан былай дарай «студент» десем, о'ган арланбайсыц ба? Б1зде осындай 6ip садтыд есе- бшде шын атын атамау эдей болады... XaniM тагы да барын изед!. — ...Эрине, даз1р емес, кейш.— Мецдшерей Хагам- ге енд1 шушлгендей пшпнмен ойлана дарады да: — Сендермен ауылдас та, болыстас та Kici емес, б1рад сен оны 6Liyiq керек, б!лмесец де атын есйген шыгарсыц. Сендердщ жагыцд1т. Адметше деййн 6ip белил! адам бар... — Кай Адметше? Мудамметшин бе?— дед1 Х а т м ж улып алгандай. — Тап езь Айттым гой, сен оны бдлуге тшсйсщ. Б е л гШ адам. — Ол 6i3re жадыи жиен. К ызы л нарлы Адметше. — 1мм. Т ш й жиен бе « з г е ? ! Кызыл нарлы. Аргы- мад жылдылы. Одымысты Адметше. Жиен болганы жадсы да, жаман да. Туган жиен бе? XaKiM цысылып далды. «Неге сурайды!.. Bip нэр- сеге... куд!ктене м е?..»— деп ойлады. Мецдшерей жагын сипап ойланыцдырап турды да: — Осы Адметше жоншде 6ip эцйме бШ н дайтсац далай болар даладан? Bapi6ip «далага барамын, мек- Te6iMfli керйм келеди дед1Ц гой. Ешюм тергеп-тексерш 76

журмес пе, калага барганыдды? Казак-орыстар катал жэне сак халык- XaniM басын изеп: — 0те жаксы. Б ш п кайтайын,— дедь — Ендеше, Хак!м, сен былай ет: сол а з д щ жиен Акметшец1з каз1р Текеде. Ногай м е ш о т щ тубшде naTepi бар, соны тауып ал. Жиенщмен- нагашысы есе- бшде «жакындык» м лмен сейлес. BipaK сак бол, eiu6ip сыр беруцп болма 6i3 жашнде. Акметше Жымпиты yid- MeTiniK подрядш тасып жур. Б ул ж блы аса кунды 6ip жук ж етмзш бермекнп. Сол ж ук не жук? Кай куш ка- ладан шыгады, кай жолмен журедк касында KiM бар, мше осыны б1лш кайту керек болып тур. Сен осыны ic- тей аласьщ ба? — Б ул жумыстьщ eui6ip киындыгы жок— — Киындыгы жок деуге болмас. BipaK колдан кел- мейт1н нэрсе емес.- XaKiM iuiiHeH балаша куанып кетм. «Тапсырма де­ ген осы сиякты болатын шыгар. Мен муны бупн-ак, ба- рып б1лш кайтайын. KemiKnecniH». — Мен бугш бар десещз, бугш барып б!лш кайта­ йын. BipaK Эбекевде 6ip шаруа бар едк.. Bi3 eiti-ym адамбыз осы жерге келген. О л Kicbiep кешн ауылга кайтуы керек. — Купил жумыс па?— деп сурады Мевдшерей. — Купия гой, эрине. BipaK с!зден жасыоатын ic емес. Ci3 де, Эбекец де 6ip... Мевдшерей басын изеп, костай туей . XaniM болган уакиганы сулулап айтып, эдем1 соз таддап жатпады. О л келген жумысын тез б т р у г е , Орал каласына барып кайтуды д а ж еделдетуге KipicTi. Шапшац сейлеп, сэл сезш щ аягын жутыцкырап: — С1з есиген сол Кален учительд! Досмукамбетов- тердщ карулы адамдары келш болыс кецсесше айдап Kerri. Ж урт оны Жымпитыга апарып турмеге камай- ды, соттайды деседь Мен! де устап едк 6ipaK... колда- рынан жырылып шыгып KeTTiM. Экем ж Ы т жннап жатыр, «калай да Календ! босатып аламын. Босатнаса болыстыц eaiH долга TycipeMin. А у ы л устЬш кунде ат ойнаттырып, ер азаматты токтыша ецгертш ж1беро алмаймын»,— дейдк MeHiMeH 6ipre б!здщ елд!ц балык- шылар артел!н баскарып журген 6ip ж Ш т келдк Ва- лыкшылар жане баска да ел ж т т т с р !: «Бут1н ел болып кетершем1з. Салык телемейм1з, жюгг бермейлпз. К «РУ

тапсак — карсы турысамыз» десед!. Осы жешнде не акыл айтар екен деп Эбекеде келш едйс,— дед!. Мецд1керейдщ кез жанары жайнап кетт!. — Тоцта, токта!— дед! ол Хам м ге жак,ындай ту- cin.— Календ! неге устайды, не айып тагады, оНы б!л- ген жоксыцдар ма,— деп сурады. ■— Эбекен жиналыс жасап сез сейлеген... Осыны ест!п: «Большевиктерге тшектес, сход ашты, угаметт! жамандап, ат пен жн4т жинауга карсы турды» деп старшина донесение 6epinri. — Бшемш, б!лем!н, Эбд1рахманныц сез сейлегенш. А л , «экем ж т т жинап жатыр» дейсщ ж1г1т жинала ма? Жиналса шамасы цанша болар? — Б1здщ ез аулымыздан кырык-елу адам атк,а мь недь Балыкшылар'мен тагы басцалар цосылса жузден артады рой. Дарагым-ау, манадан 6epi осындай эцпмевд! неге айтпадыц... Тоцта, б ул ойланатын жумыс. Бул ете магыналы жумыс... Сен, карагым, буг!н сол келген адамдарыцныц касында болшы. Ертец осы манда жи- налысымыз болады, соган келерсщ. Эм1рд! ж1берш мен eeiM хабар берермш. Эм1р, жолдасывды шыгарып сал,— дед! Мечдшерей. XaxiM кош айтысып шыгып Kerri. 4 1918 жылдык майы мен июнь айларында Саратов совета жасактаган Саратов, Тамбов, Пугачев, Ново- узень отрядтарынан куралган «ерекше армия» жене онан баска да толып жаткан карулы купггердщ бэр! Орал майданына аттандырылып, 4-армияныц коман­ дир! М. В. Фрунзеш ч карауына бер!лген ед!. Жене сол кузде жас К ызы л Армияньщ куппмен ак казактардьщ колындагы Астрахань, Пугачев, Симбирск, Самара, Казань калалары босатылып, айнала коршай бастаган жаудьщ iflKi каркыны бэсечдеген-дь Оныч устше Ед!л бойынан шыккан 6ip улкен отряд жер ушш курескен крестьяндар жене помещик-алпауыттардьи^ колында ж умыс штейтш батрактармен тобын кебейтш, 6ipTe- б1рте молайып, улгайып, согыс iciHe жет!ле бастаган куралды кушке айналран болатын. Ол кара шаруалар арасына аты кеб!рек жайылган, бас командир! де кара букараныч шпнен шыккан Чапаев отряды бола- 78

Сан жагынан кепт!г! 6ip полктей-ад болса да Чапа­ ев отряды жаз бойы Орал даласына уш рет тенш келш диян-кесю дыргын согыспек Жетшел-Жекендшд Ш и­ пов пен Тасдаланы алган едь Бул казак атты эскер корпусыныц командир! генерал Акутин дивизиялары- нан кейде epiKcie Kepi ineriHin, кейде полкш полюне доспай талдандап атамандар армиясына буйвдей тидй Сузеген буданы басы-кезше согып дорага тыддан адамдай, Чапаев Орал казактарын сол жаз ез губер- ниясыныц шетше шыгармай дойды. Б ул тыдсыру ек- niHi датты адтар эскерпйц ектем димылын су сепкен- дей басты да, Оралда болган ойраннан кешн цпшен тынып, куш-дуатын бойга жинаган жерс13, еусыз, мал- сыз, теддшыз, казак дамшысыныц астында ашынган халыдтыд аянбай алысуына дем бердь 0з!нен бурын алыстагы дуладда да: «Ш аруа баты­ ры !», «Кезс1з ер Чапай!» «Чапай жапырып келедИ» деп дацды жер жарган. Едш ерш далы д будара, жад- быр тшеп аспанга кезш-тшкен егшппдей кути . Чапай- дыц аты кеп елдщ жылы-жумсарын шайнамай сорып уйренген алпауыт купецтердщ, чинд! генералдар мен шекпенд! султандардыц урешн шындап ушыра бас- тады. Осындай кезде зд!лд!к, теддш !здеп ацсаган халыд- тыд дулагына жада армияныд жайын баяндауга, оныд датарын молайтуга, куреске уйретуге Петроград пен Мэскеуден, Саратов пен Самардан Орал елкесше наси- хатшылар агылды. Насихатшы революционерлер адтар туын иккен Орал даласына да, губернияныд байтад деревнялары мен ауылдарына да, «Х а н » ордасы мен казак жуздштершщ iniiHe де тары талданына дуйган суттей сщ!п жатты. Осылардыд 6ipi Терецсай тубегше кел!п крестьян- дардыд съез!н етойзген жас комиссар Андреев едь Жаэдыгун! еткен жасырын съездщ ж иналу тэрт1б! аса шебер болды. Жайыдтыд БерШ бетшде Тередсай тубеп жатыр, Б ул б!р еле!здеу жатдан шабындыгы мол кед алдап. .Терецсайдыд Жайыдда дуяр жер1 ол кунде ит мурыны еткнпз ж алпад жатдан дога, дыр бет! тал ескен тогай- лы д та, ал аргы жад — орман болатын. Он eKi орадшы тырна тсзбекпен улкен ж ылганыд бойын ек! рет оралып шыдданда кел-кес!р ж ерд! кул- П

