Ж.Аймауытов т2

кырымен жансыз андып та отырады. Bip караса да кайгысы жешлеттндей, бакытгы болатындай кередг Сонда да экес! кез сал- майды. Earn Акбшекке шешесшщ ел1мшен де мынау жаман бат- ты. «Жар дегенде жалгыз экем меш жек карее, енд1 мен KiMre сыямын?» деп кайгырды. MiHe eHfliri ауыр курспадретш жана кайгы осы еда. Акбшек бул кайгысын Tipi жанга сезд1рмей, кап журд1, кап Kyrri, кап дэмелендь Далага барса да Сара мен eKeyi онаша калса да, сщ лю ш бауырына басып, кез жасы буршактай домалайды. Неге жылай беретшш ciHflici бшмейш, K03i жаутандап: «Тэте кой- шы, тэте койшы!» дей береда. Акбшек K03iH сурткен болады; бау- ырын уатып басынан сипаган болады. Аз толас боп турады да, жанбыр тагы тамшылайды. Акбш ектщ бул дери улгайды. Улгая-улгая imiHe сыймауга айналды. KiMre айтар? KiMre шагар? KiM болушы ед1? Жасынан берп сырласы — Уркия жецгесше айтпаса. Уркия — Эм1рдщ катыны. 0Mip - Мамырбайдын немере inici (0м ф дщ 9Keci Toyip6aft Мамырбаймен 6ipre туыскан гой). 0Mip езшдж ораза ашары бар 6ipTora, момын жшт. Уркия тускел1 он жылга айналып барады, жасы 27-ге келда. Бар айыбы: пушпагы канаган жок, эйтпесе ж1б1 тузу эйел. Бэйбш е Tipi куншде Акбшегш ойынга немесе батен ауылга ж1бергенде, жалгыз Уркияга ceHin, касына соны косып беруип еда. Туган шешесшен сонгы Акбшектщ жаксы керелн жакыны да, эдеп-аркен уйренген устазы да Уркия едг ©з уйшде айналар бала-шагасы, кэусар шаруасы болмаган сон, Уркия, б эй б ш е елгелк Мамырбай аксакалдын туган келЫндей боп, уйш устап тура калып еда. Осы Уркияга 6ip KyHi Акбшек дан астында отырып, кайгысын сейледд. Уркия тыняады да: - Шырайлым-ау! О Kici апамнын ал1мше кайгыратын шыгар. Сеш неге жек кардан?..- деде Десе де, аксакалдын баласына салкындаганын Уркиянын да iiui сезунл едг Акбшектщ к е н ш н аулагалы элгщей дегеш бол- маса о да темен карап шеп™ ширата берда. Онысы аз ойын айта- рын да, айтпасын да-бшмей ойланганы гой. Уркиянын ойланганын Акбшек те сездг - Мен байкаймын гой. Менен бойын кашыктата береда. Meni кармеген Kici секшденедг Неге сезбейсщ? Сен де сезген шыгар- сын? Кеше Сара екеум1з онаша отырганда, уйге басын суга Tycin, 6i3fli Kapfli де, шыгып Kerri. 1ле-шала сен де келдщ. Сен ссзсен де, маган айтпайсын гой! М еш ренж1р деп, аяйсьщ гой. Сенщ онынды мен, бшмеймш бе?.. Апамнан сонгы бар сырласатын KiciM сен едщ. Сен де inline букпе сактайтын болдын ба?— деп Акбшек камыгып жылап ж1бердг Акбшек жылаган сон, Уркия да жылады. Жылап отырып: 102

- Бауырым-ау! Сенен не беташ ен букле сактайын!.'. Бшген нэрсем болса, сенен жасырып... ойбой-ой! Енш кайтешн!.. О не дегенщ, калкам!.. Улкен ккллердщ не ойлайтынын KiM 6uiefli?.. Саган айта алмай журген 6ip сезгм бар eKeHi шын, оны жасырмай- мын. К,алкам — иэ-ау! Журггын неге таныркайтынын бшмейшн. Осы уйге KiM келсе де, бар гой, б э р т щ кез1 сенде болады (6ip тамсанып кояды). Саган журттын таныркап караганына imiMHeH мен куйш -nicin отырмын... сондагы ойлары не екен десейпй?.. Дэуде болса iiiiiM айтады: орыстардан кейш кандай боп калды екен? 0згерд1 ме екен? Ж ок бурынгы калпында ма екен? Орыстар оган не KepceiTi екен?.. дел карайды-ау деймш. Эйтпесе танырк- айтын Heci бар?.. «Журттын ойы» десе де: Уркияньщ ез ойы да осы еда. «Орыс­ тар апарган сон не ютеда екен?» деген сурау ез аузына да келш кайтып турушы едь BipaK 03i мынадай сорлы боп отырган «Ш ы - райлымнан» калай беда ilii\\iipiKысй аузы барып сурасын? Элп сезд! есдагеннен Акбшек жасын тыйып, Ke3i мелд1реп, киялга тускендей, алдында турган жез ш эупмге карал бед1рейе калды. К,арашаттагы куйын соккандай астан-кестен кундер за- матга кез алдынан шапкан аггай булдырап erri. Акбщектщ бед1рейе калганын керген сон, Уркия ойын белейгн дел: - CeHi аман-есен келед1 деген Tipi жан болган жок. Оз1м1з кудер узш койдык... Орыс лнркш елдарш тастады гой дел ойла- дык: улкен апамды KG3iMi3 керд1 гой. Кудай сактайын десе, кайда сактамайды? Шыбын жанын калган сон не керек..— дедь Уркиянын «ерн1нщ eMeypiHiHeH» онын ойын А кби ек те бше койды. Орыстардын не гып ж1бергенш бу да ecTirici келед1 екен дел ойлады. Уркия сездфмесе де, ай-жай болган сон, Акбщек сырын ез: де айтпакшы еда. BipaK «Мактанган кклше несше ай- там? О 6ip жаксы нэрсе болса екен...» дел, imiHe сактап журулн eдi. Ещн айтатын орын келд1 гой дел, женгесше бастан-аяк корген окигасын сейледь Женгеа тамсанып, тывдай бердь К,ара муртгын атып тастай жаздаган жерш, каскыр камаган жерш айткан кезде: «Ойпырымай, ойпырым-ай!» дел урейленш, онпме бггкен сон: - К,алкам-а-ай! К,алкам-а-ай! Кермегещц керген екенсщ гой!.. Bftreyip кеп орыстын талкысынан аман болганынды айтсайшы!- деп, тандайын кагып, басын шайкады. Бул сырды Tipi жанга шыгармаска, Акбшек женгесшен уэде алды. Содан кейш eKeyi бурынгыдай калткысыз дос боп кетда. Онаша болса: женгеа Карашат жайынан оны-муны сурап кояды. Акб1лек дуние корген Kici боп, кейде Кдрамуртгын кылыктарын асынкырап айтатын да болды. вткен кундер 6ip Typai жиреншда болса да, айта-айта ж иренш т жактары умытылып, суду жактары 103

кебейш, epreri тэр1зденш Kerri. Сырын айтканы Акбшекке де Tayip болды: 6ip сыпыра капырыгы сешлген icnerreHni. Алайда «Экем неге тузу карамайды?» деген жумбакты Акб1лек шеше алмады. Ол жумбактын шешуш Уркиянын iuri сезсе де, Акб1лекп аяп, айтпады, Акбшек бул турмыска да журе-журё кендпскендей болып, анасынын орнына уй шаруасын баскаруга Kipicri. Жарылып елсш бе, кайтсш?.. Мамырбай аксакал нелжтен баласына салкындады екен? Не ойлаганы бар екен? Энпменщ бетш солай карай бурайык. Сыртына шыгармай, тон айбатпен журетин болмаса, Мамыр­ бай аксакал тепнде балажан Kici едь KiM баласын суймейш? «Сен тугавда Нуралым Тебел бие сойдырдым Терт кырлап ошак ойдырдым... Кара кеске белетпм «Ал кара кес батад» —деп, Бала кеске белетпм. Алтыннан шумек ойдырттым Кумгстен тубек койдырггым... деп Би Едйге — Ер Едаге айткандай, KiM баласын улде мен булдеге орайын демейд1? KiM баласынын арыстандай айбатты, жолбарыс- тай кайратты, Аплотондай акылды, Жиреншедей накылды болга- нын сакалынын агында. олершщ шагында уйде ырыс, тузде epic болганын тiлeмeйдi? Мамырбай аксакал да баласынын жаксы бол- ганын 6ip юсщей riueyiui едг TLnereHi емей немене: заманындагы курбы-курдасынан кешн калмасын. онер уй ренст, адам болсын, жатка жалындырмасын... деп, Телегенш он eKi жасында калага окуга 6epin едь Алты-жет1 жыл окып, MiHe адам болды. «Жат журттык бала гой; 6i36eH канша жолдастыгы бар? Он жакта аз кун тайрандап, доурен сурсш!» деген бейбш енщ т ш н eKi кыл- май, Акбигегш мандайга шерткен жан емес ед1; онын тана-монша- гына, сэн-салтанатына дуние аяган жок едь «Жыламайтын, теги гой» деп, бэйбиие унаткан сон, Акбигегш Бекболатка тэуелд! кып едй Ана eKi баланы койшы: cuii жас кой. Бала камын жесе де, аксакал баладан «Кол жалагам жок» деп ойлаушы едп Неге десен, окып 03i адам болганы не керек, калада жатып хат жазганы, болмашы гетен жан тартканы не керек - Телеген «какайып орыс болып Kerri». Жаз 6ip-eKi ай елде тура ма, турмай ма,.. он ай Ke3i кормейдг Онысы да ока емес кой, Телеген айттырып койган э ж е т -eyip калындыгын коя 6epin, малый боска шыгын кылды. Оган да артык кынжылмас едь BipaK суык хабар 104

естидк Ресей жактан кангып келген, атасын, жетесш бшмейтш 6ip ногайдын к.ызын алгалы жур деседг Мамырбай аксакал «Ногай» десе, аза бойы каза турушы efli; ейткеш баягыда Нварден деген 6ip бакалшы ногай К,ула атынын акшасын жеп кеткен гой. Акса- калдын Телегенге, ecipece, решмгеш: кешеп бэй бш еден елщей, Акбшектен тзрщей айырылып, басьша кара тун туып, жалгыэдык - квргенде, сол опркш нщ 6ip керш ш кетуге жарамаганы едг КелмеШн деген KiMHiH ойында бар? Агайын да, ауыл да кутп. К,олынан еш нэрсе келмесе де, каран суалып отырган экесш жуба- тып кетсейпп. О жаман туган, пнркш! Телегеш туз баласы болгалы, кезше тоганак боп, езш кутетш, сыйлайтын карагы - Акбшек едг Ажары да, мшез1 де колайына жагушы еда. К,ак-сокпен ici жок, эдеп-еркещц, салмакты боп ecin eoi. «К,удай буйрыгынан» кутыла алмай, атастырып койганы бол- маса, Акбшегш колынан шыгаруга кимаушы ед1. Ен болмаганда тврт-бес жылга д е й т бермеспш деп, кудасынан мал алуга да асык- паушы едг Сейткен Акбшеп мундай куйге ушырады... Алгашкы кезде аксакал Акбш екп елгенге санап журдь BipaK «0лди> десе де вл1мге iiui кимады. Кеше гана кулккл булбулдай сайрап, суйрпстей боп ecin келе жаткан кезшщ курты, алданы- ш ы, куанышы емес пе? Бэйбпиенщ орны 6ip ущ реш п калса, Акбшектщ орны одан да бетер ушрейш, у Hi мулде куарьш, адыра калган м оладай'кершдг Анау eKi жас бала буралкы кушпстей сенделш, юрлеп, битгеп-куртгап, жудеу баска айналып бара жат- канын кергенде Акбш екп Tiirri керексш. О болса, апасыньщ ор- нына балалардын ycri-басын карастырар efli, уйд1 ущрейтпес, куар- тпас ед1: кашан 6ip катын алып уйлшн тузеткенше, шаруага да бас-кез болар едг Туган-туысканга не сешм бар? Боршщ кездегеш - ез пайдасы. BipaK Акбшек «Барсакелмеске» кета. Жай кеткен жок, суйек- ке танба салып, маскара боп кета... «Пэленшенщ кызы сондай бопты...» деген атак MeHri жайылар ма? Экесш б у й т т кор кып кеткенше, алланын ак ел1мшен кетсе, не арманы бар едг Акбшегш жаксы KepreHi, аяганы, кызганганы, екшгеш, жиренгеш, корлан- ганы 6opi араласып, аксакалдын журепне зш кара тастай 6ip бггеу жара пайда болтан ед1? Энеуп «Актар усталыпты» деген хабарды естпенде, аксакал корлыкты да, намысты да умытып, аталык MefiipiMi женш: «Акбшек кайда екен?» деген свз аузынан калай шыгып кеткенш e3i де байкамай кап едг Сол кызудын успнде Kici аттандырып, сурау салгызып efli. Егцц, Акбшек табылып, уйше келген сон, оньщ сорлы болган тур1н керген сон, онын маскаралыгын ойлаган сон, аксакалдын намысы кайта козгалды. Бурынгы нэрестедей бала, ак кагаздай таза Kepin журетш Акбшеп ещц куйе жаккан кагаз, бала емес катын боп калды. Аксакал баласын кудай коскан куйеушен де 105

кызганатын imi тар Kici eai, баласы Kipci3, таза болганын калау- шы едь Ещн Акб1лек баласы емес, бетен эйел icneiri. KiMHeH калган эйел десейпл! Казак, казак болса 6ip capi гой. Ол о ма? Келген-кеткен KiciHiH квз1 Акбшекте болатынын алдымен oKeci сезедь Bepi де: «Мамырбайдын орыс талкылаган кызын кара!» деп, аксакалды кезге шукыган тэр1здешн. Ещй Акбш еп экесше масыл болды. Бала устаган емес, журтка тамашалауга маймыл устап отырган Kici Topi3fleHfli. Акбгпектщ кырсыгынан аксакал маскара боп абы- ройынан, адамдыгынан айырылгандай болды. MiHe аксакалдын баласына тузу карай алмай, кашкактап жургеш сол еда. Кызга- ныш, жиренпн, екпнш, аяныш, ыза, корлык - 6api уласып, онын Tipi калып, кезге куШк болганына бармагын шайнап, зыгырланар едк BipaK эз колын e3i KecciH бе? в з iiuiHe e3i пышак урып, жарылып елсш бе? У жеген каскырдай imi алау-жалау боп ертенш, шыкпаган сулдесш суйретш жур ед1 Кейде аксакал онаша отырып, терен ойга батар едг «О бакыр- да не жазык бар?» деп баласын 6ip ауык аяр еда. «Оны да куса кылмайын, туе жылытайын» деп 6ip ойысып келсе де, оньщ ба- сынан вткен кундер1 есше тускенде, Акбглек кеудесшен итерш тургандай б1рдене онын манына жолатпаушы еш. Bip ауык «Te3ipeK кутылсам кайтер едь..» деп ойлар efli. BipaK калай кутылар? Бек- болат жуырда ала кояр ма?.. Жэне yfli болса Heci3 тур. Эуел1 e3i 6ip шуйке бас тауып алып, онын камын содан кейш ойлаган дурыс кой. Сонгы кезде аксакалдын ойлап-ойлап, тапкан TyftiHi осы efli. BipaK, аксакалга eHfli катын ала кою да онай жумыс емес: жасы жер ортасынан асып, мше елудщ бесеуше шыкты. EHfli кар- тайганда мал шыгарып, 6ipeyfliH жас кызын алып, баулып: адам кыла алар ма? Ол алганы кандай адам боп жолыгар? Бала-шаганы ол квтере алар ма? Kopi Kicire канагат кып отырар ма? Уяты бар 6ipey кез келсе — куба-куп. Жен1л-саяк 6ipey к и л п т, бозбала- мен жыртындаганын кврсе, одан олген1 артык кой. Соны ойлай- ды да. «Бесж кергеннен» ойды куады: «Есж KepreHfli» салмактай- ды. Кайтып келген катын тепнде жен1л ойлы, уятсыз болады деп жаратпайды. Байы елген катыннын не баласы, не эменгер1 бол- май турмайды. Сыбай-салтан, ар-уяты бар, шаруага укыпты эйел кайдан табылар екен? Ой тэн^р^м-ай! Дуниеде картайганда каты- нын влмес1н! Одан улкен кырсык болар fleflMiciH? Бабы табыла ма? Пэле-дагы! Сол пэле Мамырбай аксакалдын басына орнаган едь Мамырбай аксакал артык бай болган\" да Kici емес, жокшылык зарын да тарткан Kici емес. 03i ез болгалы жаз саумалы мен 6ip токтысын, кыс 6ip табак етш конагына 6epin, энпмелес1п, кулш- ойнап отырып жегенд1 — e\\iipfliH 6ip кызыгы деп бшген Kici еш. 106

Ауылнай ортасына да, болыс нише де содырынан Kaflipi басым, салмакты, тартымды табанды Kici едг Ертеде 6ipep сайлауда би болып, кейшп уакытта оны тастап калаган адамын каракшы кып, к.ойып журуин едь Эйтсе де агайын арасынын ce3i аксакалдын алдынан тараушы едк жалан сез куып кетпей, 6ip жагынан шару- асын да карап, атган туспеуип едь Бата кылган, «Кдйырлы бол- сын» айткан агайыннын аягы сиреген сон, уйге ие табылган сон, аксакал 6ip беткей шаруа жумысына Kipidi. К,ыс болса, Tycin калды, карашанын кары жауды. Алымсагы, 6epiMceri, согымы, каласы, даласы дегендей орда шаркы уйдщ жабдыгы аз ба? Аксакал сейтш шаруасына айналып жургенде, 6ip куш ушне 6ip жолдасымен Элдекей деген тургыласы келш конды. «Гпсекем уйшщ камшы жаты тшек, мшер жаты солак, со жак танауынын uieri бар, тебе танбалы жалпак торы биеср Ыскак уйшщ мшер жак алдынан ойык, ак айыл, ак жал, белее сэры биесЬ жогалып, соган сурау салып жур екен. Элдекей жолыккан Kicire осыны саулатып журш, замандасына «селем 6epin, бата кыла кетешн» деп тускен екен. К,оналканын кезше кеп калды ма, и м бш еш — oflTeyip Элдекеннщ айтысы солай. «Элдекей Tycin жатыр» легенде, аксакал: «Осы да канги 6epefli екен!» деген. Эйткеш, Элдекей жок куып, дау сауып, ел кезе беретш, ез1 кедей болса да, eTi Tipi Kici едг Аксакалдын елгщей деген! болмаса, Элдекейден пелендей жиренген жок. ©йткеш opi замандас, epi энпмелесш, кещл KeTeprici де келдк Сондай 6ipey болмаса, езшен нменетш ауыл-отан KiciflepiMeH к е с ш п сейлесе ала ма? YHeMi ауыл-уйдщ адамы Kicini жабыландырып, тыны- сынды, epicinai тарылтып, катынбасшы, уй кушпе кып ж1беред1 Элдекей «Элш — лэмга» «К,ул хуалданы» уш еселеп косып, куран окып, амандасып болган сон, еткендеп 6ip ханнын кайгы- лы боп басын кетермей жатканда, 6ip бидщ кещл айтып, басын кетерткен!н мысалдап, замандасына баптап кошл айтгы. «К,айгы келсе карсы тур, кулай берме!..» деген Абай сезшен де 6ip ауызды айтып ж1бердг Бул Элдекей еекпне б1рталай сауаты бар, ecKi ce3fli кеп бшетш, «М ын 6ip тун», «К,ырык ye3ip», «Тотынын токсан тарауы», «Алты бармак», «К,ыссасул анбияларды» жатка согатын, шеж1ре Kici едг Жасында Байшуактан 6ip жаман жыгылганы бол­ маса, балуан, домбырашы, энил, насыбайшы, сыкылдаган бозбала болган, калжынга да уста Kici едь Бул кувде насыбайы, калжы- ны, ecKi ce3i. «Ондай кыл, мундай кыл» деген ойыны болмаса, езге енершен журдай боп, дау куып, ет андыган, eKi курек TiciHeH айырылган, саптамасынын конышы салпылданкырап кеткен сукымдау шал едг Отырысымен-ак, Элдекей OHriMeni шерте бастады. «Арун Ра- шиттен» козгады. Эз Жэшбек те, Жиренше шешен де, Лукман 107

