Ж.Аймауытов т2

- Алай боями енш. Хукумэт болташ, армия» болырга тиш. Купеслер карнын кампайтканнан башка энишщ... сугыша ма? - Солдатгар акыны кеп ала ма? Неге кырыла беред1? • - Шортыньщ акысын алсьш ма? Надан бит. Надан болмаса, казаклар, сартлар шушындай харап булмаган болар еда. - Солай де... Карткожа мундай создерд1 эркьмнен естщц. Майданда кандай керемет, кандай киянат керсе де, сурастыра кеде, не тылымньщ Kymi, не акшанын Kymi болып шыгады. Карткожа взшщ жаман ойын жупртш, дуниенщ кызыгын коруге exi-ак нэрсе керек екен деп жорыды: 6ipi - акша, 6ipi - гылым. КАРАЦРЫДАН ЖАРЫКДСД Карткожа ангал, анкау, салкам болушы едг Жуз басы болып бар тапкан акшасын жолдастары калтасынан урлап койып, 6ip ренжцц. «Онбаганнын саягы тузде журш тебюедЬ деп ор казуда, майданда журсе де, жйтггердщ ата намысы, бак кундеспп арыл- май, арасынан булйе шыкты. Bip жагы К,арткожаны TycipeMi3 деп, 6ip жагы туармейм1з деп киян-кеск1 бодцы. Жузден 6ip Kici елге кайтуга жеребе устаганда, Карткожа осынша дэмеленсе де шык- пады. Жакын арада суйпадк xirinepi жиналып Карткожага атасы Тунгышбайдын елгенш ес-пртп. Осынын 6opi Карткожаньщ ецсест кетертпей, жудетш журген усине аягына шарапнелдщ сыныгы тиш, назретке ааберицп. Лазретте колын, аягын кеспрген, кезшен айырылган, мурнын жулдыргандар да бар екен. Оларга Караганда, Карткожанын жара- сы ойымшык тар1зд1. Соларга карап, Карткожа шупршшис кыл- ды. Эйтсе де сэры уайым кыр сонынан калмады. 03i болса, жаралы. Ел кайда, кун кайда? К,ай жактан келгенш бшмейдй 0л се, иман айтатын да жан жок. Атасы болса, елда. Yfti кон торгай, панасыз. Bip кунажынын урлап койьппы. Уйше кер- жер алып кайтам ба деп журген акшасын урлатты. Кейди, наза- ланды. К,удайта да Tini тнда. «К ор тып HeciHe жараттын.? Тук бшмейм1з сокырмыз. Баскалардын кутуил эйелдерше шейш тап- таза, ойыны — ойын, кулккл — кулю. Б1здей кантып елетш емес. Кайда барса да адаспайды. Кутырмай кайтсш?» Iiui пысып жургенде 6ip башкуртпен таныс бодцы. Тыше ал- гашкыда тосансып журсе де, аздан сон ацгаратын болды. Башкурт турмысын сурады. Олар да казак сыкылды журт екен. Артык окулы да, енерл1 де емес, 6ipaK епн, бакша салады, бал Kocin кылады, солдатка барады, eri Tipi, ерлеу кершеда. Сол башкурт- тьщ ерлнш Карткожа кезймен керда. Карткожа exeyi тыста отыр еда. Назреттщ жанына келш, 6ip 252

казак, дамбалын lneuiin, тузге отырады. Кузетпй орыстыд кез1 шалып калды. Жупрш барып, казакты желкеден койып-койып зюбердь Казак дамбалыныд бауын устап жыгылып турып, eci шыгып калды. Bip колымен басын коргай берщ. Башкурт ж т т атып турып, жупрш барып, кузетипш жагадан алып, жактан тар- тып-тартып Ж1бердг Дэрнер келгенде недэу1р тебелес болатын едь - Надан екен деп уруга бола ма? Осындай зорлыгы калмай- д ы ,- дед1 келш ентшп. - Bi3fliH туыскандпа де жен емес кой. Баска жер курып кал- гандай. - Даланыд казагы кайдан бшсш? Казактын таяк жегенш KepreHi жалгыз бул емес-Ti. Бурын буйтш ара тусетш KiciHi кермеуцп ед1. Башкурггыд ежегппне суйсшш калды. К,арткожа башкуртпен эдпмелесш журш, окытатын 6ip орыс тауып алды. Андрей дейвн орыс. К,азакшага судай. Ci6ipre айдалып журш жер ауган казактыд урысымен 6ipre кашып, казак 1ш1не кел1п, cinicin 5 жыл турган екен. К,азактан керген жаксылыгын умыт- пайды екен. Сол орыс колы тигенде Карткожаны аздап окытып турды. Окытканьшан бурьш, К,арткожаныд K03i ашылгандай коп сез айтты. К,азакты мактады. «Казак кайырымды, кед, меймандос, зерек, акылды журт. Ауыз эдебиетд музыкасы бай. Окыса, казак тез тузелш кетед1. Оку керек. Патша жаман. Казакты ел кылмайды. Bi3fliH мужык та надан. Баска журтгы жек керед1. Патша турганда, казактыд да, мужыктыд да, жумысшыныд да турмысы од б а й д ы ...»- дейд1. Осындай создерш Андрей кеп айтады. Карткожа нанар-нанбасын б1лмед1. Нанбайын десе де ce3i шын: epiKci3 нанады. Карадты ойына аз-аздап соуле тускендей болады. Жумысшылар арасында кызмет icTen, оны-муны Kepin, башкурт, татар, орыс, казак окыган- дарымен сойлескеннен 6epi, нелер тамашаны, елд1, жерд1 калалар- ды кергеннен 6epi, дуниен1н шет1 Баянауылдан неше кунд1к екен деп ойлайтын Карткожаныд акыл ауданы азырак кещгендей, жал- тыз ез басынан repi кенгщ де камы деген создерге кулак койган- дай болды. Кейде ойланып отырып, Неколайга Tonip жарылкасын айта- тын болды. Неколай казак жтттерш кара жумыска алмаса, Кар­ ткожа жол корср ме efli, кез1 ашылар ма efli! Бу да 6ip есептсн Tepic болган жок деп ойлады. Карткожага жаксылык кылам деген ой уш уйыктаса Неколайдыд тусше к1рмегенш кайдан б1лсш... Сондай куйде жургенде, 6ip куш Андрей Карткожага куанышты хабар ecTipiri. - Жаксылык болады. 253

- - Йемене? - Революция. - О не сез? - Патшаны туаредь Бостандык тещцк болады. - Патшаны юм туыреда? Андрей саяси партияларды, саясатты, жумысшыларды айтгы. К,арткожа партия-сартиясына тусшген жок, тек «патшаны Tycipeai, бостандык болады» дегенщ укты. Патша тускенде, кш билемек? Ол арасын да бицен жок. Bftreyip жаксылык хабар екенш бш п, К,арткожа да суйпад. - Б1здц кайтед1? К,айтара ма?— деда. - К.айтарады, патша тускен сон, сотые бола ма? - Болмайды. К,арткожа онан жаман куанды. EKi кун еткен жок: «Реболггсе! Патшаны TycipinTi!» деген ла- кап дунк ете туст1. Андрейдан айтканы келдь Кдрткожа жолдас- тарымен 6ipre кызыл жалау KOTepin, дурмекке Kipfli де Kerri. ЖОЛДА Кектемн1н бауырмал, жаркын куш жерге нурын yuiKipin, ыз- гарын аластап, жузше шырай бергенде, жнптердщ де бойы жады- рады. Токымдыты кеппей журген куанкы жануардай жерге ты- рандап аунап, ешкшш, арткы аятын тебшш. Арканы сагынган кезде, суйшд1к ж1пттер1не де кезек тщц. К,айткан каздай кикулап, лек-лепмен пойызга м1не бастады. Бетш елге карай бурды. Айда! Несш сурайсын? — Ке-ре-ку! Пойызта MiHttiK - ауылга келд1к! Ш1рк1нн1н ж ур ю дулдул емес пе? Ойын-кулк1, кызык, думай, елец, айкай, эн, баскан сайын тау, орман, езен, к о т р , боракод. К,ала, кала, кала... К,ала- дан аяк алып журе алсаншы. Орыс калай осе берген?!. К,айда сыйып жаткан!.. К,азакты калай басып кетпей журген. К,азакты коп дейдг К,айда, карасын коре ме? Тунеугшдей емес. Мылтык алып койша камамайды, «Арда», «киргиз» деп, желкеге туймещц, кеудеден итермейд1, устаудан бо- сантан туткындай, тускен жерде ананы 6ip, мынаны 6ip тамаша- лап, коше кыдырып, ер квдеп кетед1. Ашык ауыздар калып та кояды. К,алтанмен не керек! Жол белгш , пойыз даяр, билет тегш, тауып келед1. Сурастырып, журеттн жолды да, сотатын калаларды да 6iflin алтан. Парабоз да К.арткожага танымал кара опз сыкыл- данып Kerri. Пойыздьщ TopTi6iH де б ш п алды. Пойыз токтаганда, iiuimieri дэретханага отырута болмайтыны, конырау уш кагылса журеын1, eciK аузында тургызбайтыны, коп1рден еткенде терезе- 254