теленген калыц швппен жауып салды. Ертечй кездеп квп шалгыныц дауысы туп-тунык ауаныц кезге Ш к- пеййн 6ip nepHeciH узш басып, узш басып кулакка шамырканарлык куцпрт шыцылды дыбыс куйып тур- гандай. Жылгадан нозж самал ecin жас шептщ калам- пыр исш ерге карай ысырып жайып бара жаткан сиякты. Жагымды дыбыс, суйймд1 Hie, квз тояттар- лык ал кара кек KopiHic шалгы ауырлыгын б1лд1рер Жылганы терйнпп рет оралганша оракшылардыц еч сочындагы кожайынныц алдында келе жаткан Цажымукан: «Осы кудай атканныц пш енш шауып беруге келд1м бе мен осында. Муныц aari сыбырлап журген улкен жиналысы кайда? Элде алдап бар ninie- HiH шапкызып алмакшы ма? Мына узындыгы ширек шакырым швпйч култе жолыныц 6ip жолы 6ip дыгал шемеле, к¥Дай бшед! мына жерд1н ез1нен туп-тура 6ip кебен туратын болды. Эй, пйркш-ай, осындай шабын- дык та 6ip колга тимей к°йдыч-ау! Еч шабынды деген 6i3fli4 Ханжуртымыз мынаныц ширегше де келмейдЫ деп ойлады. Артта келе жаткан кожайын ушне тускен конагы- ныч осы ойын сезген адамша, жалтактап жан-жагына карай бердь «Б улар неге кер1нбейд1? Эдеш шеб1мд1 шаптыра келген Kicinie, кел1сыз болар ейггете 6epyiM* деп: — А л , 6ip- токтай калып тем ей тартып алайык. Швлдеген яйпттер ана квастан кана-кана iinin алыч- дар. Элде азырак тамак жеп аламыз ба? А , осы да Tepic болмас,— дедь А лд ы токтап, арткылары алдьщгылардыч деч^не ж ейп шалгысын иыгына салып, айнала атырапка квз ж1бер1сш, 6ipi inrepi, 6ipi кешн келш он eKi адам алка- котан отырыса бастады. Е й кызып алган жастау ж М ттер eni бей албырап квасты турып ium , б1реулер! сояудай-сояудай екпе темекпп сэры кагазга шиыршык- тай шиырып, шымкай кек туйнд1 туйдектеп жутып, iuiiHeH оны бозгылдата ечш кашырып шыгарып жат- ты. Кажымукан K83iHi4 астымен журтка сыгалап ка- рап койып, коныштан алган насыбайын шым-шымдап шскеп койды. — Эне, тебелер1 KepiHe бастады. Бэсе, сагат оннан калмай жиналамыз десш едь— Фроловский калтасы- нан сагатын суырып: — Тура,— деп касындагы Ь^ажы- муканга керсетй.

Кажымуданныд багана келгеннен кезше тускен, ай- наласы догалы 6ip кшпрек айдында дурма ау салып журген балыдшылар, булар отыра берген кезде жагага шыгарып ауларын жайды. Олардыд api жайылымда ба- ладтарын белше дешн турген, долында шанышдысы бар уш-тврт адам ау жайгандарга жадындай бердь Осы кезде Жайыдтыц аргы бетшен eKi‘ дайыдда Minin он шадты Kiel 6epi етть Олардыд да долдарында айыр, тырнауыш бары к ер тд д 0зен жагасы мен сай долты- чгына, дыраттыц басы мен ж ы лга бойына 6ipiHflen жи- налган адам дарасы молая бастады. Жане осы кезде Ж аманберШ жагынан буда айда- ган ею аттылы тап осы дойнауга дарай беттеп деле жатты. Булкьлдеген eKi аттылы соцынан жете бергенде бексеш шемейген, сыптыгыр дуйрыд маубас дазады буда, басын булгап дойып алга дарай ж елш кетед1; нысана од атым жер озып барып дайта аяддайды; кейде ол дылгына enipin, топырадты шецгелдеп алып ладтырып-ладтырып ж!берш, деудес1н катере ж еле бул- кшдейдь 1 Тагы осы кезде жевдерш сыбанган, баладтары ту- р!лген eKi ж йтг езещц жагалап дармад салып келе жатты. Цажымудан оларды алыстан-ад таныды. Bipeyi XaKiM, дасындагысы булар тускен уйдщ Heci Фролов- скиймен кешшлйсте келш сыбырласып кеткен кйпкене дара жнтг, кэд1мгс оныд Малышка дейт!н1. Тунде XaKiM Цажымуданга: «Ертец улкен жиналыс болады, басшыларды сонда Kepin сейлесем1з. Ci3 ертемен мына уй иесшщ арбасына мшш тш ен ге шыгыцыз. Солай кел1стйс. Ш ел шабуга жалданган адам болыцыз, кел- денец журт сезбесш Бэкед ызд1 туз i3flen журген балык* шы flefli рой. Ш еи шапдан адыма туз аламын десещз болды» деген. — Эке-шешесшен жасырынып, ертемен балалар осылай дармад салуга KeTymi едь Булар да тап сондай екен. Айлашылын-ай ездершщ, ей, шайтандар-ай!— деп Дажымудан Хак1мдерге дарап куб1рлеп, басын шайдап дойды. Буда айдаган екеу келш булардыд жанына атта- рын тусаганда Кажымуданныд eci шы рып кете жаз- дады. — Эбеке! 9, 9беке!— деп о л орнынан ушып туреге- •л1п, аттан тускен Эбд1рахманныд долына жармасты.— Ойпырм-ай, взгерш KeTinci3 гой, Эбеке! Н агы з 6i3-

Д1Н кара сирак балыкшылар сиякты болыпсыз. Мэ, мынау 6i3Aiц... апайдыц баласы, жиен... Аман-есен бе, жиенжан. Мше кездесу керек болса!— дед1 ол Эбда- рахманныц жолдасына бурылып. Кажымуцан келген екеушщ аттарын тусасып, амак- дык сурасып, балаша куанып калды. Цажымукан сон- шама-ак, сейлескмя келш efli, 6ipaK Эбд!рахман сэлем- десш болып, yn-iimmu амандыгын. атуега сурады да. бегелместен, аргы беттен кайыкпен вткен адамдар тобына Kerri де, Дажымукан жуз1 таныс, сырттан жац- сы б!летш Оразбен эцпмелесе бастады. Кеппкпей екг адам бул «элдекалай кездескен» орак- шы, аушы, кармакшы, сиыршы, шеп жинаушыларды баска урып тугендегендей аралап щыгып, колмен мец- зеп сайдыц шине карай, жиды. Булар сайра эбден жиналып, алды отырып, арты орын тацдап, каумалай топтасцан кезде, оц жак колда- гы .талдыц, сай саеасындары калыч коганыц арасынан эскерше кишген карулы адамдар топ-тобымен, шыра келд!. Цажымуцан селт ете туей. «Шынымен-ак камап алраны ма? Журттыч жина- луы н ацдап журген1 ме? Осыншама жанды кызмет ус- тшде...» деген жаман ой келд! В;ажымуканра. — Булар KiM?— дед! о л сасканынан касындары Оразга карулы адамдарды керсетш. — Цажеке, карулысы да, карусызы да — бэр! де комитеттщ адамдары. Biaeci3- бе тецке^наи!» комитет дегенд! Цаз1р съезд болады. Соран жиналып. жатыр. Ci3 де келш й з рой. Шакырып па еда?— дед! о л Цажы- муканныц сасып калганын байкап. Дажымуканныц кецШ жайлана туей. — Е, бэсе! 0з1м де солай ойлап едам... Эбекецд! ia- деп келдш жумыспен. Осында, осы жерге кел!чдер де­ ген екен б!здщ Х а м м дейтш баладан. Соган келген!м... Апырм-ай, кызыц екен. К э д п т казакша далага жина- ла ма, квк шептщ уетше, ауылдагыдай? — Цажеке, ундемещз. Тьщдайыц. Дуп-дурыс айта- сыз, казакша кек шептщ уетше малдас к¥Рып отыра- мыз. Аспан асты кец, сай iini самая, api жуп-жумсак- Тар уйге жиналганнан осы жацеы емес пе?— дед1 Ораз Цажымуканды иыгынан устап к уле cumin койып. Сайды — клуб, кек орайды — орындык, тем п ет — мшбе ейп, шарулар съез! сол кезде осындай 6ip кец тукп1рде жиналып едь 82

