Ж.Аймауытов т2

окыганымды да жаксы керемш: 6ip кыс окып, окудын демш алып калдым Foil. Окыган женешем Typi анау: 6epiH 6Lnin турган... Агатайымды кандай сыйлайды! Агатайым да оны ренжгтпейш... Женешемнщ т ш де 6ip турл1 кызык кой! Ол сейлегенде агатай­ ым екеулпз кулем1з де отырамыз. Эуелде тш не тусше алмай журуцй ем. Журе-журе кулагым уйренейш дед1. Женешем де казакша сейлеуге айналды. Ойткенмен кейде б*рденеш койып калады... Ойбай-ау! Bipfli айтып, 6ipre тусш кегпм-ау! Женешемд! ой- ласам, айтып отырган ceaiMfli умытам да калам: тш п сагынып журмш. - Олар кайда? - Зайсанга KeTinTi. Керем гой деп келсем... Женешетайым-ай! Менщ кез1мд1 ашкан со гой... - Ия, кимай жыладым дедщ гой. - Жыламай кайтешн: сод екеушен баска KiMiM бар? Эке- шешенщ Typi анау болды. EKi бауырым болса, онда егей шешенщ колында калды. О байгустардын керген куш элде кандай деп 6ip ойлаймын... Не керек, eKeyi бспмнен сушп, торт кездер1 жаудырап коя бердк ©KipreH от арбага MiHin, мен кете бардым... Ажардын ойына да кел.мейдк Сол eKi арада 6ip жшт тауып алып, эйнек алдында аузы жабыса капты. EKi кунге дешн кв31.мнен жас кетпедк Жолда терт калага токтап, багзалда жатып, билет алып, баска от арбага MiHin отырдык. Ажардын ж ттп ен таныс болганынын 6ip пайдасы тидк Ажар екеум1зге кезекке турып, билет enepin отырды. Неше турл1 тамашаны кердпс. Талай езеннен, кетрден eiriK, Тауды да, орманды да т ш п етем1з. Bip жерге барып, Tipenin кала ма деп коркып келе жатасын. TipeaMenni де, соктыкпайды да, арасынан жыпылдап, жыланша бурандап ете шыгады. Ж урю кан­ дай! Куйындай ушады. Орынборга келш, бержебайга MiHin, Ажардын танымалына ба­ рып TycriK. Орынбор каласы Семейден peTri, Komcci тас, берже- байы да онды екен. Солкылдаган юшкене пауеске. Ертещнде кагазымызды алып, школга бардык. Адам айткысыз 6ip улкен уй. Ыгы-жыгы бала. Bi3 де Kipin, KeHceciH тауып алып, кагазымызды керсеттж. Кдгазымызга карап, б13Д1 тындамастан, донене етпестен алды. ...К,ыздар жататын белме баска екен. Солардьщ арасынан 6i3re де eKi кырауат 6cp;ii. Тесек-орнымызды экеп, сонда орналастык- К,ыздардын 6opi орыс. Кдзактан бес-алты-ак кыз болды. Семейдегшей болмады. Окуы киын Titai. Семейде мугальмде- piMi3 казак, окуымыз да казакша едк Орыс т1лш азырак окып едж. Мунда оку калпелмен орысша. Окытатын ылги орыстар. Кдзактан 6ip-aK мугал1м бар. Агатайымнан, женешемнен орысша 152

оны-муны уйренген болгам. Ол бшгешм аз екен. К епке дейш тус1не алмай, боска отыратын болдым. Bip Teyipi орыс кыздары кеп: тш уйренуге, окудан да солар жаксы болды. Эйтсе де сабак- ты мез уга алмай журд1М. EmKire усаган кызы туск ipлер секектеп отырмайды екен. Са- бактан босанса, ж ттгермен жыртындасып, хат жазысып, колтык- тасып, кушактасып жургеш. Орыс кыздары TinTi уят дегещи б1лмейд1 екен той, еркектщ мойнына MiHin алады, жас балаша алдына отырады. TinTi уят! Оларга елйстеп, б1здщ казак кыздары да ж тт п е н журедь ©cipece, б!здщ Ажар мен Камила деген кыз туш бойы жогалып кетедк Карангы жерге барып, еркшмен 6ip кушактасып отырганы. К а­ мила деген кыз сабагын оки алмай, кыс ортасына жетпей шыгьш кетп....Екпсабат екен десш журдк KiM бшсш... Ж тттер MeHi де айналдырды. Мен олардын ортасына туспей шеттеп журетшмш. ©3iM сиякты жуастау орыс кызымен жолдас боп, сонымен сейлесетшмш. Ж тттер: — Кыдырайык, ойынга ба- райык, сейлесешк... деп, маза бермейтш болды. Мен олардын ынгайына кенбед1м. Бозбалага несше кызыгайын? Бурынгы тарт- кан азабым аз ба? Жене женешем ылги кулагыма куйып отыра­ тын: ж тттердщ азгырганына ерме! Ерсен бузыласын. ©yeni оку окы. Куйеуге тиетш кезде ж т т к е кез саларсын...- дейтш. Казак- тын окыган кыздарын агатайым да жамандайтын: ыртан-жыртан- нан басканы бишейдг..— дейтш. Сол сездер1 еамде. Айтканына журмегенсш, ж тттер соныма Tycri. MeHi — улы кеуде дедн байдын кызы дед!, куыршак дед!, Kici к ш к ,- дедг Айтпаганы жок. Тогыз сакка жупргп. ©TipiKTeH eTipiK: «Пелен ж т т к е хат жазыпсын, пеленмен жакынсын...» деп жала жапты. Маган хат жазып, гашык болды. Домалак кагаз Tycipin, неше Typai былганыш сездерд1 айтгы. Сонда да болмадым. Ен болмаган сон, карангыда аягымнан кагып, жыгып кететш, урып кететш болды. Кагаз, кггаптарымды, тарагымды, орамалымды... урлай- тын болды. Еркек бала 6ip турл1 бейбастак келед1 гой. __EKi кунде, уш кунде 6ip жиылыс болады. Айкай-уйкай боп сойлеп жатканы. Жиналыска бармай калсан, 6ipeyi барып жетюзе кояды. BipiH-6ipi муШздеп, жамандап школдан шыгарып жатка­ ны. ©cipece, 6i3fliH казак балалары. Не жетпейтшш бммеймш. Бес жузге тарта бала бар. Уй тар. Отын кем. Жумасына 6ip жага ма, жакпай ма? Y йдщ iuii былганыш, сасык. Кеп бала са- сытпай тура ма. TeciKTi ашсан, азынап суык шредг ауырып кала- сын. Ашпасан, туншыгып кете жаздайсын. Онын устше тамак та жайсыз: ашаршылык жыл гой. Таласып-тармасып кунше жарты кадак кара нан, булдыры жок, картоп салган сорпа iiueciH. Кешке 6ip кайнаган су, оку окып, жетшгеннен бурын, аштан еле жазда- дык. Талай бала ауырып, шыгып Kerri. 0лгендер1 де болды. Кыс- 153

тын аягына жете алмай мен де жудеу баска айналдым. Семейге баратын уш-торт баламен мен де кайтгым. - Сен де бейнетп Toyip керген екенсщ? - Атама. Жасынан окымаган сон, KiciHiH iini де катып кетеш екен. Жуырда икемщ де келмейщ екен. Есейген сон окыганнын 6ip Toyipi: ecin болса, артык бузылмайды екенсщ. 0ншен епздщ ортасында аман калганыма оз1м де танданам... Женешем мен келгенге куанып калды. Оган cepiK керек кой. Екеушз 6ip туган кгсщей боп кеткем1з гой. Агатайым губпроткомда кызмет кып, Toyip боп тур екен. Келген сон: — боска жургенше, тш уйрен деп, 6ip учитель катынды жалдап, торт ай окытты. Бурын казак баласын коп окытып, ысылган, Kapi катын екен. Баласы жок. Табысымен кун кореш. Сол катыннан окыганым коп пайда болды. Орысша жазу- га да, сейлеуге де со Kici сауатымды ашты. Орыстьщ тин киын болады екен Tirrri. - Осы кун1 орысша бшш алдын ба? - Онша жетнс бшмесек те, тусшетш болдык. Аса 6ip киын сез болмаса, ойымдагымды айта алам. - Б1з сиякты аузын буган епз емессщ гой. - Окысан сен де уйренер едщ. Оки алмай калдын гой. Заман окыгавдна керш ей. 0м1рдщ кызыгы соларда. Бар тапканын та- магы мен кшмше салады. Мал жиям деп ауре болмайды. Туратын уйлер1 кандай! Сангырлаган 6ip сарай. Эй б1здщ казактын керген KyHi курысын! Быксып, сасып, биттеп, куртгап жатканы... - К,урггаса да: мен сол елд1 сагынып елin журмш. К,уарган каласы бар болсын! Bopi ботен, 6opi жат. 1шш пысып, санамен саргайып, дерто боп отырмын. - К,алкам-ау, ол ceHin окымагандыгын, окысан, 6opiHe yfiip боп кетес1н. - Енда 6i3re оку кайда?.. EniMfli 6ip керсем, арманым болмас ед1,— деп Камила катгы куращц. Каланы, окыганды мактаганы болмаса, Акб1лект1н аргы ойы: окымаган Камиланын алдында 03iHiH окыгандыгымен, орысша ки1м1мен азырак мактанбак efli. Ойтпесе даланы, едщ 03i де сагы­ нып жур ед1. Камила eaiH 6ip керуд1 арман кып курс1нгенде, Акб1лек уялып «OTipiK мактанып отырмьш-ау» деп ойлады. Сон- дыктан: - Сен1н онын да рас: Kici кейде елд1 6ip Typni сагынады,- дед1. Кшкенеден сон, Камила. - Сонсын не боддын? Eirri ме?— легенде Акбшек: 154

- Ж ок оль Энпменщ кызыгы birep i,- деда. - Е, соньщцы айтсайшы. - Соны айтсам... немене... кай жерге кеп ем? - Семейге келш орыс катыннан окыдын гой. - Е, е... содан кейш, кыска карсы Орынборга тагы бардым. Окуга. К,айта-кайта айта бермешншь Орынборда тагы уш жыл окьщым. Турмыс та, оку да бурынгыдан женделейш деда. Тш б ш п калдым гой. К,алага вбден таныс болдым. Окушылар ойын койып, мен ойынга да араластым. «Б ей бш е - токалды» ойнаганда, мен Дэмеш болдым. Свердлов клубына койдык. Окыган азаматтарга кыды- рып журш билет саттык. Ойынымыз жаксы боп oiri. Мен де Toyip ойнадым бшем: ойын баскарушы: - Жаксы шыгардыд!— деп колымды кысты. Бупет бар. Журт сыра iiniri, кызып, ойынды сез кылысып, гу!лдесш жатыр. BeTiMHin бояуын cypTin, ауызга шыгып ем: — Акбьлек, сен жаксы ойнадын!- деп ез1м1здщ казак уыйтел жолыга к е т п . К етер ш т калдым: - Жур, т о й шейнс!— деп устелге алып келда. Ол устелде уш ж ш т отыр екен. М еш таныстырды. Кемесерлер1м13 екен. — Мынау Акбала жолдас, мынау Балташ жолдас... деп жатыр. — Отырьщыз!- десть Отырдым. Сыра усын- ды. 1шпед1м. Акбала деген ж 1гт отырып: - Iumece, зорламаныз: ойел балалардын шшегеш де жаксы... Б1зд1н эйел1м1з де Kici боп капты. Ойындарыныз Toyip шыкты... деп б1рталай соз кылды. Мен шой irnin отырдым. Акбаланы бурында кошеде 6ip-eKi рет кергенмш. Балалар ше- шен, бшпш деп мактайтын. Орта бойлы, мандайлы, аккуба жш т ед1. Коз карасы, сейлес1 сабырлы жштке усайды. Сол отырганда Акбаладан кеп сейлеген адам жок. Эдемшеп, баптап эр турл1 сездерд1 айтгы. 0згелер1 тывдап, кошамет кып, кулгап отырды. Акбала менен окуымызды, турмысымызды сура- ды. К еб1несе маган карап сойлеп отырган тор1зд1. Мен карсы оты- рармын ба? Маган таяу Балташ деген ж т т отырды. Ол маган: альщыз, imiHi3...— деп тотп тамакты алдыма тартып, сыйлаган болды. Бал­ таш кеп сейлемейдь Акбаладан repi конырлау, буйыгылау, 6iniMi де Акбаладан темен!рек пе деп ойладым. Тарарда Акбала езгелер1нен онашалана 6epin: - Жумысыныз болса, келш турыныз. Оздей карындастарымызга жердем беруд1 борыш керем1з,- деп колымды майда кысты. KeMecepairiHe кызыккан к1с1ше несше барайын. К,айтып оны i3flen баргам да жок. Окуымда журе берд1м. Bip кун1 газетген: Акбаланьщ баяндамасы болады - деген ха- барды окьщым. Не себеп екен1н бшмеймш. Соньщ сейлеген1н 155

ecTiriM кеп Kerri. Бармайын деп 6ip ойлап турдым. Bip уакытга колым шашыма, аягым айнага барып калганын, пальтомды киш, школдан калай шыгып кеткенЫш б и т е й кашшн. Bip улкен жиылыс екен. Арт жагына таман келш мен де отыр- дым. Мен отырган кезде 6ip орыс свйлеп тур екен. Ол бтрген сон, устел басындагы кара шубар Kici: - Ещц Акбала жолдас баяндама кылады,— дедг Журепм булк ете туей. Сахнанын ар жагынан жайымен аяндап жымиып Акбала шык- ты. Партпелш устелге койып, отырган журтты 6ip шолып orri. Маган да K93i тусер ме екен деп отырмын. Бшмеймш керген, кермегенш. Акбала евзш бастады. Асыкпай, саспай, конырлау эдем1 дау- ыспен бастады. Мен кадалып каппын. Bip улкен мекеменщ icTereH жумысы жайынан екен. Не айтып жатканын уккам жок. Коз1м онын аузында, кулагым онын даусында болды. Алаканьш энтек бугш , кулаштап тем ip соккан усталарша, он колын ныгыздай сермеп сейлеп тур. Сейлеген сайын езшен-вз4 кызган сеюлденш, даусы ашылып, кимылы кебейш келещ. Онын кыза сейлегенше мен де кызып отырмын. Созд1 туйдек-туйдепмен тастап-тастап ж1берш, каракшьщан агып вткен жуйрисше, басын энтек енкейтш, шулгыды. Журт шапалактап алды да кета. Онын артынан эрюмдер карсы сейледг Акбаланьщ баяндама- сын MiHefli, сынады. Мен оларга окты кез1ммен карап коям: жа- ратпай отырмын. Жаман болса неге шапалактады деп ойлаймын. Акбала кагазына туртш жаггы. Олар сейлеп болган сон, Акбала шыгып, бэрш е жауап 6epfli. BipeyiH мыекылдап, 6ipiH кекеп, 6ipiH тук б1лмейт1н кып, неше Typni дэлелдер KenTipin, сыбагасын 6epfli- ау! Тун боп кеткен екен. Акбала сезш бт р ге н сон, тыска шык- тым. Школга 6ipre кайтатын cepiK i3flen, тепк1шекте жан-жакка кез салып тур ед1м. Артымнан 6ipey Keain 64лепмнен устады. Кдрасам - Акбала. Жымиып: - Сэлеметсщ бе!— дед1. Сасып калдым. Кызарып кетсем керек. К,ызарганымды керш коя ма деп тагы састым. - Школга кайткалы тур ед1м,- дед1м. - Э , жур1н1з, апарып салайын,- дед1. Уялдым. Бурын кемесердщ арбасына мшгем жок кой. Уялсам да, ештене дей алмадым. Маган да кш кене мактан пайда болды. Арбасына мшпзш, касыма отырып, школга экеп садцы. Жол- да: «М енщ баяндамамды ест1дщ!з б е ? - деп сурады. - EcTiaiM, дед1м. - К,алай боп ш ы кты ?- дед1. - Ж аксы ,- дед1м. Баяндамасын сура- ганы, менщ ойымды 6inrici келген1, колтыгымнан устап таянып отырганы, кешен1н жарык жер1нде 6eTiMe жылы караганы, - 6epi 156

де e3iMciHin айткандай, карагандай жылы кершш калады. Кошта- сарда: ертен театрга барсак кайтед1?- деда. - Барайын,- деп кап- пын. С о куш не екеш белпсЬ. Акбала туам е Kipin шыкты. - Е, кониин кетш калган-дагы! - Кайдан бшешн, кетсе, кеткеш гой... Ертен кешке уэдел1 сагатына тиатрга келсем — ecix алдында аяндап меш кутш жур екен. Ойынга мрдак. Bipre отырдык. Коп сейлестйс. Окыган эйедщ, махаббатты сез кылды. Б1рдене айтып келе жатып: - Ci3 оган калай карайсы з?- деп менен сурап кояды. Оган не десем унар екен деп кулыкпен жауап берлм келедк BipaK буге алмай, ез ойымды айтып коя берем. — Сццщ niKipiHi3 маган унайды,— деп кояды. БЬдан елда, туган-туыскандарымды сурады. Тагы да бер- жебаймен апарып салды. Колымды жумсак устап, кайта-кайта кысып айырылды. Жаксы керген к ш щ т ш айта алмаган н эрсею , кебш есе, колы айтады гой. Сен оны байкадын ба, Камила? — Ол рас,— деп, Камила 6ip курении. — Айтпакшы умытып барады екем. Тиатрда эн е у п Балташ деген жш т те болды. Орны б1зден белек еда. Антыракты кез1нде б1здщ касымызга келш, exeyi exi жагымнан телмендеп сейлесш журдй Exeyi exi канатым Tepiaoi. Екеуш сермеп ушып кететш TopiafliMb. Кенийм кетершгеш сонша, Балташ менщ ойлаганым- дай емес, недэу1р бшетгн, артык ж е л т жок, сыпайы, ecTi ж т т KepiHfli. ©3iM oirreyip солай ойладым. — Ci3 ойынга келетш боп- сыз гой! Калай... ойын унады ма?..— деген сыкылды, о да сез катып кояды. EKeyi б1рдей елш-ешш журген сон, маган азырак желне пайда болды. Азырак емес-ау, улкен жел!к. Маган кызыгып, таласып журген сек1лд1 кершедг 0з1м солай жорып койдым. Bip кун1 кеш еде Балташ ж олыгы п, касыма epin ж у р ш , бфкыдыру сейлестн Акбала сиякты эдем1 сейлемедг Ktaipin, Ki6ipTiKTen, ынылдап кояды. Онын ce3i, кебш есе, оку, турмыс, кектем... жайынан боп келда. Кыз жайынан сейлеуге кыры жок сеюлдь Айырыларда колымды устап турып: —С1збен 6ip сейлесешн деп едам. Уакытыныз болар ма екен?— дедй — Болар,— дед1м. Э лп ш н уяландаганы унап Kerri. Не айтар екен деп ойладым. Эйелдщ сондай ж е н с т кала ма? Уш куннен KeftiH 6ip баладан хат жзберйт: «Акбшек жолдас! Уацытыцыз бопса, сагат алтыда Марс бацша- сына келущ/зд/ сураймын. Жауабын осы баладан цайырарсыз. Бал­ таш» депть - Мше кызык! — Кызык деймш езг!.. Акбалага кенипм KeTin калган гой. 157