ден каратпайтыны, журш кеде жатканда cexipin тускен kici елш калатыны 6opi белгш болды. Ешн орыстан да корыкпайды: тш н щ 6eTenairi болмаса, журеп де, ойы да ез1м1зд!кшдей. Андрей кай казактан кем? Артык емес пе? К,арткожага сондай акыл айткан казак болды ма? СуШщцк xdrirrepi он шакты кунде Омбыга келш калды. До- маландаган кара торы жштгер саптамасынын коныштары салпыл- дап, тымактары шолтиып, айгай-уйгай итермелесш, бокшаларын, тесек орнын суйрелеп пойыздан тусш жатыр. Жштгер тускен кезде багзалдын алдына жинап журген б!реулерд1 Kepfli. KHiMi орысша 6ip жас ж ш т жумысшыларды жинап алып, ортасында турып шешешпк курды. Н еколайдын казакка icTereH зорлыгын: ж ерш м ужыкка опергенш, т ш н , дшш бузуга шаралар тутынганын, казакты кара жумыска алганын, жоталтып, жутып коймак болганын, eHfli ол жауыздын карашыгы батып, бостандык туып, казак журт болуга бет койганын, казак жнтгтер1 кайтып келе жатканын керш, куан- ган сон, куттыктамак болып турганын... тагы да алкынган, квтрген, nenipren кеп свз сойлейд1. Ж тттер алгыс айтып, куанысып: — 0зщ кай елдвдсщ?— деп сурады. - Суйшджпш. — Бауырымыз екенс1з гой... туыскан болдьщ гой... - Мен де сендердщ суй1нд1к екендер!нд1 танып, сейлемеске ДЭТ1М шьщамады. — Ел аман ба екен? — Ел аман. Шыгын жок. К,ыс жаксы болып, куйл1 шыкты. - Б1здщ ауыл аман ба е кен ?- деп сурагандар да болды. Квнш жыкпайтын жш т екен. - Ci3fliH де ауыл аман, аздщ ауыл да аман...- деп бэрш KSHi кылды. Сез 6inceH сон, ж1пттер nipicreHre карай баратын шойын жол- мен каланьщ imme тартты. nipicTeH басында улап-шулап, eKi кун жатып, боракодка MiHfli. Боракодта казактан да матрос, кэшегерлер бар. Олардын imiHeH де суШндпс табылып, жампандасып, шуласып жатыр. Кешке жакын боракод уст1нде гармон дауысы шыккан сон, Карткожа жогарыга Kerri. Орыстын жас ж1пттер1 гармон таргып, эн салып жатыр екен. Орысы, казагы камаласып, тындап тур екен, Бурынгыдай емес, сырнай-кернейд1н, орыстын дауысы да жылы Kopiimi. Ерпстщ eKi бе-ri - жасыл орман, жасыл тогай. Сол жиекте казак ауылы, казак малы KepiHefli. Жар басында боракод- ты тамашалаган катын-калаш, бала-шагалар да турады. Баскан сайын елдщ леб1 есед1. Нан, жумыртка, сут, балык сата келген жиек калалардын мэтушкелер( де казакка 6ip жакындыгы бардай, 255

жылы кершеда. Карткожанын журеп летредь Туган ауылыныч, уйшщ, эжесшщ KeHipcireH, конырсыган туган Hici мурнына кел- гендей болады. ТУЕАН ЖЕР Туган жердщ код1рщ тугалы тузге шыклаган едцеп адам кай- дан б1псш? Туган жердщ кедарш алые жерге узаткан, узатканына елде талай жыл еткен кыз бишесе, юм бшеш? Туган жердщ кымбатын гылым i3aen, шет жайлап, кпап карап сарылып, кезшщ майын тауыскан, кешенщ шанын кеп жуткан ш еюрт бшмесе, KiM бшеш? Туган жердщ артыгын, жазатайым ic eiin, куштшерге куш eTin, epiKci3 елден айырылган, шетген дом1 буйырган, жатган сый- лау кормеген ер бшмесе, KiM бшеш? Туган жердщ асылын карангы уйге камалып, кара нан мен кара шай журепн к е с т жатканда, казы, карта, сэры кымыз кезшен 6ip-6ip ушып есш елш сагынган, 6ip керуге зар болган туткын бшмесе, KiM бшеш? Туган жердщ кед1рш элеуметтне ierne басын байлап жеплген, кенседе кагаз кем1рген, кушп-шеш, кебеп боп, енбегшщ жемклн керсем-ау деп телм1рген, тар кеше мен тар уйде боны 6ip ceprin кермеген азамат бшмей, KiM бшеш? Ыстык кой, цнркш, туган жер! Туган жерге жеткенше, кайтт детщ шыдайды? KiM сагынбас ез кагын? KiM суймесш ез жерш? Суймесе суймес зердешз, mepci3 журек, Tkeyi белек жетешз... Тугалы узап шыкпаган, бауырмал еженщ бауырында еркелеп ескен, улб1реген балапан журек™ Карткожа кайтт суймесш? Кар- ткожа туган жерш жанындай суйедй Туган жер еске тускенде, imi-бауыры елж1реп, ертенгендей куйедк Елше жетуге ушарга канаты болмайды. Карткожамен 6ipre 6i3 де асыгамыз. Аялдагымыз келмейдг Елш суйген окушылар, журщдер, туган жерге жетейж! Картко- жаньщ алдынан шыгайык! LLIerin жаткан туйедей, ортасы кезетгенш, денесш кошкыл кара тук басып, кыраркасы тарактай ирек-ирек болып, шудасы желюлдеп турган, мынау ез1м1здщ Баян тауы! Жарыктык, кандай салауаггы! Кдндай айбатгы! Mine, Ащынын бойы! Эне, Беркел, Быламбай, Карасор. Ана кершген Мойылды. Ой, ипркшдердщ кез1 жаудырап, самаладай болып жарасып турганын-ай! Анау сэры адырдын иыгынан Tyciri, созылып келе жаткан калын кешт1 кара! Суйш дктщ кешй Элде бул кай ауыл? Kerni калын, малы шогыр не кылганмен Kemi бай ауыл гой! Анау Ащы- 256