К ун сэскеге' жетпей-ач ж ер-дуниет куйд1рш ж1бе- рет1н жаздыц 6ip ыстык; шагы еда. Лезде ач шачылтач- тана калган «ы р басынан ескен ж ел шоцтыц лебшдей, 6ipaK, ангары кеч Теречсайдыч inii epi жасач, api сая, оран басынан элдедайда жевдл екен. Ыстычча аса сыр бере чоймайтын жэне кунге кую- ге де онша бешм емес чара Кажымукан да .сайга тус- кенс1н кечтденш кетй. — Мгае рйхат, тап 6i3flin Ш алчардьщ сагасы сияч- ты екен, ш!ркш! Цощы бала, 6epi кел, мына жерге отырайыч,— дед! о л Хашмге uie6i калы чдау тепсецд! KepceTin. Сейтй де чонышынан чагазга ораган чургач насыбайын суырып алды. Оны чолыньщ ушымен ептеп чана шымшып алып танауына типзер-тийзбес 6ip туш- Kipin те чойды.— Ш алчардьщ сагасы сиячты екен деп мен саясын айтамын, жасач лебш. А л жер1 чайда, 6i3- fliH жерлерден мыч есе артьщ екен. Бала, сен байкай- оьщ ба, бул саланыч кез келген жер! шабындыч та, аяч бассач суы мелд1реген булач кершедК А л , чырлыгы тек чудай егшге жаратчан да чойган, таячпен шучып тучым сепсеч де 6ip жылдыч Hoperinfli аларлычтай. Жачсы жерд1 орыстар чайдан тауып алады десетш ! Ай-ай, яй!— деп басын шайчап чойды К|ажымучан. БШм1 жоч болса да ей Tipi, айналасындагы нэрсе- Ki ете ачгаргыш, eMipflin кунделпсй чыспагында эбден жырынды болып шыныччан Цажымучан «K03i ашыц* XaKiMre: — Мешч орысша онша шалымды емес е к е тм д ч ба­ ла, сен б1лейч гой, часымда отырып мына журттьщ не айтчанын тусшд1ре бер. Б у л маслихат-сиязда 6i3 есй- меген эчймелер айты лад* дед!ч, кэне, мен оны зердем жетсе TyciHin керейш. Елдегьлер Ж у м ек еч т ч epTericiH аузынан с!лекеш шубырып тычдайды, керген, б тгеш м - n.i мен де оларга баргансын шубыртып берейш. Первой алдымен мыналар чандай хат м д е р — соны кезшен й - □in айтып шычшы. Анау табан аудьщ кезше турмай- тын кек серке сиячты, шылтырычтай сап-сары орыс ба- ласы шм? Айналасындагы жандардыч 6api Kici керме- гендей соган кезш й г е чалыпты гой,— дедь — Самардан келген ж т !т кершедч сондагы бас ко- шандирд1ч жлберген адамы дейдь Осы 61зд1ч губерна- мызда чуралып жатчан чы зы л отрядтардыч басын 6i- ишйрш, кун1 ертеч Жайьщ елкесш деп бай алпауыт- тарга чарсы шыгаратын кершедь Тычдачыз, Цажеке, 83

мен оныц сезш na3ip асты мен устш, с е ю т мен уй рщ де калдырман тусшдорш отырайын,— дед! Хаюм. — БэрекелдП Орыстыц. ж ука сары баласы, солай жогарыдан келд1 де! Булар жас басынан 6apiH бш п туады-ау. Царашы, сияз аштырып, сез свйлеп, гаскер жннактап жургенш. 03i ауган жок, нагыз б^здщ Эййм магзум сиякты майысып тур екен. А л , ана к°лын сш- теп турган арык кара орыс ше? — Ойбай, ол нагыз улкен жетекни. Ец 6ipiHini бас- тык, сол... — Б^ойшы,— деп Цажымукан Хашмнщ сезш белш ж1бердь— Бастык деййн емес кой езш. Tepi илеуцп адам сиякты сумпиып тур, мойыны да жщйнке, Liirepi карай созылып к ей п й . Оц кезш неге акырайтады — агы бар емес пе? — Кажеке, бул 6ip кажырлы адам кершедь Фами- лиясын мен де жаца естдам. Нагыз кедейден шыккан, кедейдщ камын ойлайтын, тап мына ездерйуз сиякты жалшы-малшыларды, балыкшы-шаруаларды тецдшке ж етшзейн адам. Cia кайдан шамалап койдыцыз? Tepi илеуцп екен1 рас — Теке каласындагы заводтыц жу- мыскер1 дейдь Парамонов деййн Kici. Губернадагы КУрылган кедей ую м ей н щ басшысы... Цажымукан тацдангандай, Парамоновтыц ецюштеу келген кагылез денесше, е й жука ашац ецд1 жузше Карап отырып: «Ж ш ерл! адам шыгар eei. Bipeyfli кез- ге шукып алатындай-ак шуш лш , колын сермеп кояды. А л , анау солдаттардыц касынан келген шот мацдай кара KiM болды екен? Бкздщ Атацбелдщ Enieci сиякты узын жэне ыщрлц мыкты К¥Дай урган шыгар! Елу басы ма екен, ж уз басы ма екен?!» деп ойлады ол Бе- ланды Kepin. — А н а 0бд!рахман Эйтиевтщ оц жагында отырган Сакыпкерей Арганичев деййн белгШ революционер. А л , оныц цыр жагындагы мойынын тацып алган Мец- дшерей Ипмагамбетов — губерналыц советтщ мушеы, комиссар. Кектемде атты казактар оны цылышпен ту- рап тастаган жерШен й р Ш п кеткен. Нагашы, умытпа. Мецдшерей деййн осы, кэд1мй елш йршген больше­ вик,— дед1 Ораз Цажымуцанды иыгынан устап шай- цап цойып. — Турап тастаган жершен йрш геш цалай? — Bip жак мойнын, иыгын, тотнысын цьшыш ци- ып кеткен. BipaK аж алы жок болган соц елмей калган. Кемуге барган орыс шала-жансар жатцанын керш жа-