Онын услне келдененнен Балташтьщ кшпккеш кызык болды. Бармайын десем, кенин кала ма деп ойлаймын. Эиелдщ сондай жерде керсекызарланып кететщ жыны бар гой. 03i жазгытурым кез едк Сабагымызды тындатып етш: кенш м кетерцда ед1. Айткан уакытында бардым. Барсам жок. Эл1 келед1 - жок, ani келед1 - жок. Енда кайтайын деп, ренжщюреп отыр едЫ. Жайык- тыц жиепмен жаланбастанып, апырандап келе жатыр екен. Кутим. Келш амандастым. - Коп к у т п р д т б е ? - деп KemipiM сурады. Bip жумыска ал- данган екен. Тагы да, кепке дейш сез бастай алмай, кипактай бердь Bip уакытга жулып алгандай: - Kicire осы уйленген Tepic болмайтын кершеда... Мен ез1м 6ip жолдас i3flen жур едам...- деда. - Жогыныздын оралгысы болсы н!- деп мен жымидым. Тагы да оны-муны айтып отырып: - Ci3fli MeniH кенш м унатып ж у р ,- деда. - Менщ куйеуш секш и о да 6ip топас екен гой. - Топас деймш 03i!.. Э лл 6i3fli окытатын мугал!м м е т оган мактаса керек. Мен ашып жауап бере алмадым: - агатайым, жен- гем бар едг Солардан хабар алган сон, жауап берейш,— дед1м. Оны дурыс кердь Тагы да жолыгып журмек боп, шыгарып сал- ды. Акбала секш и колтыктап устауды бйшейда: e6i жок ед1 езшщ... EpTeHiHe Акбаладан хат алдым. Heflayip сез жазыпты. Маган коптен 6epi ынтык боп жургенш айтыпты. «...Ешп бул хатты к ен ш м ci3re эбден кеткен сон жазып отырмын. Ci3fli ез1ме тен KepeMiH. С уйем ш . Ci3ci3 OMip маган кы зы к емес. Жауабын бервдз...» депл. - MiHe, кызык. - Кызык ещп болды. Мына хатгы алган сон, api куандым: ол мен1 ала кояды деген ойым бар ма? Аржагым сене алмай журетш. 9p i 03iM састым. К е н ш м - Акбалада. Балташты онын касында кораш керем. Акбалага жауап кайырдым: ce3iHi3fli дурыс керд1м. BipaK акылдасатьш KiciM бар еда. Аз куннен сон актык жауабым- ды айтармын. Шьщаныз. Реш юмещ з,- дедам. Енда Балташ байгу- сты ауре кылмай, кен ш н суытайын деп ойладым. Керуен сарай деген бауда Балташ тагы 6ip куш сейлесл. Сол куш Балташка менщ уэде 6epin койган KiciM бар еда: екпелемещз,- дед1м. Десем де аяп отырмын. Балташ сазарып Kerri. - О KiM?— деп сурады. Айтпадым. Коймады. Коймаган сон, айтгым. - ©3iM де со гой деп ойлап ед!м,—деда. - BipaK ол ж т т эйел тандагыш ед1, окыган кызды унатпаушы еда: баянды болса негы- сын...— дедь М енщ к е н ш м й шыгаргалы, оны кундегешнктеи айтып отыр гой деп ойладым. Балташ екпелеп Kerri. Кепке дейш жолыккан жок. 158

- Enai кайтсш. - Exi жптг таласканнын сондайы жаман. Эуелде кызык керсен де, артынан адамга ауыр тиедк «Сен одан жамансын, с е т суймеймш» десе, 03iMi3 жаксы керер ме ед!к? Эрю мнщ KOHiai с о да. Онын артынан Акбалага е кьуш жолыгып сейлестш . М енщ: акылдасатын ккпм бар еда... шыданыз,- дегешме азырак ренжйен екен: - Окыган эйел ез журепне 03i би емес п е ? ..- деп юшкене наз кылайын деда. Эйтседе: - С1зден баскага кедалшда бурмаспын. Сцда агатайым мен женешем де унатады,— деген сон, тагы сенда, екпес1н тастады. М е т : жаным, жарым, кушм!.. деп, кэд1мгщей суйюетш болдык. Ол — куйеу, мен — калывдык: несите уялайык? Акбаладай жары бар KiciHiH арманы бар ма? К,уанышым iuiiMe сыймай жур. Eip жерде отыра алмаймын. KiM кершгенмен сейлесш, кулмейтш сезге де куле берем. Ол кундер естен калмайтын, кызыкты кун еда. - Сонсын? - Сонсын, с у й т т жургенде, айга жакындап калды. Б1здщ елге кайтатын уагымыз да таянды. Уйден хат алдым. Акбаланы агатай­ ым да б1лед1 гой: алатыны рас болса ти депть К,уанып кетом! Жалма-жан Акбаланын кенсесше бардым. Энеугщен барып журетш болгам гой. Агатайымньщ хатын корсетом. Жазып отырган кага- зын коя салып, eciKTi жауып келш, кушактап, суШп алды. Екеум1з де бакытты болдык. Кешке суретке барып, ен арттагы онаша ло- жада отырып, елекпр сенгенде, кушактасып cyfticin отырдык. Сурето кергем1з жок. Eip жумадан кейш оны-мунысын камдап, той кылып, мен1 пэтерше б1ржола апармак болды. Ертенше Балташтан тагы хат алдым. Хаттагы созк ci3re жолы- гатын улкен жумысым бар. Ол озд щ келешек ем1рщ1зге де KepeKTi жумыс. Кайтсе де 6ip жолыгуьщызды сураймын,— дептЕ Менщ oMipiMe керек неткен жумыс е к ен ?!- деп тан-тамаша калдым. Бармайын десем де, тагы керсекызарлыгы TycKip шыдат- пады. Ыза болынкырап бардым... Барганнан кешн, амандасып отырып: - Акбала ci3re жолдас бола алмайды,- дедт - Н еге?- дед1м жулып алгандай. - Ол вткен уакытта ci3 сиякты талай кызга кумар болтан. Аягында жаратпаган, алмаган,- деде - Откеннщ маган Keperi ж о к ,- дед1м азгыргалы келе жатка- ным быд1м. - Нанбасаныз, мше онын кунделш дэптер1,—деп омырау кал- тасынан 6ip щшкене кшшшаны суырып алды. - Ci3 муны кайдан алдыныз?- дедш. - Жолдаспыз гой, алдым,— деде 159

- Жолдасыныздын доптерш урлаганыныз уят емес п е ? - деп мен кызарып, ашуланып кетам. - Онын уятын мойынга алдым. Осы доптерде онын 6ip кыз- бен жургеш бар: соны сиге керсеткел! екеп отырмын. Куйеувдзшн кандай адам екенш бшу элде ci3re керек емес п е ? - дед. - Керек ем е с,- десем де кызбен жургеш деген! кызыктырай- ын дед!. - Тындасаныз, окиын,— дед!. - Оки койыныз,— дед1м. Окыды. - Сол дэптер осы кунге дейш менде жур. Камила, сен тын- дайсын ба? Окиын. Камила: - К,арап отырганша, окысан, окы, естиж,— дед!. - Окыган жттгердщ бул 6ip - сыры гой. Эйел туралы олар- дын ойын бш у кызык емес пе? Еркек туралы 6i3 де ойлаймыз гой. - ©3i не жазыпты? - Bip кызбен жургенш жазыпты. - Ал, о к ы - дегенде Акб!лек ак кенеп пальтосынын омырау калтасынан кшжене кпапшаны суырып: — 03iM де саган окыга- лы ала келш едим,— дед!. - Камила-ау, дэптерд! окымай турып саган айта кетейшип. Акбала 03i оуелде Семейде кызмет кылган гой. - Семейдна ме ед1 e3i? - Ия. Семейдш. Балташ та Семейл1к кой. Семейде турганда, Акбала улкен орында болган. Нелжтен екенш бшмеймш, 6ip жумы- сынан кате тапты ма, Акбаланы 6ip жылы кысты кун! улкен ор- нынан Tycipin, 6ip уйездж каладагы школга ж!бер!пт!. К,ызметгеп ж тттерд! б!рден-б!рге ауыстырып отыратыны бар гой. Сол киикене калада турганда, Акбала осы доптерге кундеп керген-бшгешн жазып журед1 екен. 03i толып жатыр. Мен саган мына кызыл карын- дашпен белплеп койган жерлерш окимын. - Ал, ия. «Февраль — 5. Дуйсенбi. ...Школдан кайтып келе жатканда Кулон касымнан ета. Мен оган жолыгудан кашып журмш. Б!рдене айткысы келд! ме деп ойладым... Эбжен катьш алу жагынан сез козгады. Bip осек есгпген екен деп журдш. Мен окыган кыз туралы niKipi.Mai айттым. Ол кулш ез ойын б!лд!рмей кета...» - Кулон! к!м? - Кулон - Акбаланын кумар болатын кызы. Тындай бер. - К,ыздан кашканы Heci? - KiM б!лсп1?.. Араларында б!рдене болганы гой. «Февраль - 6. Мен кайтып келе жатканда, Кулон мен ЖэкЫ сейлес!п, кул!с!п 160

келе жатты. К улеш и кеше де 6ip ж т т алдынан шыгып, ертш апарып салып едь Сол тагы кездесш, сонына epin Kerri». « Февраль — 7. Исполкомга барып кайтгым. Капай баяндама жазып отыр екен. Туяк деген пелшер, тагы 6ip окыган жнгг келдь К,аратау елшде партия такырыпты кедей ауылнайларга енбек, келйс салыгы аудара салынса керек...» - Муныц кереп жок. Муны неге белплеш екен? MiHe жерш окиык: «Февраль - 9. Капай келдк Кеш еге шыгып журд1к. Садык ж олыкты. Энпмелеспк. Tepreyuii Жакыпулы пара алып, Сексентаевт1 за- логке шыгарыпты... - Ойбай-ау! Бу да емес. Тура тур. MiHe 6ipeyiH окиык,. « Февраль — 11. Осы куHi ©MipiMe керекп нэрсе — eMipniK жар сыкылды... - Е, осы екен? ...Жанымда суйген жарым болса, кызметке 6ip беткей, алан- сыз. карар ед1м деймш. Кещл алан боп жургенде, гске кулкым сокпайды. Bip норсем жогалган, 6ip мушем жетпеген кгсщей, сы- нар жак боламын да турамын... Кешке Акымдййнде конакта болдык. Кулондар да кедщ. Ер- кектер оны-муны сейлесш отырды. Мен ецгшеге ю рю пей, со - лгын отырдым. К улэн шашын буйралап, жаксы Кызыл кофтасын кшп келштЕ.. - Коптасы немене? - Мынадай омырауша койлек,— деп А кбш ек оз кейлепн Kepcerri. ...Бурын ондай киш кимегевдйа ме уялган, сезпстенген Kicime кызарып отырды... Ол бурын шыгьш кетш едь Б1раздан сон мен де шыгьш, артынан келе жатсам, шбш келед! екен. Мен де акырын журд1м: м е т кутпек болса, токтар деп ойладым. Ойлаганымдай токтады. - Карашы, еркектер ылги сынап журедЕау! - Е, 63iMi3 де сынамаймыз ба?.. Аржагын карайык: ...Ол созд1 бурын бастады. Мен кыска, салкын жауап берд1м. Хаттарымды сурадым. Оган жат Kepimii ме, кулген, бнцирмеген болып, баска созге бура бердь Менщ хаттарымды кайтаруды сура- гаиымды X. каласынын осепнен болдыма деп, майдалагысы келдЕ Мен: X. адамдарымен таныскым келмейщ - дед1м. Ол: кыздармен де м е?- дедЕ - Кыздармен де - дед1м. Ол муны куткен жок едк танданды. Кошеде 6ipey келе жатыр екен: кош, деп, айрылысып кетт1к». - «Кы» каласы дедщ бе? Онысы немене? 161

Онысы: каланын атын кыскартып, 6ip карыппен айтканы «Февраль — 12. Кулон кунде eKi-уш cepiriMeH сенекте колтыктасып, сейлесш, сынкылдасып журуип еда. Бупн кершбедк Класынан шыккан жок,. Сабакпен шугылданса керек. Кещл кундегщей емес кой. Эйтседе ш теп сш б!лд1рмейтш эйел». «Февраль — 14. Екшип баскыштын балалары ушрме ашып, ic кылмак екен. 1с кылмаган сон бурынгы баскармасын Tycipin жанадан сайлаган екен, бурынгылар орыс балаларын, самогон 6epin, азгырып алып, жана баскарманын жиылысын куып таратыпты. Тобелесе жаздапты. Бурынгы баскармадагы бай балалары болса керек. Булардан кан- дай жаксы адам шыгар екен?..» — Мынау баска нэрсе боп Kerri гой. — Ия. Муны неге белплеп койды екен? «Февраль 16. X. казактары - эркайсысы келш, оны-муны айтады: маган сезш сейлетпек, мен! керепне жаратпак, ездерше Kici кып алмак, Капай менщ жолдасым болганга, кeнiлдeгiciн icTeTin 6epeai деп, дэмеленедг К,азактьщ талай былык жумысы бар. KiMflixi дурыс, KiMfliKi Tepic екешне кез жетпейд1. KiMHiH созш сейлерсщ?.. Келш отырган с он , тьщдайсын. Ш ык!- деуге уяласын. - Мунысы керект1 соз екен - окып шыгайык: Жэне елд1н сырын бшпм келедг Сондыктан гана тындаймын. Эйтпесе, ел казагынын толып жаткан шатак жумысына Kipice берсем, тутынган максуттарым далада калады гой. BipaK казактын Kipin-шыкканы да зиян ба деп ойлаймын: сыргган KiM кершгенге иемден1п, аркаланып, бутып-шатады. Жолатпайын десен, жаман да болса, бузык та болса, ез елщ гой деп ойлайсын. Елден безген сон — 6ip орыс болганын». — Онысы да рас кой. «Февраль — 17. X. каласындагы азаматтардын 6ip езгеше мшезк саты аркылы болмайтын норсе жок деп б1ледь IciHiH актыгына сенетш Kici жок, сатыга сенед1. Жауыздыктын тиылмауына бу да 6ip себеп. Эжептэу1р 6ip окыган ж!пт; абактыдагы паленшелерд1 кешлге шыгарып алыныз,— деп, маган хат жазыпты. Мше кызык». «Февраль — 27. К,адиша женгей (Кулоншн женгес!. Kyfteyi Семейде кызметге гой) шакырыпты. Капай екеум1з бардык. Кер-жерд1 сейлесш отырып, сагат он б1рде кайтгык. Кулон б!зге самса icTen, ас уйде журд1... — Е, мунда Кулон бар екен? Ш ой жасап куйып берд1. Бет! кызарьткырап, колын cypTiHin, 162

шашын тузеп, кымтырылынкырап отырды. Устел ортасындагы лампы екеум1здщ арамызда еда. Лампаны iprere таяп койды. Лам­ пы олай койылганда, ол самауырдьщ келенкесше Tycyuii еда. Мен жарыкта калушы ед1м. Лампыны алып, онын орнына жент салган кпнкене тарелкеш койды. Bi3re жакындатпак. Будан мен уш турл! мэн шыгардым: 1) б з ш самауырдьщ келенкесше Tycipy уш ш , 2) Жентп 6i3re жакындату ушш, 3) Арамызда лампы калыткы бол- мас ymiH койылу керек. Бастапкысь: болса да Tepic емес: от басы- на кызарып, сыны бузылып келген TypiH жасыру да - 6i3re жак- сы KepiHy. Жентп к м болса, соган жакындатады гой. Сонгысы болса да, одан да жаксы». - Ту-у-у! Bip лампыны козгаганньщ езш сонша се з кылга- - Еркек титл уак HopceHi де андиды гой. Жаксы керген-дагы. - Иэ, тагы. - Мше. « Март — 10. Танертен тесекте жатканда, 6ip ой келдк Кулоннщ маган кез карасын бшу керек. Бул куйде журе беру мумкш емес. Б1рдене :здеу керек, icrey керек. Эйтпесе, нитей тынып елетшмш. К,апай- Fa акылдастым. Ол ж енгеа аркылы сейлесуд1 колайсыз керли Арамызда журетш бала аркылы бшуге болмаса, ез1мен сойлесуге бел байладык». - 03i эл1 сез байласпаган гой? - Солай гой. « Март — 12. Капай кеше кешке барган еде Ойлаганымдай тук б т р е алмай келшть Жок1м болыпты: сейлесе алмапты. Сэскеде он 6ip жарымда тауга - анга шыктык. Сешлге лесе де болады. Б1збен 6ipre Кадиша женгей, К улон, Жэк1м, 6ip орыс пелшер жаие Касен болды. К,ыздармен жарыстык, свйлеспк. Капай К улонмен сейлесш келе жатты. Мен Ж оюммен 6ipa3 журд1м. Tycipin алган камшысын алып берд1м. Булд1ргел1 камшымды ай- ырбас кылдым... Кайтарда Кулонмен 6ipa3 сейлеспм . Бурынгы калжыны, кулкнп. «Окимын... полен-туген...» деп, жарытып жауап бермеда. Ойлаймын: ce3iMi куш и ойел емес: эулпспейш, кызбайды. К,анша акылды, одеm i, бшмда, ecTi болганмен, ойелге жарастыкты сипат ceaiM гой. Сез1мс1з ойел - шссЬ гул. «Окимын. Куйеуге тлеем, оки алмаймын» деген! не деген сез? Оку - акыл тшеп. С ую - сез!М ш е п . Онда не сую жок, не сез1м кем, немесе акылы ба- сым... «Суймеймш » деуге ауызы бармайды: кещ л жырткысы келмейда. Окуды сылтау кып, аяксытып, суйретпек шыгар. Сез1м (сую ) ©3reHiH бэрш жену керек емес пе? Yra алмадым. Хат жа- зып, актык сезд! айту керек. 163