нын бойын ерлеп, сыпылдатып бара жаткан кус салушылар-ау! К,аз, уйрект' хек жендетщ кырып жур екен! Эне тастады. TyRai дабылды. Жарк ета. Алды бигсм. Аггы койды гой. Не деген кыран! Балаларды кара! Кештщ артында калып, тай, кунанмен жарысып келе жатканын! Кек кунан озды! Жок, кулалы да жета, озады-ау енд1, озады-ау! Айдасайшы, uiipiK ит! К,ап! К,арсы алдынан сиыр- шылар килискенш кердщ бе? Жыгылады-ау ещц. Ж ок, токтады. Эне 6ip сиыршы кейш карай шапты. Арбасы кирап калды-ау! Сиыр ит суйкенбей журе ме? BopiH булдйрйт келе жаткан эне 6ip куйлеген Кызыл кунажын екен. Кеп жылкы ана ауылдын ша- бындысына тускенш кердщ бе? Байлардьщ осынысы жаман-ау! Жок, жер корушылар да шапты. Карткожа соны ойлап келе жатканда, тау арасына Kipin KeiTi. Кеш артга кала бердо... Элден уакытта ауылдарынын адыры да керщщ. К,арткожа бала кушнде анау койтастан жуа теруин едг Эне 6ip куыста, бузауды таба алмай шаршап отырып, уйыктап калушы едо. MiHe 6ip сайда жут жылы курек аршушы едг Анау беткейде кетерем ала сиыр тура алмай, соктыгып елш еда. Bopi де танымал, 6api де вткен кундердщ ащы-тущысын есше Tycipin, ойын элде кайда суйреп экегп. Ауылы да, yfti де, e*eci де есшен шыгып Kerri. Шыккан жок-ау, араласып, арасында калды. Тебе де, тау да, взек те, елке де, жазык та, кыр да - 6opi де эжес1 сияктанып кета. Ауылынын карасы кершгенде гана К,арткожа эжес^н тауып алды. - Эжем1Йн журеп кандай жарылар екен! Кез1нен жасы агып... ойбай-ау, агатайым жок екен-ау! Кез1не мелтшдеген жас келд1. Жасын тыл алмай, ауылдын 6api булдырап KepiHin, yftiHe жетг1. EciK алдында топай ойнап журген Кенжетай К,арткожаны кере сала: «Агатайым, агатайым!» деп тура жупрдг К,арткожаны айма- лап жатыр. Арбадан тусер-туспесте, кенк1лдеп эжес1 де бас салды. Тунгышбайдан айырылып, жалгыздык Kepin, сорлы болганын, кулынын сагынганын айтып, кеп керклз, маукы жуырда басыл- мады. К,атындар айырды. Уйге KipreH сон каралы женгес1 де зар- ланып, сункылдап жылады. «Агуз» тартылып, аят окыла бастаганда, К,арткожа солыгын басайын дед!. ЖАЙЛАНБАН СОЦ Шаруанын жайын сурастырып, аруактарга куран шыгып, кенЫ жаиланган сон, 6ip кун1 ежес1нен агатайынын неден елген1н сура- ды. Агатайы Эилрбек урлаган кунажынга катты аяз кун1 сурау салам деп, суык eTin кейп, уйге келе ушына жыгылыпты. Содан 257

хеши ене бойы куйт-жанып, сузекке шаддыгып, он 6ip кун ле­ генде К031 жумылыпты. - Содан кейш кунажынды сураган жоксындар ма? - Отагасы 6ip-CKi рет суранызшы деп айтып ед1м. Барган- бармаганын да бшмеймш. ЖсЫр катыннын тшн KiM ескеред1? Агасынын бата окырын етюзген сон, Карткожа кунажынды сурауга атка мщш. Эуел! 0mip6eKriH езше барып: - Biaaiii кунажынды кайтеЫз?- дедь - Кунажынын не?! - Кунажын ci3re таман келнт гой. - Сен тугш, окен де маган мундай сез айтып керген жок. Мен1 уры кылатын сен кайдан шыктын? Б1рдеме уйренш келдщ бе?— деп, кайда... аягына отыргызбады. Карткожа сампылдап, ауылнай imiwieri «адам» - Жэшбек кажыга арызын айтты. Kicire жаман сез айтпайтын Kici екен, жаксы сезш айтты. «Ел imi — партия, Б1реуден 6ipey мал енщретт заман емес. ©ипрбек б1здщ ынгайымыздагы Kici ед1, шьщай тур...» дед. Карсы жагындагы Аймамбай аксакалга барып мунын такты. О да «6i3fliH ынгайымызда жок, колымыздан келмещц» дeдi. Бо- лыска баргысы келмедь 0ткен кундеп «кет былшылдама!» деп колын 6ip-aK cepMereHi есщде бар. Сол болыс ел1 де болыс екен. - Неколай тускенде, журт кенелед1 дегеш кайда? Нашардын колы тенджке жетпейдь Малынды сурасан, партияга сымдырады. Досы коргай турегелед1, касынын колынан келмейдь EKi ортада кедей елетш болды гой! К,ой, булай болмас. Едщ кан каксаткан Неколайга да зауал болып едг Куштшерге де 6ip зауал болар. BipaK катан болады? Неколайды жумысшылар, солдаттар, кедейшш кюшер Tycipiirri деп едь К,азактьщ болыстарын, байла- рын, жауыздарын KiM Tycipep? Казактын кедешнде уйым бар ма? Солдаты, жумысшысы бар ма? Казактын енкей кедешнен солдат жасаса, кайтер efli? Осы окопка барган Ж1пттердщ басы косылмас па екен?.. 0р атанын тукымы, басы 6ipirefli дейсщ бе? 0йтсе де кен1лдес жнотерге 6ip сейлест керетш екен?.. Тузде жургенде 6ip-6ipLvii3fli тастамаушы едж гой... елге келген сон жолдас акымыз- ды умытып кете кояр ма екен... деген ойга ттрелд1 де, Карткожа Сенкебай ауылына бурылды. - Жанбырбай уйде ме? - Уйде. Тусе калды. К,айдан келе жатканын, тук оншре алмаганын айтты. - Жанбырбай, маган кшкене жолцкшы... Онашага казекен кандай кумар, делегейлене жонелдг Тебешн терюкей бетше оты- рып, eKeyi онпме курды. Карткожа аргыдан козгап сейледь Спеспс тапсырганнан, жа- 258

сак, курганная, отряд шыгарып, ппттерд1 аткызганнан, малый алганнан кулатып, болыстардын, ел адамдарынын зорлыгын, киянатын кылга ттздь Майдандагы керген-бшгенш, Андрейден еслгенш Неколайды KiM туаргенш айта келш: - Окопка барган жнтггердщ басын коссак кайтед1?- деда. - К,алай косасын? - Астыртын сейлесш алмаймыз ба?.. - Ал, костык. Бтретш1м1з не? Былтыргыдай жасак болып, байлардан ат алып, кой жейинз деп ойлайсын ба? - Жок, ондай болмаймыз... Тек ауыз б1рлж кылсак деймш... - Куш болмаган сон, б1рлшннен не шыгады? Эрюмге жан керек. ЖелМрген бос созден байдын уйшен 6ip тостаган саумал шкенш артык керед1 той журт. Былтыр жасактын арты кандай болды? Умыттын ба? Аузы кушп калган кедейдщ OMipi басын коса алар ма екенсщ? Мунын, бала, болмайтын жумыс кой деймш. «Дияла» KiMHiHколында болса, сонын айтканы болады. Не бедел1 жок, не пулы жок кедейдщ байбаламын KiM тындаушы еда... Айтуын айтса да, Карткожа 03i уялынкырап калды. - Солай екет рас,- деп, атына мщда. Кедейден береке шыкпасын бшген сон, К,арткожа енда баска шара йздеда. Ойлаган сайын Андрейдщ сездер1 есше туседа. - Рас-ак, Андрей оку окы деп едьау! Окысан, акынды ешкш жей алмайды деп едТау! Окуга бурыннан кумар ед1м гой... Енда каланын, даланын жайын обден 61лin алдым. Мен сиякты окыган казак xciriTTepi кала-калада кершедн Енда окуга кетсем кайтер екен? Уйде мал тауып, шаруа icren отыргам жок. Кущи боска OTKi3in отырмыз гой. Кой мен окиын! Эжеммен акылдассам ба, акылдаспайым ба? Жалгызшкп Kici, окыганымды унатады дейсщ бе? Уйше жеткенше ойлаганы осы болды. БАЯН «Окимын» десе еже« де, женгеа де ж1бермейтш едь Бул жолы Карткожа Tic каккандык кылды. Калага барып каст eTin, пайда табам деп уй imiH алдап, Баянга келдь Баян - жердац шурайы. Тау, тас, орман, жемю, кол, булак, былкылдак, епн, шабын — 6opi Баянда. Баян тауынын кунгей койнауында, окар-шокар тастын шпнде, солында тау, онында Сабындыкол. Казак-орыс каласы турады. EKi жузге тарта уй! бар. Казак-орыстын станциясы шыгыс жагында. Kipe 6epic кара жол- дын аузында, дон басында кшкене агаш мешгг, каланын кел жак шетшде тапалтак ак инркеу кершедь ИПркеудщ касында казак- орыстын ушкони болады. Exi жуз уйдей казак-орыстан баска, Баянный жатагы да бар. 259