сырып шанага салып алып кеткен де, елш е экелш тастаган. Араласып журген таныс орыс болса керек, 6ipa« аты-женш айтпапты. —г Апырма-ай, гажап екен! Енд! бул Kici мыц жа- сар. Атты казактар не чылмайсыц деп шабады? — Большевиксщ, большевиктщ комиссарысыц деп шабады. Нагашы, сен бтм ей сщ бе ачтардыц цызылга еш екенш? Жумыскердч шаруаны, ж еим-ж еирд! цол- дайтындарды кызыл дейдь Мына осы жиналгандар- дьщ onpi кедейипл цызылдар. — Б1лемш, жиенжан, жацсы бшемш цызылдыц KiM екенш. А н а Эбекец б1здщ кез1м1зд1 ашып, оцымыз чайсы, солымыз кайсы танытып кетта гой, еркенщ ес- Kip. Эйтпесе цараны ак деп келген наданныц шпндега наданбайы 6i3 болатынбыз. Сол кез1м1зд1 ашцандычтан осы жерге келш отырганымыз. Сабаз-ай, Мецдшерей- дщ де цылышца туралып жypгeнi 6i3 ушш, кедей ушш!.. Жиенжан, э л п жогарыдан келген эскер адам- ныч солдаты кеп пе екен эйтеу1р? Ана, ж уча сары орыс Ж 1гтнщ деймш. — 9cKepi де кеп, каруы да жеткийкп, Кажеке, саспа, жетпеген жерш чолга чару алып мына ез1м1з толтырармыз, Солай емес пе, а?— дед1 Ораз кулш . Жиналыс басталып, басчарган адамдар ш-эрекетЬ не к е ц т де, Цажымучан орнынан чозгала туей . KepiHiM жерде кезге liau iin жагалай жатчан орыс чыстачтары мен шогыр-шогыр чонган чазач ауылдары мол Жайычтыц бул menTi-ericTi, сай-салалы кед алца- бы Кажымучанга улкен эсер етть Ол кешеден 6epi ун- fli, чимылды шыцылдаган базарлы ем!рдщ ортасына Tycin кеткендей болды. 9 cipece сырт чарауга жайбара- цат жатчан бул ецбекчор тубектщ терецшде бурчанган 6ip улкен тасчынныц сарыны есилгендей, элденеге чу- лачты айчара Typin, бьлект! мычтап сыбанган цалыц топтыц чаптап молайып келе жатчан чара чурымы кез­ ге елестеп кеткендей болды. Ж ер де, ел де, адам атау- лыныц 6opi де Teric чозгалып орнынан турып кеткен сияцтанды. Ол !шшен: «Мына Жайычтыц ж алпач жа- гасы Дуб1рлеген адам гой, айналайын! Кешеден 6epri керген орачшы, eriHmi, балыцшы, бал'ташы, малшы, жалшы, дегенщнщ 6api осында гой. Апырм-ау, бала- шагага дешн жур! Мынау б!зд1ц уйге тускен чожайын да эбден^чу екен. Апырм-ай, тук бьлмеген м е ш е атын -ж егт, айырын саптап, квасын алып, орагын кетерш •шшенге алды да шыцты! Б1здщ Танабайларды чулгана

деупп ед1 журт, калгана деп мыналарды айт! Эй, жа- райсыц, Эбд1рахманым! Осылай eTin мынау бет-беймен журген хальщтыц басын 6ipiKTipy аз жумыс емес. Бас- шы болсац осылай бол. Мынау да 6ip кайыс аяц, ка- далган жершен цан алган цайсар ж М т шыгар. Керд1ц бе Ty6iH Tecin ж1бергендей цолмен нуцып, сезбен шеге- леу1н...»— дед1 жиналысты ашып, кыска мел1мдеме бе- pin жаткан Парамоновна нарап. — Мен шамамен гана топшыламасам сезшщ тец жарысын уцпадым, Хашмжан,— деда о л Хаюмге. — Сабыр етйуз, Цажеке. Орыстардыч сезш казак- шалайтын йлмаш бар... Кажымуканныц шыдамай отырганын байнап, Ораз ацырындап туспццре бастады. — Мына м э ж ш с п бастап жатнан сол жачагы айт- нан Парамонов деген Kici. ЯСайынтыч аргы жак, берп жагынан жетшске таяу адам келдк мунын 6api посел- келш, ауылдын советтерд1ч мушелер! болган мужьщтар мен кедей назантар. Не 6api жиырма ж е й деревня, он еш ауылдан уэкшдер келдь Буржуйлар советтщ унш eniipeMie деп жанталасса да, жумысшы мен шаруаныч еркш туншынтыра алмайтынына бул жиналыс айгац. Ортага салатын мэсЬэлэм1з: Россиянын басна жерле- ршде нандай уанигалар болып жатыр, сонсоч б1здер- д1ч алдымызда не жумыс, не мшдет тур, мше, осыны ортага салып анылдасып аламыз,— дейдь Эз1рге айт- наны осы,— дед1 Ораз. Аздан кейш жаца мандала бешпет-шалбар киген кара бер ж й казак ж т т кекш! желб!реген жап-жао сары орыстыц сезш казакшалап берда. Б ул бала тэр1зд1 б ей уылжыган жас адам ете катты сейлеп еда. Цажы- мукан оныц, байгенщ алдымен келген денендей, агы- зып сейлеген с е з М ч 6ipiH де уга алмай, тек ж1цппке даусыныч унше уйып, аузына карап калган-ды. «А л - лау, адам да осындай куйындатып шапшач сейлейд1 екен. Мынаган жан Lnece алмас, шессе де угынып ул- гере алмас деп ойлаган. А л , naeip оны дакпа-дактап ep6ip ce3iH салмактагандай баптап баян еткен кара муртты, дембелше кара ж т т й ч сез саптауына мэз болды. — Казакшалап турган К урлеш й ч Мырзагалиыныч баласы, Ж езбуганьщ бойындагы Кутсиык. адамгерпи- Hiri мол акылды ж1йт,— деп Ораз оньщ кулагына сы- быр erri. — Бэсе, сорлы KiciHiK баласы болмас деп ед1м ез1м 86

де. Атадты адамныц баласы де кедейш!л болады екен гой,— дед1 Цажымуцан. — Тыцда, нагашы. Куш экесш танымайды деп, едшдж 1здеген саналы жандардыц талайын керерсщ, дуй бай, дуй жарлы болсын. «...Самардагы долбасыныц ж1берген мына алдары- дызда турган жас ж1г1т магыналы сезш щ аягын былай туйд1: революция тасдыны жагага сырып шыгарып тастаган шеп-шелендей — мына Орал даласы мен те- менг1 Орал’ елкесШде ад генерал мен казак атаманда- ры 6ip гана ушнд1 кец-додырдай болып далды. Россия- ныц жумыскерлер1 мен дара шаруалары буларды ке- шиспей айырлап Жайыцтыц арнасына ладтырып -агызып ж1бередь BipaK бул кептщ жумысы, мына ci3 бен б1здщ дажымай дайрат керсетш кун демей, тун демей димылдайтын азаматтыд борышымыз. К еп жу- мыс ютепсщдер: кеп деревняларда, коммунист партия- сыныц ячейкелерш цурыпсывдар. Мунан бурын Бог- дановка ецбекхшлер съезш етю зш сщ дер; ды зы л отряд- тыц топтарын жасадтапсыддар. Б ул кеп жумыс. Hri- л п я ! жумыс. Б1рад бул ani ж еткШ км з. 0здершДз ойла- цыздаршы, Орынбор мен Оралдыц eKi арасында гана алпыстан аса ipi деревня барын ез кез1ммен керш кел- fliM. Ip i деревнялар. Bip-6ipiHfle мывдаган уйлер1 бар селолар кеп. Сол алпыстай селоныц ердайсысынан дырыд-елу адамнан долга дурал алып шыгып, ж ауга дарсы турса, атаман Мартыновтыц алты полкше eni6ip кеяденец жэрдемыз ездерщ де тетеп бере алар едпцз- дер. Ам а л не, отрядтарьщыз э л ! аз жене пышырап, бес- тен-оннан белшш , 6ip жерге басын доса алмай журген кершедь Жэне кездерщ1зге айта кететш нэрсе: ете жайбарадат жатырсыцдар. Курес дызбаган. Ж а у жа- гасын млю лемей бос дойгансыцдар, туысдандар. 0зен- нщ eKi бетшде де атаман адамдары бшгенш iCTen жур, оныц алдына шыгып, кесе келденец тура далган жан жод. Елдщ атын алып, астыгын сыпырып, ар б а-к ел т н жиып, дуда тусе келген адамдай келбецдеп журген ка- зактар. Ан а бузыд атаманныц кунэкар басы алда да- шан дар агашын кексеп тур. Оны халы д сотыныц алды­ на жугшд!рмей тыньпнтыд жод. А л , б ул дарап отырып дана б т р е т !н жумыс емес, туысдандар. KiMHen дор- дасыддар, айтшы? Ертец Самар мен Саратовтан, Казан мен Орынбордан дозгалатын кеп ескерге кемек пен дайындыд ici eni жетшлшта емес. Атаман адамдарын 1штен шалып, жолын кесш, эрекетш бузып, ж угш тар- 87