0KiM де Kipin Kerri. Сол елдеп пален жаксы, туген билердщ ceaaepi де еске алдынды. Калайда, Элдекей отагасынын ce3i желге кет- кен жок, KeKiperiHкапырык басып журген б1здщ аксакал энпмеш тындаган сайын, ауыл-отыннан киялы алыстап, баска 6ip дуниеге юргендей, бу жалганнын опасызын бшгендей, к ен ш жадырайын дедк Жадыраганы гой: - Уай, алп койшыны шакыршы!.. Мына Kicire 6ip токты экеп сойсын... Kapi саулыктын eri бар еш, оган Tici етп ес,- дедь О кезде Элдекей каз мойын кара шакшасын жаман коныштан суырып, бас бармагын сук колымен каусырмалап тырнагына на- сыбайын нэш ш е келаре Ылке бастады. Манадан 6epri тш мен жакты безеп отыргандагы каразы да - 6ip тюке жумсак еда. Енда кара шакшаны калай кутыртып сермесен де жарасты. Как, днркщда как. - Сен осы уйден 6ip кул жагып, насыбай укалап алшы!- деп балалау жолдасына SMip кылды. Баглан сойгызган сон, Элдекей- ден OMipi к у п т KiM бар? Эдцекейдщ серпетш де жеш бар: мыл- тыгы бар шлитсе, агент немесе болыс болмаса, елдан KiMкершгенге мал соя 6epyi сиреуге айналган, баягыдай мол дэулет жок: шы- гын кеп. Жоне сотым соймаган 6ip жаман мезпл гой. Keiueri конып шыккан yrti «Bip cipi» жепзш, Элдекей туйшш ел1п кала жаздап, жолшыбай боктап келген гой. Элдекей отагасы женш1н аузын коныр т1бенмен уштаган сур купюш желбегейленш, кызыл елт!р1 тымагынын мшер жак кула- гын айкыш-уйкыштай жымырып, шалкайып отырып, шаШн да жаксы imTi. «Эйел баласы 6ip аяулы бала екен! Эттен, орыс ceHTin тастаганы болмаса!» деп ш ш ен ойлап кояды. 0йткен1 ек е а токты сойгызган сон, бу 6ip сый Kici екен деп, Акбшек кара шэй салгы- зып едг Шэйга канып, курыс-тырысы жазылып алган сон, Элде­ кей кайдагы ж ок кулд1рп кулык тауып алып, б эй б ш е а влгел1 езу, тартпаган аксакалды кулд1рдк токтынын етш актап жеу ке- рек кой. Кашан ет пюкеншс Элдекейд1н аузында дамыл болган жок. Bip сезд1н кезепнде: - Балаларды жудетпей, 6ip шуйке бас алуыныз е к е н ,- деп басып етп. Аксакал Акбшек жакка K63iHiH кырын 6ip салып: - Ой, Элдекей-ай! Enai картайганда катын алып не мэз бола- мыз?— дед!. Онысы: аргы жагын катын алуга бел байлап койса да, e3i 1здеген болмай, журт уйгарып опергенд1 калаганы efli. Жане бала-шаганын коз!нше «Катын алам» деп калай айтсын? - Е, о не дегешщз? Эл1 тугырдан тусетш Ke3iHi3 болган жок кой. EKi курек TiciM жок, мен де Салиманы кушактап жатырмын. Катын алмаган сон, ретщ1з келмейд4 г о й ,- деген тэр|зд1 6ip талай «Наштакат» айтты. Cywrin отырып: - Ci3re лайыкты кш бар екен?.. Э... Кыз алуга ci3fliH 0nTiHi3 келмеадн гой. Кыз eHfli устатпайды.

Шаруага укыпты, байы елген, токал катын болса эй, ci3re сол мэш келер ед1 - деп, елдеп токал катындарды 6ip-6ipnen екшей бастады. Аксакалдын оз ойына муньпа деп кедщ. Ертещнде шайдан кейш аксакал коранык бурышында Элде- кей екеу1 отырып 6ip кыдыру сейлес-ri. Не сейлескенш кайдам? ©лдекейдщ аты ерттеул! тур едк eciK алдында турган Эм1рлерге аксакал: - Уай, мына KiciHi атгандыршы! - дед!. Элдекей, келш кеткеннен былай не гажап екеш бел п аз акса­ калдын Акб1лекке бурынгы карасы езгерда. Баласын жылы тар- тып: «Карагым, ананы уйтсейш , мынаны буйтсейпй!» деп, шаруа- нын, балалардын жайын сейлеуге айналды. Акб1лек тарщщ: экесш жана тауып алгандай болды. Содан кейш ш к е н асы бойына та- рап, ажары Kipe бастады. 0йнектщ тарам-тарам кырауы табандыгына тырс-тырс тама­ ды. IpKiHfli суда тоназыган шыбындар жузедь К узп кун тердеп сэры жайнамазга аппак сэулесш тегедл 0йнек алдында бастары THice жаздап шунк1лдесш eKi жас эйел ic тйгедь К елшш ек кек суыртпакты ернше Ticren, сусылдата суырып жш ширатады. Суду кыз кшжене кек камзолды пзесше салып, омырауына ойган тана, кум1с кадайды. Олардын артында, бурьпита кара шашы жалбы- рап мандайына тускен, томпиган бала бакайын жыбырлатып, ак кайшымен куыршагына кейлек niinefli. Сулу кыз артына буры- лып «Келпи, калкам!» дейдь Кдлкасы алдына кеп селтшп тура калады. 0nKeci жана б т р г е н кек камзолын KHri3in, шашбауын темен басып, омырауынан сипайды. Жана камзолына бала мэз. Tirin кипзгенге, эпкес! мез. EKeyi де жымын кагады. Жана кам­ зол киген бала куанганнан ыршып Tycin, эпкесшщ мойнын куша- ды. «Кдлкам, енд1 былгамай ки!» деп эпкеа бетшен суйедг К,ан- дай жарасып тур! Жалгыз-ак келшшектщ ажары келмейд!: ауыр курсшедг Бул курсшген Уркия едг Жана камзол киген кшжене Сара- нын гул-гул жайнаган ажарын кергенде, iiHKi дерп тагы 6ip коз- галып, едг Ой, дуние-ай! Тым болмаса, жасаган осындай 6ip жал- быр шашты кимады гой! Дуниеде баладан кызык, баладан Tairi не бар дейсщ! К,уарган ку бас eMip - бейне 6ip жапыраксыз агаш. Онда не керж, не ден бар? Баласы болса, Уркия да осындай кам­ зол Tirin кипзбес пе efli? О да тана-моншакка омырауын саусыл- датпас па ед1? Балапанын бауырына басып, eMipemn, еркелетт, жеп койгандай кушырлана суймес пе efli? Кен1лдщ бар Kip6ini 109

Демде жойылып, маукы басылмас па едг Ой, бала ипркш-ай! Не- ден мундай ыстык, болады екен! Бала десе Уркия шжен асын жерге кояды. Балалы катындар- ды кергенде, irni жарылып кете жаздайды. «Осылардын да арма- ны бар ма екен?» деп ойлайды. Кедеюнк, жокшылык, аштык, дерт, кайгы - 6api де 6ip баланыц касында тук емес Topiafli. К,ан- дай тана катын аузы барып, баласын картайды екен, жылатады, урады екен? Саранын сэнденгенш кергенде, баласыздык Уркияга тагы катгы батгы. Баланы eMipi мундай тшеп кермегендей болды. Балага ансап, шелдеп, уш жуз алпыс ек1 тамыры тугел Keyin, суалып бара жаткандай, емешеа курыды. Неше кун шелде жур- ген адам да мундай шелдемес. Уркия KyfteyiM катын алады-ау м е т шетке кагады-ау деп корыкпайды: Куйеуш е сешмд1 гой. К,айта «Токал ал!» дегещп зарыккан кезде, e3i айтып журетш гой. Десе де ю м бшед1, жасаган шп, бойына бала 6iTin кала ма деп, eKeyi де дэмеленетш. Уркия жатса да, турса да, кудайдан бала сурайды, баксы-балгерге карат- кан, кажы-молдага ушюрткен, еулие таска элем байлап тунеген, кудайы садаканы да талай берген, мойнына буршак салып тшеген. Совда да эл1 бала жок. - «Еркежан, 6epi келий! Сен маган бала болсан кайтед1? - деп Уркия Сараны алдына алып, кысып-кысып суйдг - Боласын ба?— деп, Акбшек жымиды. Сара «Ш ын айтып отыр ма?» дегендей эпкесше карады. - Ой, жасаган-ай! Bi3 де бала суйетш кун болар ма екен!.. деп, тагы 6ip уйлеп койды. - Басьщ жас, кудайдын казынасы кец гой. Суйерсщ. - К,айдан бшешн... айткацын келсш-ау!.. Шырайлым-ау, са­ ган жорытайыншы. Бугш мен 6ip туе кордам... туамде б1здщ ауыл кешкен екен дешм. Сеш мен екеум13 кештен адасып калган екем!з дешм. Bip асудан ассак, алдымыз eKi таудын куысындай, 6ip кудай­ дын уысындай кулама куз екен дешм. Куздын устщде калыктап журген 6ip кара бурки, 6ip мезегге 6i3re таман тенш келд1 де, ceHi кетер1п алып кетп. Ойбай-ай! Олтзреш-ау! деп, кайтерЬмш бшмей, безектеп турмын. Б у р к и н бауырында кейлепн желпглдеп, тура куншыплска карай к е т т барасын- Алыстаган сайын кара бурки ак бауыр торгайдай боп кершедй Бурки соргалап, томен кулди- лайды. Енда жеШн-ау, ещй ж ещ ц-ау,- деп, тастан таска ceKipin, ж упрщ келем... К,арасам - сен 6ip ак ypniK балапан бопсын. Бурки жок. Жартастын басында козщ бакырайып оты рсы н- Кай­ дан келгенш бтлмеймш, ар жагынан энеуп ез1н айткан 1скенд1р дуана шыга келдй.. Балапанды колына кондырып екеле жатыр. «Дуана-ау! Балапанынды маган 6epmi!» деп ед1м, дуана устата берда. Балапанды 6ip колтыгыма кысьш келе жатырмын... кезше карай- 110

мын... аумаган с е т и козщ... Балапан дегешм сен екенсщ... тан- тамашамын... Шырайлым-ау! Бу калай туе? Сен жорышы! - Ойпырым-ай! Тамаша туе екен!.. Мен калай жориын?... К,удай-ай! Мен тагы б1рденеге ушырайтын болармын б а ? - деп, Акбшек K03i бажырая калды. Олай жорыды, булай жорьщы, eiceyi де жори алмады, корык- ты. Акырында «туе - тулкш щ богы да» десш, 6ipiH-6ipi жубатты. Сара байгазы сурай ауыл кыдырып Kerri. Акбшек пен Уркия ш оупм алып, тузге женелдь Кунге Rain кырбык кары кеб1рленш екшеге жабысады. Жел- кем. К,оныр салкын. Ак кшмда алып таулар ауылдын уетше т е н т тур. Ак шымылдыктын бепндеп кара шыбындай анау беткейде кой жайылып жатыр. Тау басындагы бурюттей боп койшы кершедь Сырттагы терен сайда аттардын жоны кылтылдайды. Бауырдан артына таягын келденен устап, талтандап 6ipey келедй Уркия мен Акбшек шапандарын буркенш, кунгей жак томпей- ден асып барады. -...С ондагы басбагып келгеш осы томпей г о й !- дед! Акбшек темпейге шыга 6epin. - Осы томпей,— дед1 Уркия жан-жагына карап. - Октын киюндай, ей жасаган-ай, деймш-ау, тап со куш сап ете Tycyi калай! - Апырым-ай десейпл... Осындай онпмелерд1 сойлескел1 торт-бес кун болды. OKeciHiH кабагы тузелгеннен 6epi, Акбшек куйеуш eciHe ала бастап едк Бекболаттын жараланганын, калада жатып емдетш жазылганын онеугун1 Уркия ест1рткен гой. BipaK ол кезде А кбш ек етжей- тегжейш сурагандай болтан жок, жатса, турса, экесш щ езгеруше уайымдады гой. Енд1 к е ц ш 6ip жайлы болды. Кел1мднкет1мд1 Kici азайды. Онаша уйде Уркиямен отыруы кебейдк Уркиядан бугетш сыры бар ма? Куйеуш соз кылганды суйетшш сезш, она­ ша болса, Уркия да энпменщ бетш солай бура 6epymi еда. Бекбо­ латтын конин бурынгыдай ма екен, жок, взгерд1 ме екен? Екеушщ шеше алмай журген жумбагы сол еда. Сол жактан келген 6ip жйтгке - б ш ш - деп тапсырып ж1берт ед1. О жш т катынамага- лы б1рсыпыра боп барады. Тузге шыкса eKeyi тошрекке коз сала- ды: Kici кара кершер ме екен... дещй гой. Сонгы кундерде, не екен1н кайдам, Акбшек куйеуш коп ой- лайтын куйге ушырады. Бурын бозбалага да онша телм1ре кара- маушы едг Еркекп ага, oain карындас деп санаушы еда. Куйеушен озге бозбаламен, 6epici: озшдесуге, opici: орамал тастасып, бетшен суюге болады, 6ipaK койнына жаткызуга болмайды деп ойлаушы едь Eimi еркек корсе, койынга жатканы, кушактаганы кандай екен деп ойлайтын болды. Кшмшен еркекп жаланаш тур1нде кезше елестеткйй келд1. Ол ойынан 03i уялып, безешн десе де, 111

безе алмады. «Япырым-ау. муным калай? Уят-ау? Шынымен бузы- лып кеткешм. бе?! К,атын болганым ба?!» деп танданар едг Эйел 6iTKeHHiH 6api осылай ойлай ма екен? Жалгыз мен бе екем? деген сурау келсе де, Уркиядан сурауга батылы бармаушы едг KiM бшедк Уркия да бузылган екен деп ойлар деп, сактанушы ед1. вйткеш Уркиянын кэзшде эл1 бала гой; кеше гана колында ecri гой. Кундерден кун аскан сайын, Акбшектщ куйеуш KOKceyi тол- гакша жишене бердк Куйеуш ойламаса отыра алмайды. Ойлау турсын - тшейщ; тшеу турсын - ынтык болады. Уй онаша бол- са, Акбшек керш п-созылып, шалкасынан жатып, кезш жумып, киялына куйеуш екеледь Куйеуш кушактаса, суйсе... сонда кума- ры таркайтын тэр1здг Енд1 Уркияны керсе: - Ана жактан хабар жок па? Жасаган-ау, неге к е ш т п жа- т ы р ?- деп, серт байласканнан жаман Бекболатгьщ келуш Kyrri. - Хабар ж о к - KiM бшедд о жактагы елдщ не деп жатканын,- деп, Уркия кулис сейлесе де, Акбшек ол ишарага тусшбей: - Неге хабар бермейщ екен?.. Неге KiciHi ауре кылады екен?.. К,ыздын куш Де бар болсы н !- деп, вз ойын сейлей бередь.. Bip кун1 апак-сапакта Уркия келдь Шам жагудан repi ерте, алайда уй жарык та емес. Акбшек бурыштагы кшкене кшемнщ устснде жастык шынтактап, жантайып жалгыз жатыр едг - Шырайлым-ау! Бейуакта негып жатырсын; Шам жагатын уак болды г о й ,- деп едк Акбшек енжарлана есшеп, еркелк назды майда унш созып: - Жа-гы-лар,— дедь - Шам кайда ед1? Мен жагайын... - Женеше, HeciHe асыгасын, ерте г о й ,- деп, Акбшек ецсесш бурандатты. «Жакпаганынды кэремш!» дегендей, Уркия касына таянып, колын созып: - Мына колымда не бар? Тапш ы,- дедг - К,олында ма? К,урт. - Жок. - Кант. - Жок. - Кумю. - Жок. - Ewii не? Typi кандай? - Ак. - Ак... А к... жумсак па, катты ма? - Онысын айтпаймын... Эйтеу1р 03i т э т нэрсе. - ©3i - ак, 03i - тэта. К,ант - тагы. - К,ант емес, 6ipaK не керек нэрсе. - О немене, женеше? 112

- Бул сондай кымбат нэрсе. 0м1рдщ 6ip кызыгы осында. - Ойпырым-ай! Бу немене екен?! Мудуар кылмай, айтшы, женеше! - 0yeai сенщ багын осында... - Ой, алакай-ай! Хат екен FOft! - Таптын, таптын... бермейш деп е м ,- деп Уркия калжьщ- дап, тумарша буктелген кшжене кагазды алаканына басты. Манадан 6epi шам жакпай, енжарланып жаткан Акбтлек дереу атып турып, шам жагып, жерге койды да, кагазды жеп коятындай кадала калды. Хаттагы сез мынау: «Гиззетлу у э цурметлу газиздан квргушi магшщым АцбЫек жан- га квптен-кеп езгу саламларымызны ырсал айладш. Багдында бгзден хал-ахуал сурасацыз, алцамды лелла, саг-саламат деп б'мераз. Кай- ын агамыз Толегеннщ ярдемi арк,асында, жарацатымыз ж азшды. Бул кунде атца Minin, к,ус салуга да жарадык,. О багыдычда аз ол таратпа кошрнщ нолынан аман-есен к,алас болганыцызды ecmin шад у э к,арам болып, аллага шумрана emmiK. Тагдырда язмыш илан дарылпанадан, дарылбак,ия ранылат ет- кен шапагатлы анамызныц иманы саламат болгай edi. Казага ыра- зы, бэлеге сабыр етнф. Ушбу Ацберген иолдашымны азге квцш айтып, аманлык,, бшу ушт oici6epin отырмын. hap нешЫ болсын, б!здщ квцшмде бвтен ниет жок,- О'з де квцшщзге бвтен нэрсе алмаганыцызды тшеймт. Аз кунг~1 найгы жапага сабырлык, нылыцыз. Не нэрсе болса, найырьш тиешк. Онда азлер, мунда б/злер аман болгай ediK. Дэйю налам тебреткуш1 б/'радарыцыз Бекболат деп бмера'з». Бул хатты анау-мынау эйел окыса, куантаннан ceKipin тусер едь Акбшек мырс етш кулш яобердк - Женешетай-ай! Жаксы болды г о й !- деп хатты калтасына салуга кимай, кайта-кайта ашып, айналдырып кере бердт - Айткам жок па? - Акберген кайда? - Б1зджшде отыр. - Маган жолыкпай м а ?- дед! де: - Ж ок, жок, болмайды екен,— деп, 03iH-e3i токтатты. Акберген б1ртурл1 жылы Kopinin Kerri; ейткеш ол жарынан хат окелд1 гой. Keprici келсе де, басы каралы екен1н, жолыгу жешлдпс болатынын ойлады: - Ен;п кайтемв?— дедп - Кдйтесщ? Сен де хат жаз. - Не деп жазам? - взщ бглесщ. Кекипцдеп сез1нд| сен де жаз, уяласьщ ба? - Апырмай! Енд1 не деп жазам? - Танертен ерте журедт K,a3ip дайындап кой. Мен 6ip айна- лып келем ,- деп Уркия кетш калды. 113