Жатак. уй 6ip кунды халык. вз1 де аз болган сон, умыт кала жаздапты. Баянный жерд суы, агашы, кеп казак-орысттю. Bip кезде казак- орыстьщ кала салтан жер1 Баян аулынын кыстауы болса да, бул кезде Баян казак-орыска ата мура тэр1зш... Казак-орыс казак болып кеткен, орыстын типн де умытып калган, кулык-сумдыкка казактын ар жагына етш алган. Казак- орыс шетшен паракор, жалкау, уры-карасы да, бузакысы да кеп. BipaK 6api де бай. Уй басы - казак малайы. Eriitui казак салады, niuieHfli казак шабады. Отынды казак тасып, жарады. Уйлерд1 дё казак салады. Казак-орыстын OMipi арак imin, мае болумен, тэлт|ректеп кешеде елен айтумен, тас туб1нде кылжиып жатумен отедк Ол аз. Манайдагы он болыс елдщ улыгынын ореднеп, тшмэип, npicTe6i, айбекеп, a6e3miri - казак-орыс. Он болыс елдщ Hri жаксылары казак-орыстын тамыры, танысы, айласы он болыс елд1 билейтщ exi жуз уйге толмайтын казак-орыс. Каланын ке- дей жатагы казак-орыстын етжппа, устасы, ythuici, балташысы, тас калаушысы, жалшысы, малайы, казактын ен пысыгы: не алып- сатар, не уры, эйтеу1р 6ip бузакы болады. Казак-орыс пен казак оншешнде «боленшеке», «тугеншеке» десш журсе де, жерше, су- ына, балыгына, аташына казактын тумсык сукканын керсе, «еке- меке» далада калады. Казактын шаныратына кобыз тартылады. Айтта, тойда куреске Tycin, казактан жытылып калса, «Бетке-Сет- келер» жатып тебелес салады. Бокыраудын басында Баянда улы жэрменке болады. Омбы, Кызылжар, Акмола, Атбасар, Жетюу, Семей саудагерлер1не дей1н жиналады. Казак-орыстын ур5щниг1, пэлесеш, атауыз, шанбасар дакод жинаушысы 6ip кенеледд Потер жалдап, буылдык сатып, барлык казак-орыс 6ip шала байып калады. Он болыс ел бас косып, шерезбшггайп сиез куратын, ат шабыс кылатын нашэлнйт, судиясы, flopirep туратын кара шанырагы — Баян. Баян манындагы 1ргел1 ел — суй1нд1к. Канжыгалы, козган, каксал сыкылды 6ip-exi болыс юрме елдер де бар. Суй1нджтен Телебай, Собалай, Жана батыр, Едне, Шон, Шорман, Боштай сыкылды алты алашка аты шыккан билер де тутан. Тогжан, Сакау, Кетеш, Жаяу Муса, Жамшырбай, Мустапа, Momhyp Жус1п, Султанмахмут сынды акындар, онш1лер, сер1лер де туган, кешеп патшага 61л1кт1дуан басы Шорманнын Мусасы да, пан казысы Серкебай да Суйпщпстен шыккан, Кусайын, Tomi сыкылды азуы алты карыс кекжал болыстар да сушнджте болган. Козганда Кабылга; айдаболда Шон мен Боштайга; каржаста Шорманга; кулжте Элдебек, Куанта; канжыгалыда 1ш1кбайга кут контан, 6ip кезде алдына 12 мын кой, 5 кос жыдкы б1ткен. Осы сыкылды елд1н ортасындатьг ук1мет1 де, кожасы да, уйткысы да Баянный туб!ндеп 6ip шеюм казак-орыс efli. Сол казак-орыстын каласына тылым 1здеп, 61зд1н Карткожа да келдь 260

Kyh жаз. EriH науканы еткен. Оку жок. Сандалып журт Кдрткожа 6ip танау Пашкага малайлыкка турды. Пашка - жузге тарта жылкысы бар, уй салдырып жаткан бай орыс. Кдрткожа кора тазалайды, ат суарады, су экелед1, отын жарады. Тактай да тшседг Ko3i уйкыга барганша дамыл кермейдь Алты айда алаты- ны - 6ip кой, 6ip тайынша. Ас уйде отырып итке куйган астай койган тамагын жейдг Баска дуниемен артык катынасы болмай- ды. Bip KyHi ат суарып келе жатса, кексе алдывда елдщ Kiciaepi жиналып жатыр екен. Кдрткожа бите кетейш деп, атын байлап, кастарына келдг Онкей «каска мен жайсан» жиналган екен, Журт алка котан отырган сон орысша кийм бар бака тамак жшт топка сез сейледг Семейдеп казак азамапары казак камитетш ашкандыгын, 03i сол комитегпн «шлеш» екенш, камитеттщ дэрежеш бурынгы жандаралдшнен кем еместпш, еши казак жумысын казак баска- ратындытын, бурынгы к1рестиански нашэлнштщ орнына аудан- дык камигет сайлагалы келген1н... сейледк «Камитетке сайлайтын KicmepiHi3fli корсет!» дегенде, отырган журт кекжалдарын атай бастады. Домелi адамдардьщ 6opi де жа- зылды. Болыс та, бай да, молда да, аксакал да, мырза да аталды. Тым кобей!п бара жаткан сон, сейлеуцп жазуды токтатты. Болыс басы 6ip кющен керсетуш сурады. - Олай болса, акылдасып керсетелк,- деп, «жаксылар» она- Сайлау кврет1н ж1пт Kemirin калган сазайын 6ip танаудан «ток- маш» жеп, ат корага барып коз!н укалады. САУАТ АШЫЛА БЕРД1 Bip танаудын епн me6i 6iTKeH сон, уйше барып, шоп жинас- тырып 6epin, Баянга кайта келсе, Баянда бокшасын колтыктаган казак балалары да жур екен. Оларды керген сон Кдрткожанын да зыгыры кайнады. Окыган ккйжн арманы жоктай Kepuiai. Кошеде 6ip-eKi Ш0к1ртген: «MeHi окуга алар ма екен?» деп сурап едг «Орын 6iTin калды, жасын да улкен екен» дед1. Эйтсе де сейлесейш деп, ошет1лге барды. Орын болмады. К,ыстайгы бар тапкан олжасы - 6ip казак ешет1л1мен таныс болып, анда-санда содан к1тап, олен, газет алып окып туратын болды. Жумыстан калт еткенде конышындагы газели суырып алып, кадала калады. К,азак ез алдына аптономия алу керек, оку ана тшнде болу керек, земстуо ашу, оскер жасау керек... дейш. Ел lminae не болып жатканын жазады. Эйтеу1р кеп соз жазады... 261

Кдрткожа бэрше де имандай уйиды. Аят пен кад1стенкем кермейдг BipaK, кейб1р сездерш укпайды. Укпаганын еше-плден барып сурап алады. Газет Кдрткожаньщ кезш ашты. Газет оган жабыкканда - жубаныш, ершкенде ермек, онашада жолдас TapiMi болды... К,ыс ортасы ауганда, ауылынан 6ip жнтг келдк Ас уйде отырып, б1рталай сез козгады: Агасынын жылы б1ткенш, ага елее женге мура екенш, жецгесшщ TepKiHi келт кеткенш, эжесшщ кэрпнпн, жалгызды- гын, шаруанын кемдйш, агасынан жет1мбалалар калганын, женгеЫ кетсе, уй уйлйстен калатынын... сейледь Кдрткожа сездщ турш кердн Ой TycTi. Жарылып жауап бере алмады, «жаз шыга бара- мыз, керерм1з...» деп кайырды. By 6ip туйткш болды. Эжесшен сонгы улкен Kepin, сыйлайтын, сыпайы сейлесетш женгесш, езшен жасы улкен апасындай женгесш, агасынын кой- нында жаткан женгесш Кдрткожа калай катын кылып алады? Уят кой. Агасынын аруагынан уят кой! Атасы Tipi болса, Кдртко- жа киянат етер ме ещ? Олгендд сыйламайтын занды KiMшыгарды. Адамшылыкка лайык па деп 6ip ойлады. «Жок, онын балалык, шешенд1, жетщдерд1 аямагандык. Эменгер болган жалгыз сен бе? Женгенш алмасан, кемшр калай жан сактайды? Аганнан калган туяктар кайда калады? Оларды KiM кутед1? Кднын, бауырын емес пе? ©3iH «окимын» дейсш. Сен окыганда, уйдеп шаруанды KiM уксатып отырады? Ол шаруакор емес пе?..» деп тагы 6ipey айтып тургандай болады. Осындай ойлармен кыс бойы Кдрткожанын басы катады. Уйше баргысы келмейдь Барса какпанга тусетшдей. Б1ржола кол-аягы кеЫлгендей кередГ Тун касарганмен, кун epKiHe кояр ма? К,ыз касарганмен, куйеу еркше кояр ма? ©Mip касарган­ мен, ел1м ерк1не кояр ма? Кенбейш лесе де, Кдрткожаны турмыс epiKci3 кеншрдг Болмайын лесе де эдет-гурып болдырды, алмай- ын десе де женгесш зорлап алдырды, ноктага басын юрпздг К,арткожа бала едь Жаны да, теш де ойелден таза едк Кермегенш кердг Эйелмен «обалга» батгы. Жол керген, жырын- ды адам жырындылыгын Kepceiri. Кдйным екен деген жок, кун аскан сон-ак Кдрткожаны баурай бастады. «Он жакта куйеу мундык, байлаулы бузау мундык» - женгесшщ койнында Карт- кожа мундык. Ершндеуге именедк женгесшщ койнына жатса, кеншне агасы елестейдь Женгесш «катыным» деп айтуга батылы бармайды, кепке дешн «женгей» деп журеда. Кдрткожа уйде отыргысы келмешн. Жокты сылтауратып, ел Ke3in кетедг Уйге келсе, «жецгеа» урсады. - К,айда тент1реп кеггщ? Журе туссен етп?.. Уйдщ саган не кереп бар?..- деп, бурк-сарк етедк 262