тып алып, карусыздандырып айнала куалап манга жуытпау керек емес пе?! Касцыр аулаганда, журт бо- лы п камалап, буктырмай айнала нуып берекесж ал- маушы ма efli ачныч! Бул да сондай гой, онан да жа- ман, зиянды жырткыш. Зиянды жыртчышты деревня- дан ит чосып шыгарып салмасач бола ма? Кетерше- TiH, сиькшейн уачыт ж етй, агайындар. Таптык сана- сы оянгап кажырлы ечбекиллер актык айчасча аян- бай аттанайьщ! Бостандыч, бачыт кектен келмейдь 6з1м1з жасаймыз оны. Жец1мпаз Кызыл гвардиямыз жасайды. А л , сол Кызыл гвардия мына eaiMis. Точке- pic гвардиясыньщ катары молайып, оркендей туссш, жолдастар! У р а !*— деп уран тастады шешен ж ш т,— дед1 казакшалаган Мырзагалиев. Казакшалаган б ул coei жатык суйк1мд1 адамга Ка- жымукан катты риза болып кейп орнынан ушып тура келдк 6ip-eKi рет колын да шапалактап калды. Б ул от- Kip соз ана сары баланыч coei емес, мына кара торы всем ж М ттщ coei сиякты кершдь Ол кобалжыган усй- не кобалжи туей. «Жайбаракат жаткан 6i3 гой. Biere айтып тур гой муны. Мына Жайыктыч жагасындагы халыктардай жатпай-турмай эрекет жасай берсек — Эбекечшч айткан ез бшпгш ез колымызга алдакашан алып кояр едш. А й , 6i3 жайбасармыз. Эмэнда артта журем1з. Асыкпаймыз. Кердщ б е ? »— деп екшгендей болды ол. Сейтй де й лм аш казачка карап турып: — Дурыс айтасыц. Bi3 э л 1 жайбаракат жатырмыз. 0 a i й п й бугып отырмыз. Bipey «эй т!» десе шошып ке- тем1з. Ж ок, агайын, енд! турамыз. ЕндЦ 6i3 де козга- ламыз. Мына мен 03iM бастап козгаламын. К аРУ бере- йцдер гой, эйтеу1р !— дед1 айкайлап. Шеттен келген Андреев Кажымуканнан кезш алмай карап калды. Оньщ не сейлегенш касындагы Эбд1рах- маннан сурады. А л , аздан кешн Мырзагалиев орнынан кайтадан турып Кажымуканныч сезш орысшалап кеп­ ке жетк1зд! де, оны тейс костаган халык тус-тустан кол шапалактап айкайлап ж1берд1. — Б ул Kici балыкшылар артелшен келген, алыстан келген ецбекпп,— деп Эбд1рахман Typerinin колын урып турып калды, ал Андреев ж упрш кел1п Кажы­ муканныч колын алды. Ж ок жерден журттыч 6api назар аударганга, acipe- се, жогарыдан келген мына жас ж!гатйц колын кысып курмет етк етн е Кажымукан катты сасып калды. Ол не кыларын б!лмей езу тартып жан-жагына жалтактап ка-

раумен болды. Дажымуканньщ мейлшше кунге кушп, желге жарылган кара кайыс ж узк уысына зорга сыяр- лыц деюр ipi саусацтары, тарамыс элд! деней, етйз шыкшыты жайылып, езу тартцанда ацсита калган аккаладай TicTepi, кезш щ айналасындагы мэз болып жиырылган ж ука кыртысы, калткысыз шырайы А н ­ дреевич кез алдына кырдыч ецбей еш, тузы сор кеп ечбекнис1н1ч бала мшезд1 батыл кейпш алып келгендей болды. BipHeme адам сез сейлеуге руксат сурап ойындагы шюрлерш айтты. Цажымукан олардыц iuiiHeH 96flipax- ман мен Парамоновтыц айткандарына езгеше кулак койды, бар ынтасын салып тьщдады. KofliMri езппч. бу­ рый элденеше рет сейлесш, талай эцпмесш канбай тыч- даган 9бд1рахман журт алдына куреске шыккан пал-' уандардай кершдь Оныч ce3i езгеше сешмдк езше e3i палуан адамныц бар нэрсеш кезге керсетш, колга устатып тургандай айцын. Ж эне кебшесе Цажымуканды баскаларга у л й етш сейледк Б ул жай Цажымуканды тш и елж!ретш ж 1берд1. Эбд1рахман: «Ж умыстыч баяу ж урш жатканы шын. Ж а у б1зден влдекайда ыждагатты, элдекайда шапшац кимылдап, KyrniH тез жинап алды. Б1зд1 ес жинатпай есечйретш тастауга тырысты. Тэждеибеы мол, 6LniMi тереч, icKe алгыр, сезге шешен Дмитриев сиякты 6ip топ несем, серкелер1м1зд1 карачгы уйге камап, 6ip катарын табан- да атып, асып ж!бергеннен кейш де атаманныц адам- дары айнала коршап алып бой жаздыртып, бас кетерт- педь KyHi-TyHi деревня б й к е н т ч шйнде де, сыртында да карулы отрядтар кузетш ieiMisAi ачдып ж ур. Бай- шыл-буржуазияшыл окыгандар сезш де, куралын да 6i3fli жамандап, 6i3fli куртуга жумсап жатыр. Осындай айнала коршау киын-кыстау кезечде калы ч ечбекпп- Hi4 таптык санасын ояттык- Куреспплер тобын жасак- тадык- Бул акталу да емес, мактану да емес. Б ул шын iCTiK айкын бейнесь А н а отырган Моисей К исляк шаруа адам, окымаган жан. BipaK болганынша адал, iuiKi и л е й жумысшы мен ечбем ш шаруаныц устем болуы жагында. Ешк1м сурамай-ак К исляк жаудыц кезшен e3iMi3fli де, iciMiefli де тасалап калды. А л , ана .отырган Кажымукан Ж анйлеуов деген кедей сонау алыстагы Шалкардан осында 6i3fli iaflen келген. Bi3fli .емес, коммунист партиясын, совет ушметш 1здеп кел­ ген. Старшиндар мен болыстарга карсы бас кетерш

жатырмыз, дандай адыл, дандай куш кемек корсете- йддер деп келген. Мше, бул далы д шаруаныц куреске шыдданына айгад. Булар ж алгыз емес, кеп. Осы кептщ басын жана гана дурап алдыд, жолдастар. Мына жиналыс та сол бас дураганымыздыд кернекй д эл е л ь..»— дедп А л Парамоновтыц сеашщ аяд жагы Кажымуданныд ду- лагын жарып еткендей болды : — ...Кажымудан сиядты сахараныд пролетариат- тары куреске тепе кетерйлгеннен кешн бурж'уйлардыц кун1 санаулы далды дей бер! Солай ма, жолдастар?! Солай, санаулы! 1ске кешщдер, жолдастар! К|аз1рден бастап, ертецнен бастап колга дурал устап ад атаман- дарга дарсы аттаныцдар! TyciHiKTi ме, жолдастар! Tyci- HiKTi! Цаулыны осылай деп аламыз!— дед1 жудыры- гын кетерш, мойнын inrepi дарай соза туеш. Сейлеуш1лердщ рухы теп-тейс осы сиядты кетер!цк1 болды да, жасырын съезд даулысына: «Жайыдтыц ем бейндей букГп деревнялар мен ауылдардыц саналы ед- бешшлерш съезд атынан Цызыл Гвардия датарына жа- зы луга шадырамыз! Март айыныц шпнде жалпы губерниялыд съезде сайланган Орал совей — б1здщ жауынгер штабымыз. Саяси у й т жумысын, эскер дурастырып оны басдару iciH сол штабда, яки Совдепйц бар мушелерше тапсы- рамыз деп жазды. 5 Сэске кезшдей Терецсайдыц 1шше жиналганындай ж урт 6ipiHflen бет-беймен бйдармей тарап кетй де. Хак1м де Эм1рмен 6ipre Меддшерейдщ кшшене пэтерЬ не оралган ед1. — К екем ceHi шадырып жатыр,— дед1 Эм1р Хам м - ге, ушне алдымен esi Kipin шыгып. Кунд1з терезей тас жабыд дужырадай белмеге Ki­ pin келгенде Х а м м ер ж й з селт ете далды : уйде Пара­ монов пен Эбд1рахман отыр... дысылмасын деген болуы керек,— eKeyi де м рген жас жшггке назарын аударган жод, жайбарадат далыпта сыбырлап сейлеп, елденен1 оц йм елейп отыра 6epfli; й п й Хам м м ен ici жод адам сиядты Эбд1рахман жабыд терезеге дарап ойын жинад- тагандай сэл муд1рш далЫп, дайтадан эцймелеседь Bi- рад олардыц б ул уйге далай тез келш далганын, не