Акб1лек кол сандыгынан кесте сызатын кызыл карындашы мен 6ip парак кагаз алып, «К,ыз Ж беки » астына салып, етпетшен жатып, карындашын жалап кояды. «Разиз KoprymiHi», «Багдында хал-ахуал сурасанызды» бу да жазды. Содан кешн аузына сез туспейдь Сез самсап-ак тур, 6ipaK кайсысын жазарын бшмедь Bipece бэрш айткысы, кеп жазгысы келедц 6ipece эдепп ойлайды. К,анша жазса да, ойдагынын мын- нан 6ipiH жетюзе алар емес. К,арындашты жалай Tycin, 6ipey келт кала ма деп, саскалактап отырып: \"Баде де бешен ниет жок,. Ушбу хатты алеаннан кешн 6ip келт кетпегщад/ тшеймш. Лсыгыс жазылды. Гайып етпец'а... Дэйю Ак,бшек»~ деп жазды. Аздан сон, ¥ркия к е л т , хаты алып Kerri, Ел жатса да Акбшек ояу, онын киялында келешектеп сулу eMip. 0зш узаткан екен дейдь Басында ж1бек желек, кигеш улде мен булде. Жаньшда Уркия мен Сара, ауылга таяу жасыл сайда тамылжып, сызылып турганда, алдынан самалдай болып, кызыл- ды-жасылды кыз-келшшектер келеда. Олардын кейлеп де, кек шалгын да, кулккл де судырлап, сынтырлап кетедк Шекесше тырс-тырс eTKi3in, катындар шашу шашып, балалар аягынын ас- тынан таласа-тармаса алып жатады... Кулпырган шайы шымылдыкты алдынан устап, каз-катар кыз- келш ш ектщ как ортасында желегшен eKi кезш жалтыратып Акбшек келе жатыр. Журт мэре-сэре, у-шу... Жасауын жайнатып жиып, кшем, керпе тесеген, оюлы ак ота- уга экелш шрпзедь К,урулы шымылдык imiHe быкырлаган кыз- келшшектердш ортасына Акбшек отырады. «К елтш керем1з» деп улкен катындар келгенде, Акбшек сызылып турегеледь «Ашшы бетш!» деген 6ip ушм дауыс шыкканда, желепн 6ip кыз ашады. Акбшектщ келбеп Ай мен Кундей. К,атындар тан калады: «Кеп жаса! Отыра гой, шырагым!» дегенде, Акбшек ж1бек кейлегш су- дыратып, отырады... Той erefli. Ел таркайды. Акбшек ак отауында... ол келшшек. Басына жаулык салдырыпты, сыртында желеп. Тесек агаш ал- дында ак саусагы майысып, куйеуше ак кейлек кайып отыр. Жа- нында домбыра шертш, Бекболат жантайып жатыр. Акбшек эдем1 куй шерткенде жаны суйсш ш куйеушщ бетше жымия жылы карайды; imiHeH «Жаным-ау!» дейдь Бекболат та жымиып колын созады. IciH койып, Акбшек шынтактап, куйеуше таман жакын- дайды. Kyfteyi мойнынан кушактап, улб1реген аузынан, мамык тамагынан Terri суйедь BipiHiH кезше 6ipi карайды. К,араса да тоймайды... Улкен уйдщ самаурыны кайнаганша, А кбш ек отауынын тущип ашылмайды. Ж1бек шымылдык кул1мдеп кун сэулеа жа- быктан тускенде, Акбшек турайын десе де, KyHeyi кыпшасынан 14

кысып, кытыктап, к у л т ж1бермейдь «Болар ендй сэулем!» деп, Акбшек турып, к ш н л , жез куман алып, майысып, ден астына тузге кетедт Лек-лек болып жупрюкен козы, ойнактатан бота, жел1 басын- да кулын устаган, бие кутан бала-шага, тезек терген, эн салган кыз-келшшек... соларга, карап, Акбшек акырын аявдап келш ота- уына Kipefli. 03 i дэрет алып болган сон, куйеуш щ колына су куйып, шымылдыктын бауындагы кестел1 орамалын впередi... Кешке таман канжыгаларына катарлап каз, уйрек байланып, бедеу MiHin, каршыга устаган куйеулер1 келе жатканда, Акбшек ак отаудын жанында карап турады... Кешкенде Акбшек желепн кайырып, белше кыстырып, отау- ын жыгысып жук артысады. Кеш женелш кеткен сон, артта кал­ ган еншен кыз-келшшек жамылшылы кек жорга мшген Акбш екп орталарына алып, кеш ке жеткенше жарыс салады. Булар кеш касында топтанысып келе жатканда, колдарьшда каршыгасы, 6ip топ болып, куйеулер1 де сыпылдатып ете шыгады... Акбшек бала кетередь Куйеуше тарткан 6ip жаксы ул табады. Kyfteyi Акберген eKeyi ана жакта каршыгаларын айналдырып жа­ тканда, Акбшек 6eciicreri бебепн тырбиган саусагынан с у й т , арк- алыгына асылып, елфенш, емшп отырады. Атасы атка мшш кет- кенде, басына у к ш такия кипзш, бебепн алып алдынан шыгады. «Аганды карашы, шыбыным!» дегенде, бебеп умтылады: агасы бебепн жогары кетерш, насыбайынан шскейш... Будан да суду, будан да т эт а киялдарда жатып, Акбш ектщ K63i ш недь.. Танертен Уркия келгенде Акбшек: - KeTin калды ма?— деп сурады. - KeTin калды,- дедт виткеni кешеп хатга куйеуш шакырганы уят болгандыгы ар- тынан есше Tycin едк Арада терт-бес кун етп ме, калай. Аксакал уйде жок ещ. Акбшек Сарасын колынан устап, эйнек алдында тур едк Малшылар мал коралатып, малшы катын сиыр сауып жатыр едк Коранын жогаргы бурышынан эйелдщ жаулы- гы агарак erri. Уркия екен. - Калкам, кулагынды экел пп,- дедк - Шын ба? - Шын емей... Акбшек сщ ш сш К,аж1кешн шакырып кел деп ж1берд1 де, аузы жабыса калды. - Ещп кайтем1з? - Б1зджше тусет те. - Агайдан уят емес пе? - Жок, ойбай! Екеущнен белек онда не ой бар дейсщ. 115

- Б1здшнен 6ip токты сойындар. - Шырайлым-ау! О не дегенщ-.. Оган 6ip ко нак. асы бере алмаганымыз ба?.. Акбшектщ журен алып-ушып 'барады. Уйге Kipfli. Шам жак­ ты. Шой жасады. Алашаныц кайырылган жерш жазды. Жайна- мазды дурыстап ш и , eirreyip 6ip жерде байыз тауып отыра алмай, оган да, буган да аландай бердь Ол бейне 6ip осы yftaiH irniH коруге, сынауга, MiHeyre келген Kici: 6api де жинак, таза, perri болса екендейдк Самаурын да, Кджисеннщ жещ де, малшы катын- нын бет-аузы да, дастаркан, орамал да Kip тэр1зда. - К,арагым-ау! Жешн салтак-салтак боп к е п т з гой! Муры- нынды суртпесешш, элде KiMHiH баласьша уксап —дел, Кдадакенш иепнен какты... К,ажжен Саранын колындагы бауырсагын кагып Tycipin, Сара ынылдап жылагалы келе жатыр еда: - Айналайын, кушм!.. К,оя кой енда... бауырына тимесейип! Сен1ц eciH бар гой!— дел, eKi бауырын уатып басалка айтты. - Урбие-ау! Бетши кликене жуып журсейшИ— дел, казаншы катыннын алдына 6ip уыс бауырсак тастады. Жаулыгы тозып кеткенш жана кергендей, апасынын ecKi кимешепн бермек бол- ды. - Кунзайын далада жургенде шггерщ пыспай м а ?- дел, кой- шыга да ты катгы. - «Бу кай сез1!» дегендей, койшы таныркап: - Неге пысады? - деда. Акбшек бэрш щ камкор анасы езшдей, бэрш де канаты астын- дагы балапандай, бауырына басып, жылыткысы келеда. Бэрш де езшдей куанышты, бакытты болса екен дейдг Ешкщда ренжггетш, ешюмге жамандык ойлайтын тур жок- «Неге пысады?» дел кой- шынын коцырайганын да жарастыкты керда. «К,айтсш пакыр! Шаршап келещ гой!..» дел ойлады. Ш эй кундегщ ей узак iuiinreH тэр1зд1. Саранын уйкысы келмейтш тэр1зда. Кдрадан карал отырып асыга берда. Шэй жиы- лысымен, балалардын тесепн салды. Тыска шыкты. Ас уйдеп Урбиеге барып казанды тез1рек кайнат ертерек жатамыз, уйкымыз кеп о т ы р ,- деда. К,айтып кеп жупар сабынын буркыратып, бетш, мойнын, бы е п н эбден тазалап жуды. Абдыраны ашып, мэре кейлегш алып, балаларга керсетпей, апасынын ecKi жаулыгына орай, кэрпенщ арасына койды. Ет пюкснше Сара уйыктап калды. Кджнсен койшынын касында отырып «Жалмауыз кемгпр» деген epTericiH айткызды. Ет тушршдь Акб1лекпн ет ж ена келмейдк Малшыларга: «Ж ендер»,- дсй берда. Erri жеп болып келе жатканда, Уркия келда. - Женеше, ет же! 116

- Ауыз ти ей ш ,- деп 6ip жапырак салды. Ет жеп болган сон, К,ажнсешй жаткызып, Уркия мен eiceyi тыска шыкты. Эйнек алдында турып, eKeyiHiH куб1рлескендеп энпмеск калай жолыгу, кай жерде жолыгу едг Уркиянын ойы: Акбш екп вз уйше апарып, екеуше 6ip табактан дэм жепзу еда. Акбшек 0Mip агасынан уялып, api балаларды жалгыз тастап кетудщ ece6iH таба алмай, бармауды калап еда. Каласа да, Уркиянын ойы дурью: шамнын жарыгында оны керш отырып, 6ip табактан ас жеген, кандай жарастыкты! Бул тунты ш жолытуы гой. 9 p i сейлесш, 6epi сейлесш, Акбшек балаларды уйыктатьт баруга бел байлады. Балалар уйыктаган кезде, Акбшек мэре кейлепн, таза камзо- лын киш, жупар исш анкытып, бикасап шапанын жамылып, аягьш ептеп басып, ecncri ептеп жауып, буыны д1р1лдеп, табалдырыктан аттады. Ай жарык. Кар кумютей жылт-жылт етеда. Жулдыздар сайрап тур. EKi уйдщ арасындагы жалгыз аяк жол карауытып жатыр. Бу жол ужмакка апаратын жол секций. Осы жолмен ба- рып, кызыкты, тэто, сулу ем1рдщ eciriH ашатын сек1лд1. Баскан сайын бак eciri жакындайды. Журеп дурсш кагады. Уркия алды- нан шыкты. - 0Mip агам кайда? - Ауыз уйде... Сендер онаша боласын. Ой алла-ай! Акбшек шын сонымен 6ipre отырганы ма?! Уркия eciK ашты. К,аггы уйыктап оянганда, карангы уй кенет жаркырап кетсе, кез1н кандай уялады. Бак eciri ашылганда, Акбшектщ 6eTi де уялып, Kipyre журексш л, энтек кщ рш калды. - Kip, карагым, Kip! Олар кершбейд1. BipaK осы уй толган олар. Кейлепн судыр eTKi3in, Акб1лек Kipin келд1. Бекболатка отырган yHi нурга толып кеткендей болды. Акб1лек женешес1н1н артынан epin, сызылып кел1п темен1рек отырды. Тура карауга д эп шьщамай, темен кара- ды. - Есен бе, карагым!- деп, эуел1 Акберген амандасты. Бекболат калай амандасудын ece6iH таба алмай? - Есен бе, карагым!— деп, жолдасынын сезш айта салды. А кбш ек: - Уш -ш ук1р,- деп, epHiHin ушш кыбырлатты. Тым-тырыс. - Апаннын арткы жаксылыгын берсш!.. К,удай eMipi макул... тек ез мандайларын ашылсын!—деп, уназдши Акберген сейшто. Бекболат ундеген жок. Акб1лек уысындагы торгын орамалымен кезш сурта. Бекбо­ лат темен карады. Ол eKi арада Уркия етщ Tycipfli, К,онактарынын колына су куйып, дастаркан жайды. TeciH салып, сем1з токтынын жарты етш тугел аскан екен. Он шакты токтынын мандайы гой. 117

Акбшек куйеуше онша таянбай, арасында 6ip Kici сыйгандай гып, табакка таман отырды. Акберген пышагын алып: «Тураймыз, ба?» дегендей Бекболатка карады. Бекболат ым какты. - Кудаги, мунда к ел в д з!- деп, Акберген астьщ алдын ана жактагы кайын агасына xi6epy керекттн б1дщрд|. - Ойбай, жей берщ дер, карактарым! Куйеу кедесш сон ю терандер,- деп еда; Бекболат сакау Kiciine ымдап болмаган сон, Уркия табакты ауыз уйге апарып, 6ip жапырак Kecin 6epin, кайта экелда. Куйеулер Уркияны шакырып, тертеу болып, табакты жа- галай отырып, ет жеуге KipicTi. Уркия отырарда Акбшекке карап: - Карагым, жакын отыр! Бекболаттан несш уяласын? Екеущнен жакын Kici жок... Бу да 6ip мереке емес п е ? ..- деп, TypTin еда. Акбшек энтек козгалды. Эйтсе де табакка да, Бекболатка да кашы- гырак еда. - И э, суйтщдер, л з е л е с т отырындар! Уялатын улкен Kici жок кой,— деп, Акберген де айтты. EKeyi б1рдей коймаган сон, Акбшек козгалып, Бекболаттын он Ti3eciHe шапанын суйкей отырды. «Жендер, альщдардан» баска, дастаркан успиде пелен сез бола ма? Жасырын келген куйеу т у г ш , етке бас койганда, Элдекей агайлардын да аузына кум куйылып калады. Eapi де эдетт, сы- пайы, 6ipiH-6ipi калтыксыз сыйлап, шын кеншмен жаксы Kepin, елш -еш ш отыр. Ет жеп отыр деймкдн? Булар ырыс жеп отыр гой! Бекболат кез кырымен жарынын бетше карап кояды. Акбшек бурынгьщан суду, едеm i, салмакты, сэулем болган екен деп ой- лайды. Мундай жары болганына imineH мактанып, муртынан жымындайды. Акбшек ентек именш, 6eTiHiH ушы ойып алгандай кызара 6epefli. Бекболаттын бепне тура карауга бетт шыдамайды. Онын салалы саусактарына кез1 тускенде, Кдрамурттын саусагы eciHe Tycin, ез ойынан e3i уялып отыр efli. К узп беймаза кара шыбындай дел осы арада eciHe тусш, мазасын алганга пышен кын- жылып efli. BipaK Бекболат оны сезбейд!. Сезд1 ме екен деп, Акбшек шашын сипаган боп, шалкайынкырап, Бекболаттын 6eTiHe 6ip карады. Кез1не K63i тусш кета. Онын K63i - cyftreHiM 6ip сен - деп турган Tepi3fli, талмау, буалдыр KepiHfli. Акб1лек: «Мен де сенщ жолына жаным курбан дегендей салалы, ок KipniriH сал- макпен кагып, майы жылтыраган кара кезш 6ip тенкерд1. Екеушщ де 6ipiHe-6ipi кен1л тойды.... Тамактан кешн Уркия куйеу мен калындыкты ертш шыга- рып салды. Eni жар кораньщ сыртына жеткенде, аяктары коюлады. Энеки, токтады. Жар колы жардын белш кысты. Акб4лек назданып жога- ры Караганда, ай жузш аспанда ай керд1. «Суйсен суй!» дегендей, жулдыз да жымын какты. К,ылыш мурт бал ершге тигенде: 118

«Дем алые ысынып, Саусагы суынып, БелпсЬ кысылып, П ш ш кубылып: Иыгы niicin Ундемей суШсш. Мае болып...» жатканын акын Абай болмаса, 6i3 суретгей алмаймыз... Ансап жолыккан ею асык тар тосекте не айтысып, не койыс- пайды; тан атканша, im-пыш -мыш... деп кеп сыбырласты. Ол сыбдырды жазуга орман — калам, аспан — кагаз, тещз — сия болу керек... Жене карангы уйдеп куйеу, калындыктын сыбырын тындай- тын жецгес1 6i3 емес, оны женгелершен сурай жатарсыз. Qffreyip ел турмай Бекболат атка конды. Акбшек шапанын буркешп, касын- да турып, женгеа колтыктап аттандырып, саулык тшесп. Бекболат келш кеткеннен былай, Акбш ек анасынын кайгы- сын аз-аздап умыта бастады. ©йткеш ез тшеп, ез eMipi, ез багы кызыктырак, басымырак бола бастап едь Бурынгыдан да бетер еркекп енш жаксы керд1, Бекболаттьщ жш келш жургенш Т1лед1; онсыз ом1рде кызык жок тэр1зд1 кершдь Апайда ол тшепн куйеуше б1лд1руге уялып едь Bip кун1 тагы да к е ц ш еркек тшеп, керш т-созы лы п жатып, журен айнып кусканы... X yp eri бей-жай болады да турады. Жумырткага заукы шабады. Тавданады. Жерж болтаны ма? Бек­ болат келш кеткел1 бес кун аралатан жок кой. Онымен де турма- ды. Акбшек толтак наукаска ушырады. Уркия e3i бала кетермесе де, бала кетерген эйелдердщ жернс болганда кайтетшш бшеда гой. Акбшектщ жата беретшь жумыртка 1здегеш, толтаты - ауматан бала бакен эйелдщ белпсь Акбшек женгесшен дертшщ MOHiciH сурай берген сон: - К,алкам-ау, бойына б1рдене б г т ме деп шошимын,— дедь - К,ойшы, женеше! Кдйдан бггед1? - Юм бшедь - Жана да емес пе ед1? - К,айдам... - Тез бшшуип ме efli? - Bipep ай еткенде бшшее керек едь - Ендеше, бурын болды гой... - Сейтш маскара болмаса... Айткандай-ак, еюкабат екеш кун аскан сайын mojhm болуга айналды: eTeri де кептен 6epi сынбапты, iini де энтек томпиган icnerri... Акбшекке бул жана дерт болды. Узаткалы отырган кыз емес. 119

К уйеущ щ келгенш журт бшмейда... Жэне куйеушен екеш eKi талаи: дерт болмай кайтеin... женгеамен сыбыр тагы молайдьг баланы калай туарудщ амалын кенесть Уркия жансыздап Kepi катындардан бала туарудщ, ем-домын сурастырды. Бала б1рденеден шошынганда, жыгылганда, окыста TyceTiHiH бицц. Уркия карангы бурышка тыгылып турып, Акбшек келе жатканда, «А п!»- деп шошытып байкады; ойнагансып, пике туртш калып байкады. Оган тусетш бала керщбедь Акбшектщ ш кеш ас болмады; жатуды, курсшуд1 кебейтп... Сейтш жургенде 6ip куш Уркия отырып: - Шырайлым-ау! Мен де екжабат болдым бшем. Сарымсакка заукым шабады; менщ де журепм лобып кусатын болдым... - дедк - Сешкш койшы! Сенщ тшегенщ бала гой... К,удай коз жа- сынды nreHi де,— дедк Уркиянык! рас екен. Bip куш ауылдын 6ip-eKi катыны кабу кабып отыр ед1, Уркия ауыз уйге барып, локсып, кусып келдь Кдгындарга келш, жерпс боп жургенщ бала бггкенш айтып: - вступи ме ед1,- деп сурады. К,атындар: - Кудай берейщ десе киын б а ?- деп, тамсанысты: кутгы бол- сын айтысты. «Уркия екщабат» деген хабар кеплкпей-ак ауыл арасына жай- ылды. Тшеулес катындар: «Байгуска болсын» деп, Мамырбайдшне араласканын кундейт1ндер1 «Э, койшы!..» Ол бала тапса, б1здщ сур тебет те кушйстер... десть Дегенмен, Уркияныц екщабатгыгы анык болуга айналды: 6ip- exi айдан кейш iuii де б ы ш л калды. Аздан 6epi аксакал аттан туспейтш болып Kerri. Агайын ара- сыньщ дау-шары, кемшр назы дегендешн аксакалдьщ алдына кел- мей турмады. Bipeyre о деп, 6ipeyre бу деп сезге Kipicnece, ептеп- септеп ез кулкын да ойламаса, ел адамынын адамдыгы, айбыны бола ма?. Д ос с у й ш т , дуспан куйше ме? Эйтпесе, «Аксакал» эта­ на ма? Мамекен де «Аксакалдьщ» калпын курьш атка мшш жур едь Не жумысы барын кш бшеш, бугш касына ултаракты ертш, Эбен ауылына Kerri. Ел адамдары ол ауылга осал-онтагай жумыспен бармаса керек кой. Аксакалдьщ барысы да, cipe, тегш емес кой. Журершде ауылдагы epiMiui Тайкегп шакыртып, сакал-муртын тужыртып, кещ рдек жунш кырдырды. А кбш ектен жуылган кейлепн сурап киш. Тес калтасына сепз буктеп, таза орамал сал- 120