К еш ке 6ip кекселеу казак катыны келдк Бэйке деген мелисенердщ шешесшш дедк Отырган сон: - Жаушы боп кеп оты рмы н,- деда. Мешмен жакын болгысы кеп (маган Turici кеп) поленше деген байдын кызы aci6epiirri. Куйеущ менсшбей, кала- Дагы Эбнсен деген упител агасынын уйше к е л т жаткан. Жасырак ак шунак кыз еда... лак сеюлда. Элде Эбженнщ маган катын алу туралы сейлей 6epeTiHi: ез карындасын 6eprici келд) ме екен?.. Элп катыннын сезше сенер-сенбеамд1 бишедам. Х-нын 6ip кулы- гы ма деп, сактандым: - Кыздан белп хат эк е л щ в ,- дед1м. Кулык болса, бш нер. Эйтпесе шын шыгар». - Кыз да ж т т к е сез салады екен! - Куйеу керек болгансын кайтсын? Элде Акбаланы суйген шыгар. ©\\нрдщ 03i де кызык кой! Акбаланы элде 6ip кыз жаксы кереда. Акбала Кулагин жаксы кередь Кулон алдеюмд! суйед1?.. Мен де суйтам гой... Баска сезд1 койып мынаны окиык. « Март — 13. Бупн Кулэнга хат жаздым. Эткез алмасам негылсын... Анга шыгу сырт жагьшан Караганда онша кызык болмаса да, кащлде недэ>чр одеMi сурет калдырыпты. Танертен тесекте жа- тып, кез1ме елестстам. Тау. Тау imiaae 6ip белден 6ip белге созылып жаткан шана- нын i3i. Bipi ой, 6ipi кыр. Тау 6eri, жолдын е ю жагы орман. Аппак cipey кар. Аншы бастанып киген брезент сулыгымыз, мой- ында к ос ауыз, астыммзда кылан урган, агылшын ертокымды аттарымыз, артымызда сынкылдап кулюкен кыздар, мыкырайган Ж экш нщ 6eKceci ерге сыймай, корбиып, пэлтеа тырысып, урген местей кокиып, аягынын басьга атгын колтыгына тыгып атка оты- рысы: колындагы камшыга, ттзгшге не болмай, колбагын кие ал- май келе жатканы, Кулэннщ казакша ыкшам Kyni, тулю тымак Kiiin, атка ерекше каздиып отырып, атын шаужай кактырып аян- датканы, жарысканда такымы козгалмай, етеп шашырамай, арты- мыздан жетш, басып озып, б1рдеме деп Tici аксиьш кулш еткеш. Кадиша женгейдщ барлык кемешн керсете каркылдаганы; пел- шер атынан айырылып, атгы мен куып, шоканактагы калын кар­ га омбылап ат-матыммен жыгылганым, устт-басым кар боп, аунап турегелгенде К улэннщ кулш, кашкан атгы кайырмалап устага- ны, кайтарда екеум1з т!зе кагысып келе жатып сэйлескеш мв. К улэн женгесше: жорга салыстырындар,- деп, Жэюммен екеуш оздырып я а бер т, мешмен онаша калганы; 6i3 Ж эюмнщ атын, оты рысын кожалар сиякты деп мыскылдаганымыз; Кадиша женгейлерд1 артынан куып жетш: келщ1з, аударысайык,- деп, колымыздан тартысканда женгейдщ енсёршп тусш кала жаздага- н ы ,- 6api казактын epKiHfliriH, кыз, бозбаланын ойын-кулюсш казге елестеткендей, кецшге 6ip турл1 тэт а , журекке 6ip турл1 жылы эсер калдырыпты... 164

Кешке Капай екеум13 ойынга бардык. К,улдык дэучмнен 6ip бел1мдН драма койылды. Кадиша женгей, К улэн, Жэк1мдер де келйгп. Кулонга анда-санда карап отырдым. О да ойланган кющей, KipniriH салмакпен кагып карай бергц. Б1зд1 шыгарып сала ма деп, ойлады быем, женгеЫ мен eKeyi журт шыгып жатканда, eciK ал- дында аялдап тур екен. Капай уйше кайтатын болтан сон, олар Kemeri орыс пелшермен epin Kerri. Орыс пелшердщ Кадиша женгеймен калжыны, кезкарасы жаман. Kyfteyi жокта б1рдене кып жур ме екен? Эйелге сешм де жок... - Койшы, орыспен не уйтсш? Еркектер де есектей беред1 екен. - Кадиша окыган ойел болса керек, KiM бшедь Балташ рас дейди Оны коя турайык: «Март — 15. Тыныс кез1нде тыска шыгып ем, катар есжтен К улэн жымын eTin, жылт ета. Ымдап м е т шакырды. Жолыктым. «Хат жазсам да, экеле алмадым. Жоне жазумен айта алатьга емеспш. Ауызша свйлессек екен дедг Кашан, кай жерде сейлесуд1 айтыстык. Мен: «Женген бше м е ? »- деп ещм; - «Бш м ейдЬ,- дед!. Уакытын ©3i айтпак болды». «Март — 16. Бупн тушмде Кулэнда Kepin, сойлесш, cyfticin журмш. Рылым- да: адам тусшде ешнде кеп ойлаган нэрсесш керед1,— дейдг Ен- деше, менщ ойымды, epKinai ол билеп, аударып жур екен. Мен 03iMfli талай ауыздыктамак болдым. 0з1ме e3iM урыстым. ©3iMfli сокт1м, сынадым. «Суйгенщ бекер, алдап, алданып журсщ. Кумар болатын не бар?» деп, 03iMfli токтатпак болдым. Онын да MiHiH кореши, жек керейщ, безешн деп ойландым, талпындым. ©3iMfli тузетпек болып, еткендеп жаман icTepi\\mi еске TycipfliM. Окыган кызды алганмен бакытгы болмаймын деген nucipfli ойыма келттрш корд1м. Калай талпынсам да болмады. Талпынган сайын, торга тускен каршыгадай, шырматылып орала берш пш. М енщ кол- аягымды байлап устап алыпты. Ол тор - Кулэнга ауып кеткен коцпйм екен... Оны мен туам де кергешм бупн бе? Биыл ма? ЕЫмде бар: откен жаз осы калага келерде де керд1м. Онда ол усладе Kynici бар, куж ф ейт, кырындап ете 6epin едь Биыл Орынборга журерде тагы кврд1м. Онда тагы тузу карап свйлеспедк адам ойел ансаган- Дыктан Kipe беретш шыгар деп, ез!мд1 жубатгым. Онын 6opi бос жубаныш екешн eiuii б1лш отырмын. Онымен жолыгамын, сейлесем1н дегел1 ба к у м т кезге елестегсндж пе, келешектеп жаксы ом1рдщ cyperi киялыма келш, 03iMfli олде кайда суйреп экетп. Kajip журепмде кап кайнай бас- тэды. Конййм алып-ушып 6ip жакка кететш тор!з;и. 'Гоубе, тэу- бс... Асатпай жатып кулдык демеййшп». 165

- Байгус-ай! К.айтсш! К,умар болган екен... - Камила-ау! TipuimucTin с е т де кумарлыкта гой. K.YP атка мшгендей к ец ш ц 6ip сершлш кетед1 гой! « Март - 1 7 . Школга бардым. Оны кордам. Ж эюм eKeyi тур екен. Басымды imiM. «Мен - сенщ кульщмьш» дед1м imiMHeH. Ол кезш жаутан етюздк Неткен суш ки, жылы коз! Оныц козшен шыккан сикырлы жштщ 6ip ушы менщ журепме жалгаулы. Козше кез1м туссе, сикырлы ж1бш шерпп, журепм селт еткендей болады. Сикыр ж1бш шерткеш, кобыздын незж шепнен шыккан майда куй секшд1, журекке жылы тиедк жанга лоззат бередг Этген окшпп! Жанга жайлы майда куйш узак шертш турмайды. Bip кагып калады да, гайып болады. Куйл1 кобызга 6ip шерткен де канагат: ол шерпсте куйл! кобызга ун (тон) бершедк кобыз ун шыгаруы-ак мун; мунды т ото куйш козгап ала женеледк талай кияга согады, тербетед1, элдилейш журект1. Куй дэу1рлейд1, соргалайды, жаяулайды. Бейне куйып журген су жузшдей толк- ындап, жыбырлап, сыбырлап барып басылады... Бупн ол сагат алтыда жолыкпак. Мен сагатка карай беремш. Bip баланы кошеге ж!берш, андытып койдым. Минут еткен сай- ын журектщ согуы жи1лене тусед1. Ешн жарты сагат калды. MiHe жиырма бес минут калды. Уакыт калай узак! Не icrepiNwi б1лмей, кунделйъмд! алып жазып отьф.мын. Енд1 6ip жиырма бес минутта ол кершсе, келсе, жолыкса, жымиып караса, «Саламатсыз ба?» деп, колымды акырын гана кысса, содан opi не болмак?.. K,a3ip басыма em6ip ой токырап турмайды... Б1рден 6ipre Komin отыр... Не жазарымды б1лмеймш... Ол келер, о? Bip богет болмаса, ке- лер... Элде келмей кала ма? О да мумкш... Ka3ip ол не йтеп жатыр екен? Элде сагатка о да карады? Элде кишш жатыр? Элде айнага карап тур? Элде, олде... Сагатка тагы карау керек... он ceri3 минут капты... К,ой, уакыт ©Tin кетер. Тыска шыгу керек элде онын сагаты 1лrepi шыгар... Сагат тунп 12. Мана тыска шыгып, бурышта кут1п турдым. Бала келе жатыр екен. Баланьщ жур1с1не карап, бал ашып турмын. Шьшай алмай, оган карсы барып 61лд1м. «Уй1нен шыкты» дед1. Женелд1м. Ар жагынан «Нардомга» о да келд1, мен де келд1м. Алдымыздан 6ip орыс шыгып, билет сурады: ертен ойын болмак кой. Bipa3 турдык- Кошеде уш -торт moKipT кер1нд1. Ол «Нардомнын» шине Kipfli. Сахна жакка жасырынды, састы... Bipre окитын жолдастары гой: осектен коркады. Bi3 баска eciKTeH кошеге шыгып кетпк. Кобшесе жай соз сойлестк. X. каласынын eceri, эрк1мнщ 6i3 туралы C03i, мен1н окыган кыз туралы niKipiM... Мунда келгендеп 6ip максутгым... тагы сондай жанама создер. Аягында перден1 ашу керек деспк. Ko6ipeK сойлесу уш1н 6ip жер керек болды. Ол 6ip 166

куш 6i3fliH пэтерге келмекцп болды. BipaK уйлервдздеп балалар- дан сыр шашылып кетпесш деда. Екеум1з кеп сейлесетш Kiciaeft болсак та, сейлесе алмадык, уйлеспре алмадык. Керекп сэз аузы- мыздан шыкпады. Журек сырын кезбен тана бш сттк. Мен кай- там-кайтам деп келе жатып, кас карайганда уйше жеткенше epin барыппын». « Март — 18. Ойында болдык. Ол келдк Бурынгы орнында отырды. Мен карай бердам бшем: женгеа маган: кейшп катарга отырасыз б а ? - дедг Ол кейшп катарда едь Орын ауыстырдык- Сондай кумар- тыппын, ол караса менде тагат калмайды. Сондай кумартып отырган квшлд1 антыракты кезшде уш -терт ш эш р т бузды. Олар оны ж1бермей, камалап сейлесш турып алды. Bipeyi баягы шыгарып сала беретш ж т т . Не сейлескешн бшмедии. BipaK оган жагымды сез емес-ау деп жорьщым. Ойын басталган кезде ол келш женгесше сыбырласты. Ж енгеа р енж т отырды. X. каласында туру керек емес, кету керек деп, маган да айтгы. Мен де бул каланын адамдары бузык деп жаман- дадым. Женгеамен екеум13 орын ауыстырдык. Мен онын касына отыр- дым. Капай екеум1з оларды уйше апарып салдык. Баягы шыгарып сала беретш сэры бала 6ipece алдымыздан, 6ipece артымыздан шыгьш, каскырша торыды да, б1зд1 сак кузетил деп укты бшем, 6ip уакытта шылымньщ отын алдымыздан жарк- ылдатып, шашып, жанап ете шыкты. Мен: — мынау Kici вртей ме? дед1м. Ол: - сонша аямай не гыпты? Kici аяушыл болу керек емес пе?— дедк Мен ол MeftipiMfli екен деп ойладым. Мана сейлесш турганда, Кулэнда б1здщ пэтерге барасьщ деп, corim i (онысы есек). Жэне олар (шэюртгер) наурыз жасамак екен. К улэш н соган шакырыпты. К улэн олармен катынасын y3rici келмейдй 6ipre окып журген жолдас кой, всектей берещ,— дейдь Олар онсыз да всектемей жур ме? - Япырай! О зд ш н е ещц калай барамын?— дедк Мен оларды елеме десем де, болмайды. Не га- жап?! Солармен не катынасы бар екен?!». «Март — 19. Мунда «Каланшанын» сагаты 6ip дурыс согылмайды. К,асы- нан eTin бара жаткан кющен: — Кай уак болды?- деп сурап сога- ды екен. Мундагы окушыяар неткен кергеназ: eKi бала сейлес- кенде: юпектакш бола ма? Болса, ойнасшылармен (орысша бл...дар- мен) журем1з бе деп ойлап едш деип, (онысы жолдас кыздарьг iuiinae Кулэн да бар)». «Март — 21. Эбшенде конакта болдык. Кымыз iiuTiK. Аса кызык болмады: eKi кыз (Кулэн мен Ж эюм) жолдастарынын наурызына кетнгп. 167

Кулэн оларды жамандайтын, жек керетш. Жек кере тура олар- дыц сауыгына кеткенш не деп б!лу керек? Оларды сыйласа жа- мандамас еда. Бул кызда бет болмаганы ма? Кдйратсыздыгы ма? Осектен корыкканы ма? Жаксыны жаксы деп cyftin, жаманды жаман деп жиренбеген Kici - ешнорсеш талгамайтын, тутынган жолы жок адам болу керек кой. Мснщ эспетгеп журген перштем осындай болды ма? Кайгы... будан улкен кайгы жок. 03i не долел айтар екен? Керем1з». « Март — 22. Кешке сол уйде болдык. Кыздардын наурызы туралы сейледж. Женгей 6i3re косылып, олардьщ барганын Tepic кылды. Кулон ез iciHin кате екенш мойнына алды. Женгей одеж Капаймен сойлескен боп отырды. Bi3 пештщ касында турегеп турып, азырак сейлестж. Мен 6i3flin пэтерге келуш сурадым. Ол осектен корка береди осы каладан кеткен сон... дей береда». *Март — 24. Сагат алты жарымда школга жиналыска бардым. Жиылган жок екен. EciK алдында 6ipa3 турдым. К,асында 6ip KimipeK бала бар, бурыштан Ж эю м шыкты, колында шиыршыктап устаган кагазы бар. Жасы он тогыз, жиырмага келш калган кыз гой. Ол туралы осек атгын кара капталынан. Бозбаламен журем деп сабакка ере алмай, 6ip орыс ушнелшен даярланып жур деп есвгем. MeHi Kepin, касындагы баласын 6ip жакка жумсады. Баласы кетш бара жатканда, дауыстап: Кулон да, Модише де келд1 деп айт!— дед1. Ол - маган ecTipreeHi. Орыс кыздары касынан бозбала ©Tin бара жатса, олгенше кызык сез айтып келе жаткандай, бозбала карасын деп, санкылдап сейлесш , канкылдап кулетш ед1. Жек1мн1н мына санкылдауы аумаган солардын MiHe3i. Бузылган кыздардын барлык сырткы м1незш жаттаган да койган. Саудагер ойелдер еркекке жугыскысы келсе, не тамагын кенешн, не коз!н кысады, немесе сондай 6ip айкын белг1 беред1. Мына кыздардын eripiK кулу1, санкылдауы да сонын агайыны гой. Япырау! Окыган кыздардын 6opi осы боп кеткеш ме? Сызылган кыз кылыгы бола ма?». — Онысы рас-ау! Окыган кыздар тш й еркекй 03i шакырып турады гой. — Бул enai орыс кыздарынын MiHe3i. Bi3fliH кыздар да солар- дан тал1м алады гой. Сынык екеш сынык та жугады дейдь — Суйткенмен кйлкене иба керек кой. — Эрине. «Март - 26. Кешке сагат алтыда Кулон б1здшне к.слд1. EciKTi жауып алып коп сойлесйк. Эткен OMipfli, eceKTi, м1незщ, махаббатгы, келешек планды, - 6opiH айтыстык. Аягында cyfiicin айырылдык. Ол созш1н аягын агасына с1лтей берд1: MeHi окыткан сол ед1. Онын 168

ецбепн зая кылгандай болам г о й ,- деда. Жене оки тусемш дед!. Мен екеуш де себеп емес дед1м. Шын журегщнен шыккан 6ip ауыз co3iH керек дедам. Оган келеа жолы жауап бермек болды. 03i уялып, кысылган ю петп, кызарды, терледа. Мен де куш ак- тап, к.ысып, терлетпм бглем: кедалде тети эсер калдырды. «Енбекппл казак» келда. Бернияз 6ip кызбен eKeyi атылып в л и т . Кайгылы хабар. Ш герл1 жас акын ед1: аяныш!.. К,андай себеп болды екен? Казакта езш елт1ру сирек болушы еда. Мынау 6ip танданарлык ic. Элде мастык, элде махаббат, элде алдану, элде жауыз турмыс... Qmeyip 6ip ауыр куш к билед* гой. 0Mip плркш калай шолак (?)»■ « Март - 28. Белинский айткан екен: «К,иялдан шыккан махаббат таза жу- ректен шыккан махаббаттан ауыр, жаман болады. К,иял махабба- ты журекке туссе, ауыр тас тускен секшд1, козгалтпайды, жаны- шады, улайды деп. Сол рас па деймш. Саргаю, куш ну, — журек катты ауырады». « Март - 29. Кешке К,адиша женгейде болдык. Ай жарьпс, кун жылы едт Кэшеде кьщырдык. Кулэнмен свйлеспм. 0 з niKipi жок: «Мария Алексей кызы не айтар екен?» деген секвдк ага-жецгем не айтар екен, калай карар екен дей бередт Жарымадым. Окыган кыздын окымаган кыздан айырмасы болмаганына кейдам. Bip кыс ораза устап, боска ауре болган екем деп, кынжылдым». «Апрель — 4. Капай хат жазып, гашык боп журет1н Марияш деген кыз К у - лэнга: Акбала маган хат жазды,- деп мактаныпты. Мен жазбага- нымды, жазбайтынымды дэлелдед1м. Капай менщ сырлас жолда- сым. Ол Марияшты алам деп журет*н. Капаймен оныц журге!нн Кулэн 03i де керген. Мен: ол веек болар; сешмен арамызга ж1к салмак ойы бар шыгар; эйел кунш1л келед1 гой. Маган нанбасан, мен1ц оган жазган хатымды кер, сурап ал ...- дед1м. Эйтседе нан- багандай болды. К улэн OTipiKKe, осекке нангыш кеп кыздын 6ipi екен деген куд*к пайда болды». «Апрель - 6. Ыбырай мугал1мде конакта болдык. Эйелдерд1 де шакырып- ты. Эйелдер белек белмеде отырды. Ойын бастамак болды. Оры- стын белбсу с о к (жгут) деген ойынын ойнадык. Эйелдерд1н белплсгсшн тауып коя берд*к. Олардын m ii и м болганын уак балалар боге жетк*31П турып ед1. Таба алмаганды ескен белбеумен уратын ойын едт Кыздар белбеу жеген сон, ашуланып, ойнама- ды. Ойынды бузган Кулэн болды. 06iKcn маган сыбырлап сыр айтты. Энеуп ойында К улэн Сар- баламен оцаша жерде ceioecin турганын Макан деген бала Kopinri. (Макан OTipiK айтпайтын таза бала). Сарбала жай свйлеспепп, колы 169