женшде Ky6ipnecin отырганын Х ам м бшген жоц. О л тек «не дер екен!» деп Мечдшере{адч леб1зш тосты. деш е ,кеш жене бугш тацертецпдей 6ip жац колы- мен иыгын икеммз суйреп, жай димылмен аягын цина- лып басып журген Мечдшерей цаз1р колды-аяцтай балаша зырылдап тур. Ол Х атм д 1 к,олынан устап ceKi- ге отыргызып, аса ьщыласты рай керсетть — Шырагым, саган штаб атынан тапсырма берейш деп шацырттым. Ол тапсырманыц шет жагасын тунде езщ естдач де. Сен, XaKiM, курескен адамды к ер гет ч бар ма? Эрине, злденеше рет кердщ. Tinm езщ де кур- бы-цурдастарьщмен талай алысцан шыгарсьщ. Уйткеш жасында алыспаган, белдеспеген бала кемде-кем ушы- райды. Солай ма? XaKiM ундеместен басын изедь — ...Курескенде адам жыгамын деп куресед1. Жыгыламын деген жанды мен e3iM кездеспргешм жоц. Атацты палуандар да жыгамын деп топка туседк бала- екеш бала да ез тецдесш жыгып салып, басынан аттап кетуге тырысады. Дурыс па? BipaK сол ж ыгу уш ш нендей шарт керек? К уш керек. К уш щ жоц болса ку- ресемш деп те, жыгамын деп те ойламайсыц. А л , куш- 1ке cepiK не керек? Эдю керек. Эдмщой болмаса, кара кушщ кеп жерде тукке аспай калады. 9 flic жасай ал- май эттеч куш1м зая кетта деп соцынан ез1ч екшетш жай да кездеседь А л , куш пен едшке косымша тагы |6ip нарсе керек; о л — калай да жыгамын деген таудай талап, кайтпас кажыр. MiHe, шырагым, саган осыны :ескертем. Душпаныч уйыктаган кезде гана калгы, он- да да 6ip кез1н ашык калсын. Кергеш чдь бглгенщда тш чнен шыгарма, im i4e гана туй. Тапсырран icTi орын- дасач — орындадым де, орындай алмай калсач, хабар |ет. Уйткен! баскаша шара колданамыз. А л , б1летш |нэрсеч: сол айткан Акметшен1ч ж уп . О л: кару-жарак. Егерде Жымпиты ук!мет1не жолын бегеп карсыльщ керсетпей ок-flepi мен мылтык, пулемет пен зечб1рек тасытып цойсац — аргы жагыныч не болатынын 03i4 чцамаларсыч гой. Вар, шырагым, ж ольщ болсын,— дед! Мечдшерей. Отырган екеу! макулдагандай, унс!з бастарын тст1. XaKiM шыруга ычгайлаяды да, тагы да Пысьщтап алу ниепмен: — Цалара барып бш!п, 1в1нше кайтып кслейш бе?— деп сурады, 91

— Жок, жок- М иш е кайтып келе алмассыц. Жук- Ti эбден аныцтап б1лмей цаладан шыгуга болмайды. М умкш цонып каларсьщ, T im i б1рнеше кун жатуга да тура келер. Керуеннщ кашан журетшш бйлгеннен кешн тврт-бес сагаттай алдын ала шыгып кетсец болады. Барбастау басында малшы Элжан дегеннщ уш бар, сонда я сол к кш щ кулагына сыбыр етерсщ, я ез!ч танитын 6ip жШтта жолыцтырарсыч- А ргы жагы бас­ кал ардыч мшдетшде. Онан кейш ез1ч асыцпай келуще болады. Келштж кой. — Жацсы! . XaKiMfli сенекте Ораз царсы ушыратып кул1мареп жузше карай калды д а : — ^улагы ц а дешн кызарып кетш и гой, емтихан 6epin шыккан жоксьщ ба?— дед! эз1л унмен. Жайланысып отыруга да келмейтш тап-тар жерде улкен адамдардыц алдында болып эбден кысылып, терлеп шыккан XaKiM, оныц сезше жауап таба алмай калды. Ж эне Ораздьщ атуси эзйп оган орынсыз керш- fli. Ол imiHeH жаратпай: «Сен де бул жерге от ала келш турган жоксыц гой. Т^ызарган-кызармаганычды кврер ем,- 6ipaK кутуге уакытым жок* деп ойлады журш бара жатып. XaKiM Оралга тез жетуге асыкты. 6 Совдеп мушелер1 Жун1стщ ереукл кетеруш цолдап, оны кай жагынан да демеуд1 м акул тапты да, Жымпи- ты YKiMeTiHiK колтыгында елеуы з журш у п т жумысын кушейтуге етк1р жас ж М т Оразды белдк — А л , Цажеке, мен с!здщ ауылга согып, кептен кермеген нагашы журтыма Teric сэлем 6epin, сонан соч ез1м1зд1ч елге аспакшы болып турмын. Арбацызга мш- сем ауырламайсыз гой, делбеч^зд! ез1м устаймын. Су- рамай-ак, ат-арбачызды жиендш етш MiHin журе бер- сем болатын едк 6ipaK ыстыкта ж аяу борсачдатуга ci3- fli аядым,— дед1 Ораз к улш Цажымуканныч иыгынан кагып койып. Цажымукан «ж аксы » деуд!ц орнына куйбечдеп жауап ката коймады. Ол кайта-кайта, 6ip нэрсесш жо- галтып алган адамша, басын шайкап, ойланып езше- 03i куб!рлей бердк Ораз оныч Tepic айналып: «..Д у р сезге журт сене ме?.. Цур аякка бата журмейд1 деген- дей, не кагазы жок, не баскасы жок...» — деген куцкк 92

ЛШ ecTin цалды. Ол Кажымуканньщ мына сезш eai жоншде деп жорамалдап: «Арбасына мш пзгенше ацы алгысы келгеш ме бул юсш щ ? К?Р аявда бата жур- мейд1 дегеш не?» деп ойлады д а : — Дажеке, мен « з д щ арбацыз болмаса 6aci<a келж карастырайын. BipaK екеум1здщ цалайда 6ipre журге- niMi3 мацул едь Ci3 маган ете керек болып турсыз,— дедь — Ж ок, жок. Арба ез алдына...— дед1 ол, xepic ай- налган куш мщпрлеп. — Енд1 не себеп? Biere тез аттану керек ед!... — Кагазсыз журуге болмайды. Ауы зш а уагда 6ip басца, дэшмент 6ip баска. Б!здщ ел кагазга сенед!. Онык MaHici де бар. Кагаздыц орны 6ip белек. К ол койып, мер баскан сары ала кагаз болмаса закон бо­ лы п саналмайды. Айналайын жиенжан-ау, сен б1лесщ гой, окыган адамсыц. Зац-закунньщ Kyuii кагазда тур. Кагаз алмай болмайды,— дед! Кажымукан киналган пнпшмен. Ораз оныц киналган ж узше аянышпен карап: — Нагашы, мше жаным, оллаЬи, 6ip сезщ!зге ту- сшсем буйырмасын. Ол не закон, не кагаз? Элде бол­ маса ж олга журуге колыцызга кагаз алгыцыз келе ме? Бул жерде ешюм колга документ бермейдь Беру- дщ жэне кереп де жок. Тусшдщ1з бе? К¥пия журш... — Жок, жок, атама. Дэш ментиз ж уруге болмайды. Колыцда кагазыц болмаса саган шм нанады? О не де- генщ, карагым-ау, колга дэшмент бермейдк дегенщ? Мше дэшментщ! Танисыц ба, муныц кандай дэшмент екен1н! KafliMri ез!м!здщ кедейппл хуш мет берген «д э­ шмент!» деп етектей еи п алдарына жайып салсам, старшинац да, судьяк да жымдай болады. М е т ц айтып турганым хакикат нэрсе. Макаров пен Кердер1 Шорак- тыц сала кулаш дек!мент экелш : «М ы на к ел де 6i3- AiKi; келдщ ипшдеп балык та 6i3fliKi. Балыкты ана Ацкатыцнан аулацдар, угындыц б а?!» деп кезге турт- кен1н ез!м1з кердш кой. Кезге т у р т т кана койган жок, жылымга салып малшылады. Мацына барып кер, ко- льшда дэшмент! бар к¥Дайдыц! Карагым, сен к,ызыц- сыц, кызык болмасац осыны ойламайсыц ба. Егерде мен!ц колымда сол Макаровтыц дэшментшдей кагазым .болса — Ш алкардык устшен келденеч К¥сты да ушыр- маймын, ау салу былай турсын. Эбекец осы жайды .жацсы бшедк ол дэшмент жасап 6epyi керек,— дед! Кажымукан сешмд! унмен.