ды. Етшн де тущ рктеп суртп. Кептен 6epi буйтш тузелгенш Акбшек керген жок efli; 6ip сый жерге баратынын iuii сездг Эбен ауылы отыз шакырымдай келуий еда. Б1здан К,ыдекен- дер болса, жолда 6ip ауылга конып, 6ip ауылга тустенш отырып, алтыншы кун1 конага арен жетер едг Мамекен ондай колы тиш журген азбан аксакал емес кой: жолда атын 6ip шалдырып, конага Эбел ауылына келдь Жайлауда болмаса, кыстауында отырганда Эбен ауылына бармагалы eKi-уш жыл аралап кетш еда. Эбен ауылы Алтайдын 6ip шурай койнауында. Былкылдак булак- Булак бойы тал. Сырты - орманды, акбарлы зангар тау, алды буйрат. Буйрат шйнде камысты кел. Булактан оте берютеп узын кора Э бен дкг Анау таудын ет бауырындагы жеке кора окешмен туыскан Сатай кажынкг Мамырбай аксакал булактан eTin, коранын ыгындагы тармак дщгекке таман келе жатыр. Арты тутас, алды ашык, жарыса созылган eKi узын кора. Ор- тасы - 6eTi ашык аран. Бул аранга бес-алты жуз жылкы сыйып кетеди Терюкейдеп узын кораньщ кунгей беп жагалай е с к , мунын 6opi койга, туйеге, сиырга, ботага, тайыншата арнап согылган болек- болек мал кора. Анау арткы колденен еншен ат кора. Кунгейдеп узын кора байдын уйлер!: ез1 отыратыны 6ip баска, eKi катыннын yfti eKi баска, баласынын отауы, конак уй, малшылардын yfti, шошала, егпк, астыкхана... К,оранын TOHiperi тап-таза. Аранньщ TyKnipiHfle буы буркы- рап exi кур ат суып тур. Аксакал аггарын дщгекке байлатып етегш камшымен 6ip кагып, какырынып, терюкей жактагы кш кене ес1ктен байдын корасына Kipfli. К,адалары 6ip-6ip к1сшей, кеш кулаш денбекпен, сыпсын шырышпен жабылган буп-бутш, октай, зангар корага Kipin кел- генде, не floyip-aK денел1 аксакал баладай боп Kerri. 0Mipi мундай корага Kipin кермеген Ултарактын кез1 бажырайып, аузы анкиып калды. Толып жаткан еск тщ кайсысына KipepiH б1лмей, анырып турганда, 6ip есктен онтайлы аттай даяршы ж1пт шыга Kenin, сэлем 6epin, конак уйге бастады. Сыкырлаган жана еснсйн тактай табалдырыгын аттап, конактар уйге Kipfli. Аксакал caKi тактайга отырар-отырмаста даяршы жып етш етшн тарггы. Ултарак кол- бандап жете алмай калды. Е тк коятын жер1 де белме тактайпы кабыргадан шыгарган шкаф екен. Уйдщ асты тактай: тебесш кол- дын саласындай MyciH шырыппен ит аркалау кыла жауып, акпен сылап тастапты, Kipe 6epic жер аласа, кур тактай, одан аргы жер тордеп улкен эйнектерге шеййн, кшз, алаша, керпе, бестек Teceyni би!ктеу caKi. EKi эйнект1н арасында жогарыда желдеткш шы- рылдап он сап тур. Ултарак ти1рмен бе деп ойлады. Бурыштагы карнезд; нар пеш-riH куысында каз мойын жез ш эупм ; пешт1н алдында улкен жез шылапшын. Тердеп колденен сырыкта кызыл 121

ала тек жайнамаз, eKi сули. Осы секыд1 уш конак уйдщ ортада- гысына Мамырбай аксакал келш отырды. Он жактагы уйде конак- тары бар екен: куб1рлеген дауыс естшедц. К,ас карайган кез еда даяршы жнтг жейлйс лампыны жагып, кайьщнын безшен накыстап icTereH уш сиракты Kypcire орнатып] ортага коиды. Б1раздан кейш даяршы Kipin: - Бай келе жатыр,— деда Аксакал ещрш жиып, кобдиланып, тамагын кенеп, улык келе жаткандай шалкайынкырап, cipecin калды. Бай кедда Аксакал ушып турегелш, кол кусырып солем бердь Бай даусын орен шыгарып олЬе алды. «Жарыктык» oni картайган жок екен. Без белд1 кара буркптей, айыр сакал, кылыш мурт, кабакты, касты, мурынды, айбынды, аргымак, аксары Kici; келбеи бурынгынын батырындай. Байдын касында Мамырбай аксакал емес, карын тугыршык торюденш кетп. Бай турегеп турып даяршыга аягын усынды. Даяршы мысыкша жып е т т , е т т н еппен суырып, Tepi шалбарынын курыскан бала- гын жазды. Мамырбай аксакал eKi колын усынганда, бай 6ip-aK колын берд1 де, Tin-TiK болып, кара еш ы Tepici бестепне келл отырды. - Шаруалар амандык па?—деп келте гана амандасты. Аксакал байдьщ куйьжайын, ауыл-аймагын да казьш, амандык сураганда, бай: - Аман,— деп 6ip-aK рет жауап берда Аз тым-тырыстан кейш: — Сапар онгарылсын!— деда - Элей болсы н !- деп аксакал каутандады. - Ана уйдеп Kicinepni мунда келттрип!— деп, бай даяршыны жумсады. Деунак мун екен - торт-бес Kici жетш келда Бай: - Ci3 6epipeK...—деген сезшен аксакал кашрл4 конак e3i екенш cc3in, мардамсып калды. О келген конактардын шпндеп сорпага шыгары: Иманбай би, Элдекей, Mycipoai екен: калган eneyi солардын жолдасы. Булар сол реттмен аксакалга таяу жерден орын алды. К,онактар амандасып, жайланган кезде улкен кек дастаркан жайылып, бауырсак шемеле боп теплш, ак тарелкамен eKi жер­ дей сэры май койылып, сэры бие самаурын куж1лдеп уйге Kipfli. Самаурыннын eKi жагьгадагы eKi errri даяршы кара ботноска кызыл корлен шыны-аяктарды катарлап Ti3in шой куюга KipicTi. Шой куюы да тортш: 6ipfle-6ipiHiH аягын ауыстырмайды, тгерш-кеШнщ куймайды, ернеушен асырмайды, 6ipiH-6ipiHe согыстырмайды, OKKi дукенпилердей колы-колына жукпайды. Тердеплердщ шош ку­ рен, каймагы кесек боп куйылады: Муарелщен томен кеткен сон, шош кепдщрленш, ар жагынан Семей керше бастайды. Май да, бауырсак уйткысы да аксакалдын алдында, темени жакка 122

шашырандысы барып жатыр. Б1здщ Ултарактар шетке шыккан бауырсакты каскырша какши берген сон, бай: — Ана жакка бауырсак ж1берцп,- дед!. Мамырбай аксакал: «Бауырсакты у р к т п отырган сен бе?» де- гендей жолдасына зицц кез1мен 6ip карап койды. Бытырап жай- ылган токтыларга содан кейш азырак кут конайын дед. Шой устшде пэлендей сез бола койган жок. Аксакал сети буктеул1 орамалын суырып, мавдайын сипай Tycin отырганда, бай шыны-аягын тенкердг К еш н калса, айып телейтш нен жаман езгелер1 де тенкере бастады. Ш эй жиылды. Байдын малдасын курып отырганын керш , 6ip адам аягын кесшген жок. Элдекей езше-ез1 келш, кара шакша- сын суырды. Бай ым какты. Топырак салган, калакшалы кш кене шылапшын Элдекейдш алдына жетш келдь Сондай 6ip шылап- шынды ез алдьша койып, тушрш отырды. Оны керген Ултарак­ тар калай болса солай былш етюзущ дотарып, какыргысы келсе, тыска шыгатын болды. Элдекей каз мойынды баягы кагысына салды. М уарэл1 кус керген каршыташа кобдиланып, алаканын жайып еда. Элдекей бетше ажырая карап, басын шайкап, шакшасын тутамдап отырып алды. Алаканы жаюлы калган сон, Mycipsfli уялынкырап: - К ш кене, к ш к ен е...- дед1. — взщ ддан атсайшы,- деп Элдекей кырын каранды. — Экел 6epi,— деп, Мус1рэл1 омыраулап, т1зеден тартты. - Болмайды,- деп Элдекей оны елен кылмай, жэШмен туюрше бердь Со кезде бай жымиып, Элдекейге карап: - Mycipofli саган неге жабыса беред1?- деуьак мун екен, Элде­ кей кокайланып: — Бшмеймш осы иттщ маган не гып yftip боп жургенй— деп, 6ip жымиып алды. Mycipcwii Элдекеймен курдас ед1; эзшге догал болган сон, Элде­ кей онын иыгынан туспеуди еда. Бай сонысын бшш, елп ишара- сы: «Тагы 6ip колга ал!» дегеш ед1, байдын мунысын сезген сон, Элдекей узын кеадрдепн созып: - Баягыда осы Mycipoai Шаян ногайдын бакалын кыдыртып жур efli...- деген кезде-ак, отырган журт жымывдап, кулуге ын- гайлана бастады,- бул онда Бекетпен куда гой, Бекет 6ip т1лд1 адам е д . Сонда M yciponi калмакшы Исабаймен онаша сейлесе 6epinTi. «К,уданыз с1зд! керек кылмай кетп-ау» деп журт Бекетке калжындаса керек. Сонда насыбайын атып болып, Бекет айткан екен: «Батыр мен батыр - манайласкан жауда бас косады: шешен мен шешен - тандайласкан дауда бас косады; молда мен молда жайнамазда бас косады; ит пен ит — жер ошакта бас косады. Анау 123

калмакшынын ют, мынау каскыр тымактын ют. EKi итгщ бас коскан xepi осы болды г о й »- деген екен... Журт ду кулдь Myciponi кызарактап: - Уа, пйркш-ай, уа гшркш-ай!.. К,ашан суй деп... 0зщ мм ед щ ?..- деп келе жатканда, Элдекей тагы киш экеттг. - Tom-i мырзанын аузынан жальшы шыгып турган кезь Б1здщ Сэрсекене кырындап журсе керек. Козыкеге келш тусппт. Кози­ не: Сэрсекен алдына жай, Сэрсекен алдына жай!- дей берсе ке­ рек. Сонда Т э т т мырза дастарканды cepnin xi6epinTi. Журт анта- рылып отырып капты. Омарэл1 дшмар адам екен: созд1 со Kici бастапты: «Ертеде 6ip жаксы хан жаман хандшне конакка келген екен. Жаман хан салган жерден: «Е, хан, елодздщ катыны буаз ба? Малы жуан тыша м а?»- деп келе жатканда, ана белмеде отырган катыны шыжымды тартып калыпты. Жаман хан борбайын устай- мустай тура жвнелшть Жаман ханньщ даньпппан yo3ipi бар екен. Жаксы хан уаз1рден: «Ханын неге Kerin калды? Катыны буаз ба? Малы жуан тыша ма?—дегеш кай ce3i?» деп сурайды. Сонда yo3ip отырып: «К,атыны буаз б а ? - дегеш - елвдздщ eciMi калай дегеш едг Малы жуан тыша ма дегеш - шаруасы берекел1 ме дегеш едк ci3 сол созше тусшбеген сон кетш калды» деггп. Жаксы хан аттан- FaH сон: «MeHi не деп кетп?» деп, жаман хан yo3ipiHeH сураганда, уазip манагы жауабын айтып: cijfli мактап Kerri деггп. Сонда жа­ ман хан: - «Уай этгеген-ай! Шыжымды ерте тартпаганда, одан да дэмш ce3flepiM бар еда»- деген екен. Сол тор1зд1 бу KiciHiH шыжым тартып отыратын - бэйбпиеЫ efli. Козыкешн сез1нде парык ж о к ,- деген сон, ToHTi мырза мырс eTin, журт та кулш, кошемет кып, тамак жеуге KipicKeH екен. Б1здщ Myciponi де жаман хан сеюлда езшен катыны Tsyip адам,- дегенде журт тагы кулкгп. Манагы манагы ма, Mycipani одан жаман кызарактап, дабыр- — Сен 6ip надансьщ!..- деп келе жатыр едг Элдекей тагы 6ip мысал сойледг — Эюмбек мырзаньшне Алшымбайдын 1слвмбеп келш отыр екен. Ж эн эбш кожа, осы Эсекендер де бар екен. Bip сездщ кезегшен Гсломбек Жэнабщдщ кожалыгьгаа rain сойлесе керек. Сонда Жэнобш отырьт: «Имам Еалламай Таптазани мен Кожайы БаЬауидден 6ip мэжтлюте отырса, 6ipey «Я зулжалал!» депгт. Таптазани талым Kici екен: «Зулжалал» емес, залжалал деген дурыс» десе, Кожайы Ба- Ьауидден; «Зулжалал» дурыс деп жатып таласады. БаЬауидден кызып кетедк «Ендеше лаукыл макпуздын езшен карайык»- дейд|- Караса - «Зулжалал» екен. Сонда Таптазани назаланып: «Ей, тэщрН Залжалал ед1 гой! Мынау yripfli сызып тастайын ба?» дегенде, 124

К,удай тагала: - CeHiKi де рас, «залжалал» еда, 6ipaK мына Bahay- идден кереметп кулым едг осыны уялтпайын деп, «зулжалал» кып, тузетш койып ед1м,- деген е к е н ,- деггп. - К,удай eripiK айта ма?— деп, 1слэмбек Ж энеби щ уялтыпты. Жэнэбш 1слэмбекп токтаткалы: «К,аз дауысты Казбек елген- де, Beri мысык эулие елйсп асасымен уш салып, тертппш сала бергенде: «Жындымысын?» деп, 6ipey колынан устай алган екен. Сонда Bepri мысык эулие: «Эй, колымды бекер устадын-ау! Енда бак-дэулет уш атасына шешн-ак барар» деген екен,—деда.1слэмбек Казыкеме уш атадан сон келеда екен: сэзден жыгылыпты. — Бул M ycipeni, рас, Таптазани сиякты галым адам. Одан будан жинастырган сез болмаса, б1зде муныкшдей ш м жок,— деп Элдекей «Надансын» дегенге тагы ондырмай кекетп. Журт тагы карык болысты. «Жаксылардын» бул канкулап отырган M ycipanici, кудасы келшш бермейтш болган сон, байдан жэрдем сурай кеп отырган Kici еда. Партияда бес тундакп артынан ерте алмайтын, агайынга суйк1мс1з, мал жанды, карау адам ед1. Мус1рэл1нщ иш кандырган сон, кызынкыраган бай 6ip жштке ым кагып, домбыра алдырды. Жындыкара деген xiriri казак пен сарттын айтысканын айтып, конактарды кулд1рдг ©леннен жа- лыккан кезде, байдын 6ip ым кагуымен Жындыкара уртын куши- тып, ернш шуртитш, eKi колын артына жгберт, шапаньш кетерш канат кып, енбектеп, секектеп, бурки болып, твменп жактагы- ларга твнш, eKi аягынын арасынан насыбайын сангьщы. Онын кызыгы басыла бергенде, Жындыкара к е т т кап, белдемше бай- лап, басын ак орамалмен таргып, буаз матушке болды... Матушке былдырлап, орысшылап, эркайсысына 6ip шарылдап, артымен енкейе 6epin, бутынын арасындагы куыкка куйган суын конак- тардын устгне шашты. Онысы буаз матушкенщ тузге отырганын салганы ед1. Ke6inece буаз матушкенщ куты Myciponire TycTi. Тврдеп Мамырбай, Иманбай, Элдекей аксакалдар матушкен1н сиынан капастау калды. Энпме, ойын-кулк1мен отырганда тамак та nicTi б1лем: даяр- шы сыбыр еткен сон, бай ез уйше Kerri. Конактар да 6ip кабат желпшш: «ойбай кызык-ай!» дес1п, тыска шыгып, аспанга кара- сып, кун райын, тогабын сез кылысып, уйге Kipfli. Ет мейлшше мол болды: тен жарымы жеуаз кайтты. Ет асауга 6ip адам келген жок. Байдын T9pTi6i солай гой. Сем1з тай сойган екен. Жылы-жумсагын салган екен. Табак койылган кезде, Элде- кеи кен1лден1п: Токтар ишанньщ айтатын «К,азы - иу, козы - иу, кызы иу, кымызы — nyi болган екен!» дедг Десе де, опты- гып отырган Kici комагайланып, улпершектен басынкырап ж1бер1п, караган куган туйеше колы кыдырынкырап, кара KeceriH !здеп кетп. 03ienepi де мелд1пнен атып, майды саусактын саласынан 125

агызып, жаласып, саусакпен 6ipre бойы да балкыды. Элдекей журггын кецййндеп сезм бите кояды гой: «ЕШркш, бай десе, бай гой!» дегенде, езгелер! де: «Есеп бар ма!», «К,удай берген Kici гой!» ...Иэ... «К,удай берген Kici гой!»... Торшолакта бес тал куйрык бар; онын жарымы да тал сиягы жок, бфдсне. Жал дегеншйз - ертендеп караган. Сондыктан ба екен уйтетш бастай мойны кылкиып турганы. Бутш арканы Тор- шолакка тагдыр жазган емес; колынды аркасына таман апарсан, кулагын жымитып, артын кикан eTKi3in, ттзгшнщ аржак тинн тартып турмасан, кон етщнен кыршып алады. Торшолактын жуш сида, карны кабактай, буты таяктай. Сонда да Торшолак тоймыш, eMipi арык та, ceMi3 де боп керген жок. Торшолак ыстык боп корген мал емес; аузын жерден ею eni айырмайды. Журт Торшо­ лак тоймыш болган сон, аркасынан ер туспещй деп ойлайды; ер туспесш бшген сон, торы шолак тоймыш болганын кайдан 6LnciH. Торшолак кезше, KepinreHiH куйедей сога бермегенде, не 6iTipciH: yftipi Heci3 кап бара ма? TireTiH KecTeci кап бара ма? Кеп жылкы- дан, бос журйлен кудер узгел1 кашан. К,унан болгалы тор шолак койшынын астьшан тускен жок. Бу кунде торшолактын каншага келгенш журт умытып та к е т , тек «Торшолакты» бшедг. Торшолак берйспктен койшыга ат болды ма, койшыга ат бол- гандыктан берис болды ма, — ол арасы мэл1м емес; onreyip Тор­ шолак 6epiK: мын салсан, аягын 6ip баспайтын 6ip мын теюм. Торшолакка камшы дегенщ1з жалактын т т м е н 6ip есеп; ейткеш борбай жакты койшыга тапсырып, ауызбен ауыл уй конган бола- тын. Торшолактын жаны суйетш xypici — аян. Булкектен де оган налог телеген1 онай. (Желю, шабыс туске к1рмеген нэрсе гой); ейткеш юшкене булкектесе, карны корк-корк eTin, шорттасы уз4л!п кете жаздайды. Онын булкеп м!нген Kicire де пэлен бапты емес, оны булкектетем дегенше, томарлы жерде кокан арбага мш. К,ойга м1нген мал кул боп кетед1 гой. К,алайда Торшолак ушпи 6ipiHe косылган мал. Ол уипм1з: жаман катын, шабан ат, етпес пышак кой. Торшолакты неге соз кып отыр деп канырайманыз; онын кйнкене к!лтипаны бар. Мана Эбен байдын уйвде курмегп конак- тар кек дастарканды жагалай отырып, шэйга бас койды гой; дэл со кезде осы Торшолакка мшш К,ойтеке туйеге жонелген едг Малшылар да Торшолакка уксап, жоктан езгеге epiHin, 6ipiHe- 6ipi иек суйеп кететш одет1 гой. Туйенп койшыга ceHin, ауа жай- ылган бес TyfteciH кайырмаган екен. 03i кайырып алар деп, кой 126