6ip жумсак жерде турыпты. Жок1мнщ тунде агаш imiHe бозбала- мсн кыдырып KeTeTiHiH айтты. Жомм мен Кулон косактаулы тай- ыншадай 6ipiHeH-6ipi айырылмайды. Кулэнга «Онымен неге журесщ» дегенде: «Сабактас, жолдас болгасын...» дейтш; «Сарба- ламсн неге журесщ?» дегенде де ундей алмай кап едк безерленш ед1, уялмап едг Марттын жиырма жетклнде Кулон Сарбаламен екеум1зге ке- зек карап, кызарандап отырганын шпм жек Kepin едг Екеум1зд1 салыстыргандай немесе екеум1зд1 алдагандай KepiHin едг Eaai соньщ борщ корытканда, Кулоннщ таза кыз вместит анык боп шыкты. Маканга Сарбала мактаныпты: 21-жылы Кулон Жок1мдж1нде турганда оган бозбала коз салмаушы едг Сол кезде мен жакын болып ед1м. Содан 6epi жакынбыз... Ерл1-байлы кгсщейм1з. Окуын 6iripren сон, екеум1з кашпакпыз. Баска калага кетпекшз. Мен катынымды тастамакпын...— деггп. Оган да нанбас ед1м: менщ Кулонга жазган хаттарымды Ма­ кан Сарбаланьщ колынан Kepinri. О да аз болгандай, саяси бол1мшщ 6ip агенп Кулон мен Сар- баланы базардын касындагы ойнеп жок ecKi уйден тунде устап алганын Капайга айтыпты. Капай —исполком бастыгы. Анау агент оган сырын айтып журетш. Сорлы басым! Мунша алданармын ба? Арып-шаршап, шолдеп жургенде, табылган 6ip жутым суына ит сарып кетсе, кандай бо- лар едщ? Мен де сондай куйге туепм. Суйген адамнын мшш кермейД! деген рас екен. Япырым-ай! Мунша адасканым калай?!. Enai окыган ойелден умптм кейлдг Ейл таза журек, ейл ж1гер, ейл уакыт кор болган!..» «Апрель — 8. Кулонга хат жаздым: «Курметпи Кулан! Кететт болгандыцтан хаттарымды тагы сураймын. Бул muieemdi берераз деп ум'чп етем. Кош болыцыз». Ол жауап кайырыпты: «С/'здщ барлык хаттарыцызды жыртып тастагам. Наныцыз. Кулан». - Мше, Камила, сен айтшы, к т о к1мде? Акбалада ма, Кулон- да ма? - Кулонда гой деп ойлаймын. - Мен де сонда гой деп ойладым. Балташ бул оцпмеш менщ конш мд! Акбаладан шыгаргалы окып отыр гой деп: «Мунын ней бар? Акбалада жазык жок- Ондай жумыс т ш щ басынан OTneftfli?- дсд1м. Балташ оган да болмады. Акбаланын тагы 6ip жаман icTepiH айта бастады. Мен кушп кегпм. Не болганымды бшмеймш. Бал- ташты ез1мнен б1ржола тушлтейш деп, ертеде басымнан еткен окиганы айтып салдым... 170

- Heci бар? Мен де кыз емеспш. Мен! орыс алып кашкан. О Tyrijii мен бала да тап кам ,- дед1м. Балташ танданып, еяактеп сурады. Тындап болды да: «М уны айтканыныз жаксы болды!» деп кош айтысып кетш калды. - Эй, бекер айткан екенсщ: еркекке сетам бар ма? - Артынан 03iM де ойландым... - Ал, сонымен? - Сонымен, арада 6ip кун erri ме, бшмеймш. Акбала мета шакыртып хат жазыпты. Марс бауына тэты бардым. Бурынгыдай емес, Акбаланын кабагы келмейдь К оп бегел- мей-ак: «Бурын сен басыннан еш нэрсе кештщ бе?*— деп сурады. Сасып калдым: «Ж о к »- дедш. Kemeri сезд1 Балташ жетюзгенш сезе койдым. - Танба, Балташка айтыпсын гой. Ондай ic ертамнщ басынан етедк Маган сенщ шын айтканын керек. Бугш жасырганмен туб1нде ашылмай тура ма? Сонда маган не бетщмен карайсын?- деп, туштанрш б1рталай сез айтты. Ойланып отырдым да: - Рас ед1,— дед1м. - Олай болса, ciaai маган тагдыр жазбаган екен. Мен ci3fli кыз екен деп жур ед1м,- деп Акбала турып кетш калды. 0 з барма- гымды 03iM шайнап кала берд1м. Ан-тан боп, cipecin отырып калыппын. Мен анырып, жын согып кеткен Kiciuie мелшшп отырганда, кайдан андып турганын бшмеймш, Балташ жет1п келш. Мен терю карап KerriM. Отырып, маган кеп сез айтты. Сез1н тывдагым келмейд1. Ит ет1нен жек керш отырмын. Аягьщда езш щ мен1 Teyip KepeTiniH сейлеп келш: - Сенщ еткен кундегщ маган керек емес, адамшылыгын ке­ рек. Эткенге сен жазалы емесс1ц. Сен тисен, мен сеш аламын,— дед1. Кез1мнен жасым калай шыгып кеткен1н б!лмейм1н, жылап, Балташты мойнынан кушактай алыппын. Суйтсем — Балташым шын акылды ж т т екен. Ертец1не барып ЗАГС-ке жазылдык. - Апырмай! Жаксы болтан екен! - HeciH айтасьщ!.. Айтпакшы «ЗАГС» дегеннен шытады-ау. Жазылуга барсак, баягы Meiiin 6eTiMfli ашатын кара мурт орыс сонда кызмет кылады екен. - Ой, жасаган-ай! - Менщ атымды ест1генде, белме карай калды. Балташ керш коя ма деп, кырындай берд1м. Кез1 iinin-жеп барады. Шыккан сон, артыма карасам — кара муртым аузы анкиып, мойны кисайып, артымнан карап тур. - Не гып мундай боп калды деп ойлады ма екен? - KiM 6iaciH... Кез1ме жылы ушырап Kerri. Мен «Кешт1м» 171

дегендей, энтек басымды изедам. Ол шашын уыстай алды. 0к1нд1 ме, кш б1псш... - Адам кере беред1 екен-ау!- деп Камила тамсанды. - Tipi Kici не кермейш дейсщ ?- деп Акбшек те курсшдь - Куйеущ кайда?- легенде: - KyfteyiM осында. Bipre келдпс. Демалыска елге бара жатыр- м ы з ,- деда. Содан кешн eKeyi тамсанысып, кайыкка карай тарггы. «Нур Зайсан» eKi OKipfli. Сэнш кшмш эйелдер баракоттан жупрюш шыга бастады. Басьщда жщплке жиек ак пике панамы, аягында еркек екше- леу ак брезент башмак, устшде ак кенеп пэлте, бойына KHiMi куйып койгандай, ак куба, кара кез эйел палубаныц шарбагына суйенш, трктандагы жыбырлаган журтка кез салып тур едг Баракот еюргенде, 6ipiHmi кластьщ эйнегше барып, б1рдене деда. Кшрмей уш жшт тыска шыкты. Ушеудщ ортадагысы Бал- таш едь Касындагы eKeyi: бурьш 6ipre окып, 6ipre кызмет етюксн, бул кунде эр жерде кызметте журген Сэулебек, К.анаш деген ж тттер едг Анау ак кшмд1 эйел Акбшек едг Жолдастары уш- терт куннен 6epi Балташты конак кылып, 6ayFa, аралга 6ipre кыды- рып журсе де, ол! де камтамасы калгандай, баракот устшде онпм елерш аяктатып жур едк Балташ жолаушылык кэдесш кылып, оларга сыра imKi3in шыккан сок, yrneyi тагы да сейлесш, бараходтын тумсык жагына карай айналды. Олардын Балташты курметгейтш де жеш бар: Балташ астана- да 6ip Toyip кемесер. Астанадан келген адамнан губернедеплердщ коп нэрсе кутш, oxcci базардан келгендей, колына карап туратын эдет1 гой. Олардын кандай сурауына болсын жауап берердей. Бал- таштьщ да б ш м тож1рибеа молайып, кызметке ысылып, icine табанды, 6ipTora коменес болып едт Балташ мына жолдастары- нын касында KonTi корген коне болып калып едк ©йткеш ол Акмола, Семей, Орал, Бокей губернелершщ бэршде кызмет eTin, жалпы казак жайымен, эр алуан жагдайымен, окыгандарымен эбден танысып, акыл ауданы, дуние тануы кенейген едг Ол езшше opxiMre сын беруге жарайтьш, б1реудщ атагына, беделше, ce3iHe сатылмайтын, 03inme жол тутынган жшт едг Жолдастары: - Акбала калай боп ж у р ?- дегенде: - Акбала жур. Ол 03i киялшыл ж1гл- кой: болмайтын icTi болдырам деп, кейде урынга шабатыны бар. Cosfli Teyip керед1,— деп жымиып койган. - Жоргабек кандай адам боп ш ыкты ?- дегенде: 172

- Уай, оны К.ОЙШЫ. Ол e3i журттын бэрш алдап ку боп журмш деп ойлайды. Осы куш Kici алдауга кене ме? К,у боп Kerri гой. Йздщ К,апай екеш К,апай да поле боп кетштк К,ызмет, не деген- мен, адамды уйретед1 гой... Жоргабекте тутынган жол жок. Одан да мен ТерегелдЫ курмет етем: 6i3re карсы болса да, ез жолында калды. Ешк1мге жагынбайды. К,ызметш жаксы штейдь Ол 03i icinifl ж т т кой; азырак мактаншактыгы болм аса,- деген. Мше, Балташтын оршмдер туралы осымдай козкарасы бар xiriT efli. Саясат дуниеанде Балташ басшы болмаганмен, басшыга тая- ныш болатын, табанды ж ш т еш. Жолдаска опашыл, уэдешш бол- гандыктан кейде шен кумарлардын сонына да epin кететш еда. BipaK олардьщ катесше ез кез1 жеткен сон, мына х е р щ дурыс емес деп, айтар efli де, айырылып кетер efli. «Нур Зайсан» уш еюрдь Балташтар манагы шарбакка су й е н т турган Акб1лектщ касы- на кел;п. - К,ош, enai, жолдастар!.. Солай кылындар!— деп Балташ exi жолдасымен коштасып, колдарын ныгыздай кысты. - К,ош, кош, кош — деп олар Акбшектщ колын устап, асы- гып жерге TycTi. Баракотгын дауысы да «кош , кош , кош!» — деп дарылдап, кимай турган бауырлардьщ журегш луп-луп етк1зд1. Жердеплер баракоттагыларды кездер1мен iuiin-жеп, кулкга мен жылауы ара- ласып, ауыздары ашылып, танаулары делдиш, кейб1реуд1н K63iHe мелт-мелт eiin жас та кел1п тур ед1. Баракот сорпа жалаган Kepi тебетше, суды сылп-сылп урып козгала бастады. Бастар шыбындап, калпактар карга болып, ора- малдар кебелекше жалпылдады. «Б13 де сендерд1 кимаймыз» де- гендей, журт баракотгын артына карай толкыды. К ептщ жузвде кулк1, жылау, куаныш, аяныш аралас. Баракот уст1ндеп куйш1 салдатгардын сыбызгысы сьщгырлап, дабылдары думп1лдеп, тутжтер1 курс1лдеп екп 1нд1 маршка ек1ленд1ре басканы Акбшектщ кеш лж де босаткандай, тамырла- рын желп|нд1ре: солкылдаткандай болады. Акб1лек те ак орама- лын желп1лдет1п коштасады; элде 6ip кымбат Hepceci калып бара жаткандай, элдек1мд1 аяп, журеп жылагандай болады. Ол кимасы — Камила efli. Тым болмаса Камила байгус 6i3fli шыгарып салуга да келе алмады-ау! «Kyrieyinen, кайын ага, абысындарынан айбынады гой, корынады гой. Окымаган ейел кор гой! К,агшстагы кустай гой!» деген ойлар келдк - Бу байгустардын K63i кашан ашылар екен? К,алай жэрдем етсем екен?— деп турганда, Балташ иыгынан тартып: - Ой, сен неге жылап турсы н?- дейд1. 173

- Жэй... эншешн... Камила байгусты аяп... окымаган ейелдщ KyHi карай гой!— дел Акбшек курслнл - Bip Typni кеншшексщ-ау! Bip кунде бола коя ма? BipTe- бфте окиды, K03i ашылады, тенеледг Осы кунде-ак тенеле баста- ган жок па?.. Эуелде езщ кандай е дщ ?..- дел Балташ у м г т сездер айтады. - Совда да киын г о й ...- дел Акбшек бауырынын камын же- гендей, жалгыз езшщ жетшгенш азсынгандай болады. BipaK Бал- таштын дэлелдерше токтайды. Ойткеш Балташты бшмеЩц дел ойламайды... Шшденщ шанкан, шагыл KyHi. Жасыл жагалау Ертю. EpTic жуз1нде су сызып ак баракот келедь А к баракот устшде Акбшепн колтыктап, уыз кымыздай кэусар ауаны кеудесш кере ciMipin Балташ сайран етедг Сайранга тойса, жан-жагыныц 6opi айна, жаркыраган салонга шредь К ос бурымы аркасына салбыраган ас- лан кез, жана ecnipiM аксары кыз, казыкша каздиьш, пианинога кунпрлетш куй шалады. Он бурышта к ш к ен е устелд1 ортага алып, ак жагалы, кошкар тумсык, 6i3 тумсык терт саудагер. «Пас», «Бис»... дел, препаранс (карта) согады. Балташ пен Акбшек жас кыздын куйш тындап, шытырдай ак дастарканды устел басына отырып, ак кшмд1 матушкеге тамак алдырып imefli. Балташ устелде жаткан жшплке кагазды алып, тамактын Ti3iMiH окиды: - Скеблдщ бтикеЫ, гректщ тептел1, польшанын зыразы, тагы б1рдеменщ антрикоты, толып жаткан беп-алестрогон, бефштекс, лангет дей ме, пилет дей ме, кой eTi, бузау eTi, каз eTi, кауап, кыргауыл, булдырык, туйе тауык, ростбип, шабылган шошка, «туздагы тш, тес ет — дершт шорт тебе дерий... Мунын кайсысын жейм1з? - «Ш ор тебе дерий» дегеш де бар ма екен?—дел Акбшек мырс етедь - «Ш орт Te6eci» жок, ofrreyip дерш бар. - 0з щ кайсысын жейсщ? - Мен осы антрикот, сантрикотынын жайын бшмеулл ем, кой етш жешн,— дедь Акбшекке Балташтын ол ce3i де кызык кершш, ш ек-сш еа катып кулдк Акбшек кулгенде, кошкар тумсык саудагер кыл- мындап, карай калады. Ол Акбшекке манадан жаман кезд1 ж1берш, киялга батып отырган гой. Акбшек кулш отырып: - Мен булдырыкты-ак ж еш н,- дейдг Ет артынан «Жигули» сырасынан eKi бетелке imin, Акбшек eKeyi eKi кгсш к тал-таза каютасына (белме) келш, солкылдак 174

кереуегге 6ipiHe-6ipi карап, кисайып жатып, «Бузатер», «1смекаш» журналдарын окып, мэз болысып кулюедк Балташ: - Тамак cinipyre кулген ж аксы ,- деп кояды. 0Mip сэнд1, eMip кызык! Bopi кулкк Жанада гана косылган ею жас. К,абак кагысынан ойларын танысады. BipiH-6ipi ренж1терлк Typi жок. - Элп жепеннщ саган козд1 кадап отырганын байкадын б а ? - дегенде, Акбтпек: - Сен де андып отырады екенсщ!- деп кул1мдеп, мактанып кояды. Балхаш: - Сен, шырагым, байка! Жепекендер бэлекет кел ед д - дейдь Акбшек онда: - 0 з щ байкадын ба? Бупн командир де менщ орамалымды onepfli г о й ,- дейдк Балташ оган котерш п калады. Котершмей кайтсш? Мундай келшшекп Балташтан баска KiM алды? Акбшек корген-бшгенш Балташка айтып келедк Балташ кыз- метген келгенде, юмнщ не сейлегенш айтып отырады. Сойлескен сайын, 6ipiHin бшгеш 6ipiHe ауысады. Кейде Балташ баяндама, отчет жазганда, Акбшек квилредт Акбшек б1рденеге алданып жатса, Балташ барып, тамак экеледк EKeyi 6ipre куйшедк 6ipre суйсшедк 0йткеш дененщ баскалыгы болмаса, eKeyi 6ip KiciMi3 деп ойлай- ды. Ею кун ©Tin, yiniHiui дегенде ею жас Зайсанга жетп. «Ш ык- тык» деп телеграм берген гой. Толеген мен женгеа де кш кене «кызын котерш, nipicTaHra келш тур екен. Анадайдан 6ipiH-6ipi коргенде, Акбшек пен женешеск - Ah, женеше! - Ah, А бш ек !- дес1п, аяктары жер басканын сезбей, 6ipiHe-6ipi умтылды. - Е, женеше-тайым! - Е, бауырым-ай!— десш куанганиан кездершен жас ыршып, кушактасып, кайта-кайта cyhiciri жатыр. - Денщ сау ма, карагым!- деп Толеген карындасынын бетшен суйш. Акбшек кшкене сщ ш сш шопылдатып, бауырына басып: - Жйгг боп кет!пт1 гой!— деп жатыр. Балташ Толегенмен бурын да таныс: 6ipre кызмет кылыскан жолдасы гой. Бурын «Балташ жолдас!» деупп едд енш «жолдас» деуд1 кексе т ш Kopin: - Кдрагым, саумысыц,- деп аузынан суйдк Жецгеа де Балташпен таныс. Балташтьщ Tayip ж т т екенш олар да бшедк Бурын Толеген Балташты: «Икемге кенбейтш, 6ip беткей, казак 175