Ораз оныц бетше кадала карады; сез!н аяцтаган- нан кешн басын изеп: — Мен йзд щ документцЦзге жаца гана тус!цд{.м. Ш алкар женшде екен гой. Бэсе, Макаров пен Шорак дегеннен кейш гана ангара бастадым. Из, Эбекец до­ кумент эперемш деп уагадаласып па ед1? — Ойбай-ау, Ш алцарды айтпай йен н е т айтып тур дейсщ. Эбекец 6iere к елщ де, келщ н щ балыгы да ездерщдшь Бурын кожа болып цоцацдагандар енд! аягын да аттап баса алмайды,— деп 6i3re э л й саганы тем1р торлап буып цойган межесш суыртты гой. Му- ныц 6api жацсы. А л , егерде мына кузге карай е с т ко* жалар айналып согатын кун болса, мен мше артель, MiHe келдщ цагазы, мше Mepi, MiHe колы! — деп кер- сетпеймш бе! Сонан кейш менен алып керсш Шалка- рымды! Б ул зацун бе? Элде зацун емес пе? . — Ым1 — дед1 Ораз.— Муныц закон екеншде дау жок. К елге де, жерге де кожа болатыныца еппимшц ш эй болмас. BipaK ондай кагазды к,аз1р й зге бере кой- са. Ж ер мен су ецбешшшш деген жалпы совет хуюме- тш щ берген нусцау зацы, яки декрей. BipaK соны ка- 3ip кагаздатып ала коямын деу1щз келпзке келер ме екен, Цажеке!? Кажымуцан шап ете калды. — Е, оныцыз келшке келмейд1 дейсщ? Неге келю- ке келмейд1? Макаров пен Ш орак Ш алкар бйдш ц 6i3 хук1меттен сатып алдык, деп 61зд1 куып шыкканы ке- лшке келед1 де, ал, мен!ц артельдпи, цырык кедейдщ суы, балыгын 63iMi3 устап, eeiMis жсйпиз деп алган кагазым уят па? Ол калай болганы. Цаз1р куз келед1, муз катады, балык маусымы басталады. Сонда 6i3 та- гы да цайыр сурагандай Шорацтыц алдына барып ме- лием1з бе? Б;апысын тауып цожайындар кайтып келш бар байлыкты с у астынан суырып жатканда 6i3 цатын, бала-шагамызбен аш-жалацаш д!рьлдеп уйде отыра- мыз, а? Муныц, царагым, нагыз балалыц цой, келкже кел- мес деущ... Цажымуцанныц даусы кетерШ п кетп, о л Ораздыц сезше цатты ренжш калды. — Ойбай, агатай, мен бышеймш. Ж урпцз, журщ13 Эбекеце. Ондай цагазды беретш болса — цаз1р барып алайык,— дед! Ораз сасып. — Е, суйдесётш . Келнже келмейд1 деп жасыта бер- генше. Осы жасыганымыз да жетер. Кершген келш

кел!м!зд!Ц устшде талтацдап, осы кунге дейш цожай- ынсынганы да жетер. Мен о л цагазды аламын. Цалай- да аламын. влсем де аламын. Алап ес деген 6ip уры болыпты. Kacin болмаганнан кешн шиеттей ж ас бала- ларын урлыц жасап, мал айдап экел1п асыраса керек. Уры болган Kici кайб1р жетасШ турганнан й теВ Д дей - сщ, 6apiH к тетеин аштыц кой. Bip куш Алап ес кепй- rin цалып, парны ашцан кара сирак; балалар пеш тубшде отырып шырылдай бастаган кершедь Сонда Алапестщ цатыны айтады дейд!: жылама, царагым жы- лама. Алапес елер, елмесе жаман сиыр экелер деп. Цуып келген сиыр тышкацтамай ма, оны балалар та- лай керген гой. Тап сол эйел айтцандай, мен де кара сиоак кедейлерге: Кажымучан влер, елмесе 6ip дэкь иент экелер деп кеткемш. Сондьщтан мен дэюмент алмай кетпеймш,— дед! Цажымукан. «Мына кара сирак каска кедей айтканын 1стемей тынбас. Эбден ашынып алган екен. K eei Kepin, колы !устамаса, несие сезге сенбейтш казекецшц осы мшез! жаксы»,— дед1 шпнен Ораз Цажымуканныц кайсар- лыгына риза болып. Ораз К|ажымуканды Эбд1рахмандарга кайтадан ■ертш келш оныц и л егш мэл1м еттк Балыкшыныц б ул м леп н 9бд1рахман ойланбай-ак орындауга K ipicii. Ол жиналыста журттыц свзш казакшалаган eni талге де жуйрж салмакты Мырзагалиевке: — Исполком атынан жаз, каулы есебшде жаз. Ж ер 1мэоелес1 женшдеп совет ук1мет1нйч декретше суйен!п Ш алдар келш щ суы, байлыгы балык Kaci6iMeH кунелт- кен жагадагы ецбекцилердщ пайдалануына 6eptaciH. Оныц кожасы сол ецбешшлер, ягни Цажымукан сияк- ты кеп балыкшылар деп кел1спр!п жаз. OpiMie к ол коя- ^лык, Богдановка советшщ мерш бас,— дед!. Oai сияцты тарамыс келген арык Парамонов inrepi карай мойнын 6ip созып койып, Цажымуканныц кел!п иыгынан какты. ' — Мына мен де жумысшымын. Сен де жумысшы, кесшкер шаруасыц. Ж ер де, су да ез!м1зд1к1. Ш алда- рьщды кайырып алганыцды дуттыдтаймын. Енд1 еш- 1к1мге берме,— дед! Цажымуданныц колын дысып. Цажымудан оныц сезш дазакшалатпай-ад уцты. ТТарамоновтыц достыц шырайын ежштеудо керек сiT- кен жоц. I — Бай казак-орыс Макар Кердер! Ш орац пен Ш угы л nafifliKi тамыр. Сен рабочей Цажымуцандш! тамыр.

Коначча кел! Жайын чуйрыгын жег1зем1н,— дед1 Ка- жымучан оган ыржиып. Кажымучанньщ аччаладай TicTepi кулгенде ачсиып кетй. Оныц орысца тусЫнсй болсын деп й л ш бузып свйлеген1 угымды-ач болды 6i- лем, Парамонов: — Барады. Барады, тамыр,— дедь УШ1НШ1 ТАРАУ ...«Тун цатып журш, туе чашпай... Ерлердщ ici 61- тер м е!» — деп осындай суыт жур1стен алган екен гой,— дед1 Хак1м ат уейнде келе жатып есшеп.— Bia- ДЩ Нурымньщ бьпмеййн жыры, айтпайтын елец1 жоц. Осы сез KiMAiici екен? Ю м д М болса да, Нурымньщ ау- зынан туспеййн осы елеч тауып айтылган, нагыз кекей1чнен шьщчан асыл сез. А р жагы чалай ед1 езЬ нщ... О л буган тач сэр!де шыгып чырыч шакырымнан ас- там жерд1 аттан туспей жур1п келш, чаз1р Орал чала- сын кергеннен кешн кеч1л1 кетерШ п кетй. Ж олда ол очтын-очтын ьщырсып эн салып келе жатчан. Кебшесе оныч аузына орала берейн эн! «Зэу- р еш й ». 8p6ip эн эршмге турл1-турл! жагынан унац журекке озпич езгеше 6ip пернеймен ыстыч кер1ну1 мумкщ. Неге екенш шм бьлеш,— Хак1м «Зэуреш» эн1- Н1ч муцды жагынан Kepi сагынышты сарынын уната- тын. ¥натчаны сол — ол оцаша шьщеа-ач: Б1здщ ел кешее жайлар Бэлтен сайыи, Жанылган жылцы б1лер жерд1ц жайын. Бойьщда алып-жулган ауруым жоч. Сагындым Зэуреш кыздыц куйган шайыи. — деп Жаяулата ж енелейн. Каз1рде де о л осы шумачты Мынанайдан темен тускеннен кешн, чатты кетермей чочыр ендейп ж1берд1. Б1рач 03i муны байчаусыз сал- ды. Эн ойламаган жерден аузына Tycin кетй. Жэне е л е ч т ц сочгы ж олын езгерйп «Сагындым Зэуреш чыздьщ чуйган шайын* деп чалды... Мынанай мен Орал чаласыныч арасы ж ей шачы- рым тогайлыч. Орманы аса чалы ч болмаганмен, жол агаш арасын жарып етедь Кун сэске туе болып чалса да, ж ол уейнде Tipi жан кездеспедь Жапырагы тыным- 96