узап бара жаткан сон койшы да айдай келмептт К ун KeiuKipin бара жаткан сон, койшы мен туйепн энпмеде журш атка жещл телпекбай тауып алмас па: «Сен барып айдап келе той!» деп, Тор- шолакпен К,ойтекеш ж1бердь 0Keci осы койдын сонында журумен басы корте KipreH, memeci байдын сиырын сауатын ж е ™ бала ю м десещз, ол — Крйтеке. Тотыздан он екне дейш Койтеке козы батып, он ушке шыккан жылы койдын сонына тусш едь Tic какпаган бала койшыны ана койшылар «колды аякты бала» керш, отан-бутан жумсай берушi едь Койтеке де жасынан кеп жумсалтан, кеж1р бала той. Эйтсе де, тш алмаса, улкен койшылар токымаш сыйлап коятынын бшген сон, жазган Койтеке тепендеп туйеге тартты. Койтекенщ астында желком, онын асты Торшолак: колында шыгыршыкты кешпр камшы: кигеш шолак каудыр тон: аягында шана бас шокай. Коз барында туйенщ карасын корейш деп, аягын тыпырлатып, шолтан eTKi3in Торшолакты борбайга салып кала- ды. Торшолак кырсаудын кырсауы: бит шаккан курлы хабарына келмейдь Торшолактын керген кокайы осы-ау! «Ой жамандат! Ой iciK келпр!.. К,улатынды... nrriH малы!» деп, Койтеке пстешп, шапка да, баска да, мойынга да урады. Со кезде Торшолак басын 6ip изеп, eKi адымдай тана булйе-булпс борсандайды да, жортасынан жанылып кеткен немеше, жалма- жан кыбыр аянына кайта туседо. Койтеке тэты урады, боктайды, картайды, сшейщ, жулкынады, тыпырлайды. Торшолак Mi3 бак- пайды. Жулкына-жулкына Койтеке эбден терледд кол, аяты да талды, сонда да тыпырлауын коймайды. Элден уакытта 6ip донге шыгып, коз ушында булдыратан торт-бес караны кердь К,ас карай- ып барады. Енд1 тез1рек жетейш деп, Торшолакты тэты да баска, кезге топей бастады. Сол тепеудщ уст1нде кенд1р камшынын басы ушып кет1п, сабы шолтан ете туст1. Олай 1здед1, булай 1здедг Шептен айыртысыз кенд1р кайдан табылсын. Kenaip камшы адыра калган сон-ак, Койтеке мен Торшолак­ тын басына 6ip алуан жана доу!р туды. Бул дэу1р туысымен-ак, Торшолактын MepeHi устем бола бастады: ку шекесше, жука ша- бына шылтындап маза бермейтш шыбыннан кутыдцы: шолак сап- тын cipey Tepire былп еткешн буйым KopciH бе! BipaK бул дэу1р Койтекеге жайсыз келд1: кажып калган кары катгы урута жара- мады; урганы отпед1. Торшолак аянды азайтуга айналды. Мына кыбырмен жуырда анау бес карата жете алмасын сезд1. Карталап, зарлап, боктап, к е й т , актык куш1н жиып, кос тепекке салып тыпырлап Kopin ед1, Торшолактан кайран болмады. Койтекенщ журеп ертенш, KyHin, долданып, кей1п, eHipen домалан erri де, Торшолакты баска 6ip салып коя бердь Кара тун жан-жагын камап, жутып коятындай умтылып келе жатыр. Таулар булдырап барады. Айдалада жермен-жексен кыбыр- 127

кыбыр eTin, домаландап Койтеке келеш. Журил енбейш: кайб1р борбайы узын Kici. Тойталандаган шокай e r a кекжшп кейш тар- тады: томаршага бултылдап тайганай бередг Сонда да ентелеп, е н т й т , жанушырып, тырбандауын коймайды. Тер пушпагынан акты. Жыртык милык, жалбыр тымагын колына алды: жаман тон­ ный белш ш е п т . А дегенде бойы энтек сешлген тэр1зденсе де, аздан сон шекесше кыл бурау салган адамдай, басы тарыла баста- ды. Тер катканын бшш, жаман тымагын жалп enci3in кайта кщй. Не дегенмен жанды карга гой, борбайы тырбындап, жер кене- ше кыбырлап келедн Bip ип жерн алые, жакынды кеп кезш, тырбык борбайы жер мелшерш алган гой: алгашкы бетшен адаск- ан жок. Элден уакытга серейген мойнактарды K03i шалды. Келе: «Ш ек былай, ак шелек!» деп, шырылдап, айгайды салды. Туйе- лер: «Сен кайдан келш калдын?» дегендей, эуел1 антарылып, 6ip карады да жалу К,ойтеке екен1н керген сон, «Быж-ыж!» деп ма- зактаган немеше мойындарын какырайтып, кермегенеш, кырын- дап жайыла берд1. Эйткенмен тырбындаган К,ойтекенщ шолак агашы TipceKTepiHe тыкылдай бастаган сон, туйелер елейш дедг айдаган жагына ыгыса 6epfli. Bip жаман жерг iiuiHfle бас б1лп туйе жок екен. Мойнак ит кайб!р женге журген: 6ipiH кайырса, 6ipi Tepic лагып, с1лес!н обден катырды. К,айырган сайын каргайды: «Жау алгыр, итгщ малы!» деп кояды. Туйелерге «Карагым!» де­ генмен 6ip есеп. Тойталандап, алас урып жургенде, OKmeci даладай боп кажа- лып калган екен: каны соргалап, майы шыгып ауырып журпзбед1. Жерде карбык кар, тун жалтыр, шыткыл ед1. Амал жок, шокай ет1пн колтыгына кысып, жалу жупрд1. Эудем жерге бармай-ак музга тыккандай аягы агаш боп катып калды. Аягы муздаган сон, бойы жаурады... TiciHe Tici сакылдап, д1р1лдеп, калшылдап, елдьм- талдым дегенде, туйелерш айдап ауылга келш. Келе мурттай ушып, ас уйдеп жаман жабудьщ арасына Kipfli... Мана 6i3fliH «жаксылар» Элдекейдщ Мус1рэл1н1 мазактаганы- на, Жынды каранын буаз матушке болганына море-сэре болып, жылы уйде майга тойып, «Кудай берген Kici гой!» деп, банды мадактасып жатканда, К,ойтеке: «И тон малы... ак шелек!» деп, епле eHipen, ycin елгел1 келе жатыр efli. Койтеке жаурап келш, ушып жыгылганда, «Тонып калды- ау!» деп алудын орнына манагы койшы: - Торшолак кайда?- деп сурады. 03i ынкылдап-курешдеп, 6eTi албырап жаткан К,ойтеке: - К,алды далада...- деуге муршасы келд!. - Журымын кургыр-ау! Оны неге тастап кетон? Каскыр жеп койса KaiiTeciH,- деп, койшы конкылдап, жер-жеб4рше жето. Койтеке не жауап кайырсын: 03i бойын жылыта алмай, та- 128

науы таре бптп, денбекоип жаткан Kici. Тек бэй бш ен щ «катты- сын кайырып, жумсагын жумырып» жана болып келген Lueuieci: - К.ойтекемклн? Ас жедщ бе?.. Не гып жатырсьщ ?- деп сура- ды. Баласынын ыныранып, TiciH шыкырлатканын ecTin шешесп - Ой, саган не болды ?!- деп касына келш, уншш efli, баласы ышкынып, солкылдап жылап коя бердС. - Соры кайнаган ппркш, сорын кайнаган екен гой!..—деп uieuieci де кемсендедг.. Сол жатканнан Койтеке турган жок... Bip жумадан кейш, тан сорте торт кулакты ecKi бешттщ тубшен уш-терт малай жерошак казып, жазган сорлынын юшкене денесш кара жерге тапсырды. Мамырбай аксакал танертен тыска шыкканда, сенсен imiriH кум1с к1семен шарт буынган Эбен бай eKi колын артына устап, уш ж п т м е н кара аггы айналдырып жатыр екен; сынар тагасы Tycin калып, соган жана тага каккызбакшы екен. Мамырбай акса­ кал байга солем 6epin, касына таман келш турды; байга сез катка- лы: - Тагасы тускен б е ? - дедг Бай «Не Kopin турсын» дегендей, атгын аягынан кезш айыр- - Е !- дедг Bip ж1пт аттын кулагы мен шаужайынан устап, енд1 6ipi бук- пелеген аягын суйеп, ymiHmi мшюкер ж1пт шеген1н тукылын суырып жатыр екен. Мшюкер 6ip mereHi балгамен шепнд1ргел1 жатканда, бай, турып: - Оган болмайды. Кемп1рауызбен суыр,— дедг «Дуалы ауыз» гой, кемп1рауызбен оп-онай суырылды. - Улкен уйде, ышкаптын астынгы тартпасында, к1шкене ак жэилкте таганын mereci бар; бэйб1шеге айтып, содан алты mere эк ел !- деп, 6ip ж1пта жумсады. Коз шескен жок, лапт барды да алып келдг Жана mereHi кага бастаганда, ат шапшып, айнала 6epfli. Бай бар ынтасын сальт, енкей т, сыгалап: - Шынтагын соктырма!.. Турасына кетпесш: шалкайта как!- деп, ж!пттер1не кадагалады. Байга KiM сез кайырсын, 6ipi аттьщ колтыгын, 6ipi мойнын сипап: «К,ур, жануарым, кур!» деп, атка енсесш салысты. К,аккан сайын, ат шапшып, ceKipin турмады. «Байка, байканы» бай да кебейто. CyftTin жургенде, букпел1 аягы босанып Kerri: - Неге босатасын дурак!— деп, бай аягын устаганга урысты. Ж1пт тандайын кагып, аякка жармасып жатып: - Шылбыр y3iain Kerri,- дед1. - Андагьщ кай шылбыр? Bepi корсетии! Ж1гп Kepcerri. Бай шылбырды керш? 129

— Ктмдиа бу жаман шылбыр? БЬдщ шылбыр емес к о й !- деп акырды. Ат басын устаган жйтг бул ап ы н шылбыры кеше курыкка тагылганын, мына шылбыр койшынш екенш айтгы. Бай: - К,урыктын вз бауы кайда? К,урыктан о шылбыр неге алын- баган? 0 з жугенше неге тагылмаган?- деп сурады. Ж ш т курыктын бауы у зш п калганын, курык жылкышыда кеткенш б1дщрдь Бай кейцн: - Шылбырды курыкка таккан KiM?- деп сурады. Жшт так- кан KiciHiH атын атаганда, бай: — Итгщ баласы!- дедь Бай «иттщ баласы» деген Kicire бапты болмайтынын жтттер де бипп, тым-тырыс болды. Уйткеш ол зорын тапканда байдын аузынан шыгатын сез гой. Бай ашулана бастаган кезде, туруды колайсыз керш, Мамекен уйге женедщ. Bip дуан елд1 аузына караткан атакты байдын шыл- бырга бола ренжиеш Мамекене уак мшез секций керпщ. Шегенщ кай жерде турганына шейш бшгенше: «Неткен умытпайтын ша- руакор адам!» деп тан калды. BipaK Матайдын Эбенше мш тагуга болмайды. Ол бш п ютейдй онын ipi мшездер! толып жатыр. Эбен езш ен жогаргыга ш эю рт, оз тендесще кеюрт, езшен томенге устаз бола биюдь Берем десе де, алам десе де, кылам десе де колынан келедг Бай бшмейтш акыл жок: ол iiirri Kici. Орыс- тын, казактьщ улыгы байды аттап OTin керген емес. Бай улыкты кутсе есшен тандырады. BipaK бай еш уакытга: мынаны былай кып берщ1з,— деп айткан емес; тек сый-курметш басынан асыра бередь Уак-туйект1 айтса, байдын некерлер1 айтады; олар да бай­ дын ce3i кып айтпайды. «Елдщ камы ушш...» пэлен-туген деп, жакауратып, майдалап келпредг О тугш елдщ уак-туйек сезше де байдын 03i Kipicneflai; ол тек: ананы уй пндер, мынаны буй пвдер,— деп, кыскаша буйрык кылады. Сырдан сынар аяк откен, кула ауыз билерй некерлер1 тшдщ майын агызып, канын тамызып, энпменщ niii обден кандырып, nicipin, Tycipin экелш, «ток етерш* байга еспртеш- Бай не макулдайды, не оз картасына келт1редг Шайдан кей1н байдын некер-билерк 6ipi Мамырбаймен, 6ip Имамбаймен, 6ip Муарэл1мен онаша шыгып сезге KipicTi. Екн уш сагаттан кейшп энпмеш н TOKeTepi мынау боп шыкты: Bipimui - М уарэлш щ кудасын кощнрш, келшш берпзуге бай Minaeiri, сонын ушш Mycipofli байга 6ip жаксы ат сый кыла- Екшила - Мамырбай аксакал кудай дескен кудасынан айы- рылады; уйткеш ол байдын душпаны: малый да, жешрш де кенру керек. Акбшекке бай орын тауьш бередг 130

Yiuimui - Имамбай би кол астындагы GpiK деген жеар катынды eKi баласынан айырып, iprefleH шыгарып, алты карата Мамырбай- га сатады. К,алын малдын 6ip карасы — байдын сыбагасы болады. Тертшип - ©piK катыннын малы белюке туседь Малдын жа- рымы мен eKi баланы 6ip жамагайынынын колына 6epin, калган жарымын жаксылар у л е с т алады. Becinuii - Мамырбай аксакалдын 6ip мудцеа Мукашты мука- ту болса, оны жайгастыруды бай мойнына алады. (Кдлай жайгас- тырганын кейш ecTipci3). Сойтш, кешеден 6epri байдын сый-курмеп далага кеткен жок, ececi толды. Байга «К,УДай берген Kici гой!». «К,удай бергенге кулай бередЬ> деген осы да. Етке тойганда, «К,уда мын жылдык» деп, казак боска шатады. Мын жылдык болса, Мамекен кудасынан неге айырылды? Куштигер ез тамагына б1рдене туарерде: Ж елм ж еардщ кез жасы... едщщк, туралык, обал бар... кудай бар... деп кулпрленедк Олай болса, 0piK неге жаза тартады?. EKi баласы неге зарлайды? К,ойтеке неге жасын жерге шертед1? Суттей уйып отырган, шын суйюкен асык жарлар Акб1лек пен Бекболат неге айырылады? К,айда шындык? К,айда эдшднс? К,айда адамгершш1к? К,айда кудай? К,айда киямет? Ойланындар, бейуаздар! К,аскыр 63i де ойланбайды. Эбен ауылына баргандагы Мамырбай аксакалдын ат косшысы Итаяктын Y лтарагы ед1. Итаяк экеш - Бакыраш. Бакыраштын OKeciH адам бшмейд1. Сондыктан Ултарактарды журт «Ty6i жок, шунак кул» fleymi едь Y лтарак кол-аягы бакандай, кара жон, солапат кесе жшт едг Ат баккан, шеп шапкан, самаурын куйган, ет асаганнан баска жаксылардын сез1не араласпаган ж1г1т. efli. Жасы кырыкка келсе де, от катын алган ж ок ед1. Уйткен1 езшен улкен eKi агасы: Байпак пен Шулгау да кырык бес, елуге келгенде тортеу ара 6ip катынды арен алган гой. Y лтарак сол женгеамен тамыр деп, ауыл уйдщ катындары осек кылар ед1... Уйткеш Байпак агасы mipiK неме болган сон, Y лтарак «жаксылардын» касына epin, ет жегенге буланып, женгесщ катынынан жаман урушы ед1. Аксакал Эбен ауылынан келген сон Уркиялар: —Улкен Kici не 6rripin кайлы? Не сез болды?—дегенде, Ултарак тайдын сем1з болганын, май сол калпымен кайтканын, кандай MyiueaepiH салганын топтштей сейлей берд!. Одан сонгы 6ip ул­ кен onriMeci «Буаз матушке» болды. Ултарактан жарымаган сон катындар: 131

- 0 й , солапат! 0й сонкадам! С е т буаз матушкеш Kepin келу- ге ж1берш пе ед ш ?- деп келемеж кылды. - Енщ кайт дейслндер? Мен коргешмд1 айтгым...— деп Улта- рак кубшжи бердк Аксакалдьщ даусы ашыгырак шыкканына Караганда, улкен жумыс 6iripin, коншденш кайтканы байкалады. Ертевдне аксакал 0Mip сиякты ауылдын кейб1р еркектерщ шакырып алып, катын алмак боп кайтканын ecTipiri. Агайындары куаныскан болып, <'К,айырлы болсын» айтысты: ездер1 де осыны ойлап журсе де, айтуга бата алмай жургенш 6iHoipicri. Еркектер бшген сезд! эйелдер еспмей турган ба, бул вцпме Акбшектщ де кулагына тиш. Акбшек сыртына шыгармаса да, тым болмаса, анасыныц жылын кутпегешне ренжшн дедк BipaK OKecine не десш? Балалардын, шаруанын камын ойлап асыккан шыгар деп, 03iH-03i жубатты: тек Toyip адам болып, жолыккай ед1 деп тшедт Апасы елген сон, ешп 6opi 6ip гой: HeciHe куйш-nicciH? Жэне ез, кайгысы озшде: экесшщ катын алганын тексергендей боп жур ме? Бул хабардан кейш, 6ip жума ©тер-отпесте мал алуга бес Kici кудалар да келш калды. Бастыгы энеуп Имамбай би, 03reci жа- гайындары. Bip кой сойылып, куйрык-бауыр желшш, ертенше кудалар уш сиыр, 6ip ат, 6ip тай, 6ip г , не алып ауылына кайтгы. К,атынды экелуге аксакал Эм1рд1, К,аж1кенд1, тагы 6ip-eKi жолдас косып ж!бердк Exi кун отш, ушшдп кун кешке Акбшектщ жана шешесш алып келдк Ауылдын катындары уй ш ш дурыстап жиып, сыпырып, таза- лап, шашуларын да оз1рлеп койган екен: алдынан шыгып, жаяу- латып окелш, торп уйге Kipri3in: «Ы -жолын кутгы болсын!» деп, кексе катындар шашу шашты. Жана шешесш Акбшектщ касына таман экелш отыргызган едк Сара Акбшектщ алдында, oxeci еркектермен тарде отыр едк К,атындар камалап, балалар анталап, уй-imi Kicire лык толды. Акбшек жана шешесше коз кырын салды. K©3i TiKmireH, жука, кабак, каймак ерш, танкы мурын, тымырайган, кайкандау, кара сур адам екен. Уйге жылан Kipin келгендей, Акбшектщ журеп су ете тусп. Сара Акбшекке карай тыгылып, к©31 бажырайып, уршкен тайлакша ожырая калды. К,ажжен K©3i уйренш келген гой, еш нэрседен хабарсыз, KHiMiH шешшш, экесшщ алдына барып жан- тайды. Аксакал козшщ куйрыгьш 6ipep ж1бердк Не ойлаганын KiM бш сш , балаларга: - Топырламай, шыгындар!- дедк Мундайда катындар жыбырламай жай отыра ма, кппкене Са- рага: - Мынау апан, карап>1м! Саган апа болам деп келдш. бара гой. - дедк 132