Катгы айта алмады, айтуга бата алмайды. Бет1 ашылган сака катын мен нэресте жанды, уялшак Карткожа калай урысар? Кузге салым Карткожа астык i3flen Баянга барды. Таныс ешетшне жолыкты. - Жаксы келдщ! - Йемене? - Семейде мугал1мдер курсы ашылгалы жатыр. Раскот —казы- надан. Хат танитын хопттер алына 6epeai дегт. Б1зге де Kici ж1бер деп. кагаз келш отыр. - Ой, алакай-ай! Калай, кашан бару керек екенш сурап алды. Керекудеп ко- митетке ешетшмен epin барып, мундагы комитеттен кагаз алды. Карткожада ес калган жок. Келген жумысын тез бтре сала ты- макты шекеге салып, арсаландап ауылга тартты. КУРС Бет1нен май шыккан, ак жаркын мес мугал1м, облыстык коми- тетке «ресми» турде катынас кагаз жазып, сузеген бука Topi3ai, мурты туксиген жука кабак мугал1м туйшп газет окып отырган- да, кутындаган кунакы зиялы ж т т жайтандап Kipin келд!. Партпелд1 устелге коя салып, ек1 мугал1мнщ колын устар- устамаста: — Жумыс калай?—деда. Мемлекет тетт ез кольщда отырган Kiciuie, мес мугал1м жы- миып: —Дурсектетш жатырмыз,—-деда. Кунакы жтт: —Бу не кагаз?—деп кабагын тушп, карай калдыда, мес MYFaлiмдi аркага кагып, сакылдап кулш ж1бердг — Heci бар? Heci бар?—деп мес мугал1м кызарандап сасып калды. вйткеш мес мугал1м орысша окыгандар кеп б1лед1 деп кол коятын - 6ip, дэрежеа езшен 6ip eai жогары KiciHiH сезше бага беретщ —ею. — «Ресми cipKOTi6iH» не? Ойбай-ау, мынауьщ маскарашылык кой!- деп кунакы ж тт шек-бауыры катып, кулш жатканда, мес мугал1м уялып, пысынаган кезде, сузеген букадай мугал1м: — Туржтер «cypKaTin» деп журпзедк Пан тшдерщ турйстен алуга болмайды,- деп муртын тукситп. Дау улгайды. Казак пен турне, Ебропа мен араб модениеп салыстырылды. EKi мугал1м 6ip жак, ешетш 6ip жак болып, казак- ты мэдениетке жетюзудан тете жолын таба алмай жатканда, успиде кой жуш такталы meKneni, аягында солдаттын бурантабан cxiri, басында сутке тускен тышканньщ тымагы бар конкак мурын кош- кыл ж тт ит куып келгендей жалтактап: 263

- Ассалаумаликум!- деп Kipin келди KaiuaraHFa шоп жуткызбай, бас салатын оцтайлы бедеулей вшепл: - Не керек, карагым?- деп we тура кедщ. - KepicKe окуга келт ед1м. - К,ай уездпйсщ? - Керекудтамш. - Комендировкан бар ма? - Орысшага жетпс емес ед1м, агай... - Дакумент кагазьщ бар ма? KiM ж1берд1? - Кдгазым бар,- деп, омырау калтасындагы ыскаяк кара шо- лак кшешкесш актарып, колы aipiKnen 6ip кагазды устата берд1. Алган тышканына туйипп караган бектерпше, ешет1л кагазга окшия карады. - К,арткожа Жуманов! Кдрткожа басын шулгыды, кагаздан шатак таба мадеп, кыпыл- дап барады. - Пауалодардыц орны толды гой. «Нормадан» артык алуга болар ма екен...—дед1 мес мугал1м. - Агатайлар... б1рдеме кылыныздар... Нашар, жеДм ед1м... Окуга ынтык ед1м...- деп К,арткожа жалына бастады. вшетш мес мугал1мге карап: - Зайсанньщ есебше К1рпзерм1з,—дед1. - Ой, тэщр жарылгасын! Бала-шагацныц...- деп Кдрткожа алгысты саулатып келе жатканда, ешетш мырс етт: - Жарайды, карагым! Батанын кажет1 жок. Ертен танертен келе foh, дедь ОшеНл кырагы ж1пт екен, К,арткожаны 6ip кергеннен-ак imiHflericiH бше койгандай болды. Ертешнде коп шэшрттщ катарьшда К,арткожа да партага отыр- ды. Бет ажары — бак, орыны - ужмак болды? Журеп негып жарылып кетпед1 десейгш! 70-ке тарта шошрт жиналыпты. Улкен болме. Парталардыц алдындагы устел басында мугал!мдер. Партпел колтыктаган еи- уш орысша кишген Kici келди Kemeri ешетш турегелш оку бас- талатындыгын, облыстык камитетген келген азаматтарга кутгык- тау сез бершетшдтн 6waipai. Мурнында кыспа кезэйнеп бар, желюлдеген суду шашы кар- сы кайырылган, туйгындай жутынган жас жшт турегещн. Агып турган соз екен: неше турл1 жалынды, жкерлк yMiTri создерд1 согып ед1 кеп, адамнын сай-суйепн сыркыратгы. Соз булбулдын кушндей денеш балкьпты, К,арткожа: «Адам емес, жебрешл ме?»- деп ойлады. К,арап отырып мае болды. Жуйеа босап, козше жас келдь Сез1н бтргенде, шапалак шартылдап Kerri. Кейшп шешендердщ сезш К,арткожа уккан жок, тек жаксы сез айтпак- шы екенш колдарынын сермесшен сездг 264