жайын б н м е й д » ...- деп ш ш ен унатпаушы еда. Ещр од ойы да жогалып ке-rri. ©йткеш од - еадн туган куйеуй од - кщджтен келген улкен кемесер. Енд1 Балташ туралы не деп жаман ой ой- ласын? Куйеуше буланбаса. EKi бержебай даяр екен. Телеген Балташты, жекгеа Акбшекп колтыктап, екЬекщен отырып, кешеш сьшыртып eTin, буркыра- тып, патерше алып келдк Куйеу келе жатыр дегеннен, ага, женгеш noiepiH ^уянадай кылып безеп, 6ip белмеш екеуше арнап, керауат курып, шлем тесеп койган еда. К,ызара бврткен неше турл1 т эта бауырсак, па- рамыш.. самса, кэмпит, мэмпасилер, шеюлдеупс, nicTe, жангак- тар, пешениялар тарелкелерде саусылдап, улыстьщ улы куш бо- латындай улкен устел лык толып, ак дастарханмен бет1 жабылып, курметп конактарды кутит тур еда. Квк бас, кызыл бас, алтын бас бетелкелер де бупет-шкапта кол жагасындагы каздай мойында- рын созып шытынап, быжынап, «Б1зд1 кашан iuiecimiep?» деп кылкылдап карап коюшы еда. Телеген кемесер куйеуше езге аракты олкы Kopin жиырма бес сомга 6ip бвтелке «Шампански» алган efli. К,онактардын тускенш естиен сон, уездщ сорпага шыгары- мыз деп журген, шалбарларынын Ti3eci калталанган, пенжепнщ арткы етеп жымырылган шолак кемесерлер де Телегендшне Ме- кеден кажы келгендей агылды. Телеген хабар кылган гой. Тутш андып журетш, елещнде бес тиындык кун калмаган салдаман онтшлер де, тарысы тск ен н щ тауыгы бола кететш «Бестекда дая- шылар да кедш. «Куггы болсын!», «Жогары шык!», согыскан орындык, сапы- рылыскан Kici, салдырлаган ыдыс, сылдырлаган шанышкы, пы- шак, уремке 6opi араласып, Телеген yiii кудды жэрменке бодцы. Уемкелер шщпрледк шампанский мурынга шапшып быжылда- ды, арак шнлдк он согылды. Журт дуылдады. Акбшек Балташка тигенде, eKeyi астанадан келгенде, сокпайтын не бар? Будан артык куаныш бола ма?! К,уй аракты! Кетер уремкет! С ок елендй Е, кулет mipKiHai! Сум1рейт! Поле! К,ызумен отырып, журт кеп imin ж1берген екен. Бастар бос мойын, аяктар резенке, кабыргалар тебеге ш ыгьт, устелдер откен- шек ойнаган кезде, конактар да 6ipiHe-6ipi суйенш уйден шыкты. Балташты суйемелеп апарып, Акбшек тесекке жаткызып, женгеа мен eKeyi ыдыс-аяктарын жинауга Kipicri. Телеген де «Кудайдын 6epreHiHe ш ую рш ш к» eTin, демш 6ip алды. EKi-уш кундей Акбш ек, Балташ ага, женгелер1мен вр уйде конакта болып, KemKiciHfle жалан бас лампыша жырпылдаган жаман суретш, «Аулак уйдщ opi-6epiciH» кып жаткан спектаклш Kepin, каланьщ сый-сияпатына канган сон, елге шыгуга камдан- 176

Толегеннщ ез ел1 гой. Жэне Балташка деген сон, журт ат аяй ма, торт-бес ат табылып калды. Таулы жерге арба журмейш, салт атпен журу керек кой. Кок ала жорганы корпе салып, жецгейге ерттедь Жарау боз атгы Акбглек мшдг Жирен каска аггы Телеген, кара атгы Балташ Minin, кастарына 6ip жолдас алып, соске кезде каладан шыкты. Толеген былай шыккан сон Кулнсенш оз алдына алды. Женгей атка Minin, артык уйренбеген Kici гой: 6ip колымен ердщ касынан устап, аягын узенгшщ сагасына салып орнаткан омакаша копиып буынын билей алмай, колп-колп еткеш Акбшекке айт пен тойдан да кызык болды. ЦПлденщ жылдай куш . Туске таман жолаушылар тау боктершдеп 6ip ауылдан баглан жеп, кымыз iiuin, кун кайта тагы атка отырды. Манагыдай емес, женгейдщ ене-бойы ауырып калыпты. Кдг- ты журюке жарамай, кок аланын аян жоргасымен тайпалтып келедг Акбшек кажыр емес, сипай камшылап, сау аяндатып келедй Жал- гыз-ак Кулжен калгьш-шулгый бередь Оны кезекпе-кезек алда- рына алысады. Kimi 6eciH кезшде ойелдер шелдедж деген сон, озен бойында- гы 6ip ауылга бурылды. Желййцде он шакты кулыны бар 6ip улкен уй орталыкта: онын он жагында 6ip ак отау тур. Жолау­ шылар сол отаудын сыртына келш тура калды. EciK алдында KopiHreH 6ip балалау ж т т а шакырып, сойлес кылды. А к отау Бекболатпш дегенде Акбш ектщ журег1 болар-болмас булк ете TycTi. Эйтсе де осында TycKici келдг Бала ж п т ж упрш уйге барган сон, тымагын кисайта Knin, шапаныньщ 6ip иыгын жамылып, 6ip иыгын журе сугынып, кол- бандап Бекболат шыгып, конактарга абдырап карсы журдк Ана- дайдан солем 6epin, келе Балташтын атын устады. Баягысындай алаканын калак кып, Толегсшпн, женгсйд1н, Акбш ектщ алака- нына жапсырып, амандасты. Акб1лект1н K03iHe K03i Tycin кеткен- де, кызарынкырап калды. Курак ушып жупрш, есж ашып Kipri3in жур. Т осегш щ алдында буйыгы лау, келте м урын, кара торы келшшек ic ririn отыр екен. Акб1лек-пц коз1 алдымен соган тустт. Келшшек те тымырайып, ойелдерге коз астымен карады. Еркск- термен нзелесш торге шыгып кеткен1н сокет Kopai, немесе Акб1лек 03ineH артык болганга кунде;п ме, KiM 61лсш, om eyip «адырам кал» дсген карас ед1. Бекболат ж1пт ж1бер1п, дереу улкен ушнен кымыз алдырып, оз алдына дастаркан салып сапыра бастады. Акб1лск тура карай алмайды; кунол! кю ш е, куиблженлеп, саскалактан бере;п. Бекбо- 177

латтын курак ушып отырганын келшшеп жаратпаган Topi3ai, келте мурньш жогары кетерт, шыгып Kerri. «Жаман нпркш! Сыр 6Unipin кояды-ау!» деген Kiciuie, катыны шыгып бара жатканда Бекболат ала к е з те н 6ip карады. К,онак аз отырса да, кеп сынайды гой. Акбшек Бекболатгы ншнен аяаы: келшшепн менсшбейш екен деп ойлады. Бекболат- пен жолыккан кундер замат кез алдына елестеп erri. Эйтсс де еткен кунге ©Kinreii жок. Бурынгы арман кылатын турмыс снд! аяк, астында калгандай, 93i баска 6ip жана, жарык дуниеге квшкен- дей. Bip жогары кон1л пайда болды. Бекболат бурынгыдай емес, сакал, мурты да кебешп, бет-аузы да ажымданып, бойы да аласа- рып, кораш боп калгандай кершдь - Е, елге бара жатыр екеназдер гой... Кдлада ботен хабар жок па?.. К,ой алдырайык, конак боп к е н тэд ер !- дегеннен баска, Бек- болатган пэлендей татымды сез де шыкпады. Ол свздер1 де Бек- болатгын далада калгандыгын, Балташпен арасы жер мен квктей екенш Kepceiri. Акбшек азырак ойланынкырап отырганын 03i де сезе койып, Балташтын кенш не б1рдеце келш кала ма деп, орыс- шылап «журешк» дед1. Бекболат: «К,онак боп кетвдздер! Шакы- рып келаре алмайтын адамсыздар!»- деп ж1к-жапар боп жабысса да, конактар атка конганын Toyip коре берд!. TycyiH туссе де, ездерше де колайсыз болды бшем, б1рталайга дей1н Телеген сезж киюластыра алмай, ойы бел1не берд1. BipaK Акб1лек те, Телеген де Балташка вз ойларын сезд1рмеуге тыры- сып, баска сезге жубатып OKerri... Сенпр-сенпр таулардан, унпр-yHrip куздардан, туйе еркелт шындардан, кыз емшекл тастардан етш, буран-буран сурлеумен бес атты Kici бес кумырска боп ермелеп, Алтайдын басына шык- ты. Алтай бойды да, ойды да кетерд1; Алтайдын кешю самалы 6erri cynai. Акбшек Алтайга шыкканда, баягы апасьш елт1ретш, 03iHiH абуйырын алатын, егей шешенщ корлыгын шегетш, Коркем- бай кемшрдщ кер yfimiriHAe жаны K03ine кершепн, алай-тулей, карангы кундер барса келмеске б1ржола кеткендей, анау алыста, етекте 6ip жола карасы ешкендей боп кер1НД1. Акбшек бейнетген, корлыктан, кунодан кутылып, сонау жет1 кат кектеп гарышка апарып, журепн алгын шегенге салып жугандай, анадан жана ту- гандай тер1зд1. Онын журепн жуып, тазарткан леген - аяулы жаны, К,аратаудай кайратты, ай мен кундей гылым ед. Маркакелд1н шыныдай тунык суы да, кел жиепндеп \\TtipiM- yttipiM ауыл да, барылдап, KiciHen, окыранып, ерюке тартып бара жаткан жылкы да жылкышынын Кызыл ала тысты тымагы да, анау козы алып журген кайкы тес келщшектщ жасыл квйлеп де, аттын жалы да, женгес1нщ басындагы кулд1-бадан орамалы да - батар кунш н саргылтым сэулесш е шомылып, жер дуние cap коз1лд1ркпен карагандай жымындап, сангырап турганда Акбшек 178

туып-ескен ауылына жетп. Ауылда иттер шулайды: котаида кой мацырайды. Аспанда торгам шырылдайды. К,ырындап ушкан кус Сасы ала керенаулап мынкылдайды. Енесш !здеп, ауылда лак без1лдейд1. CyFa бара жаткан уш жас кыз: «Сылдыр-сылдыр камыска сыргамтусп; Сырласпаган жат елге апам тусп. Апам ушш кабыргам кайысады, Колымдагы кос жузис майысады», - деп шыркап эн салады. Акбшектердщ алдынан шауып шыккан бала жолыга сала, тай- ынмц куйрыгын шошайтып, ауылга карай ызтыггы. Тэлеген кейде жылына, кейде жылара елше 6ip келш кететш. Кел1НД1 ала келш, жатып кет деп аксакал отау кетерш берген. Телегеннщ келетшш естм-ен сон, аксакал отауын он жагына TiKTipin KyTin отыр едк Тайлы бала ауылга шауып келш: - Агатайымдар келе жатыр! Акбшек те бар!— дегенде, аксакал уйде отырып, калгып кегкен Kicime: - 0h ! Не дейд1? - деп басын ж ул ьт алды. А к бт ек баягы кеткеннен уйше кайтып келген жок едь Акбшек окып жур деп аксакал естуин ед1. BipaK «К.ыз окьш не болады?» деп imiHeH унатпаушы ед1. Баягыда баласы екеш болмаса, Акб1лектен б1ржола кудер узген efli. Оны корем1н деген ойында жок ед1. Аксакал енд1 кайтерш бшмедг Уйде отыра ма? Алдынан шыга ма? К,алай амандасады. Дым кормегендей тымпиып отыра ма? KeuiipiM сурай ма? Бул 6ip шугыл окига болды. Суйткенше болмады, катын-калаш шулап: - Вне шыкты! Терт KiciL Ж ок, бесеу... Eneyi эйел... Bipeyi кел1н г о й !..- дескен дауыска аксакалдыд б yftipi кызып, отыра алмады. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстагы шал барып солем берсш» деген мэтелд1 eciHe алып, уйде отырсам, куанбаган боп кер1нерм1н деп тыска шыкты. Шыкса сауылдап келш калган екен. Ак боз атка м!нген ак KiiiNwi 6ipey Kopinai; алдына Сараны MiHri3in алыпты. Бул оры- сын KiM деп турганда, Уркиялар барып, Tycipin бедней суйе бас- щды. Суйтсе Акб1лек екен. Боз аты, ак KniMi аруактанып Kopinai ме, улык келгемдей, аксакал онтек корынайын дед!. Ауылдьщ сркек-repi де аксакалдын касына жиналып кап едк Телеген мен Балташ келш аксакалга солем 6epin, колынан устады. - Мынау куйеу баланыз -.Балташ деген ж т т , - деп Телеген таныстырды. Аксакал: - Е, аманбысын, шырагым!- деп сасынкырап калды. «К,ай- 179

ырлы болсын!» T0pi3fli б!рдене айткалы октанса да, аузына лайык- ты С03 туспеда. Онын артынан Сараны eprin, Акбшек келш, экесше кол берщ. — Карагым, А к б ш е к т сщ ?- легенде дауысы калтырап, козше жас кеп каллы. Эйтсе де куйеушен именш, жасын арен токтатгы. Акбшек мунайып тамен карады. Аксакал баласына карап: — Деш-карнын сау ма, карагым!- деда. Катындар Keniimi келшиллетт, уRain артынан айналдырып, отауга Kipri3fli. Ауыл Kicuiepi кол устасып, амандасып болган кезде, аксакал: — Эй, жол 6epinaep, уйге KipciHl— дед1. К,онактар уйге Kipai. Олармен 6ipre аксакал да Kipai. Кдтындар келшге шымылдык ш е п еде —Кой, ауре кылмандар! Жасырынбай-ак кой, шырагым! Луксат! Салтында жок жумыстьщ не кереп бар?- деп келшш жасырын- дырган жок. Катындар шуласып: — Е, аксакал, улкен Kici! Балаларын кеп, кезайым болды ма?.. Мына ж т т куйеу бала екен гой?.. 0Mip жастарын узак болсын!.. Баланыз кутты болсы н !- д е с т жатыр. Аксакалдьщ кенл1 тасып отыр... Эй-ж эй болган сон, аксакал айдын жарыгымен ушнщ жа- нында кой сойгызып отырып: — Куйеу бала кай ел екен? Б1лдщдер ме?— деп Эм1рден сура- ды. 0Mip манадан 6epi Толегеннщ жолдасынан MOHi-жайын сурап, б ш п койган гой; ©3i де айткалы кыбыржып отырган Kici гой: — Семейлйс, тобыкты болса керек. Улкен орындагы таре екен! Орынборда кызмет кылады екен!- деп кегтпрдк Аксакалдын к е н ш манагыдан да бетер карыс котерйвд. Танертен Акбшек пен кел™ далага барып келе жатканда, акса­ калдын K03i Tycin: «Келш 6ip бэйбппе болгандай денелх журю1 сабырлы адам екен» деп ойлады. Келш ногай емес, естек кызы дегеннен 6epi, аксакал естектщ 6ip атасын казакка жакын кып алып едь Сара Толегеннщ кш кене Кулпсенш котерш, тыска шыгып efli, аксакал: —Bepi окелmi, карагым!- деп алдырып немересш шскедг К енш тагы 6ip карыс кетершгендей: — Ей, кудая myxip т об а!- деп тэубе келпрдг Полтелерш жамылып, калпактарын шекесше салып, сымдай болып Толеген мен Балташ шыкканда;' «Заманына карай бу да жарастыкты екен!» деп ойлады. Мынау eKi торе баласы турганда, оле-олгенше кем-кор болмастай кордь 180

Балалар шайын iuiin жатканда, аксакал x e r i биесш щ сабасын nicTipin, ьшыс-аякты жугызып, ез уйш сыпыртып, терге керпе салдырып: - Акбшектерге вне жерге с а л !- деп катыньгаа он жакты нускап жатыр едг Шой iuiin, жайланган сон, 0Mipfli xi6epin, балаларын оз уйше шакыртты. - Жогары шыгындар!- деп Телеген мен Балташты терге ша- кырды. - Е, со жакка отырындар!- деп келнп мен А кбш екп езше карсы он жакка отыргызды. К,ымызды бэйбйиесше сапыртып, балаларына кызыл кесемен кайта-кайта берпзш, ауыл KiciaepiHe де, бала-шагага дейш кур тастатпай, e3i кадагалап отыр. — Келшшн аягын уста , келшшн,— деп кояды. Келшшн деп- денгелек кара кезр манкиып отырганы, атасынан энтек именгеш колайына жагып отыр. 0piK Акбигекке карауга бе-ri шыдамай: — Акбшектщ аягы,— дегенде аякшыга бугып кана сыбырлай- ды. — Неге шпедшдер? Кымыз жаксы гой!— деп аксакал Балташ жакка карап кояды. - Болганымыз со гой!— деп Балташ кесесш кайыргапда: — К,алалы жер адамнын iiuiH куырып тастайды гой!— дейдк Аксакалдын xeniai таскын. Тамагын кенесе букш ауыл естидь TyKipin xi6epce, есистен етш сары urriH тумсыгына жалп етедь Кешке таман Телегещй онаша шакырып, аксакал курмалдык беру жайын акылдасты. Аксакалдын к е ц ш : ipi жылкы сойып, улкен той кылуда едг Телеген тай да жетер деген сон, бала да Ордене бшетш шыгар деп макул кордт Аксакал тай сойды. К е н ш жетер агайын он шакты кой сойды. Hefloyip улкен той болды. Журт сабалап кымыз экелдЬ Тай, кунан жарыстырып, курес кылып, кекпар тартып, epirin жаткан ел 6ip кенелш калды. Кел басындагы терт-бес ауыл жас торелерд1 кезекпе-кезек кона- кка шакырысты. Дырду басылган сон, аз кун болса да, карап журмейж деп, Акбшек пен женгеЫ бес ауылдын ортасына кызыл отау орнаттырып, жас ойелдер;п 6ip мезгш окытып, хат танытпак болды. Кейде еркектерд1 де шакырып, Балташ пен Телеген газет-жур- нал окиды. Тазалык, денсаулык, мал дертш емдеу, каперот1п жай- ынан онпме курып кояды. Кызмет адамдарына жол жоба корсетсдг Елге KepeKTi уак к1таптардан ала барган едк Онын пайдасы тидг 181

Акбыек баягы емес, езгерген: онер тапкан, жетшген, ысылган, эйелдерге кесем болган. Бурынгы буйыгы, уялшак, сызылган, мунайган Акбшектщ i3i де жок. Акбшектщ кызыгын, iciH кергендё аксакал танданады: «Бул калай боп кеткен? К,аланыц не касисп бар? Жуп-жуас, уялшак бала емес пе еда!» деп ойлайды. К,алайда Акбшек жат. Акбшек енерль Ол ещп аксакалдын тана баласы емес, кептщ баласы. Енд1 аксакал одан именедь Мынауын Tepic деуге бата алмайды. Баягы озшщ каталдыгын ойлаганда, езшен- 03i уялады. KemipiM сурасам кайтер ед1 деп 6ip ауык ойланады. BipaK оке басымен балага кйшреюда лайык кермейдь Сондыктан Акбшекке кездескенде: - К,арагым, немене?.. Шелдеген жоксыц ба? К,ымыз ш тщ б е ? - деген снякты калбалактап калды. Экес1нщ онысын Акбшек те сезедг Экесш аявды. - Жок, оке! Шелдегем жок...- деп еркелеген секши, касына келш отырып, бала окытканын, жецгесш щ тип келмегенш, ойелдердщ кулгенш энпме кылады. - К,арагым-ау! Елге келш тыныгады десе, жудеп каласын гой... О катындардан не шыгады деп ж у р а н д ер?- деп мавдайынан шскейдь - Эке-ау, заман окыгандш гой!— дейдь - Окыганмен келш екеу1ндей болар деймющ!— деп баласын KOTepin кояды. Акбш ек экес1мен айтыспады. Экесш жана тауып алгандай куанады. Сара он eKire шыгып, узын кейлек киш, бурымын артына селтитш epin коятын болган екен. Акбшек оган: - Сен кыз болмай-ак кой. Басынды биттетпе,- деп шашын алдыртып тастады. Сараны кайтарында 03i ала кетш, окуга бермек боп койды. К,ажшен азамат боп калыпты. BipaK егей memeniH колында OTipiKiui, тунжыр, урыскак, кекшш боп eciirri. Оны Толеген колы- на алып окытпакшы болды. Уркияны кастарына ертш, Акбшек пен женгеа далага барады, кол басына барады. 0ткен балалык кундерд1 есше туаредг Bip куш Акбшек созден-сез шыгып отырьш, Уркиядан: - Женеше-ау, осы баягы Мукаш не болды ?- деп сурады. - Ест1меп пе едщ? Сол жылы кысты куш шыгар деймш, жок боп кетп гой,— дедь - О кайда Keni? - Klm бшеди 6ipey eaTipin тастаган ш ыгар,- дедь Акбшек: - 03i де елдщ каргысын коп алып efli,— дедь - К.аргыс коя м а ?- деп, Уркия да костады. 182