Соны айтканда, жана апасы: — Келе г о й !- деп, алаканын жайып еда. Сара жаман урейлент, А кбтекке тыгыла тустЕ — Кдйтсын? Тосыркайды гой... бала гой... ЭлЬак бауыр басып кетед1 г о й ,- деп катындар жайластырды. Квркембай деген к ем т р жана шешесш комсынды ма, Сараны аяды ма, бэйбйпеш жоктады ма: — Е-ей, жасаганнын aMipi- а й !..- деп тамсанып кезш суртп. 0Mipi кормеген, ойда жок, жат адам ушр болганша не заман: мшез1 уйлесе ме, жок па, оны айтуга да болмайды. Оган караган жок, катындар жана шешесше Сараны оп-онай тели коямыз деп ойлады. Сара отыгып, есешп калган бузаудай бетен енеге жуыма- ды; eHeci де касына таянса, аягын серш пегенмен, шлгендей, меюренгендей Typi жок едг «MeHi eKi баламнан, малымнан, неше жылдай уйренген, бауыр баскан жер1мнен айырып, неге сатып алдын? Сондагы турщ мына буырыл сакалын ба?»— дегендей, GpiK окты кез1мен аксакалга 6ip-eKi карап койды. Ол карасы касындагы катындарга унамады:, «ЦЕркшнщ коз карасы калай жаман едй Kici отырганда карамай- ак, иба кылса кайтет1н еда» деп ойласты. Кдркындары басылган сон, катындар тарай бастады. Терт-бес еркек, 6ipai-eidni катын калды. Уйлерше кайткан катындар жана бэй бш еш сынап, сойлесш бара жатгы. Bipeyi: — KonipfliH тшрейген кез1 жаман екен: ондырмас,— деп; Ещц 6ipi: — EpHi каймыжыктай екен: сезге соккан шыгар,- деп; Тагы 6ipi: — К,абагы каймактай боп, танауы делди1п тур екен: д эу де болса, долы шыгар...— дестг Бойбише маркумга салыстырганда:. — К,айдагы!.. Баскан i3iHeH садага кетсш,— дедг. «Балаларга калай болар екен ?»- деген сурауга: —Ай, мынау шеше болып жарытпас. К,атытез тусакша 6eflipeftin тур екен,- десп. 0piKTi кад1рлеп, ешк1м epin келмеген1 де катындарга секегп KepiHfli. — Сока басын сопитып коя бергеш несй— деп тамсанысты... Уркия токалга шэй оп е р т отырып, байкастады. 0piK тук кым- сынбастан Ti3eciH шошайтып, журтка карсы карап, шалкайып оты­ рып шой ium. Уркияга онысы унамады: «Жана тускен Kici тым болмаса кырындап отырсайшы!» деген ой келд1. 0р ж тщ байы елген жecip катын екеш, eKi баласы онда калганын умытып Keiri. Жана тускен эйел баягы 03ine уксап, сызылып, уялып туру керек деп шамалады. 133

Ac iuiin, журт тараган сон, кдтындар тори уйге тесек салуга Kipidi. Кекселеу катын бэйбйыенщ кус тесегш кеш ртт, алака- нымен шартылдатып, байдьщ орнына салды. Оны кергенде, Акбшектщ iini казандай кайнады. «Ес1л апасынын касиетп орны­ на элде KiMHiH жаман катыны шынымен жатканы ма?! Апасыньщ аруагын корлады гой, аяк асты етп гой!». Мана, алгаш кергенде- ак, денеа жшркенш ед1, енд1 апасынын тесегте жататынын керген- де, бул бетен катын Акбшектщ асыл нэрсесше озбырлык кылга- лы, б1рденесш урлагалы келгендей Kepinai; езше де, осы уйге де оны жау деп туандь Бурын терп уйге жататын Акбшек, ботен катын келген сон, eKi бауырын алып, ауыз уйге жатты. Бетен катын келе, борщ айдап шыгып, экесш жеке иемдешп кеткеш де Акбшекке ауыр тид1; екесшен бфжола айырылгандай кордь Кепке дейш Акбш ектщ K63i ш нбедн Tepri уйдел экесшщ сыбдыры тон жермен журген аттын дуб!р1ндей естшш жатыр. Улкен KiciHiH e6i де кетш калады екен. Экесшщ дем алганы, жетелгеш, катыннын шылапшын салдыратканы, судын сарылдаганы, 6epi сайрап тур. Еслмейш деп керпемен басын оранып 6ipa3 жатып еда; оган да болмады. Бурын апасы барда муныц б1рде-б1рш кула- гы ecriMeymi еда. Ewii ез1 де катын боп калгандш ме, немене - эйтеу1р кулагын салмайын десе де, epiKci3 сала бередк Бурын экесш еке деп ойлаушы едь Emu OKeci журт кезтш е биеге окыран- ган айгыр Topi3fli керш дй Экесш уятсыз, жаман адам керш, жирендц... суйтш жатканда, кара муртпен, Бекболатпен 6ipre жат- кан, кушактаскан... кундер кезше елестеп, ез кецип де еркекп пледа..-. Экес1н мына бетен катынга кызганган Т8р1здендг Адам есше келмейтш, жаман-жаман былганыш, жирешш ойлар басына келш, enai езшен e3i жиренш, денбекипп, кайтерш бшмеда. Мундай жаман ойды ойлауга KiM, не себеп болганын да бше алмады... Калайда журеп душлдеп, басы айналып, туншыгып, пысынап, кеп азап тартып жатып, обден талган кезде xe3i ijiinai. Ертеншде тундеп бетен катын, алдакашангы осы уйдан бай- ыргы катынынан жаман, ерте турып, тесек жиып, байга дерет алгызып, орамал onepin, шылапшынды шыгартып, сыпсындап, кужандап, ажарланып турегелдн Ш ей ш кен де кешепдей Акбшектщ касына отырмай, дастарканнын ана басьша, аксакал- дын касына, апасынын орнына отырды. Астына терт кабатгап керпе салып алыпты. А кбш ек exi бауырымен дастарканнын бу жак шелнде калды. Yin бала 6ip жак, ана катын 6ip жак секш и кер1нда. Как ортада, тврде OKeci отыр. Э кеа булар жактйа бола ма, ананш бола ма, белгклз. Мына катыннын отырыс-турысы, лезде «бойбше» бола калганы, дастарканнын басына окесше жакын отырганы, - 6epi де Акбш екке унамай отыр. Бу катынды «Апа» деп атауга ындыны каламай, enai не деп атарын тагы бше алмай отыр. BipaK «Апа» демеске тагы болмайды: экесше катын болды. О катынга 134

бола емес, екесш щ к е ц ш уппн, «Апа» деу керек. К,атын алу экесше лайык болды. Океане лайык болган icice А кйлек карсы туруга жол жок. Осылай болуга тшс. Мше, Акбшектщ жубаны- шы. 0piK шаруакор катын боп шыкты. Шаруакорлыгы гой: белдемшесш байлап, жещн сыбанып, согымнын ппек-карнын ар- шыган катындарга болысып ш екке жылтан карак май ж1бермей, 6ip табакка белек жинады. 1шеккарыншы катындардьщ некесше басылган шакпак ет, шажыркай, уйкы, бел тамыр, шолак кегардек, талак сияктыларды да: - Bepi екел, берм ен?- деп, танауы желбендеп, астауга сала бердя 0piK кырындаган кезде, катындар 6ipiHe-6ipi карап, ер!ндерш шыгарып: - Мынау 6ip, ындызы жарымаган ипркш гой !..— деп кункщдесп. К,азы тшгенде, шужык, карта кылганда, муше бузганда, 0piK езi какайып карап отыратын болды. Не курлы 0piK кытымыр, кунтакты болган сайын, со курлы катындар да epericin, урламай- тын мушелерден урлауга айналды. Бурынгыдай емес, малшы-кулшы да шем1штен кысым кердд Есепке юрмей, емш-еркш тиетш ш ек-карын, екпе, кетен, мой- ындар да кылга тищщ. 0piK ас салуда да шеберл1к керсетп. Бурын согым сойган куш бэйбйпе маркум ауылдын KicmepiH шакырып, жылы-жумсагын асып. 6ip тойгызушы едд биыл о да болмады. Суйтш, 0piK 6ip жак, ауыл 6ip жак болуга айналды. 0р1кке нара- зы болгандар Акбыекке келш шакты. Акбшек 6ip-eKi кернп катын- нын сез1не Kipicin: - Апа, не кыласыз? Бурын алып журген Hepceci гой,— деп ед1. - Ас-суда жумысьщ болмасын! Бар, iciruri кыл!— деп бетш кайырып тастады. «Осы уйд1 тез байытуга келген гой!» деп, ауыл уй, OpiKTi жарадай керд1. Онын 6opiHe де Акбшек елен кылмас ед!. Акбшектщ жанына бататын кылыктары да керше бастады. Bip куш Сара бауырсак сураса, бере коймайды. Б1рденеге айналып жатгы ма, KiM бшсш. Сара кынкылдап, иыгынан тартып, мазасын алып коймаган сон, 0piK ашуланып: - Сенщ-ак жыланшыгын курып тура ма? Неткен бала езН- деп Сараны тебеге 6ip кояды. Сара жылап екпесше келедд Акбшек о жолы ундемейд!. Тагы 6ip ретте аягынмен алашаны былгадын деп Сараны итерш тастайды. Сара тагы жылайды. Акбшек тагы ундемешй. Eiwi 6ip куш Кдоакен байкамай кагып Kerin, лампы- нын шынысын киратып алды. 0piK желкеге 6ip туйедг Онымен де коймайды: - Ой, кагынды! Ой. туйнеме келсш! Добалдай боп кезщ шы- 135

гып Kerri ме? Как ш еш ек!- деп жаман, жаман каргысты согып жатканда, Акбшек Kipin келсдк Акбшек мундай каргысты бурый ecrin керген жок кой: шьщай алмай куйш кетш: - Не кылды! Нещп булд1рд1? Баланы мунша каргап... Ауыл уйден уят емес пе...— деп келе жатканда 0piK кимелеп: - Тэйт api, албасты, катын кар! Сента не? Сен неге кыстыры- ла калдын! Менен тумады дейтш шыгарсын... Каргамак т у гш отка тастап ж1берсем де, менщ колымнан алатын Kici жок... Бала- га ара тускешцщ керсетпе!.. Пай!.. Бауырын екен, кердж! KepepMiH бауырынды ала кеткенЬад?.. Эл1-ак кетесщ байына!- деп, шап- тыгып. ит TepiciH басына каптады. Акбшек: - Ойбай-ау!.. Уят кой!.. Поленшенщ катыны дейд1 гой,— деп тагы б1рдене айтпак болып efli, 6piK одан жаман доу1рлеп: ...К,аты- ны болсам, не гыппын? Ойнас кылыппын ба? 0TipiK айтыппын ба? Кудайга myKip, он колым таза, аузым оймактай? Келсем, кудайдын жазуымен к е л т отырмын... Аягынан келген дейтш шыгарсын... К,удай сендей абиыры кеткеннен, орыс салдакыла- ганнан сактасын!— деп бастырмалатып, аузынан Ke6iri буркырап жатканда, Акбшек шьщай алмай, eHipen шыга женелда. Сараны жетелей-метелей Акбшек агыл-тепл боп Уркиянтане барды. Солыгын баса алмай, ышкынып, кенк1лдеп отырып, еспген сезш айтты. Уркия Акб1лект1 алдына жаткызып, шашын сипап, аялап: - К,ойшы enai, кадкам! К,оя гой ешп. Со ш1ркшмен кайдан Tipecin калдын? О 6ip кергенЫз адам гой...—деп, уатып ед1; Акб1лек уанбады: апасынын жоктыгын, 03i маскара болганын, бойына ай- ырылмас пэле жабысканын айтып: —...Мен 6ip сорлы гой!.. Менен сорлы ю м бар дейсщ?.. Будан елгенш артык efli гой!..— деп сункылдады. Акб1лектщ жылаганына кенип босап, Уркия да жылады. EKeyi жылап-жылап, эбден clneci курып маукы басылды... Кешке таман «Экен бшш койса уят болар» деп, K03i кып- кызыл боп icin кеткен Акбщек пен Сараны Уркия ертш уй1не апарып салды. Балаларынын мундай куйге ушыраганын экеЫ кермеп пе? Корее, оларга буйреп бурмап па, дераздер. Иэ, дейтш жен1н1з бар. Еркек уйде отыра ма? Малга, шаруага, бас-кез боп, кебшесе, далада журед1 гой. Жэне 61зд1н Мамекен сек1лд! ел адамы тебен1н басын, коранын бурышын, кидын тубш босатпайтын эдеп гой. Уйдеп катын не деп жатканы, бала не гып жургеш олардьщ ойын полендей белмейда. Уйде басы агарып отырган катын бар; тузде малай бар. Ендеше, шаруа тугел деп есеп кылады. Уй 1ш1нде мерездей ш1р1п жаткан бпеу жарага олар кез1н салмайды. Зэуде K03i Tycin калса да, кермеген, бшмеген боп журе бередь Неге 136

десен, катын, баланын сезш олар уак, бос сез кередк «К,атын ит оттайды да - кояды; бала цпркш жыламай журмеШн» деп, ездерш уй iurimH шыршуынан жогары, ipi санайды. Еркек улы кеуде келед1 foH. Ой, карындастар-ай! Дуниеде сез бакдан адамнын атагына кызыкпагайсьщ! ©зщ щ-езщ кун кыласын! Ой, балалар-ай! Д у ­ ниеде бойын еспей, буганан катпай турып, туган анан влмесш! Жас журепндд канды жаспен шер кыласын! Ой, кек epiM, жастар- ай! KeKiperiHaeri жылы журектз, бауырмалдыкты кал 6epni саган? Элдилеген, аялаган, аяган, бабын болып багып-каккан KiM с е ш ? - Ана. ана, MefapiMai ана. Адамды суйпш , ар-уятгы, кергешй бала болсак, экем1зге 6ip есе, анамызга он есе борыштымыз. Тэж1м erriK 6i3fli тэрбиелеген аналарга! Кеп жасасын аналар! KecereciH кегертс1н балалар!.. брЬспн 6ip-eKi рет балаларга дауысы шыгып жатканын естш, аксакал: - К,атын койсайшы! Не керек баламен урсыса 6epin...- деген болды. Аксакалдын кезшше бесендегенмен, онашада катын езшжш кылып журдь «Не дер екен?» деп, Акбшек егей memeci жылаткан бауырла- рын экес1не, ж1бер1п байкады. 0Keci: - 0 й , катын-ай! CeHi м е!..- деп энгшесше айнала беред1. Аксакалдын катынга сейлей алмайтын да peTi бар: жасы болса кел1п калды; катыны мушел жарым жас. К,атыны кезш е шеп салса, немесе, урам деп KeTipin алса — ел1м гой. Ецщ картайганда катын сабап не баркадар табады? Бэр1нен бурын бу катын шаруа- сын тап-туйнактай уксатып отыр; кылганы колайына жагады. Мундай катын болмаса, yfii уй бола ма? К,атын ала беру онай емсс; катынмен шатактасып жату елден-журтган тагы уят. «Мен1н осы ойымды бшмей ме екен? Маган жаны ашы.май ма екен? Бала- ларды койгызса болмай ма... Шыршау шыгара бермей...» деп акса­ кал 6ip ауык Акб1лекке де ренж1п коюшы ед1. Энеуп урыстан кей1н, 0piK Акб1лект1 ыктатып алуга бел бай- лап едг Шам сенсе, 0piK сыбыр-сыбыр erin, аксакал: — е, е —дей беруцп едг Сол сыбырдын Ko6i Акбшек болады екен. «К,ызын MeHi Kici курлы кормейд!; ас-судын б и л т н маган беретш емес... Балаларды азгырып маган жау кып койды... Полей жерде пэлен е т п ...» - деп, eTipiKTi шындай кып, кулагына оки беред1 екен. Алгашкы кезде аксакал: «К,ой!.. Бала боп па?., уйтпес... eci бар гой...» десе де, кунде оки берген сон енбек кой: «Осы катын неге айта беред1?.. Олде, рас та шыгар...» деген кудж 6ipre-6ipTe пайда болды... Дала мещреу ак кеб1н. Bipece, жел ыскырып, боран согады: бфесе, сакылдаган сары аяз болады; 6ipece, шашагы салбыраган бозгыл туман басады. К,орадан шыккан сиырдын бакайы сытыр- 137

сытыр етедг ETiKTiH шакырына eciK yh посады; eciK ашылса, exi арба аяз уйге Kipefli. Тыска шыккан кара сакал демде кортёйт, сакал-мурты аппак болады. К,атын-бала жылы уйден шыкпайды; катынас сирейдг Еркек малмен элек. Kopni кыс акала бас бура- дай басып адамнын кырыс-тырысын жаздырмайды. Адам 6ipiHeH- 6ipi кыстын кепн алатындай, кырги кабак боп, тонырайсып оты- рады. К,ыстыц сондай таркама, шау, тымырсык кундер1нде эйелдер 6ipiH-6ipi андысып, кылп еткещй кылга Ti3in, есектеп, урыс-кагыс- пен кун етюзедг 0piK есекдй катындарды бауырына тартып, бе- реген Kici болды. Жар дегенде 0р ж Уркиямен устасты: Акбшекп азгырып, езше каршыга кып салатын Уркия деп укты; Уркия келсе, бас Tepici аузына тусш, юрпщей жиырылды. Поле (здеген Kicire сылтау табылмай тура ма, 6ip куш Уркияга: «К,у бас кан- шык! Келме ушме, манымнан кеш жер аулак жур!» деп, жерден алып, жерден салып айдап шыкты. Уркия да токалдын мшездерш ауыл уйге сейлеп, езше тшеулестер тапты. CyftTin Мамырбай ауылы eKi удай партия болды, Bip жагы 0рж бастаган кершшердщ катыны: exmiiii жагы Уркия, Акбшек бастаткан ауылдын к е т ш л т . Аксакалджшен ш т-ж е й п ш бар, кедейлердщ катыны Оржке ауды; оз ораза ашары ез1нде, Kicire жалынышты еместер1 Уркия мен Акбшек жакка шыкты. Партия болтан сон, 6ipeyfli 6ipey аяй ма: 6ipiH-6ipi мукатуга ©TipiKTi, ecexri ep6iTe бердк KiMHiH не мил, не жамандагы бар, - 6opi де тершдк казылды. Талай жасырын нэрсе- лер жарыкка шыкты. Осы казбалаудьщ, андысудьщ садцарынан Акбшектщ екпсабат екеш де мэл1м болды. Бу хабарды естненде, 0piK елген байы Tipiain, exi баласы колына тигендей куанды. Дуниеде ойел 6ip-6ipiMeH ештеспесш. Ойел ештессе, аяу дегегда бшмейдь Кдйдагы жаранын аузын жулып алатын нэзж, жанды жерд1 авдиды. Эйел шакса, шаяннан бетер шагады. Эйел ©Mipi кедпрмейдг «Акбшек екжабат» деген сезд1 кулагы шалганда, ©рж: - Э!.. Ш еш есш щ к уш п екен десем, уЫлеп жата беретйп... Камзолынын. туймесш салмайтыны, шапанын аркасынан таста- майтыны — сол екен гой,— деде Содан кешн 0piK 6ip талайга дешн Акбтлекпен араздыгын умы- ткан шсщей, сейлесш, жылы ушырап, жылмындай калды. Неге буйтш жургенш Акбыек TyciHe алмады. Bip KyHi Акбшек тыска шыккалы турегелш efli, 0р ж камкор- - 1шще жел карысар, туймешн салып шыксайшы!- дедь Шын екенш, аярлык екенш бше алмай, Акбшек куджтенш, KipniriH муная 6ip кагып, ундемей шыгып кета. Тагы 6ip кун 0piK o6flipe актарып, терт кез сантон тауып алып, 138