Со куш-ак оку басталды. Ертещнде шоюртгердщ потерше, тамагына акша улест1р1лдк Кереку шоюрттер1мен 6ipre казактын 6ip токал уйше Карткожа да мекендеп, катарлы шэюрт болды. Кушне бес сабак болады. Окыту казакша. Казак тш , есеп, жаграпия, жаратылыс, тэрбие гылымы, дене торбиеи, эн-куй — 6ipiHeH-6ipi кызык. Карткожа жолдастарымен epin, казак мекемелерш де, азамат- тарын да корда. Базарды да аралады. Базар толган казак- Мекеме алды казак. Сауда, кызмет, оку, кымыз, кайык. Кун ыстык. Журт Кызыл танау. 0Mip кызу. К,арткожаньщ журен де кызу. Казак азаматгары земстуо ашты деп естсен. Земстуонын не екенш Карткожа бгпмейтш. Байлар, саудагерлер земстуодан кез- деме, кант, шай алып базарга сатып жатыр легенда еспген. Зем- стуо манындагылар кийш, атты, арбалы, салтанатгы керщш. Эбен дейтш 6ip ожет uioKipr бар едк земстуодан кездеме сурайык деп, Карткожаны epTin апарды. EciK алдында кабаган тебеттей 6ip кузешн тур, арсылдап к!рпзбейш. Жаман тымактар кезек кутш отыр. Каланын, кырдыц мырзалары, саудагерлер! кезекдаз Kipin жатыр. Эбен шыдай алмады. Кузетш1мен жагаласып, омыраулап Kipfli. Карткожа 6ipre юрдг Устел басындагы казак екен. Байлар- мен жайтандап сейлесш, кагаздарына кол койып, разы кып жа­ тыр. Bip кага беркте Эбен де арызын усынды, кабагын туйш: — Кездеме жок,—дедь — Неге жок? — 1степендие 6epin отырмыз, потер, тамак тегш. Тагы не ке- рек? Астамшылыкты койындар! —Журттын борте бершгенде, кедей шоюртке неге бер1лмейщ? — KiMre бершген екен? — Кунде Kepin журм1з гой, каланын байларынын KonipTin журген пулы KiMaiKi? Кырдын согылгандары жеп жатканы к1мдш? — Оны тергейтш сендер емес. Ешкьмге пул бермейм1з. Елдщ еюлдерте бергешм1з рас... — Эк1лд1 тапкан екенс!ндер. Жармукан, Макым кажы, Кара- ман ок1л болса, елд1 жарылкайды гой. — Ой, ез1н мешмен айтыскалы турмысын? Эйда, шык уй- ден... окымай жатып.. — Шыкпаймын, сен1н мекемен емес, казактпег — Казакты мына турщмен сен ондырарсын... — Сен ондырып отырсын... — Эзщ калай дереккщ... мынаны шыгаршы!- деп eciK ал- дындагы тобетш шакырды. Бул земстуо емес, хамство,- дед1 шыгып бара жатып Эбен. Карткожа коркып турган. Артында турып Эбенд! етегшен тар- ткан, токтата алмаган. Земстуонын не екенш Карткожа сонда кордг Кузге таман Карткожа курс бгпрт, мугал1м болуга елге шык- 265

калы жаткан кезде, «балшабектер» келт, митинг жасап жатыр земстуога карсы кершеш, казак, азаматтары косылып жатыр деген хабарды ecTiai. «Балшабектщ» KiM екенш К,арткожа бшген жок. КДРАШОЛАК EpTicTiH сол кабагында К,арашолак ауылы бар. К,арашолак- тын алпыска тарта уШ бар. Кдрашолактын халкы казак болмаса, oxerrroyip каласымак болар едк Кдрашолакка каланын ауылы алысырак едь Не 6ip кеше жок, не уй сиякты уй жок. Боктыктан, кулден, кеннен, коз жылтыраган, жалпиган, уйме-жуйме б1рдеме. Bip кездеп аукатгы уйлердщ кора-мулю кикайып-сикайып калып- Отырган жершщ me6i аргы беттеп казак-орыс каласшта. Со- лардан жалдап шабады. Кдрашолактын кедейлер1 отын, шеп са- тады. Teyipneyi алыпсатарлык кылады. Eri Tipi Эсембай дейтш бетке шыгары казак окыгандарымен танысып, земстуодан пул алып, ещц ауылын агартуды ниет кылады екен. Мугал1м сураган сон, азаматгар Кдрткожаны берген екен. К,арашолак бала окытуды жана ойлады деп укпаныздар. Bip кезде Кдрашолак 03iHme мэдениет ошагы болган. Терт белмел1 агаш уй салынып, ауылнай ушкел ашылган. Bepri заманда ушкел уй тагдырдын KepMecine кездесш, агашы, тактайы Кдрашолактьщ пештерш кьщырып, бул кезде топырагы култебеден буйырган. Мугал1м келген сон, К,арашолак азаматтары жиналып кенес курды. Моселе: мектеп уш, мугал1мнщ жатар орны. Меселе тым киын тида. «.арашолак азаматгарынын ащы Tepi шыкты. Bipeyre 6ipey сштедь Шешендердщ шеке тамыры быеудей болып, жык- кан сиыр кездент, сезге конак берюпедг Козьщай жамырап, кой- дай шулады. Эйткенмен азаматгардьщ сшесш катырып, кажырлы топ басылар мэселеш meurri. Алпысбай дейтш KipMe шалдын ушн казына пайдасьша алуга каулы тугызды. Жатар орын моселеа жеадл шешищь Мугал1м мектепте жатып, тамакты баласы бар уйден кезек imciH деген сезге байласты. Нашар Kicinep 6ip уйде жатканы Teyip болар ед1 деп элдшерше аударуга саясат кылып керш едк олдшер уйлер1м1зде жас ойел бар деген делелдерд1 келпрт, жецт Kerri. К,аулы б т п , топ тараган сон, Кдрткожа мектеп журтын зерт- теуге KipicTi. Yfti де Алпысбайдын тип 03i сиякты жылтырагап ею K03i бар талпакай жер уй екен. Te6eci сирек шыршымен жабыл- ган, салдауына К,арткожанын Te6eci тиin турады екен. К,агаз кер- жерш кыстыра салуга колды созып эуреленетш емес, колайлы. Казандыктын TyTiHi, буымен аз-маз кара баркын тартып, кабыр- галары какырык, TyKipiKneH 6ipereHe салтактанганы болмаса, 266

еденнщ окабы да салт Kici журуге ылгал ететш емес, былай гана туруга жарарлык уй кершедк Bip колайсыз жер1 - орындык, ус- тел скэмие деген затгардан ырым болмады. Тесешш табылмады. Улик тусетш уйлер жалгыз жарым «тактарын» шыгарып бере алмады. KerrriH кемеп аркасында Карткожага 6ip терт сирак та- былды. Балалар уйлершен жаялыгын ала келуд1 уйгарысты. К,ала- нын мектебш, уй сайманын керш келген Карткожага уй эбзел1 кораштау кор1нсе де, жопка жуйрж жете ме, баягы оздер1 окыган Можит кожашылап окытуга тура келдь Курстын 6ip унаган сайманы кара тактай едг Карткожа кара тактайсыз окытса, ecKi молдадан айырмасы болмайтынын жаксы бшедь Кара тактайсыз мугалЬм —тебеназ кемшр гой. Сондыктан кара тактай мэселесш кырынан койды. - Ушюлдщ кара тактайы болушы едь.. Соны мен кай уйден кврд1м?—деп ойшылар ойга жупртп. - Кэзибенщ апасы улкен казанына какпак кылдырып ал- ган...- дед! 6ip бала. - Весе, сол уйде керд1м!.. Кэзибенщ апасынан улкен казаннын какпагын казынага алу- га тура келдг Кара тактайдын шеж1ресш бшген Kici болмаса, бул кезде то- сын Kici «мурнымды кесш берешн!» десе де, кара тактайлыгына канбастай Typi бар едк Денгеленген, iuerrepi Kyftin, мужылган, каргаша кагылып, бет аузы жырылып, сыры куйеге айналган едг Карашолак азаматгары «кара тактай осы» деп, азарда-безер боп турган сон, асылдьщ журнагын бурынгы дорежесше кайта мшпздг Астьщгы беД 6epi карап, Алпысбайдьщ кубыласынан орын алды. Бордын орнына i36ec алдырып, тактайга жазып керш едк сока салгандай жыртып Kerri. Bip ойшы ж тт турьт: - Эйтеуф сызык Tycipy керек болса, бармакты тущржтеп жаза берсе кайтедк..- дедь BipaK ол меслихат жузеге аспады. Карткожа мугал1м: «Кал- жывды коя турсаныз екен»- деп тусш суытгы. Калага баратын Kicire бор тапсырды. Мектептщ жайын баян- дап, Карткожа земстуога ресми кагаз жазды. Бордын келуте кара- май Карткожа сабак бастады. Курста KopreHi гой: сабак бастарда Карашолак азаматгарыиан 0К'Л шакырып, oyeai e3i шешендйс курып, артынан екшдерге куттыктау сез бердг - Мугал1мдш дурью сез, боска кшм жыртканша, ен/ii окын- дар. Мынау да оздерйщей казактын баласы гой...- деген сиякты насихатын 6iripin, екшдер мшбеден xycTi. Хат танитындарын б1рынгай, нырайларын б1рынгай отыргы- зып, ею класка колайлап алды. «Баяншыдан» хабары бар, шу дегеннен «шакшадан», «туткадан», «кус тумсыктан», «шейнектен» 267