Матайдын Эбеш exi урысын ж1берл, жайгастырганын булар кайдан бшсш. К уллен Сарага ермек болды. Мойнына мшпзш жургеш. Уркиянын IcKeHflipi де беске шыгып калыпты. Уркия жаны- нан eid eai тастамайды. 1скешир ты м-ак суйш мдп Typi де керкем: MiHe3i де ежет. Illeuieci ете зерек деп мактайды: балалармен косылып эн салады: кой кузетедк бузау уйретеш; ойынга 6ip жалыкпайды; ауылдын малым тустеп таниды. BipaK тез катыр, ашуланшак; 6ip баладан жыгылып калса да, жарысканда калып койса да, жатып тебелес салады; оз ыркы болмаса, айткднга кенбеШн дейдь Bip куш Акбшек пен Уркия кел жиегше барып жуынып отыр ецц. Сара бар, Кулйсен, 1скенд1р бар, ауылдьщ еншен усак бала- лары суга шомылып, жиекте жупрш , жарысып ойнап жур едй Бала 6ipiH-6ipi жылатпай журе ме, кш кене Кулйсешн 6ip бала жупрш келе жатып, кагып кетш, жылатып койды. 1скещнр оны каре сала жупрш барып, жыккан баланы кйикене жудырыгымен ш тен койып-койып забери. Ана бала улкешрек болса да сасып калды. Уркиядан коркып тук кыла алмады. 1скещцрдщ мына кылы- гына Акбшек суйсшш: - 1скенд1р, 6epi келпи, калкам! Ой, бауыр болганыннан айна- лайын!- деп шакырып алып бедней суйдь - Ж ецеше-ау! Осынын атын 1скешпр деп кайдан койып журсщ? Орыстар Александр дейд1 г о й ,- деп сурады. Уркия баягыда тусшде 1скеншр дуана балапан устап бергешн eciHe салып: - Сонда 1скецщр дуананы ырым кып, атын 1скешнр койып ед1м,- дедь Соны айтканда Акбшек K03i денгеленш, аз ойлана калды да: - Женеше-ау! Осы 1скенщр мен сиякты емес пе?—дедк Уркия кулш ж1берщ. - Сен сиякты болса, сенен туган шыгар!- деда. - Рас айтасьщ ба, женеш е?- деген сон, Уркия шынын айтгы. Inline урген карын тыгып, eripiK буаз болганьш, Акбшектщ бала- сын бауырына салганын, бэрш сыр кылды. Акбшек куанып кета: - 1скешнр, бер келпи!- деп шакырып алып: - К,улыным- а у !- деп, бауырына кысып, кушырланып тагы суйда. — Олпретш бала емес екен гой! Жаксы кыпсын гой, женеш е!- деп, Уркияны cyilai. Аналык сезш Акбшектщ журегш коргасындай балкытгы. - Мен Kici канын жуктедам деп журупп ем. Женешетай-ай! Мен шын бакытты екем гой! Окуга жараган сон, ез1ме бе р е ст гой !- дед1. 183

— Берейш,— дед1 ¥рк.ия. Маркакелдщ суы балдай. Маркакелдщ суын iuiin, отын же- ген сэры карын, тутам емшек жануардьщ бауырынан сут соргалап сут емес-ау кут соргалап квнек-кенек лакылдайды... Маркакелдщ жиепнде Мамырбайдын Акфлеп, жас Балташ- тын суйген жары 1скещирш кушып, сушп, бала болып, ана бо- лып, кеп эйелден дана болып кеудесше багы сыймай, кемер1нен аса шыпылдайды.

Карглкожа (ГО Р.о о .о Ww оО

Ел| уш1н куйгеи, Енбект1 сушен, hri TineKTi, Журтшылык KGCCHi - Жалынды жастарга Жазушы Б1Р1НШ1 Б0Л1М ОК,У Умытпасам, будан табандаткан 14-15 жылдар бурын болса ке- рек: К,аржасбайоын аныраган конак уШнде жиырмата тарта бала- ны алка котан отыртызып, Мэжит кожаньщ азан-казан кып окытып жататыны. О кез Мекалайдын аузынан жалын шыгып турган шагы еда. Ал, бу кунде Мекалайдын жалыны тугш, эуел1 Ka6ipiH таба алар ма екенс1н. Бу кунде ондагы ызбарын тегш отыратын Мэже- кен де, бет-аузы акпандагы алабас бураша сорагытып, ак сабауга кош айтысып, кыжырайып, тесепнде жатыр. Пай-пай-пай! Кершде OKiprip, К,ожаекем-ай! Женс1з катал едщ-ау, жарыктык! «Бибщен» дабыл жесен де, жаназадан кур калсан да, ашуывды балалардан алушы ед1ц-ау! 0ткен кунищ белгка жок кой, эйтпесе нагыз... Эйтеу1р беси айгырдан да шакар окьггады. К,ожасы бар бол- сын, онын басын ауырткалы отыргам жок, эшешн аузьша туеш жатыр. Со кезде кожадан талай бала окиды. Сол балалардын нд1нде босага жакта — астында 6ip жапырак тай Tepi, мурнын кос-костан тартып, кожасыньщ ак сабауьша карай туеш, шиге шанышкан 6ip жапырак кагазына ушлш, кунысып, 6ip бала отыратын ед1, Жасы 10-11 шамасы болар ма екен, калай... Exi жещ де сауыс, бетшщ 6ip жаты да сатпак, кез1нщ былшыты да женд1 тазармайды. Со баланын как-сокпен ici жок, момакан, анкау, кез1 бажырайып, 186

аузын ашып, мурны конкиы п отырганы. Жасында болпиган, суйк1мд1 6ip бала болады гой, тап сол бала осы едт К,удай ондап, аты да тур1не сай бола кетер ме? Кдрткожа. Жас балага лайык ат емес кой. «Жуас туйе жундеуге жаксы» гой. Кдрткожаны жуассынып, баласынып, балалар устшен туспейтш. Шайнап-шайнап, дома- лактаган кагазбен атып, ойтпесе: «Мынаны карашы»—деп мурын- га туртш калып, болмаса мандайын олшеп, мазактай берет!н. К,ар- ткожа оларды артык елен кылмайтын, ен ашуланганда гана: «К,ой дешм, жындымысыц 03iH»— деп, сабагын оки беретш. 0зге бала алактап, ойнап, сабак окыган болып, OTipiK ынылдап, болмаса б1рденемен алданып, сарылып отырганда, Кдрткожа жа- лыкпай, кагазын ш укылап, «К,ул агуздан» ш ыгып, «б1рэбш наска»тусш, ею -уш кунде «Уасуасшханнастарга» да барып кала- тын. Сабактан шыккан сон Шелекбайдйане барып, 6ip тостаган коже imefli. Б е с т кезщде окуга тагы барады: еквдщ е «эптиепн» койнына тыгып, аулына кайтады. Аулы - 6ip жарым шакырым- дай жер. Осылайша жазы-кысы окып, баспа TypKi жазба танып, хат жазатын болды. Хат таныганша, «отау neci» азамат та болып калды. УЙ 1Ш1 Жуман - аз, нашар атаньщ тукымы. Жуман деген1м: эл п К,ар- ткожанын oKeci. Жуман момын адам: KicLaeH тшенбейд1, Kicire жагынбайды, бес уакыт намазын окып: «А кудай, бергешне шук!р» деп, барга канагат, жокка сабыр етет1н 6ip бейуаз. Жазы-кысы TepTTi-6ecTi карасын 03i айналдырып, каласына да e3i шыгады, корасыньщ жыртык-TeciriH 63i бут1ндейд1. Ол суганактык етш, 6ipeyaiH дуниес1н пайда кылган жан емес, ел exi удай партия болганда да байлардан ат мшш, акша алган жан емес. Ауыл-айма- гы кай жакка кетсе, Жуман да солармен 6ipre. Уз1п-жулып шыга- тын артык 6iaiMi де жок, эйткенмен 6ip казактан акылсыз да емес, жел1кпен, бузыктыкпен ici жок. Ол бузылган адамдарга сене;и, жабыкса, тарыкса, «кудай жетк1зер» деп, жубаныш кылады. К,ыс- касы, ол Tipi пендеге 3o6ipi жок, «кудай» деген коныр адам. Онын алданышы, азбыншы-ораза ашары; онын куаты, куанышы - уш- терт каргасы: ymeyi - еркек, 6ipi - ойел бала. Жасынан калын 6epin, жыл сайын аз-аздан малынан кутылып, тунгышыныц аягын шырмады. К,ызын «аман-есен1нде» кутты жер1не кондырды. К,ар- гкожа болса, сабак окып жур. Кенжекара ел1 бес1кте. К.арткожаньщ iueuieci де 6ip турл1 момын, 6iprora жан. Куй- бепдеп шаруасын icTen, балаларыныц устьбасын бупндеп, анаган да, мынаган да; «Кдрагым, шырагым!» дегеннен баска, бар домш 187

Kicire бергеннен баска бетен MiHe3i жок. Кей катын аузы суйрен- деп, есек айтады; енш б1реулер ауылды басына кетерш, шанкыл- дап баласын, байын каргап жатады. Ондайдьщ 6ipiMeH ici бола ма екен?! Жо-жо-жок. К,айта ондайды естйенде: «Беу, осы байгустын ■плшщ жаманы-ай»,- деп, тыжырынып жаратпайтын едг Эр ауылдын, эр уйдщ 6ip казан бузары, 6ip бш болады гой. Ана yitai, мына уши корсен де, енипге, не кшмге, не тамакка таласып 6ipiHiH т ш н 6ipi алмай, урыс-жанжал болып жатады гой. Жумандшнде ондай эрекеггщ 6ipi болмаушы едь Ондай тентек- ген, «биден» кудай сактап едь Жуман катынымен катты урыскан- да: «К,ак баска салып жйберешн бе?»— деп еркекше Kici.Mcinin, кокиланатын. Bipaic. кур т ш болмаса, бас тугш , OMipi аркага да 6ip салган пенде емес едг Жуман суй легенде, урмайтынын б1лсе де, катыны недэу1р шамданып: « С е т койсайшы... сейтпей» дейтш еда. Жуман ашулангансып, жайымен отырып: «Сен 6ip таяк же- мей басылмассын» дегенде, катыны кекетш: «И э, ипркш-ай, м е т терк1н1ме апарып тастайтын шыгарсьщ» деуш1 ед1 Сол кезде: «Еу, eni KapiH жел1гш келедй Екеу1не не жетпей отыр екен? Bipey шын урысып жатыр екен деп ойлар. Ага, койсанызшы!»— деп, балалары жуып-шайын, аягын кулкйе шаптырып ж1беретш. УЯДАЕЫ ЗОРЛЫК Ер жет1п, ес б1лген сайын, К,арткожа ем1рде талай эд1лс1зд1ктерд1 кере бередг 0 з басын курбы-курдастары талай к е м ст п , мазак eTin корлаганы, зорлык керсеткен1 бар. К,аржасбайдын шалдуар баласы 6ip KyHi карындашын тартып алып, бермей койды. Жа- лынды, жалпайды, болмады. Эбден ыза болган сон, бай баласы- нын кагазын тартып калып, жыртып тастады. Бай баласы мен eid- уш бала жабыла урып, муриынан канын агызды. Кдрткожа керген корлыгын жылап кел1п, экес1не айтты. 0Keci Жуман назаланып, атына мшш, К,аржасбайд1кше барды. Байга мэн-жайды TyciHflipin айтып ед1 баласына урысып, карындашын алып бергеш сол, «Ба- лага ара тусесщ »- деп, Жуманнын езш ceKerri кылды. Не кыл- сын, салы суга кетш, Жуман уйше кайтгы. Баласына: «К,арында- шын жогалып калган екен, уака етпес, бакалшыдан тагы карын- даш эперем ш »- деп жубаткан болды. К,арткожа аулынын 6ip ба­ ласын Жумат деген бала урып жаткан сон, болысайын деп едк Жумат карулы бала - желкеге койып-койып ж!бергенде таска жыгылып, колын даладай кып канатып кетп. Жалгыз ол ма? Жас кун1нде бай балалары талай карга да аунаткан, койнына кар да толтырган, тонын да жырткан, клабын да шашкан, ег1зшесшен аударып куып ж1берш, талай жаяу да калдырган. K,aftcbi6ipiH ай- тарсын, корлык-зорлыгы толып жатыр. Осынын 6opi К,арткожа-

ны ойландырды, жанын кейггп: «Эгген, менщ кедейлтм-ау! Эйтпе- се солардын менен акылы артык па? Зешш артык па? Артык болса, малы артык, Дуние inipKiH-ай! Кепмдй алатын да кун болар ма екен!..» деп, пшнен зыгыры кайнап журдь Ол онымен турсын. Жалгыз оз басы ма? Куштшер окесше де зорлык етпед1 ме? Макымет бай уйлершщ 6ip кунан епзш карызга алып, неше сураса да, ол бермей койды. Макымет болыспен куда: оган шамасы калай келсш? Онын устшен юмге шаксын? К,ыстай кала- даласына мшетш жалгыз кер каска атты езж ен сурамастан: «Тшмашка керек, уйше барып к е л е д Ь - деп, шабарман устап eKeTirrri. Ол атгын «ай» дегенде, тулагын алып ед1, зорыккан екен: Bip жумадан сон пышакка шшдк 6ip-eKi рет алым толей койма- дын деп, ауылнайдын дпсшдеп, боктаганын да К,арткожа ecTin журдк кернп ауылда Букабай би шабындысын тартып шауып алганын да, OKeciHiH эрк1мге барып, сандалып, тук enaipe алмага- нын да К,арткожа жаксы б т е д ь М унын 6opi К,арткожанын журепне туй тю л болды. Болыс, т1лмаш, ауылнай, шабарман дегендердц тага турл1 «адам» болып «атка мшгендерд1» К,арткожа зорлыкшыл, жалмауыз, жан алгыш деп угынушы едь ЕЛ1КТЕУ К,арткожа ecKime окып думше, такуа молда болды. Аят окыганда куйеу Магзумньщ макамына да салып алды; куран окыганда шарта жугшш, K03in жумып, сызылып отыруды да бщдь К,уран багыш- тауды да, жаназа шыгаруды да, «тэям1мд1» калай согуды да уйренд), гусылдын кашан уажып болатынын да, ыстынжа кылганда тама- гын кенеп, сол аягын теб1нуд1 де токып алды. Осыньщ 6opi кан- ша коп бш м болса да, коп енбекпен табылса да, не экесш, не езш корлык-зорлыктан арашалауга 6ip тиындай да пайдасы болмады. К,арткожа талай кынжылганда, бар ынтасымен намазды бажайына кел-npin окып, кудайга жалбарынып керд1; одан кала берсе, пай- гамбардан, шадиярдан, оулие, машайыктардан да медет т1леп кордг Олардын 6opiHiH кулагы керен болды б1лем, 6ipi де дугасын естйен жок, 6ipi де медет1нен карайласкан жок. К,айдан карайласады? 0здер1 де элдекашан топырак болып, жогалып кеткен. К,арткожа ор болыста ауылнай, ушкел деген бар деп ecTifli, пэленшенщ, туг1леншен1н балалары сол ушкелде окып жур, ек1- уш жылда орыс т т ш е судай болады екен, со н со н , т т м э ш , nepiyarnjiK болуга жарайды екен, деген сездерге кулагын салатын болды. Ол былтыр к1рестиански нашалгпкт1н nepiyaTiLiirin корген. Ол кандай едН YcTi-басы аппак! Сары ала туйме! Шашын кайыр- ган. Аягында эм1ркан ет!к. Нашалшктщ алдында аузы-аузына жукпай судыратканда ю сш ер так калмаушы ма ед1?! Ол 6ip

стражжкпен орысшыласып-орысшыласып, жещп кеткеш кайда! (Орысшыласкан ккалер кай кеп сейлсп бастырмалатканы жещп кетед1 деп жоритын). Эбшда пер1уатипктщ стражшкт! жещп кеткенше Кдрткожа каггы суйсшген. Кдзактан да мундай жетйс, орысшага судай Kici болады е кен -ау !- деп танданган. Эбшда nepiyaTiuiKTi болы спю конакка шакырганы да, оньщ таза керпе, жастыктын устшде шынтактап жатып, шылымып буркыратып шай п и кет де 6ip керемет болып кершген. Оньщ аты жок колындагы алтын жузш де, ак желеткесшщ омырауындагы салбыраган сага- тыныц KYMic бауы да, омырау калтасынан кылтиып кершш турган кара тарагы да 6ip турл1 жат болып кершш, есшде калган. Ал ещц Макыш тшмэш ше? Одан корыкпайтын, оны курметтемейтш казак бар ма? Макыш тшмэш кандай жагымпаз! К,арткожанын ойынша - тшмэш 6ip калам тартып Ж1берсе, оньщ жазуы «Лаукылмакпу- здан* кейш емес, 6eKin калатындай керетш. Тишэштщ каламына 1л1нген Kici оцбайды деп б1леын. Бурынгы керген «улыктары» тшмэш пен болыс болушы ед1, Эбшда перуатшжп керген сон, одан улкен «улык» жок екен деп кол койды. Орысша окыган казак жтттерш керген1, орысша окытатын ушкел бар деп eciTyi К.арткожаньщ ойына 6ip турл1 жана норселер Kipri3fli. «Япырмай, орысша окыр ма едй Эбшда пер1уатипктердей болар ма ед1... Олар- дьщ да арманы бар ма екен...» деген ойлар ехц оньщ басып катыр- ган. К,арткожа осы ойларды кеп ойлайтын болды. Кек кунанына MiHin, эжесш1н солемдемесш артына бектерш, апасына бара жатк- анда да осыны ойлайды; кайтканда да осыны ойлайды, бузауга барса да, тезек терсе де осыны ойлайтын болды. Эбшда тшмэш оньщ тусш е де шретш болды. Тус1нде бу да 6ip орыспен орысшы- ласып, жещп Kerri. К,алага да барды; корыкпай кеп орыстардын арасында да журдг Ояна келсе баягы жаман К,арткожа, баягы жапырайылган жаман тымагы, бастама Macici, шамажайы шалжи- FaH, 6ip жамбасына кисайган жаман Ke6ici, лонке шапаны, мой- нындагы юшкене калтага салган Tepi сасыган «IciM агзам» дугасы. К.арткожа дамыл кермейш, тагы ойлайды, тагы да жаксы-жаксы тустер Kepeni. Оянса — жок. КДРЛЫРАШ К,арткожаньщ ауылы К,ара кудык басьшда. Ел жайлауда, экеа уйде жок. Bipre туган агасы итарка курксс1нде туске шейш турмай- ды. Сэске мезпл efli, эжес1: «Сиыр суга кедд!» деген сон, К,артко- жа кудык басына женелд1. вздершщ сиырларын суарам гой деп барып ед1 — К,арткожа- нын ол ойы болмады; ауылдьщ сиыры каптап Kerri. К,арткожа кауга тартты. Сиыр мал 6ipiH-6ipi иермелемей, кимелемей, 190