Акбшекпен акылдаскан боп, езш е кынама niiirri. 0 з камзолын унатпай, Акбшектщ камзолына салып пплуда калап: - Кдрагым, сенщ камзолын маган шак болар. Белшщ кига- нын керейш: туймещц салш ы !- дедь Ешй аярлык екенш Акбшек сезд1: - Мен киюпп ме ед!м? влш есен, оз бойьща елшей бер!— деп камзолын шешш лактырып зпберщ. 0piK эл1 де K03i жетпегендей, танертен Акбшек уйыктап жат- к.анда, акырын барып, керпесш ашып карады; ш ш е суы к кол тигенде Акбшек шошып оянып: - Э , э... немене... бу и м ? !- деп efli, Qpbc: - Корпен ашылып калганга жауып жатырмын,— деда. 0piK K03iH жетюздг К.апысы жок. Дэл e3i. Бейшара, куны калгандай, неге сонша кудалады екен? Акбшек б1рденесш алды ма? Teri куны калган гой. К,уны емей немене? Е ю баласынан айырып, Акбшектщ OKeci сатып алды. Мынау шалдьщ eKi юшкене баласын кергенде, ез балалары есше тусш , олар не боп жур екен? - деп шпн жарып ж1бергендей болушы efli. «И т ашуын тырнадан аладынын» Kepi гой, кезше KepinreH, eni жеткеш А кбш ек efli. BipaK ©piK байга бауыр баскандай, дуниеш бала кылгандай, ез балаларын, еткен кунш умытуга да айналып бара жатыр efli. Онын куйтгегеш, кебшесе, жана ем1рдан кызык-шыжыгы еда. Акбшекпен eurriri эуелде еткен кунш кексеуден туса да, журе-журе ол себеп умытылып, ещи тек е и т к т щ кызырына туск ендк тен euiirymi efli. Жыгылганды жудырыктау оган енер, мактан ecenTi кершупй едк Уйткеш адам - айуаннын айуаны гой. Клмнщ басына кун туса, соны табалауга, мукатуга, одан api батпакка батыруга кумар- тып турады: табаласа, аягымен таптаса, сонда айызы канады. Qcipece, ел мактаган, Kipci3 адамды юрлеуге жаны еш болады. Уйткеш Kip кенш адам Kipci3Ai кере алмайды, кундещд; ез1ндей кылуга ты- рысады. К,ыстын аяк кезщде, врпс аксакалды ебден e3iMe караттым гой деп, ceHiMi кушейген кезде, Акбшектен актык кенш ш шыга- руга, eKiKa6aT екенш ecTip-rri. Аксакал аяк астынан аю шыга кел- гендей шошып кетп: - А, А... кой... кой! Ой... о й !..- дей берда. К,атын жанын берш cettflipfli. «Оны азсынсан» дегендей боса- натын мезгип де таяу скен(н 6inflipfli. Аксакал абдырады, састы, кысылды. Бурын кыздыгынан ай- рылды деп, eKiHin, кызганып, жиренш журген успне мына хабар тебесшен жай тускендей болды. Тунеугуш Эбен ауылына барган- да, Акбшект1 баска жерге бермек боп, сез байласып кайткан efli. Ол беретш жерде хабар болмай Kerin efli. Эбеннщ тш н е ceHin: «К,ызымды Бекболатка бермеймш» деп, кудасына солем айтып ж‘беР'п efli. Не онда жок, не мунда жок, бул кыз 6ip масыл болды 139

Foil, отпей калып, абиырымды алмаса ип ед к..- деп жургенде, мына хабарды еспген сон, кызынан б1ржола к е ц ш суыды. Буйтш маскара болганша, неге баласын Tycipin тастамады екен? Бул - орыстын баласы гой. Орыс тугий, оз куйеушщ баласын он жакта тапкан кызды xiM еслген? Одан маскара норсе бар ма? деп азуын шайнады. Акбшекп тауып окелген кездеп жиренгеш, кынжылга- ны - мынаган астар болмай калды. Япырай? Бу кызды eaai кай- тсе екен? Ke3iH кайтш жойса екен? Буындырып елт1рер ме еда.. Таспен атып елт1рсе кайтер ед? Кол-аягын байлап, суга тастап ж1берсе, нетер ед?.. Осындай ауыр ойлар жанын жеп, жпер! кум боп, ш к е т ас болмай, 6iTey жара аскынып жургенде, 6ip кун! коранын шннде касына катыны келш: — К,ызын толгатып жатыр!— дед!. Аксакалдын K03i канга толып Kerri, дауысы кырылдап: — KeTip... KeTip бэлекетп!.. Жогалт кошрдщ кез!н!.. Корсетпе, керсет- пе!..~ деуге т ш келда 0piK укщей ушып Акбшекке келш: — Экен бул уйден кетсш деп жатыр! Тур, жылдам! Кет! Бар ана сырласына!.. Кел1мдЬкет1мд1 Kici бар... С е т жайратып отыра алмаймыз... Сенщ каганагынды жуатын мунда Kici жок...— дед!. 03i киналып, кур жаны отырган Акб!лекке мына сез калай тиген!н созбен жетк!зуге болмайды... Акбклек eHceciH суйретш, буш рш таянып, 6ip басып, eKi басып, орен легенде Уркиянжше жегп. Кектемн1н алтын куреп карды бордай тоздырып, жер кексок- та боп жаткан, ылайсан кез еда KeiuKi толд1 алып, кой-козы шулап, ауыл азан-казан еда Сол кеп шудын iminae Акбшек те epiren кардай агыл-тепл боп, козы алып журген Уркияга жолык- — Ойбай-ай! Енщ кайтешн? Б1здшнде 6ip-eKi Kici отыр еда.. — Ендеше, мен! 6ip жерге апарып, буындырып елт1р! 0лт1р, женешетай! Bopi6ip олген Kici гой!..— деп, назаланып, зарланып жалынды. — К,ой, карагым! Жаман сез айтпа!- деп, Уркия колтыгынан суйемелеп, ез ушне таяу Коркембай кемшрджше алып келда Бу 6ip - баланы коп тауып, жалгызынан басканын 6opi уза- тылып, олш таусылган, ауыл уйдщ ж1бш Hipin, жабуын, сырма- гын сырып, сабасын Tirin... кун Kopin отыратын кошлшек Toyip KeMnip ед!. Жас катындар оны «К оке» деупп еда. Жалгыз баласы Мамырбайдын жылкысын багушы еда Кемшрдщ жапырайган тас корасы, кор секнцп сыгырайган кш кенё кужырасы болушы еда К,ужырасында женд! тосенпн те жок, тайтерь шокпыт, ши — са­ дам секций б1рденелер жатушы еда Уркия осы кужырага Акбшектт Kipri3in, «Кекене» мон-жайын сыбырлап айтты. 140

- Ойбай-ый! Еши кай жакка барайын?! - деп кемшр байгус букшендеп, жаман пештщ тубше, бурышка ecKi текеметййн там- тыгын, шокпыт корпесш тесеп, корасынан кур э к е л т , жш кура бастады. Ол кезде Акбшектщ толгагы 6ip устап 6ip кайтып, тол- гак кысканда не отыра алмай, не жата алмай, не курулы курга асылып тура алмай, шытынып, ьщырсып отыр еда. - Е-ей, карагым-ай! Сабыр кыл, сабыр кьш!.. Бибатимага сый- ын, Бибатима nipine сы йы н!- деп KeMnip байкус куб1рлеп yiuKipreH боп, кулмен ушыктаган боп, iuiiH сипап дамыл кормейжур. Толгак кысса, Акбшек курга асылып: «Бибэтима, nipiM, Биба­ тима! Жанымды менщ кинатпа!- деп дауысын open шыгарып, TicTeHin шытынады. Акбшек курга асыларда, Уркия артынан кушактап, суйемел- деп efli, KeMnip: - Ойбай, сен былай тур! взщ шермендеп жургенде, жазым боларсын,—деп оны жолатпады. - Сеш 1здеп 6ipey-Mipey келш калар,—деп Уркияны болмай уйше кайтарды. Шаруага кеп айналыспаган, 03i тумса байгус кой. Акбшек коп толгатты, жаны жаман киналды. Бала тапкан катындар толгак кысканда, бала туарда, адамнын вне бойы кул-талкан боп, кирап бара жаткандай болады; взге киналудын 6opi онын касында ой- ыншык Topi3fli деседг Бала тауып кермеген еркек онын кандай киналу екенш кайдан бшсш. Эйтеу1р эйелд!н жаны кезше кершш, вл1 мен TipiHiH арасында болатын шагы гой. Жукт! эйелдер — 6ip аягым корде, 6ip аягым жерде - деп неге айтады дейсщ? Акб1лек те oni мен TipiHiH арасында, касында жалгыз KeMnip, жаткан жер1 кор, алдында ала коленке, сыксиган жаланбас лампы, дарга асыл- ган адамдай, ж1пке асылып «Бибэтимасын» коп какты-ау! Тун ортасы ауды-ау деген кезде, KeMnip де, Акбшек те эбден жан терге т у с т , киналган кезде, соп н салып, баланын даусы шыр erri. Акб(лек талыксып Kerri... Элден уакытта eciH жиса, KeMnip к!нд1пн Kecin, баланы орап, астын кургатып, бет1не су буркш Tipimiri отыр екен. Акб1лек квзш аларта 6ip тонкер1п, ауыр Kypcinai де: - Бала кайда?- деп сурады. KeMnip: — Mine, карагым! 03i баглан еркек бала екен!— деп жаман тонга ораулы жаткан баланы колына алды. - Кезш жогалт, шеше!— дед:. - Жогалтайын, карагым, жогалтайын!.. MiHe 6ipeyfli, жутшы!— деп 6ip колында бала, 6ip колымен кет1к тостаганды усынды. Шалап сусынды жуткан сон, Акб1лек онтек элденейш дед1. KeMnip букшендеп, баланы бауырына кысып, коз1н жогалтка- лы шыгып KeTri. Элден уакытта KeMnip «Жогалттым» деп кайтып келд1. KeMnip 141

байгус «Элщ KipciH!» деп, орта тостагандай сэры май epiTin ш ыздк Майды imKeH сон, Акбшек тыныс алып, кез1 шндк Со куш тун- де Уркия да босанып, кептен зарыгып журген Kici еркек бала тауып, кезайым болды. Квркембай кем трдщ жаман уйшпшде белуарына шешн ора- нып, Уркиянын ж!берген тамагын корек кып, анда-санца келген Сара бауырын кушактап жылап, Акбшек мундык, жарык сэуле кермей коп жатгы. Уйткеш бала ем1збеген сон, емшепн сут кср- неп, жарылып кете жаздап, тастай боп тарсылдап, денет куйш- жанып, коп бейнет тартгы. Коркембай кепл корген OKKi байкус кой, суык суга орамалын малып тарта бердь Содан барып cyTi кайтып Toyip болды. Акбшек кернеген сутген кутыла алмай, азапта жатканда, Урки­ янын емшепнен сут шыкпай, баласьш аштан еллрш ала жаздап, акырында баласы бар корил катынга ем1зетш болыпты. Бурын бала таппаган эйелден сут шыкпайтаны да болады екен! Bip кун1 Акбшектщ кенш н сурагалы Уркия келдк Келмегел1 6ip жума боп калган гой. Акбшектщ емшеп кайтып келе жаткан Ke3i едк 03i буйтш жатса да женешесше кутгы болсын айтты. - Toyip болган сон, бергел1 жур ед1м,- деп, Уркия 6ip кагаз бердк Акбшек ашып окыса. Бекболатгын хаты екен. Акбшек окып болды да жылап коя бердь Уркия сасып калды: - Ойбай-ау! О немене екен! Мен бшмед1м гой ...- деш. Акбшек: - Жай, энш ейш ,- дед! жылап отырып. Энпме былай: Мамырбай аксакал кызын Бекболатка бермеймш дегенш ecTin, кудасы да айырылуга бет тузеген болатын. BipaK OKeciHiH ол ойына Бекболат разы болмай, Акбшекке: кайтсем де ceHi аламын - деп, 6ip-eKi рет хат жазган, Акбшек те бетен ойы жок екенш 6iHflipin: тагдырдын не жазатынын кайдан бшейш,— деп, iminaeri дертш уайымдап жауап кайырган. Сонгы кезде Бек­ болат Акбшектщ екщабаттыгын еслген екен. Ауыл - уй бшген хабар елге жайылмай тура ма, соган нанарын да, нанбасын да бшмей, Бекболат Акбшекке хат жазып: журтгын сол oceri рас па? Рас болса, б1ржола туншейщ, вйтпесе,- деп сураган екен. Ещц Акбшек жыламай кайтсш, екщабат болгам жок, бала тап­ кам жок деп, не беэтмен айтсын? Коркембай кем трдщ уйнде жатканын журт еспмей турад дейсщ бе? 0зге айтпаса да, 0piK memeci елге жаяды гой. Bip кайгынын ycTiHe 6ip кайгы жамы- лып, Акбшек ен сонгы алданышынан айырылгандай, ойын кара туман басты; кешеп баладан неге елш кетпед1м екен деген ой тапл келдк 0зш бул дуниеге керектз, артак адамдай кердк 142

Т0РТ1НШ1 Б0Л1М МАХАББАТ Арада бес жыл erri... EpTic — улкен езен. Эре басы К,ытайдан келедг Е ю кабагы ызгындай ел. Ызгындай елдщ ортасындагы енер-бшимнщ, сауда- KocinTiH, от арба, от кеменщ тогысатын ю н д т кара шанырак Семей. Семей 6ip губ1рне елдщ миы: акыл-ойдын табысы - Се- мейде. Семей 6ip ry6ipne елдщ журеп: Семей булнс етсе, 6ip ry6ipHe ел булюлдейщ. Ертютщ он кабагында - Семей, солында —Алаш каласы. Алаш пен Семей арасынан откенде, EpTic сауулы шгендей талтаяды. Талтайган жер1нде арал пайда болады. Аралдын онбойы сынсыган орман. Жаз болса, орман жасарады, астына шалгын юлем тосенедг Арал сэнденедг Арал жанданады. Е ю каланын eTi Tipi еркек-эйел1 кызылды-жасылды кшм KHin, турленш, кайыкка мшш, сол Аралга — кокке шыгады. Арал толган агаш. Агаш арасы жол. Жол жиеп жасыл шеп пен турл1 гул. Гул эдпгп жасыл жолда иш Tipecin, ерсш -карсы лы журш жаткан жан. Агаш-агаштын саясы топ-топ адам. Ол топта порем!шш кэрзенкелеп, тэукенш1л самаурынын быксыткан татар ойелдер1 де бар; орталарына кымыз койып, кой сойып, жер ошакка еттер1н асып шымырлатып жаткан казак та бар; кыз колтыктаган, гул терген орыс та бар; арак шжен, мае болган, сырнай тарткан, олен айткан орыс, татар да бар. Э н-куй де, кызык-сый да, суду кыз да, сулу кымыз да, махаббат та, карта ойыны да тебелес те, айкай-уйкай да, ойын-кулю де - 6api содан табылады. Кун жума. Акша бар ма? Эйда, Аралга. Ес кайыкты! Эпкел домбыраны. 0Mipe кайда? Шакыр мунда! Соксын <'Ардакты»! Сьщ- гыратсын Аралды! KoTepciH CeMeftai басына!.. Ай-хай, жасыл Ара- лым! К,ызык -еда-ау 6ip кунде! Эл1 де солай ма екенещ? Bi3 Арал- дан кеткел1 коп айлар, коп жылдар ©Tin барады. Сагындык-ау Аралды! Сагындык-ау Семей, Алашты!.. Сол Аралда, Алаш жакта, улкен карагаштьщ туб!нде, Ертютщ шымырлап аккан суына коз салып, кок тенбгп желек жамылган, аппак шолмектей 6ip кел1ншек отыр-ау! Эзге журт Арал Ke3in, арак, кымыз iuiin, кызыкка батып жатканда, жападан жалгыз отыр- ган неткен келшшек екен?! Teri жой емес кой; аузы жыбырлап, жынды к1с1ше езшен-вз1 сейлеп отыр. ... - Ш1рк1н-ай! Б1здщ ауылдьщ жайлаудагы шалгыны кандай едй Бузау кер1нбей кетуш1 едГ.. Ауыл кел1п конганда жупар Hici МУРНЫНДЫ жарушы ед1!.. Тау аясындагы айдын кол1н1н айнадай 143

суы кандай еда! ©ншен усак бала шолпылдатып суга шомылып, жумыртка йздеп, жылан бас, тана Tepin кетупп едш... ЕЫл кызык кундер-ай! Ешл он жактагы дэурен-ай! Ел1м-ай! Жер1м-ай! Са- гындым-ау, кайтейш...— деп отыр едк Сол кезде агаштын ар жагындагы жолмен орысша KHiMi бар 6ip жас ойел келе жатып, келшшектщ сезше кулак салып тура калды. «Сагындым-ау, кайтейш!» деген кезде, келшшектщ карсы алдынан оте 6epin, 6eTiHe кадала карады да, тамсанып токтады: - Япырау! Ж анылмасам... таныдым гой: сен, Камила eMecnicin?!- деп... жаза басам ба дегендей, аягын 6ip басты. - И о ,- деп келшшек кез! бажырайып, кесшген аягын жиып алып, карай калды. Орысша кишген эйел таянган сайын, келшшек теарейе карап, дэл касына келе бергенде: - Бауырым, жиен-ау! С е т де керетш кун бар екен!- деп ушып турегелт, мойнынан кушактай алды. Келшшектщ кезшен жасы ыршып-ыршып Kerri. Kopicin, маукын баскан сон, eKi жас эйел 6ipiHe-6ipi таянысып, аяктарын айкастырып, телмендесш отырып, энпмеге Kipicri. - Сен мунда кайдан келдщ? - Сен кайдан келдщ ?- деп eKeyi де саскалактап, катар сурас- ты. - 0yeлi езщ айтшы! - Эуел1 сен айтш ы!- деп орысша кшнген эйел келшшектщ колынан устап ез алдына тартты. - Жарайды ендеше,- деп келшшек бастады. - Жасаган-ау! Енд! кайтейш! (тамсанып кояды). Сеш керем деген тшттей ойымда босайшы... ана жылы, жайлауда отырганда апам екеу1н келш жатып к е т н д е р гой... Онда екеум!з де бала efliK кой... Япырау! Содан сон кайтып кер1скем1з жок-ау! - Кер1скендей болды ма журт: балапан басына, турымтай тусы- - Ия десейнп... Жаман болды гой... Огкен куннщ 6enrici жок... Ту баста булд^рген Ракымжан деген гой... К,азактардан солдат алып, кызылдармен согыспак болып... Ой, дуние-ай, десейш1!.. Согыс- паса кайтып барады екен? Орыс ш1рк1нд1 женем деп ойлай ма екен... сонда елдщ KiciflepiH жинап алып, Ракымжан айтыпты гой: балшабай кедщ, малдарынды талап алады. Ойелдер1не бил1к кой- майды. Аман кундер1нде Кытайга ауындар депы гой. Окемдер калага барып келд1 де: ал ауамыз!- деп, едщ 6opiicTipin, аласапы- ран болмасын ба? Tiryfli уй TiryiMeH калды. Толып жаткан абды- ра-сандык берш тастап, жен1Л-желп1 кшм-кешек, тесек-орынды алуга муршамыз эрен келд1... Малды айдап KyHi-TyHi шубырып, аудык кой... Канша кун журген1н де бшмеймш, сол кешкеннен кешш, К,ытай казактарына бардык. 144