бастады. Сауаттыларга кггап жок болган себеп-ri «Сарыарка» газетшщ 6ip нв-Mipincn бастауга тура келдь К,ос журе тузелмек кой. Жата жастана кара тактай да ютетиад, бор да табылды. BipaK отырыс-турыста езгерю болмады. Не кыл- ганмен ит малтуга салып журт, отыз шакты баланы тынбай окытып, туршлеп сауатын ашты. <'К,ой кезеп» келген уй баласын жупртш, мугал1мд1 тамакка шакырды. Алгашкы кезде ейелдер мугал1мд1 KyTiMi киын «жуткыш» керсе де, не берсе, соган канагат ететш койшынын опз1ндей коныр жшт болган сон, Кдрткожадан жиренбейтш бол- ды. Карашолактын арызы Кдрткожанын колынан шыгады. Шел- пекке куран окып, молдалык та ютеп кояды. Ерл1-байлы кюшщ арасына буттнй де болып кояды. Мундай бесаспап мугалш юмге жакпасын. К,арашолак ауылы Кдрткожага кожадай кол беретш болды. Азды-кепп табысына куба твбел кшм алып, кебш уй iuiiHe керек-жарак алып кайтуга сактады. Жаз шыга Кдрткожа елше кайтуга руксат сурады. «Kopi шешемд1 керемш» деген сон эрен босатгы. Эйтпесе тагы да устамак едь Кдрткожанын шолак окуы б т п калып, езшен-ез1 уялып жургенш Кдрашолак кайдан бтсш... ТАБАН ЖАЛТЫРАТТЫ Кдрткожаньщ кыстайгы газеттен кергеш, еепген-бшгеш раска шыкты. Алаш каласына келш, ecKi пэтерше токтап, март, апрель айы- нын кызмет акысын сурайын деп земстуога барды. Барса земстуо- нын алдында бурынгыдай ат, топтанган Kici кершбейдн Булар кайда кеткен деп танданып, шпне Kipfli. Кдзактар жок. Кенсенщ кагазын мэнп тыкырлатып келе жаткан хатшы орыс, машине басушы эйелдер бар екен. Оларда да жумыс жок, екеу-екеу, сы- быр-сыбыр. Кдрткожа жупрт, «алашорда» мекемесше барды. Онда да Kici жок. Кешеде 6ip шэюртке жолыкты. Казак азаматтары кайда KeTKeHiH сурады. «Ар жакта сиез болып жатыр. Мен сонда баргалы турмын» дедь Сиез «Бостандык ушнде» екен. EciK ашык, юрш-шыгып жат­ кан Kici. Ел казактары. Булар да Kipin Keiri. Сиез ашылып, ше- шендер сейлеп жатыр екен. Сездер1 кызу. Казак камитетшщ ба- яндамасын штемек болып, оган тетен сез килйш, азамаггардын Ko6i 6ip жак, 6ipey 6ip жак болып, дауласуда екен. Ецгезердеи кара Kici сез сурап, осынша тшендь Сиездщжарым-жартысы берул!, кепшЫп бермеуш макулдап, «алашорда»' азаматтары Теркине сый- май бакырып, аягында кара Kicire соз бершмедь Кара Kici кара булттай туйшш, сиезден шыгып кетп. 268

Он такты минут етер етпестен балшабектщ Kenecepi - касында уш-терт солдаты бар — сиезге келдь Казак азаматгары урпшсш калды. «Бул сиез байлардын сиез1, облыстын атынан свйлесуге еюлдердщ прауосы жок. Сондыктан Совдеп атынан сиезд1 тарат- тык деп жариялаймыз!» деда. «Алашорданьщ» азаматгары сиездщ болуын жактап сойлеп керш едк балшебектер бшепн битей сойлед1, мылтыгын кезей сейледа. Сиезтшлер 6epeKeci кетш, тарай баста- Карткожа Алашка кайтгы. Курсте казак тип мен он-куйден сабак 6epeTiH К,асен дейтш орысша окыган жас ж т т болатын. Курсте жургенде «Жанар» уйы- мынын жиналысыида сол ж ттп кеп Kepin, артынан ушне барып таныс боп кеткен. Бурынгы окыган азаматтардын мшезш жарат- пайтын, Карткожа сыкылды moKiprrep Кдсенда жагалайтын. К,асен олармен сырласатын. Кешке таман энпмелесуге К,арткожа соны тапты. Касен жиылыстан жана кел1п отыр екен, Tyci бузылган, кысыл- ган адам тор1зд1. К,арткожа: — Калай болды? Не боп жатыр?—дедк — Жумыс жаманга айналды. Большевиктер кушейд1. Съезд1 куда. Ар жактагы «эсерлерд1н» бастыгын да жауып жатыр. «Ала- шордага» кугын таянды. BipaK сен ешк1мге аузыннан шыгарушы болма, 6i3 согысайык деп жатырмыз. — Калай? КЫмен? —«Алашорда казак-орыспен 6ipirin отыр. Бупн TyHi ар жакка шыгып, жастар согысамыз деп соз байладык... Кайтей1к, казак ушш елсек, арманымыз жок. Жолдасымыз Казн да олш калды... деп кагаздарын жинап, шамаданына тыгып, кетуге айналды. —Жастардан канша Kici барасыздар? — Отыз-кырык болар. Карткожа К,асенд1 жаксы кереттн. TypiH корген сон, аяп Kerri. Жыламсырап, колын устап: —Жолдарын болсын!—деп шыгып кетп. Ел1нен келген делегатгарга - окгадерге жолыгайын деп, пэтер1н 1здед1. Баян жагынан келген уш-терт делегат 6ip уйде екен. Keain eciriH итерд1. Жабык. Жупрш терезес1не келдь Терезеден караса, подбалга Tycin жаткан 6ip 6oKceni керд1. Уйден: «Казак, казак»- деген дауыс шыкканда, бексе басын суырып алды. Карткожаныц ез болысы. Балшебектер байларды, болыстарды устайды деген лакаппен бодбалга тыгылып жатыр екен. Карткожаны керген сон, KypciHin дем|н алды. Карткожамен жампандап, амандасып: «Бод­ балга TycKeniMfli аузыннан шыгара керме!»- деп тапсырды. Кешеде неше турл1 алып кашты хабарлар жур. «Атыс болгалы жагыр», «Алашорда Kicmepin i3flcn жатыр», «поленд!, туген/и жау- 269

ып койыпты» деседь Алаш каласы аласапыран, байлар кашып кепп жатыр. Ес жок, ентпскен, жанталас... • Ертеншде вдрде Карткожа merreri пэтерше келе жатса, басы мен кеудеш казак,, аягы орыс 6ip жтт, казактьщ артына MiHrecin, аягы салактап, шагылга карай кашып барады екен. Нускынынан тани Keiri. Тунеуп Эбенге урысып куып шыгатын ж тт екен. Казак азаматгары тунде Kerinri деген хабар танертен дунк ете TycTi. Карткожа тура сала Касещи 13дедй пэтершде жок. Касеннщ 6ip жолдасы жолыкты. Касен mend казак уйлершщ 6ipume екен, тауып алды. — Не боп калды? —Bi3fli октын астына xi6epin, азаматтар кашып Kerinri. Bi3 20 шакты жастар колымызга найза алып, казак-орыстын кенсеЫнде. жатгык. Атыс болса текке елетш ед1к, afrreyip болмады. «Алашор- да» тсшершен Туяктан баска Kici калган жок. Усей батырмен eKeyi мылтык коймасын бузып аламыз деп кузешпсш елт1рш, вздер1 колга Tycin кала жаздапты. — EHfli e3ini3 кайтес1з? — Bi3 де кырга кашкалы отырмыз. — Мен делегатгармен кайткалы турмын,- деп кош айтысып, табан жалтыратты. КУЛАК ЕСТ1ГЕНД1 к е з К0РД1 Уш ай e3i окып, 6ip кыс бала окытып тапкан 6iai.viiii, тэж!рибес1н Карткожа iiniHe сактамады, елге келген сон 03iHi« iiiiciH, жиен1н, жакындарынын баласын окытуга KipicTi. Жолык- кан жастарды окуга баруга ундед1. Bip-eKi ай откен сон, Семей жактан турл1 хабар келе бастады. «Балшебектер» кашып Kerinri, казак азаматтарыкырдан кайта кел1п, кызметке KipicinTi. Семей бурынгы калпына Tycinri... Мына хабарды еспкен сон, Карткожа куз uriciH, жиенш алып, Семейге окуга баруга ниет кылды. Кыстьщ камын ерте бастан icTen, шоб1н yiiin, азыгын жинап, ушн жездес1не тапсырып, согымына соятын малый ынгайлаган сон, эжес1не окуга журу туралы тагы ceHaecri. Эжеа уайым- кайгыны сейлесе де, артык карсы болган жок. Карткожанын окуга барам дегенш ауыз уйде журген катыны ecriin турган екен. - Йемене тагы? Бармайсын окуга!- дед1 бас Tepici аузына Tycin. Bip жумага шей1н Tepic карап жатып, кыран жапкандай кылып балаларын жылатып, отты ортеп жагып, cyrri суалтып, кыр Kepcerin журд1. Карткожа жакауратып байкаса: - Кетет1н болсан, 6ip жола карашыгынды батыр. CeniH ку 270