мушздеспей, астауды кулатпай кай жещц су шгкен. Астауга уй- мелеп, 6ipiH-6ipi арт жагынан iflin тастап, су iuiin жаткан жолда- сынын бушршен жайкап калып, муШздер1 соктыгып, сарт та сурт! Kiiui уйдщ кек сиыры К,арткожанын таргыл шолак сиырын су ш шзбей, Typin шыгарды. Кдрткожа кауганын сабымен: «Ой, арам каткыр, кок и т!»-д еп , кенфйстен салып яабердь К ек сиыр тумсы- гын шайкап, сазайын алып, шыта бердг Урганды тындайтын емес, оты канып, кансып калган мал кырып барады. Коздер1 аларып, аузын толтыра-толтыра, таласа-тармаса, елердей жутып жатыр. К,улак оты жердеплер1 болмаса, кейшп жактагыларга судын Hici гана барады, 6ip куйган су алдьщгы eKi-уш сиырдын жалпак аузымен 6ip жайпаганнан да аспайды. Тагы 6ip жаманы - кауга жыртык, астауга жеткенше, 6ip-aK тостагандай су калады. «Онкей тогышар, каугасынын жыртыгын да бупндемещй, кайтерсщ?» деп кей л кояды. Кдрткожа жанталасып, мыкшывдап, Tepi пушпагы- нан акты, ауылдагылар керш турса да, кормегенсш, сиырын суа- руга epiHin, Kicire иек суйеп кеткен ел, келмейдь Ана Ыбырай- ларды карашы, Kepin турып, одей1 келмей турганын, «ерепскенде суармай кояйын ба!» дейдо Кдрткожа. Дегенмен сомадай болып, 6ip ауылдын сиырына кауга тарта алмауды намыс кередк сыр алдырмагысы келед1. Сиырлар каркынын баскан кезде, К,арткожа блегене тыныстап, он жакка карады. Улкен ауыл жакта exi атты Kici келе жатыр екен. BipeyiHiH сымпиган кара KHiMi бар, басындагысы — ногай 6epiK. Орныга алмай, кокиып, атка отырысы; eKi Ti3eciH комдап, аяктарынын басыи атгын шынтагына тыгып, камшылаганда колтыгы кетершш, колп-колп етш желгеш «ел казагы ем еспш !»- деп анадайдан ай- гайлап, айтып келед1. К,асындагысы — улкен ауылдагы Сэдуол1. К,удыктын касы нан булкектет1п ете ш ыгып барды да, Шщербайджше тусе калды. «Бул не кылган адам екен, бшешшш» деп сиы рын суарып бола сала К,арткожа да келд1. Эб1лда nepiyeTiuiKTi коргеннен 6epi орысша ки1нген Kici оган тансык квр1нетш, касына жакындаса, 6ipaeneci жугып кетет4ндей, жаны- на баруга KOHiai сога берепн. Келген сон 61лд1: Yniae окып кайт- кан казак moKipri екен, ылаулап уй1не кетзп бара жаткан. Шшербай moKipneH оны-муны сураган болып отырды. Ол жалактын кай берекел1 ce3i болады, баягы «К,аратау каладан кашан шыктыныз? Орыс-орманнан не жат хабар бар? К.ай ел боласын? Окыгалы канша болды? Эке-шсшен13 бар ма? Неше агайынды боласын? Жамагатыныз жок па ед !? »- деп, туп-тугиянын каза сурады, дэл 6ip куда болатын Kicime. moxipT кыска-кыска жауап кайырып отырды. «К,алын берген жок па efli?»— деп, ойланып отырып тапл сурады, «Ж ок» дегеи сон, коциин жубатканы ма, олде Heci: « 9 a i жас KopiHeci3 гой»,— дед1 тыныш отырмай. Бул сурауларды К,арткожа жарадай Kopin отырды. 191

Шщербайдын энпмеипл, Kicire жугыскыш, бметш KiciMcin айткан С0здер1 турпайы екендш керМ п тур. «К,удайдыц куд1рет- ау! Оган калын берген. бермегеш Шщербайга не керек? Эшейш сез таба алмагандык-ау!» деп ойлап отыр Карткожа. Карткожа- нын жанына ушкел мектеп, кала, оку жайынан айтса, жагар едй Улкен Kici сей л ест отырган сон, б1рдене сурауга эдепЫздис болар деп, Карткожа бойын бакты. Лау экелген жнтг атты тез1рек кам- датайын деген оймен: «Бу Kici коп бегелмейтш шыгар, лауды камдата отырганыныз дурыс болар»,- дедь Шщербай: «Е, камда- лады г о й » ,- дедк Сэдуол1 epin келгеннен-ак, лау мшерш сезш, Шщербай шэюртпен онпмелескенде де, лау мэселеЫ буйрепнщ 6ip жагында отыр едй Нак жылкы тор байтал eai, онымен туйе карап Kerri. Кок биеш берсе, орыс сиякты, кокактаган цпркш каггы журш, кинап тастайды-ау. Ж ок элде кокжалдын озш бере ме? Оны суытып ж1берш едк кара аттын аркасынын шш бар, шыгып кете ме? Ki.M 6iaeai? Буган лайык кандай жешл кол жы­ лкы болар екен? Мше, Шщербайдын манадан ойлап отырганы осы едь Bip жаксы ой сап ете тусть Кцнрмей-ак: «Карткожа, сен кунанына MiHin, бу Kicire ер-дагы, Балдекен аулына дурыстап апарып са л »,- дед!. (К,алай «дурыстайтынын» кудай б1лед1.) К,ар- ткожа ойланбай-ак: «Жарайды г о й »,- дед!, ейткеш онаша сойле- суге кумар ед1, кунаннын киналатыны ойына да келген жок. Шщербай «Ретш калай тауып ж1берд1м!» деген Kiciiue, муртынан 6ip жымиьш, «пэледен» тез1рек кутылгалы: «К,атын, тур, аяк жу- гыз, кымыз куй мына Kicire»,— дей бастады. «Карткожа, шайга алданбай-ак сен де осыдан кымыз iuiin шыгарсын»,- деп, MertipiMi тускен KiciM болды, coinri де ат камдатуга тыска шыкты. Bip аяк кымызды iuiTi де, Карткожа жуген алып, котанда уй- ездеп турган кок кунанын устап, уй касына альш келдт Желком epfli шандырлап турып, мыктап ерттедг С ойгп де, уйге Kipin, ожесше лау апаратындыгын айтып, камшы алып, белш буынып тыска шыкты. Кол-аягы жерге тимей, кунтындап жур. Кунанын memin алып, мшгел1жаткавда, келшшегшщ койньшан жана турган агасы жалан аягына кебк Lnin, 6ip колымен такылжырын дырдыр касып, 6ip K03iH сыгырайтып: «Уай, сен кайда барасын?»- деп efli, Карткожа: «JlayFa барамын»,—дед1 де алды-артьша карамай, куна- нынын котш кынырайтып, куйрыгын сипандатып жонеле бердь Туй еш ш щ тор шолагына MiHin, кокайып шэк1рт те шыкты. Шщербайдын ойлап-ойлап тапкан, «жещл кол» жылкысы туйенпшн жалгыз торы шолагы болып шыгыпты, Карткожа торы ]полакты коргенде: «Эй, кудайдан корыкпайтын доныз-ай»,- дед!. Одан баска колыиан келер1 жок кой. 192

ХАБАР БЕРД1 Былай таман шыккан сон, «.арткожа шеюртпен энпмеге KipicTi. Шщербайдын кандай адам екенш шоюрт сурады. К,ойшынын торы шолагына MiHin келе жатканын бшш оте кынжылды. К,ынжыл- ганмен кайтсш? Шшербайды жонге салу колынан келе ме? 03i лаумен келе жаткан жалынышты 6ip шоюрт. Содан кейш К,артк- ожа да сурай бастады. Ол каланын, ушкелдщ, медресенщ, окудын жайын сурады. Ш еюрт каланы вдемшеп кызыктыра сойледь Ол медресе жайын да, окуды да, каланын тамашаларын: боракотын, отарбасын, аптомабелш, тиатрын да суреттедг Кей жерде ете мак- тап, жанынан да косып ж!бердг Кдладан келген ш емртгщ кала­ ны ез колымен тургызгандай болып, кеп бшген, кепт1 керген KicLMcin, 6ip жагын мактанышка TipewriH 6ip MiHe3i бар гой. Айда- лада каланын не екенш бишейтш Кдрткожа колына онаша тиген сон, epirin келе жаткан шок1рт аузын аясын ба?.. «Мынауын OTipiK» дейтш Kici жок, асыра-асыра согып берд1. Айткан сайын К,артко- жанын K03i бажырайып, аузын ашып, аузынан суы агып тындап келед1. Не керек, Кдрткожа осы жолы коп жана нэрселерден ха­ бар алды, кала, ушкол, медресе, шэк1рттер турмысы жайынан конш не елес-елес сурет пайда болып калды, отарба, боракод, ап- томабель деген норселер ми жетпейтш, 6ip сикыр тор1зд! кор1нед1. К.арткожанын «Эбугали сина», «Эбулкарыстын» ацпмесш окыга- ны бар ед1. Сондагы тамашанын 6opi калада екен деп ойлады. Аяктап келгенде, К,арткожа 03ine окуга болар-болмасын сурады. Медресеге тусуге болатындыгын, оган жылына кем болса, 40-50 сомдай каражат керектшн шок1рг баяндады. Кдрткожа ол кала- ларга калай тауып барар? Элгщей каражатгы кайдан алар? 40-50 сом деген Kuui-ripiM уш каранын куны. Ондай кара К,арткожага кайдан табылар? Карткожанын ойындагысы «мусылманша» оку емес ед1, онын ойы Эб1лдадай nepiyaTmiK болу ед1. Сондыктан медресе деген жакка онша кумарта коймады. Ушколге тусуд!н ретй[ сурады. Ушкол жайынан артык коп магулматы болмаса да, moKipT: «Оган да каражат керек»- дедг К,арткожа: «Бгздей ересек *iriTTi ушкол ала ма?»— деп сурады. Ушкодцщ алмайтындыгы мол1м болды. Жасы ©Tin кеткен ж т г п ушкол алмайды екен. Бунысы тагы поле болды, К,арткожага акылдасып-акылдасып, К,арткожанын окуга ынтык екенш Kopin ш оюрт: «К,айтсен де окы, окысан адам боласы ц»- деп, соз1н 6mpfli. К,арткожа окымак болды. Айрыларда олп ш эюрт К,арткожага 6ip к1шкене итапша 6epfli. К,арткожа шок1ртке ракмет айтып, кш кене кпапшаны кой- нына тыгып, коштасып, аулына кайтгы. К,арангы тунде елден адаскан адам алыстан жылт еткен от- ушкынын K03i шалганда кандай куанады; К,арткожага да 6yriH карангы елд1н !ш1нде «оку» деген нэрсенщ жарык сэулес1 жылт 193

еткендей болды. Куантты. Келе жатып, кггапшасын окыганша асыкты. К.ойнынан суырып ат успнде окымакшы болып едк шыбындаган eKi ат колын жулкып, окытпады. Эйтсе де кггаптын басынан 6ip-eKi жол окыган сон унап Kerri бглем, кез1 жайнап, аттан тусе калды. Торы шолакты кантарып, тусап, кек кунанды оны н мойнына байлады да, отырып KiTan окуга айналды. Кггапшанын аты «Тумыш» екен. Мидай жазык, кен дала, жел жок. К ун шуак. Аспанда ак сабыннын кебтндей , ак мактадай ак бултгар. Деген шеке кызар, ми кайнар уакыт. Инелйс, шепртке, бегелек, масанын калын menTin арасынан ушып, эуеш каптап, шарыктап, олай-былай жуйткш шыр-шыр eTin, канатгары дырылдап, ызылдаганынан баска, eKi аттын пыскырып, куйрыгы суылдап, аягын Te6iHin, бегелек жаскаганынан баска, анда-санда шык-шык еткен торгай- дын даусынан баска жангырыккан eui6ip тыкыр не 6ip ун есплмейш. Кдрткожа сайын далада KniMiH lueiuin, жайрап, кейлек- шен, жалан бас, кек шепке бауырын тесел, кунге карап, кошкыл мандайынан Tepi шып-шып шыгып, кгеабын окып жатыр. Онын кггапка ынталангандыгы сонша, жан-жагына да карамайды, анда- санда мурнын да тартып кояды, демш де б1лд1рмей алады. Ол eKi атгы да умытып Kerri. Bipey алып кетсе, бшер емес. 03iHiH айда- лада жатканын да, аулын да, баска д униет де умытгы. Окыган сайын ажарланады, бет-аузы балбырап, иепн созып, кезш кадап, кагазды жеп коятын Topi3fli... Элден уакытта аягына жетп. Ол кггапты жаппай, ойланып, басын шайкап, тандайын кагып 6ipa3 жатты. Содан кешн кпапты басынан аягына шейш 6ip карап шыкты да, басын кетердь К,ара- ,са, шыбындаган eKi ат жылжып, едэу1р жерге барып калган екен. Далада жалгыз екешн сонда сезш, жалма-жан KniMin KHin, атга- рына барды. MiHin алып аулына тартгы. Карткожанын eci-flepTi окуга Kerri. 03iHe-e3i «окимын» деп серт етп. К,алай окиды? Кайдан окиды? Кайда барады? Кдражат- ты кайдан табады? О жагымен ici болмады, ойына да келмедк кайтсе де окы м ак болды. Бурынгы булдыр ойларына мына ш эю ртпен энпмелескеш , мына кггапшаны окыганы, олардын шыгарган тушш 6ip казык, 6ip тиянак болды. китык Жумандпа — б1реуден iflrepi, б1реуден KeiiiH оразасын ашып, куйбендеп кунелтш отырган уйдщ iiui гой. «Кудай екен кырына 6ip алса, жуырда ондырган ба? (Журт солай аныз кылысады гой). Бас кагынды тишаш мшетш жирен каска аттын елу1 екен, содан 194

былай-ак op норсенщ жатдайы келмей, кырсык шалып, китыктан ситык ушырай бердь Жылдан жылга Жуман уйшщ шаруасы тужы- рылып, тукыра бердц. Тандайын oiciGiTin отыратын «6ip бие булак- тын басы, eKi бие елдщ асы» дел детке куат кылатын, жалтыз кок бие ед|. Осы жаз жамандатып ол елдп Жуман бар емд1 icTen кердк туз кайнатып та куйды, кара конызды да Tecin тыкты, алмас та салды, кайдагы — тук болтан жок, 6ip жарым сеткеде мендеп барып, сенделш турып курс егп. Жануардын курсаты кур жаткан емес едг Азды-кепт1 4 - 5 жылкы 6opi сонын балалары той, уста- май-ак коя берсе, олдекашан айгыр yftip жылкы болмас па efli? Ойтуге Жуман уй1нщ кай 6ip терт тулпт сай тур, кшм-кешекке де, согымга да, бер!мсекке де айналдыртан кек биенщ тукымын MiHTen, шыдатпайды. Сонсон кайдан курасын? «Жалтызда да, мында да кут бар» деген ып-ырас кой. Жуманнын куты кек би еа екен. Ол елген сон-ак Kerri; мал кулдырай бастады. Жануардын кулы- нын 6ip ауылга апарып, 6ip байдын кулыны елген биесше тел in efli, оны каскыр жеп кетп. Кек тайдын алкымына шыгу шытып, баскурт па, манка ма, мандам ба, бугымала ма? Элде KiM бщеда содан 6epi шыр жукпай, инелйстей катып ол Kerri. Кузднуш шепке MiHin бартан жеpiнем кек кунанды уры алды. К,ызыл шолак си- ырдын карадан карал журш жел1н1 icin, 6ip жаты калпет!мен 6epiuiTeHin, суинен айырылып, сынар емшек болып ол калды. Кузекте отыртанда кара шген шытып кетш, оны карай коятын KeniK болмай, же™ шокпарлар 6ip жумадай шел тасуга салып, бота тастатыпты. Содан ыстык-суыкты болып, аягы кысатата шал- дыкты. К,арткожа OKecinin аса тарыгып, балаша enipen жылаганын eKi рет корд1. Bipi: каска атты бауыздап, жануар im iH тартып, ышкы- нып коркырай бастатанда, OKeci темен карал: «К,ол-аятымызды KecriH бе?» дел кенкшдеп коя 6epin efli. «Кестщ бе» легенде, Жуман атына ашгы ма, елде кудайга айтты ма, болмаса тшмэшка, болы- ска, шабарманта айтты ма, Кдрткожа к1мге айтканын бшген жок. Enfli 6ipi: кек биенщ бауыры астаудай болып icin, сенделш кел- генде «тандайды б1ржола агартайын деген1 гой» дел, тэты да е п л т , зарланып жылап ж1бер;н. Ол жылаган сон, ожес1 де солкылдап жылады. Уйш айнала 6epin, Кдрткожа да жылады. Шаруанын жайы мынадай; penim анадай болтан сон, «окимын» дел беклдген К,арткожанын yHi eurri, т!лi курмелд!, ойын туман басты, imi-бауыры, езеп ертелгендей болып, иыгы T ycin , enceci салбырап Kerri. Онаша жерде К,арткожа тогцрге налып, зарлана- 1ын болды. «К,удай-ау не жаздым? Мунша сорлы калгандай neimi алдым? Буйпп кор еткенше жаратпасан етп! К,ырсыктан K03i,\\mi ашатын кунщ бар ма? Ж ок па?..» дел зарлаушы efli. Сонда да окудан кудерш узбед1, ейткен1 Tycinae окып журетш еда. 195