- Ия, ауып кетп деп еспгелю. - Естюен сол. Ол ел 6ip бейбастак, жаман ел болады екен: KiM KopiHreHi би болыгт малымызды талап ала 6epfli. 9cipece, 6ip уюрдай дегеш жаман болады: экемшн бар малый сол айдатып алып, сым- плдык та калдык... Не мал жок, не уй жок, не тамыр-таныс жок, жаппанын астында жаггык. Керген кунпмзш кудай итке бермесш. MeHi тартып алады деген де сез шыкты. Oirreyip к.удай сактады. Не керек, сонда 6ip кыс турып, аштан еле жаздап, жаз шыккан сон, жаяу-жалпылы шубырып ел1м1зге кайггык. Елге келеек - кора-мулк1м1зд1, жер1м1зд1 6ip кедей керишиз иемденш отырып алыпты. 0 з уймЬге жолатпайды. Экем ел адам- дарына барды, болыска барды. Тук болмады. К,айдан болсын: бо- лыстын 03i екен кондырган. Экем 4зденш, болыстьщ уетшен арыз 6epinTi. К,айдан бш еш бурынгы заманы бар деп жур гой. Bip кун1 ауылга мылтыкты ек! мелисе келш, экемд1 алды да Kerri. - Не жазыгым б а р ,- лесе, сен кашкынсын, буржойсын дешн. Буржойы не екешн кайдан бшеШк. Экемд1 калага апарып, абактыга жауып койыпты. Экем жатып алды, шыгармады. 0з1н керген Акан деген агатайым бар ед1 гой, сол олай шапты, булай шапты, экемд1 босата алмады. Жалгыз экем ондай болды. Тугаи шешен болмаган соц, немене... - Ой, дуние-ай, десейип... Нагашым ceHi жаксы керуип ме efli? - Е, жаксы кермей. К,ытай казактарына бермей алып келд1 гой. Мен1н де балалау кушм емес пе: он беске жана шыккам гой: окемн1н абактыда жатканы жаныма жаман батып журдг Айга жуык жатты. А.кан агам калага кетш efli. Bip кун1 экемд1 босатып алып келд1. К,уанып калдык. Экем келген сон, к о р а -м у л т п з д ! де, жер1м1зш де 63iMi3re кайырып берда. - Онысы Toyip болган екен. - Teyip болганы курысын! Tayip болмады. Арада 6ip жума erri ме, етпед1 ме: 6ip кун1 кешке таман каладан уш Kici cay ете туст!. Жогаргы уйге Kipri3in, керпе салып, кой сойып, шала булшш жатыр... Мунысы KiM деп отырмын. К,атындар жиылып келе бастады. BipiHe-6ipi: - куйеуд1 керд1н б е ? - дейд!. Журепм су ете тусть - KiMHin Kytteyi?- дед1м. - Ойбай-ау! KyiieyiH келгенщ бшмей отырсын б а ? - дед1. Не дер1мд1 бшмед1м, кез1мнен жасым тыйылмай Keni. Мен жылап отырганда, егей шешем кел1п: - Жылаганы Heci?.. Бала смессщ. Куйеуге тимей отырушы ма ен.| Доненес1 жок. Эз Tenin: окыган тере ж1пт... К,ой Ж1ллаган- ДЫ - дед.1. Оган да болгам жок, Tepic карап, домалаиып жылай оерд!м. Enfli Kafnefiiin. 9 p i жаспын, epi куйеуге тием деген ойым 145

бар ма... Жэне 6ip ауыз сез айтпастан, дэнене етпестен, 6ipaK кун- де куйеущ келд1 деген сон... - Ой, аллай-ай, десейии. Аска да турмай булан-талан боп жатыр ед1м. Касыма агатайым келд1. Камыгып, басымды сипап отырып... - Берейж деп 6epin отырганымыз ж ок .Э кен н щ жаны кала ма деп, уоде кылып ещк... Ешн уэдем1зд1 жута алмай отырмыз... Заман жаман: осындай кызметгеп 6ip адамга суйенбесек, жазым боп кететш кершем1з: 6i3fli кашкын деп, KiMкершген суктанатын керш едг..- деп б1рталай акыл айггы. Агатайым ce3i мшкене кулагыма мрейш дедг Эйткен- мен аржагым болатын емес, конш м сокпайды: жок жерден куйе- уге raefli деген не сумдык!.. Экемнщ шыкканына куанып жур- сем, сорлы басым, меш бермек боп босанган екен. - Ап сонсын? - Сонсын немене? Тамактан кешн эл-ермме коймай, кол уста- тамыз деп, меш суйрелеп женгелер1м алып барды. Еспстен мрпздг Уй алакеленке едг Эйнектщ тубвде кап-кара аюдай б1рдене отыр. 03i TinTi улкен. Аузынан тутнн буркырайды... - Ойпырым-ай! - Манаты манаты ма, зэре одан жаман Kerri. Мынау енкиген кара аю жеп коятындай корд1м. Женгелер1м MeHi касына таман экелш: — О звдей бу да адамнын баласы. Балалык кылма... 9л1- ак уйренш к е т е с щ ,- деп касына отыргызды да, шамды алып, шытып Kerri. Томен карап бугып отырмын. flip-flip етем. Т упю н буркыра- тып болды да', эл п кара аю сыртып келш, колымнан устады. Денем шым ете туей: колы тем1рдей тщц. - Не гып отырсын, 6epi таман кел!— деп колымнан тартты. ЖуреНм дурсшдеп барады. Бауырына таман тартып алып орыс nci колкамды атып, тжен муртын беНме кадап, жап-жалпак аузын жапсырды. Бел1мнен кысып, икемдеп OKeTin барады. Аатайладым, жалындым, жыла- дым... керек кылмады. Тем1рдей колдарымен 6ypin, куйретш ба­ рады... Не керек.. тамук азабын тарткандай, жан терге тусш, кина- лып, есенпреп, туда бойым дал-дул болып, керер танды кезшмен аткыздым. - Суйтпей кайтушы едг Сонысын? - Сонысын ертещнде ол KeTin калды. Он шакты куннен сон агатайым мен апам eneyi тесек-орныммен арбага салып, меш калата алып келдь Bip катын, уш -торт сымпиган еркек алдымыздан шытып, уйге ю рпздг Ауыз уш юшкене, терп yfti улкендеу ем белмел1 уй екен. TeceHiuii жок. К у тактай. Bip бурышта TeMip KipayaT тур. Шешем екеум1з сонын устше отырдык- Еркектер ортадаты орыс устедщ жаталай орындыкка отырды. Оншен 6ip шулд4рлеген бетен адам. Тарткандары шылым. Кайда отырганынды бш мейсщ — 146

- Е, онын рас, алгашкы кезде Kici суйтед1 екен. Сонысын? - Сонысын кешке таман конак шакырды. KipayaT жакка ма- ган шымылдык курып койды. Апам басы ауырып, ауыз уйде жатып калды. К,онактары келд1 саусылдап. Орталарына ет койып: — Келшшегщ кутты болсын!— деп айгайласып, стаканды салды- ратып арак iuiTi. Акан агам iuineri ели 6opi жабылып, коярда- коймай оган да ш шздк Мен шымылдыктын иншде жалгыз ш о- шайып отырмын. Агатайымды аяп отырмын... Шетшен мае. Bip ж т т аракты азырак iurri бшем: 6opi соган жабылды. Menin куйеу1м: — 1ш! Сен неге ш пейсщ ?- деп куж1лдеп элпмен устасты. Содан ушкынып eKeyi керщ цест, боктасты. «К,ой, койлаганды» тындамай, эл п менщ KyfteyiM iin i курмеплш, бок- тап, атам деп, мылтыгын ала умтылганы гой. - К,удай-ай, сактай гор! - Зэрем зэр тубш е Kerri. Bopi дурлшп, ьщыс-аякты киратып, устелд!, тактайды тарсылдатып, yitui басына KOTepin барады. К,ор- кып мен орнымнан ушып турегелд1м. Шымылдыктан сыгалап карасам - куйеу1мд1 eKi ж т т устап жур екен. Ke3i кисайып, акшиып к е т н т . К,ыли екенш сонда кордкм. К,олында мылтыгы, тура-тура умтылады. Куйеу1мнен корыктым, кенш м калды. Мшез1 жаман екен. Элден уакытга екеуш де койгызып, конагы тусюрлер тарады. Ыдыс шашылып, стакан, бвтелкелер кирап, арак твплш , уйдщ ойран боткасы шыгып калды. Агатайым мана тобелестен бурын локсып, шикылдап, ауыз уйге шыгып кетш едк Куйеуьм конак- тарын шыгарып салып, толпректеп келш, меш тагы кушактап, cyRfli. вн е бойы арак сасиды. Шешшбестен тосекке келш кыл- жиып, элп тебелескен ж т т п боктап жатып, уйыктап калды. - Ойпырым-ай! Куйеущ MiHe3i калай жаман едН - Mme3i жаман деймгсщ? Жамандыгын каз1р айтам... - Сонысын кайттын? - Сонсын жылап-жылап, сшем курып, шрауаттын алдына кврпе тастай 6epin, жантайып тан ата кв31м шипи... Не керек 6ip cay куш болтан жок. К,ызмегген келсе, арак ш умен, мае болумен, боктаумен куш етп. MeHi жан екен деп свйлесу жок. Тек койныма жатуды... б1ледк Кушпз-туш бук туеш жатканнан баска жарык сэуле кормед1м... Bip жумадан Keftin KyfteyiM кызметшен Tycin калды. Партия- сы дей ме, б*рденесшен де шыгарып тастапты. Пара алып, жолда- старымен устасып, ofrreyip жамандыгы бш ш п калса керек. Содан кейш ол Meiii алып, вз елше кайтатын болды. К елт-кетш журетш 6ip казак катыны бар еда. 0 3 i сумандаган, свз1 кеп катын едк Bip куш сол келдк Куйеуиш кызметтен тус1рдк by каладан куып отыр... Жаман жумыстары кеп: ен;п абактыга тусед!... 03i кедей дейдк Сен оган ерме! Мунда кал! Саган жаксы 147

куйеу тауып бере\\ш...- деп м е т азгырды. Не сез екенш бшгем жок. келген сон куйеуьме айттым. Кеше гана тие сала калай ай- рылайын? KyfieyiM: - Олар м е т и душпаным, eripiK айтады. Эуре болма!- дед!.. Содан мен1 осында ал ьт келдь - Семейдш екен гой? - Ия. Осында 6ip жаман yfli бар екен... м е т ез уйше экелген жок, 6ip жолдасынын уйше тусццщ. Ногай катыны, exi ак урпйс баласы бар екен. Ш эй кайнатты. KyfieyiM кетш калып еш. Элп УЙДШ иеЫ бар, 6ip-eKi балалау ж т т бар, шэйд! жана imin отыр ед!к. Bip мезплде 6ip шубар матушке к е л т , eHTirin, сурланып, ерш д1р1лдеп eciK кез1нде тура калып едк Bapi де ун-тун жок, томен карады. Сойткенше болмады, эл п матушке: - Оныки жана катын сен б е ? - деп м е т керсетш: - Мен де оныки катын еди. Мени тастады. Меники одан кишкене бала каллы. Баланы асырауга акша жок. Баланы саган тапсырдым,— деп маган карап, жылап коя бердь Мен ан-тан болдым. Уй Heci ж т т отырып, маган мэшсш айт- ты. Баксам — куйеу1мнщ орыс катыны бар екен. Маган оны айт- пастан, алып к е т ! — Ойбай маскара! - Маскара болганда кандай!.. С о жерде не болганымды бшмедьм. © him екенш, TyciM екенш айыра алмалым... Мен жылап отырганда куйеу1м келдь Матушке кетш кап ед! Kyfteyi.M ш эй imin отырып: Баланы да ж>бергел1 отырмын,— дедь Жолдастары: — ©3iH бьлесщ... пэлен, туген...— деп женш ештене айтпады. 1шшен жактырмай отыргандары ко р ш т тур. Мен к у й т кетпм. — Баланды неге жШересщ? Орыс боп кетпей ме? Алып кал!— дед1м. - Emu кайтейш... Аядым... Титл намысым кедц! KiM де болса, KyfteyiMHiH баласы гой. Айтканыма бола ма, баласын 6ipre тастады. К,атыны кеткен сон меш ез ушне екелдг Жаман, токал уй екен, 6ip агасы мен женгет бар екен. Атасы жаяу журш сауда кылады екен... Э лп куйеу^мнщ тастаган баласы анда-санда келт-кетш журдь Бес-алтыга к е л т калган жап-жаксы бала. Менщ куйеу1мшн ба­ ласы дейтш емес. К,азакша т т бшедг Бейшараны аяймын: маган бала боласын б а ? - деймш. — Болам,— дейдь 0Keci келсе: — Келме, уйще бар!—деп куып ж1бередь Со бала артынан кешеде кайыр сурайтын бол ы ты . Экесл жолыкканда, бала колын жайса, керек десе, садакасын да бермепи. Не деген катты адам eKeHiH бш меймш...- деп келшшек ce3iH 6iripfli, - Осы куш куйеущ кайда? — Кызметпен баска калага кетш ед ! Ею ай болды. Хабар жок. 148

- Бала кетердщ бе? - Bip бала тусйс тусть BipeyiH колдан елт1рд1к... - Куйеущнщ аты кш? - Обал гой: калай атайын? - Онын обалы жок, бауырым. Ж эй сез. Айта бер. - Ана аттьщ мойньша салатын имек агаш. - К,амыт па? - Жок. одан жогарылауы. - Дога ма? - Е, сол, сол. - Аты да 6ip турл1 екен... 0 з щ немене...жудеуан гой? - Жудеу болмай кайтешн... Адаскан каздай... жападан жал- Fbi3... Наукаска шалдыктым: азырак жетел!м бар... - Ей, калкам, Камила-ай! Сенщ де кермеген корлыгын жок екен гой!.. - Ал ещц е зщ д ш н айтшы!— дегенде орысша кишген эйел басынан кешкен кундерш 6ip-6ipflen агыта бастады. BipiHiH аузына 6ipi карап, кшмдерш шукыласып, eKeyi агаш тубщде кеп отырды. К ун де енкейщ. Камиланын кыдырып кет- кен кайын ага, абысындары да келдь Сонымен, о ку ш энпме аякталмай калды. Орысша кшнген эйел Камиланын турган уй1н сурап алып, ертен келмек боп, кош айтысты. Ертен1нде «Кашти» жырасымен aFbin eKi эйел Ертю шетшдеп «Маган кел, маган кел!» деген кэп кайыктьщ 6ip бутшдеуше оты- рып Аралга тартгы. Эне жерге, мше жерге барса да, орыс, ногайдын кыз-катыны, колтыктасьт жылт етш шыга келед1. Оларды кэргенде келшшек: - Осылар-ак уй1нде отырмайды екен,— деп кояды. Онаша орын i3flen, eKi эйел Аралды эрлеп барып, Алаш жак- тагы орманнын 6ip аланкайына алдын бере отырып, эн п м ес1н кайта козгады. - Ия, сонымен? ...— Сонымен, жазга салым ауылга агатайым келд1. М ен эл! океме кэрш е алмай, Уркиянын у^Ннде журуш1 ед1м. Энпмен1н бор|н агатайым ecrinTi. Экемд1 KOHflipin, агатайым уйге алып келдк, BeTiMiieH отым шыгып эрен бардым. Елде 6ip жарым ай турган сон, агатайым меш калага алып кегп. Окем ундеген жок. 03i де кутыла алмай журген Kici гой. Кайта кеткенЬщ1 Toyip кэрген ш ыгар...- деп оцпмеш1 эйел кал- тасынан орамалын алып, мурнын суртп. Сэз элпет1нен окушылар эз! де сезген болар. Бул энпме ай- 149

тыл отырган А к бт е к едь Анау Камила деген келтш ек А кбтектщ шешеамен 6ipre туыскан, бурын болыс болган Бояубайдын кызы еда. А к бтек тщ туган нагашысы болды гой. Ендеше А кбтектщ энпмесше кулак салайык. - Агатайым каладагы 6ip Магиша деген окыган кызды алгалы жур екен. Орал тауынан ауып келген естек кызы. Bip мугал1м агасы бар. Уйел,мел1-суйелмел1 etci кыз екен. Bi3re усап, дом ай- дап келген гой. Кергещи жердщ балалары болса керек. Bip жумадан кейш сол женгем1зд1 алды. Окыгандардын уйленгеш де 6ip турл1 гой. КуДа тусер, кол устатар, шаш сипар, т у , жыртыс, кигг-сшт, кэде-сэде дегеннщ 6ipfle-6ipi жок. Томага туйык уйге алып келш, конак шакырады екен. К,ыз ибасы да, кынамендеы де, тойы да - сол. Bip согар. Жана женгей де уялган жок. Агатайыммен тззелесш отырып, конак кутш, 03i жупрш журдк Естек болганмен, «ймцдан казак сиякты кытыгы жок, кен пейш, Toyip адам екен. Ke3i кап-кара, денелк келбетп Kici... Женешемд1 сез кып кетпм-ау! Оны айтатын да жешм бар. Агатайымнан да маган онын кызметт асты. MeHi адам кылган со гой... Он колынан eHepi тепледi. Шаруага да 6iprypni керткел. Та- макты кандай кып пклредй Неше турл!сщ ютещп. 1шпегещп пнш зд к .. 03i 6ip саудыраган, ак кенш , бала сиякты адам. Не десен соган нанады. Агатайымнын бар-жогын б1лд*рмейдк Келген KiciMeH еркекше сейлеседк MeHiH Ke3iMfli ашкан со женгем гой, эйтпесе... - Ал сонан кешн кайда бардын? - Содан кешн агатайым со жылы Семейге барды. Кызметке. MeHi де ала барды. Пэтер-турмысымыз жайлы болды. Сол кезде 6ip курс ашылып, агатайым MeHi сол Курске rycipfli. - KypciH немене? - Ондайды эл1 бтм ейд! екенсщ гой. Бала окытатын сондай мектеп болады. - Уйден шыкпаймын. Кзйдам... - Онын да рас кой... Курсте менен баска да терт-бес кыз окыды. Ke6i еркек. Кдзакша хат таныганым болмаса, дукенш, окуды KiM керген. Эуелде тук тусщбей журд1м. 03iMi3 окитын ecKi молдалар Topiafli емес, орысша кшнген жiгiттep турегеп журш окытады. Жазу жазатын, отыратын жерщ , 6opi - устел. MyraniMflepiMi3 кара тактайга бормен жазып-жазып, сейлеп туащнредк Есеп дей ме, жагырапия дей ме — сен бтм ейсщ гой кеп нэрселер уйретедк Мугал!мнщ уйреткент дэптер1м1зге жазып ала 6epeMi3. Уйге келген сон, бшмеген жер1мд1 женешемнен, агатай­ ымнан сурап алам. EKeyi де айтып бередк 150

Не керек, сол курстан алты айдай окым, эжептэу1р нэрсе бш ш калдым. Уйге келгенде, женешеме колкабыс кылам. Омырауга алжап- к,ыш байлап алып картой тазалаймын, кеспе кесем. П аремш, сам­ са, тушпара, катлет дейтщдер1 болады екен. Олардын icieyiH де уй р ент алдым. Кшм1м де ынгайлы. Семейге келген сон, агатай- ым мен женешем маган да орысша киш TiKTipin, MeHi кылтитып сондеп койган. Кейде агатайыма, кейде женешеме epin тиатрга, суретке барамыз. Сен оларта барып кер д л бе? - Элп козгалып туратын ба? - Ия. - Э л п жакта 6ip таныс ш ешрт апарган еда. Не екенш у та алмадым. - Эуелде мен де тан-тамаша кып: — бу калай кимылдап тур? Жаны бар ма?— деп женешемнен сурай бергем. Сейтсем — жаны жок екен. К,озгалтып туратын 6ip TeTiri бар екен. 1спектаклге бардын ба? - Онысы немене? - Kicinep бет-аузын бояп, сакал жапсырып алып, сейлесш ойнайды гой... - Эне 6ipey... элп 6ip койшы болып катынын уратынды айта- ды eKeHciH гой. - Е, сол, сол... Семейге сеш кай жылы екелда? - Кай жыл екенш кайдам...Эйтеу1р тэрт-бес жыл боп барады гой. - Б1зге де мше бес жыл боп барады. Bi3 жиырма 6ipiHini жылы кыска карсы келшк... Сеш не гып еспмедам екен? - Э... Келген жылы 6i3 Каркаралыга кеткенб1з. - Басе келес1 жылы тагы коре алмайтын жешм бар. О жылы мен1 агатайым Орынбордагы окуга ж!берген гой. - Ендеше, о жылы 6i3 кайтадан Семейге келгем1з... MeHiH алгашкы бала кетерген жылым гой... - О жылы мен Орынбордамын. Агатайым кеб1рек окымасан адам болмайсын,- деп оку бел1мшен кагаз эпер л , Орынбордын раппапне ж1берген. EKi кыз баргамыз. Ажар екеум1з... Жегилтек кыз efli. Калалы жердш гой. Е сл-дери бозбала. Бет-аузын бояп, олектенед1 де жатады... Мен1н от арбага алгашкы MinreHiM гой. Атын есиген болмаса KiM корген. Тун йшнде агатайым женешем мен eKeyi бержебаймен апарып салды. Жыбырлаган Kici. От арба OKipin жур. Агатайым кун бурын кагаз алып койган екен: кезек кутпей билет алдык. Апарып 6ip узын уйлерге, уй емес, дэнгелеп бар, улкен бпеу куймслерге...- батон дейд1 екен, артынан биицк - экеп Kipri3fli... Женешем мен агатайымды кимай кеп жыладым. Бурын корме- ген алые жер гой: коркып журмш... eimi кайтешн. Bip жагынан 151