сыз д1рьлдеген квк терек пен шацырак 6epiKTi бака кара агаш кей жерде жолея одеш ечкешп тургандай жапырагы бетй сипап калып етм зш яйбередь Орман imiMpH ирецдеген жылан ж ол кейде суы м елд1реген ба­ ла булактарды аттап кетедк Очаша орман, иейз ж ол, салкын л е п и мвлд!р су, л ей т е аячдаган ат Хак1мн1ц ечсес1н KOTepin ж1бердь Ол узецпге ппрешчыреп такымын жазды, ер усйнде канатын цомдагандай, бойын Kepin, кеудесш KOTepiH- Kipeii туей. Атты сипай камшылап койып о л эн салып ж1бердк Ойланбай-ак, толганбай-ак ж елпше тускен кеудеден даркан жур1с, тентек кимылдан туган « Аяз- бай» ей ле кетер1лд1 де, к°чыр дауыс орман ншн мэтёк энмен 6ip кетер!п тастагандай. Эн Хаш мге аса жаксы салынган сиякты кершдь Ол e3iHe-e3i риза болып на- саттана туей. Бул aHfli мунан 6ipHenie кун бурын ол Нурымнан есиген едь Барак оны саламын, уйренемш деген ой эуелде оган келген жок-ты. А л , каз1р эшшч, Нурымнын салганынан кем шыкпай, ойга б1рден ко- нып калып, coaiHiK 6opi тейсшен аузына келе калуы — шаттыктыц кол жетпеййн 6ip б т й н е шыккандай эсер етй. Эбден уйрешп алайын деген адамша Хак1м эщц кайтадан салды. Екшпп шумагын о л канша тырысса да таба алмады, вз жанынан киыстырып коса салу- га — дурыс елец кол-аягы жып-жинакты болып ауыз- га тусе де коймады. Сеййп ол, энш жаксы сала балген- мен, сезш тутас келйре алмай эуре болып келе жатып, жолцыц Kenipre карай бурылатын жерше ж ей п калды. Бул Жайыктьщ жагасына жарты-ак шакырымдай жер едь Хак1м мунан 6ip ай бурын каладан елге кеткенде пароммен вткен болатын. K|a3ip Konip тускен, 6ipaK онан эу дерлж жерде паром да ж урш жатыр. Аттан туеш, жетектеп мшш, жетектеп шыгатын машакаты коп паромнан кашып XaKiM Konipre карай бурылды. KenipfliK у ей бос, паром басы ете кепцплж кершдк XaKiM жагага жакындай бергенде паромнан шыгып келе жаткан кек аттылы, шекпенд1 6ip казак карсы келш таныган адамдай: — Бала, аман-есен бе! Kenipre барасыч ба? — дед!. Квк аттылы бурын кврген таные адам, 6ipaK оныч KiM екенш XaKiM есше Tycipe алмай, саскалактачкырап: — Ассалаумагалейкум,— дедь

1Сек аттылы казак, кунде журген адамша Хаю мге жан-MaHiCTi TyciHflipe бастады. — К ет р м е н етешн деп пе едщ? Эрине, рей келсе к етрм ен журген жацсы. Bipait онымен журпзбейд!, ана нудай чаргагандар. Буларга оцыган адамыц да, очымаган мына 6i3 сиякты цыр казагыньщ да 6o|'i6ip, 6ipeyiH де мацына жуытпайды, Kenip басында турган ана жасауыл казак-орыс. 03i ЦосатардШ, карг; лга- ныч казакпен eMip бойы араласып журсе де, устемдМ калмайды. Арда киргиз, саган Kenip керек, а? М инау керек емес пе? деп камшысыи керсетедг Былтыр мун- дай емес ед1, б ул цудай аткандардыц биыл б1зге кастер! жаман тМ лген. Сэбет жаксы. Бар сабетке, бередч— Дейд1 тэщр алгыр колыньщ жумырын шыгарып. Ай, чагынган казак-орыстар-ай, булардьщ б]лмейтш кул- ганасы бар ма! Сутей деген 6ip бардын айтчан екен: «Дукенип Матрей де маган цылып ед1 цылыцты, мен де оган аз кылмадым. Сол керек Матрей итке> деп. «Су- теке, сен оган не к,ылдыц?» десе, Сутей айтатын Kepi- нед1: «Дукенш е шрсем-ач, сен мэкру киргиз аяч-часыч- тарды устап боска арамдайсыч. Сатып алуга акшач жоч, щык дукеннен деп айдап шыгады. Bip куш мен журтпен 6ipre араласып Kipin, Матречге’ керсетпей са- туга чойган часычтарын жалап-жалап к етй м » д е !. Сутекецшч бар чылганы Матрейд1ч часыгын жалап арамдаганы-ач. Осы да кек ал у ма екен? — деп кулд1 паромнан шыччан кек аттылы чазач-— Буларга часы­ гын ж алап арамдаганнан Kepi, арчасына дуре салып, ездерцпч icTereHiH ездерше icTece, сонда тура келер едь Дасыч ж алау деген сез бе екен! Кудайдан безген- дер Kenip екеш, Kenipfli де чызганады. Барсач мылты- гын тесеп тура налганы. Мылтычпен чорчытчаны ез алдына, бэршен де бататыны жер-жеб1р!че жету1 : кир­ гиз, арда киргиз, арам киргиз кайсак деп кемггедь 1?у- рысын одан басчасы да толып жатыр. вздерше чара- майды-ау, бул бай казак мундарлар. Тачына тачба басчандай етш сэбет он мычнан, жиырма мьщнан сал- гыртты басчанда арчасына, шыбырткы тиген чызыл впзш е чайчачдзды деп едг пэлем. Сэбетй жечш Kaeip тагы чожа бола бастады. А й , Жайыч бойыныч кара Часка казак-орыстарыньщ очганы бар ма! Н агыз та- муктыч тершде жататын к э т р осы Жайык бойыныч жалмауыздары. Тамучтан баска булар кайда Kipep дей- йц. Ksnipre Keperi де сол гой..; Х а м м турып тычдаса бул кек аттылы казак imiHe

снимай турган талай эдпмесш туйдек-туйдепмен ад- таргандай-ад едь Bipait; XaKiM бегелмедь Ол далага Kipyre асыдты жене мынй дазадты бурын кергенмен аты-жен!н ес!не Tycipe алмаганына дысылып, жадын адам болса уят болып далар деп ойлап одан тез1рбк кетуге тырысты. ч — Ж аден. Мен паромнан етешн. А сы гн с ед!м,— деп ол жагага дарай асты. Аргы бетке кеткен паром дайтып оралганша атын жагадагы 6ip далашыннц арбасына байлай салып, Xai<iM суга тусти Ол кептен дулаш урмаган Ж айыд суыныд сагннышты душ агнна енгенше аендты. Жу- ripren бойы Ty6i KepiHin жатдан дайрад жаганыд ад маржан сунна кумп ей п судгш к етй де, тарбада те- 6icneH агысы даттн ортага дарай дос долдап cepnin он бес — жинрма дулаш жерден барып шыга келдь Кеуде толтнрып дем алып, бастн Kepi cepnin тастадн да, эсем жылжыган ещц айдынныд адша бейн ж ещ л дулаштап epinen кетй. Иыдты, судгад Хаюмн1д дене- ci едкей кек терекйд 1шшде сирек кездесейн Жайыд жагасыныц суду дайыды сиядты едь Жуз1 кун мен желге дызыл додыр тартданмев татрандай тулга су бе- т1мен жард-журд ей п ecin бара жатдан сиядтанды. Агынды судыд асты ойлы, дырлы, сардырамалы келед1. А д дайрад эрге ж узш , сол агысы датты сарды- раманы 1здейд1. Екп)нд1 арнаныд сагасына жеткенде о л келденецдеп жатып далады, ерке балыдты агын асырып айдап экелш дуламаныд жарынан темен тас- тап >Ki6epefli. Балыд eKiHmi жадтан айналып шыгып, тагы жатып, тагы дулайды. А д дайрадныд жазгы ой- нагы осылай басталады. Жасьшан агынды судыд бойында ескен XaKiM, ба­ л а кездей « А д дайрад» ойынын бастагысы кел1п, кер- без аддан ж алпад судыд ортасына барып, шалдасы- нан жатып алып ад балыдша темен сыргыды. Y3fliK- ci3 агын бойшад су оны элдедайдагы алые тубектен шыгарарлыд, б!рад уадыт тар, ж ол узад. Ол кер! ду­ лаштап 6ipa3 жер жузгеннен кейш, тагы да маудын баса 6ip судйп алып, Судан шыдты. Тер мен щаднан арылган деде бейне 6ip ауыр жук- Ti иыдтан сырып тастагандай жед1лей!п KeTTi. Кед1л де элдедайда шарыдтап кеткен сиядты. Ж алгы з-ад: келген жумыс далай бггер — XaKiMHiH KHiHin жатып ойлаганы тек сол. Паром берп жагага жете бергенде, Kenip басынан