АЖАЛ Жаз en i. Жауындатып, кара желдетш, шеггп куратып, жапы- ракты саргайтып, елд1 a6irep кылып, аласапырандатып куз erri. YcTi-басы кырауытып, кылышын суй ретт, шыкыр-шыкыр eTin кыс келдк Биылгы кыс катан болды. Бокырау болды, бок катгы. К,ара- шаньщ кары кантарга косты. Удайымен алай-тулей актутек бо- ран сокты. Боран ашылса, шартылдаган сэры шунак аяз кысты. Жер cipey кар. Жылымык болса жанбыр жауды. Жер кок сен, малдын аягын кызыл жосын кылып, киып тастады. Кун кулак- танып, шаныткан ак пердеге жасырынып, жана тускен келвдей ак дидарын керсетпедЕ К,ас караяр-караймаста, кунбатыстан ша- тынаган, шакшиган, жалгыз кезд1 жан алгыштан жаман жарык жулдыз шыгады, куннен кунге шарыктап, кокке ерлсйдЕ жел касарып, Те.\\йрказыктан таймай ызгырады да турады. Енщ жут болмаган Heci калды? Биыл жут болады деп, кун бурын есепшшер де айткан: шептщ шыгысы жаман, серейген-ссрейген еркек шеп, буйдай бас, коде, боз каптап кета. Тышканнын шеп жинауы бузык, шшщ TOHiperiH тап-такыр кып тастапты. Кумырсканын илеу1 ортасы шукырай- ып KeTinTi. Сиыр далага тунеп, жусамайды, кеш болса, ауылга жупредЕ Жылкы анырайып тырандап жатпайды. Малдын ынды- ны курып барады, «атау KepeciH» жеуге асыккан немеше. Адал кус ерте кайтгы. ЕсепшЕлер, малмен K03i шыккан бакташылар, кариялар тагы-тагы талай ырымдарды айтып журдк Tyci кате кетпейтш сэуегейлердщ кыска арнап корген тустер1н де журт ecTin журд1. Биылгы жылдын «К,оян» екенш де 61лд1. Сонда да, ерте бастан кам icren, малга, жанга жетерлш азык та даярлайын деген казак болтан жок. Ала жаздай кымыз 1шкенге мэз больш, партн- ядан колы тиген жок. Жадагай, алкам-салкам куйш «кудай сак- тар» деп журш, корл1 кыска мандайы так еткен1н 6ipaK 6inai. Иэ, сонымен кыс катты болды. Жерден кайран болмады. К,ара мал колга карады. Аз гана п1шенд1 аз кунде-ак 6iTipin алды. Bip уыс шоп 6ip д1лдага да жок. Жуттын аяк шен1нде шенд1 басты уйлер азыгын да тауысты. Жут жст1 агайынды болмай турсын ба? Отын кабат таусылды. Дуние тарылды. Ел тарыкты, састы, кысылды — кай ауылды алсан да калт-култ. К,арткожа агасымен eKeyi Карашокынын 6ip сайынан купце сиырларына курек аршиды. Bip туырлыкты Kecin, сиырларына жабу ютеген. К ун толас болса, сиырларын жабулап куректср1н иыгына салып толарсактап, айдап женелед1. Бета, мурынды аязга жулдырган, кунде курек аршумен аштан арыгы жетш, титыктары курыган. Уйде кенеу болар тамак жок, арыктан олген бузау-тор- пактын су татыган жасыгы журект1 Kecin, томен тартады. Жалан 196

жасыкпен журсе, олдекашан аштан елер едк Qirreyip эбуш р бо- лып, эжесл байтус TicTi бакаланып, кысып-кымтырып журш кой- дын 6ip жамбасын сактаган екен. Кунде сиырта барарда сол май­ дан epixin: «Журектерщ узш п кетер»,- деп екеуше eKi касык май урггатып журщЕ Кун узын соны нэр кылады. Э кеа уйдел кете- ремдерге коранын жамылышын, кер-жерд1 кагыстырып эперш, 6ip мезгш бел байлау кылсын деп, сиырларта кар астынан кара кумак аршиды. Bip кун1 кешке кеже iiuin бола берген кезде, эж еа отырып: «Бул кеженщ e3i де табылмай, кез!м1зд1 агартпаса негысын», дедЕ Жуман шошып кеткендей: «Е, уньщ азайып калды ма?»— дед!. Эжес1 3-4 1стемдк ун калгандыгын б1лд1рд1. Эжес1 айтуга бата алмай, жасырып жур едь «Экецн1н елген1н жасырасын, кемгенде кайтесщ» дегендей, жокшылык айткызбай коймады. Уй imiHe бул 6ip ауыр кайгы болды. Bapi де кулакка урган танадай, тым-тырыс сап бола калды. Жуман катгы KypciHin, тесепне ба- рып кисая Keiri. Балалары да бет-бепмен бук тусш жаггы. Жуман- нын ойын кара туман басты. Малдан бурын Kici аштан елш кала ма, кайтед1? Сиырдьщ 6ipiH сойганмен жш1п татымайды. К,арызга табылатын елде астык жок, енд1 кайтпек керек? Мше, онын ойын каптаган осылар ед1. Жуман тун1 бойы дон бекш т, квз1не уйкы келмед!. Ертеншде Жуман ауылдын ор кайсысынан: «Сататын астык 61лген жерлерщ бар ма?» деп сурастырды. Отыз шакырымдай жерде Байбек дегенде кызыл бузауга сататын астык бар деп естш, Жуман 6ip капты белше байлап соган женелд1. Карга 6ip батып, 6ip шыгып, шолак борбай тырбындап, омы- рауы ашык, коз1нен, мурнынан сорасы агып, сакал муртына сунп турып, калтактап келе жаткан казак керсещз, ол - Жуман. Он- дай Жумандар ел imiHfle толып жатыр. Сол журюпен арата 6ip конын, Жуман байдкше жетт1. Азырак бойы жылынып, амандасып отырган сон-ак Жуман келген жумысын айтты. Байбек осындайда кысылтан кедейлерге eciMre акша, астык сатыл, солардын кызыл бузауынан байыган 6ip жалмауыз. «Ас­ тык таусылып калды» деп, тан атканша манына дарытпай койтан. Ертеншде Жуман журерде, ракымы тускен Kici болып, 03iMi3 imyre алып калган азырак астык бар едк Сонша жерден эдеш жалу келген сон, сол астыктан азырак жырмалап 6epeftiH. BipaK бузау- ымды докейлечтп 6epeciH деп, eKi кызыл бузауга 6ip пут астык берд|. Жуман тек бергендей керш, куанып Kerri. Алгысты yiiin- тепп, кабын аркалап мыкшындап уйпне кайтгы. Жуман ек1-уш шакырымдай журген сон, eKneci аузына тыгы- лып, дымы курып, журе алмады, отырды. EcKuiiKTi жетел1 бола- тын, сонысы тэты кушейш курк1лдете берд1. Онын устше келер- 197

де тер катып, бойын суык, устап, туда бойы cipecin танауы таре бптп, басы зенш кеде жатыр едк Ынкылдап, куралдеп тер пушпа- гынан агып, элденеше дем алып актам елетшде Арбабай аулына open жетп. Ол ауылдын да сикы кеткен. 96irep. Олар да азыксы- раган. nimeHi бггкен. Олардын да кореп катыксыз кара кеже. Отындары тагы жок. Жуман азынаган, быксыган, сасык, 6ip унпрде тунеп шыкты. TyHi бойы тула бойы кушп-жанып, 6ip жагынан жетел кысып, керер танды кез1мен аткызды. Шыкпаган шыбын- ды суй ретт, тан аткан сон тагы калтандап, унын аркалап аянаа- ды. Жолга терт конып, 6eciHiui конак легенде, эл1 эбден бггкенде, кардын арасынан ел1мареп шыккан ауылынын кегйцйр тутшш кердк Жуманнын кур сулдер1 калып еда. Жиырма-отыз кадамнан артык журе алмай, 6ip дем алатын едг Уйше калай жетп, солай мурттай ушты. Е к ьу ш кундей киналып, алас урып жатты. Тертшчл куш кез1 imiHe Kipin, жагы солып, танаулары кусыры- лып, ерш кезерда. TypiHe караган К,арткожанын imi муздай бо- лып Kerri. KipniriH эрен кагып, аз уакыт жаткан сон, актык кушш жинап, катын-балаларын шакырып алып, кол устасып, коштас- ты. «Сендердщ алдында... алганына... арманым жок... кемшрге... кездер1н... кырын салындар.. кош... Kemiaaep...» деуге т1лi арен келдг Батар кунмен 6ipre сонгы дем1 6irri, кез1 жумылды. П1ДИЯ Арада 6ip жыл erri ме? Калай...кортиган кутеш ен жпишке жш1п сирандап, орак тумсык Кызыл саулык без!лдеп манырап, ентелей басып, корага тартгы. Онын ар жагына жабуы 6ip жагына жапырайылган жапырык кара iHreH басы-аягы жок, узак «гей- гей1н» коныраулатып, жайылып жур. Жел1кпел1, жел курсак Кызыл айгыр эз1л-мэз1л етуге торы биеге к е л т , мойнын куд1рей-пп, кокырактап, и1скелеп, окыранады. «Койшы ез1н! Сендей epirin жургем жок, менен баска да катындар бар гой, кол-аягымды бау- ырыма ала алмай журсем жок жерде кысканы Heci...» деген неме- ше, торы бие кулагын жымитып, артын кикан етк1зе Tycefli. Жал кидын касында, таска шокиып: «Мен кайдамын, тауып ала кой­ шы?» деген жас балаша «кида MeHiH уям жок» деп, ку жirrr боп, куйрыгы жылт-жылт, дауысы шырт-шырт etin, аккет торгай отыр. Ауыл маны отга журген ерггеул1 аттар. О жер, бу жерде уйме- жуйме топтаныекан, букшендеп дерет алыскан Kici. Ше-nci кыс- таудын арт жагында уш канат куйеу курке Tirmn калыпты. Онын алдында колдарында куманы, орамалы жалан кагып, eKi-уш катын жур. Доуде болса, Эл1мбайдын KeMnipi тырапай аскан болар. Aii- тамын гой. онеки, KeMnipjii арулап, суйекии катындар шыгып бара жатыр. Мшеки, бакайына cypiHreH шынжау ала жабагыны 198

ала жшпен жетелеп, токты, торпак, арык саулыктарын суи р ест, м1не, б1реулер де кшз уйге таман келе жатыр. Ккплердщ шннен шыгып, ала сакал молдалар да осылай карай аяндады. К,ора жак- тан да 4-5 желбегей умтылды. Олар дын артынан солбырайып, кон шалбары кетше каткан бала молда да журщ. Аягын баспай, неден куты KeTin барады? К е м т р д щ елгеш осыган батты ма? Кежегеа кейш тартып журпЫ келмейш гой. Ол не ойлап келед1? Таба алмасаныз, ол осы ауылдын молдасы. Онын не ойлап келе жатканы мынау. Ол Ka3ip «пщиеге» отырады, онын «пщиеш» eciTKeHi болмаса, Kepin отырганы осы. Ол каз1р сексенге келген кем трдщ куносш мойнына котермек. Тым болмаса, орта жастагы Kici емес, сексенге келген кем трдщ кунэсь KeMnip болганда да кай жеш тузу, cyttKiMfli KeMnip? Ауылды безер кылган 6ip какпас. Япыр-ау! Шынымен осы мыстаннын куносш аркалатаны ма? Ол и т а к KyH oci шашынан да коп шыгар — 03i бала, оны калай кетеред1? Жаман жабагыга бола тозакка шынымен кеткеш ме? Казакта битгей ракым жок-ау! Коре тура отка итергеш калай?! Киямет кайым болтанда «Жаман тайта бола осынша кунэш неге алдын?» деп кудайекен кысатын болса, не деп жауап беред!? «Пщиясы» курысын! — отырмай койса, кайтер ед1? Онда 6ipaK уй im i урсады-ау. Эттен кедейл1к-ай! Малы болса, кунэсш котермек тугчл1 кара кемгйрд1н манынан журер ме ед1? Осыларды ойлап, онын жуш жыгылып келе жатыр едг Коп ойлаганмен, 6ip к е н т койган сон, бола ма? Амал жок. Не де болса уйге Kipy керек. Бала молда уйге Kipin келдг К,ак орталыкта - басын торге, аягын eciKKe каратып, узынынан сулатып, сарт шапанды айкара жауып, такыр жерге салам тесеп, кемшрд1 салып койыпты. Ke.MnipfliH как басында м1нбелеп, шарт жупнш ала сакал молда отыр. Сол жакта катарласып кемп1рд1н баласы, тагы да 6ip-eKi кожа, тагы 6ip Алтын дейтш молда отыр. Кемп1рд1н серейген суйектер! б1леулен1п, сорайган тур1нен шошып, бала молда KipyiH Kipce де, босагада калшиып турып калды. Егер ала сакал «6epi таман кел» деп, он жагынан орын с1лтемесе, эл п бала б1рталай туратын ед1. Ала сакалдын нускаган орнына, кемп1рден аулагы- рак, кокиып отырды, K03i бажырайып KeMnipre карап, шыгып барады. Отыргандардын бет1не карап ед1, болендей корыккан адам Kopin6efli. Кайта, алдына табак тарткан немеше, ала сакал, Ал- гындар сугынып, KeMnipre м1нбелеп барады. Олардьщ белне кара­ тан сон, журен орныгайын дед1, сейткенмен кемп1рдщ Tyci суык, K03iHiH астымен epiKci3 карап кояды. Б1тегенеден сон, ала сакал тосбиыгын сыртылдатып, он колы- на ала жабашнын ала ж^Гми устап, ерш гана козгалып, комеГп оулюлдеп, «Толиел» оки бастады. Оны 6irripin, ала сакал озге 6ip сары нга туетп жыбырлатып KeMiiipfliu аты н, oKcciH атап м1нг1рлетщк1реп: «Салат, саумат, сабыр уажибатларынын кiпараты

ушш ушбу малый кабыл кылып алдыныз ба ?*- деп, колындагы ала жш л бала молдага усынды. Ж ш л аларын да, алмасын да бшмей бала молда анырайып ала сакалга парады. Сол кезде кар- сьша отырган Кдракожанын OMip еткен Kiciuie: «Алдым деп айт!» деген даусы канк ете туст1. «Алдым-алдым» деп, бала молда са- сып-пысып ала жшл устай алды. Ала жшпен «алдым» 6ip емес, олденеше ютелдк Бала молданьщ есебшше мын кайтара жупрллген шыгар. Аныгывда кем трдщ жасы канша болса, ала ж т колдан колга сонша жупрген едь Бала молда тотыша такылдап, «алдым- алдымды» кагып, «кашан 6iTep екен?» дегеннен басканы умытып «Дэу1р» 6irri. Киллер тыска шыкты. Арасанга тускендей, пы- сынап, кошкыл мандайынан, конкак мурнынан шып-шып тер шыгып, бала молда да тез1рек далага умтылды. Сонда гана ауыр KypciHin, демш 6ip алды. Осы бала молданы окушылар 63i таны- мас па екен? Танымасаныздар, бул ездерщ1зге мэл1м К,арткожа едн Уй iuii кедейленген сон, Кдрткожа апасынын аулында бала окытып тур едг ЕК1НШ1 Б0Л1М 03 КДМЫ Шшде. Шагала келдщ басы иш лрескен ауыл, быкырлаган мал, жердщ жузш, коктщ TypiH сары, кызыл алтынга бояп, жаз- дын курлы кызыл кун1 беленнен асып, uieTi кылтиып барады. Шандатып, карауытып, топырлатып жылкы шауып суга TycTi. Жамыраган кой, азынаган сиыр, ек1рген бука, айгайлаган бала, аукаулаган катындардын даусы косылып, келдщ басы ын-жын, у-ш у, ауыл-ауылдын TyTiHi урандасып, уласып, кол арнасын кек туман басып тур. О жерде, бу жерде кара курык, 6ipeyfli 6ipey б ш п болар емес. Жадыраган жаз елд1 де жадыратты. Ел маужыраган. Елде ес жок. Ел мае. Маужыраган елдщ imiHe Kipin не кыламыз? ¥йкы- мыз келер, басымыз ауырар. Ардакты окушылармен 6ipre серуен- деп, дон басына шыгып, бой котерелж. Дон басына шыксак, Шакшан адырынын 6ip тебесшде eui жш тп KopeMi3. Eueyi де жас ж т т . Онын 6ipi — бакырын Кдртк- ожа. Ешн 6ipinin Kni.Mi орысшалау: басында шлэпэ, усладе пол- те, аягыада кисык табан. Теп каладан орысша окып журген шэшрт 200

болу керек. Ш эю рт дегенпнз болмаса, жасы efloyipre келген си- якты, карайып мурты да б г п т л калыпты, сакалдын нысаны да жок, емес. Кдрткожаиын колында штабы бар, касындагы жолда- сынын алдына Tycin, сабак алып отырган тэриш. Ш эю рт жерден тас алыпГТир суйекп кездеп атып отыр. Кдрткожага керсетш бол- ды да: «Осымен орыс карттерш танып б т р д щ . Енд! кыска-кыска энпмелерд1 окытып, nepiyarran уйретемш»,— деда. — К,алага жургенше осы ютапты бт р се м , жаксы болар едк —Мына ютапты ме? Мына окысынмен 6ip-eKi жумада-ак. ауызга саларсын- Тек кольща тимей кор болып жургенсщ гой. — Айтып не кыласыц? Уш келге тусетш де кун болар ма екен деп, жатсам да, турсам да ойлаймы н...Эй, д ун и е-ай !- деп KypciHfli. — Мен де сенкплеп зарыккам. Сейтш журш, тшмэштэн хат танып, nepiyaT окып, к е з т ашылган. Уй imiM окытпайым десе де, кашып кетш окыгам. Барган жылы eKi отделениеш «сразу» 6rripaiM, сен де сейтесщ. К,арткожа: «К,удай-ай енш» дей берда. Ш эюрт жантайып жатгы. Жогары карады. Кунбатыска кара- ды. Ауылга кез салды. Кейлектершщ етеп агарандап, тузге шы- гып бара жаткан 6ip топ эйелдерд1 кердк аздан сон керш п-созыл- ды да, К,арткожага: «Эл1 сен не деп айпы дедщ?»— деп сурады. — Bi3fli негысын ез ауылында да кыз бар гой,— деп кулген болды. — Онысы жай сез гой. Салганнан «жарайды» деп айта коя ма? Алады гой, сез жок,- дед1 Кдрткожа. Бул сурауды ш эюрт осымен беаш ш рет 6epin еда. — Сен калай ойлайсын? Кэл басындагы елде осыдан жаксы кыз бар ма? — Эй жок шыгар деймш... —Тунеугщен 6epi кайда ж урген?- легенде, сен не жауап бердщ? —Онда ма? «Ceni бурын коре алмай журшп, энеуп пплдеханада анык керш, содан 6epi с е т ойлап, уйкы кере алмай журсе керек», дед1м. — Бу жерш уйлеепрт ж1берген екенсщ!— деп, ш эю рт кулш, мэз болды. — Тагы немене? Оны да азырак мактадым дейсщ бе? — Оган кыз табылмай журген жок, ceHi езше тен Kepin, кэдар б1лед1 деп айтып отырган шыгар дед1м. — Онда не дед1?- деп жымындады шэюрт. — Оган efloyip кетершп калды. Кэп сейлесуге peTi болмады. Бфдеме айткалы тур еда, ар жагынан жечгеа шыгып ка;щы. Сон- сон, баска б1рдемеге жубатып экетп. — Осыдан барган сон, тагы жолыгасьщ гой? — Андып керем гой вида. Ею жас жастыктын энпмеЫмен кас карайганша жагып, ауыл- Fa кайтгы. Мына ш эю рт кыс ушкелде окып, жаз каражат табуга елге 201