моланды KY3eTin, салпылдап, богынды сыпыратын малайын жок!- деп ащы кететш болды. Сейтш жургенде Карткожанын эжеа ауырып калып, К,артко- жанын жуйкеа курыды. Окудан кудер уздь Эжеа басын KeTepin, Teyip болган сон, Карткожа шаруасы болып Баянга келдь Баиндагы баягы таныс ешетшн тауып алып, газет, хабар сура- ды. Карткожа елде шаруага айналып жургенде, саясат дуниеанде б1рталай езгер1стер болып калыпты. Семей тагы да таршылыкка TycinTi. Омбыда Колчак yxiMeTi орнапты. Казак-орыстар кушейт, бурынгы он1не басыпты. Семейде «алашорда» ecKepi жасалыпты. Анненков деген атаман кеп эскермен Семейге келт орнап, казак азаматтарынын екеуш жауып койыпты. Каркаралыда бес жшт жабылыпты. Семей TOHiperi тынышсыз. Ел табу, Kici елт1ру, та- лан-тараж кебейшть «Алашорда» эскерш Колчак билеп, Жетюу жактагы майданга xi6epimi. Элихан казакка аптономия алам деп, Колчакка кетшть PeceHai балшабектер алып, Ci6ipre карай келе жатыр дейдь Торгай, Орал, Бекей жагынан хабар жок- Олар да балшебектщ ортасында калса керек. Осы сыкылды хабарды есггкен сон, Карткожа Семейге барма- ганына артык еюнген жок. «Заман элде не болады» деген ойга калды. Карткожа о жылы кыс боны ушнде болды. Елде пэлендей езгерю бола койган жок. Керекуден елге ат алатын камисие шы- гыпты, пэленнщ атын алып кетшп, пэленнщ ушн шауып кетпгп, эйелш басып KeTimri, enripin кетптп деген сыкылды алып кашты лакаптар журш жатады. Bipeynep балшабекН келирш кояды, б1реулер Оралдан асыра кугызып кояды; б1реулер казакка апто­ номия оперт келедк 6ipeynep Элиханды абактыга жапкызып келед1, ещц б1реулер Семейд1 балшабектерге 6epin келедк ofrreyip дурлпскен хабар кеп келт жатады. Жаздын ортасында-ак балшабектердщ данкы елге тым жайы- лып Kerri. Корганды алды. Кызылжарды алды, Омбыга келдь.. деген тшипондар онды-TepicTi казак даласына согылды. Сол копылдактын аягы сурапылга экеп секты. Журт аласапыран бол­ ды. Не боп калды? Дутовтьщ, Беловтын ecKepi келт калды. Актар кашып келедь.. деп гулесть Карткожа апасынын аулына барган. Ещц уйше кайткалы отыр- ганда: «Ал, келт калды!» деп 6ip жшт шауып кедш. - KiM? Йемене? - Жер кайыскан актардын калын ocKepi жолдагы елд1 кира- тып келе жатыр... ат, тамак, жасау, эйел —борщ сыпырып келедк карсы келгещц атып келедь.. Эйелдер ойбайды салып, жылап Ж1бердц Шептщ, кидын, жуKTin арасына тыгылысты. Бешкенщ, в&цренщ iuiiHe юргендер де, кудыкка Tycin кеткендер де болды. Ауыл куйын соккандай 271

олем тапырык.. К.арткожаныц eci шыгып Kerri. Bipece уйге, 6ipece атына xyripin, камшысын таба алмай саскалактады. Жан дэрмен куШ атына мше сала женелдь Ауылдан 6ip-exi шакырым шыга бергенде, как екпе тустан 5 - 6 солдат сау ет!п айкаса кетп. Мылтыгын кезей, К.арткожага тап берд1. «Алла» деп атынан ушып туст1. Келе К,арткожага: - Эйда! Ауыл кайда? Ат бар ,ма? К,айда кашып барасьщ?- деп еж1рендей бастады. Тустерще жан шыдайтын емес. К,арткожа б1рденедеп былдырактаган болып еда, керек те кылган жок. Алдына сальш, айдап журдь Апасынын ауылы емес, баска 6ip ауылга алып келдь Бул ауылды да эскер камап жатыр екен. Айгай-уйгай xyripic. Ат, арба, казык, желке, мылтыктын думк ынкыл, ойбай. К,ушак- та - ктз-кшем, жасау - колдарда. Сакина, шашбау, орысшалау, кулю... Ана уй жактан мылтыктарс erri. Кдрткожа калбан-кулбац, камыт, дога, «корадан кара», шошак уйде уш солдат, ортасында, жабу устшде жас катын... 3epeci ушты. Карткожаны лаушы кылып, алып журдь Мунда келген эскердщ cineMi екен, Ke6i алда, артына коз xencici3. ©нкей жукт1 арба, зенб1рек, пулемет, азык, жасау, кару артып, Ti3min, салт атгылары шабуылдап, жер кайыстырып кетш барады екен. Карт- кожаны кеп эскерге коса тастап, 15 такты салдат тагы да шауьт Kerri, урей ушты. Иыгында meHi, сымбатгы эпесер солкылдак арбада казактын суду кызын кушактап кос боз атпен К,арткожа- нын касьшан ете шыкты. К,арткожага тускен кыздьщ кез1 жыпы- лыктап Kerri. К,ара кушке курбан болган сорлы! Заманын элде не болады? Екшип ауылга жеткенде, Карткожаны босатгы. Кулак eerireHAi коз Kepfli... БЕТ ТУЗЕЛД1 Актын Dcxepi баскан жерге шепртке жайлагандай, 6yfti тиген- дей болды. Шауып кеткен, басып кеткен, атып кеткен кезден шоласыз. Желтау манында 6ip ауылды калпымен кырып кетит. Жарылкаптау imiHe босып кеткен 6ip кора катын, кыздардын уст1нен Tycin, ойына келген1н icTemi. К,аржаста пэленше байдын далага тыккан жасау-мулк1н ертеп кеттть Актардьщ зорлыгына журт туяк серпе алмады. BipaK Дэрмен сыкылды ежет ерлер Kerin алды. Шашау шыккан солдаггардын, бастыктарын бас салып, кырып тастап отырды. 15 такты жйтг ipiKTenin алып, кун1-тун1 атган туспеген. Онын 6ip жерде жетюш, 6ip жерде TopTiii бауыздап, атып, кудыкка тастагандары болган. Тобыктьща 6ip казак жиырма шактысын конак кылып, 6ip уйге 272

жаткызып, neurri шаласымен жапкызып, hic типзш катырган. К,аракесекте 6ip ер казак жшттерден эттрет жасап, шетке шык- кандарын влттрш, каруын алып отырган. Сонгы кезде еткен уш жуздей актын эскерш тау iiniHae камап, атысып кырып салган. Актар етш саябырлаган кезде, К,арткожа ел аузынан осындай сездерд1 eciTin журдь Казактын басына зобалан туган кезде, «Семей не болып кал- ды? Азаматтар не куйге ушырады» деген сурау К.арткожаньщ ой- ынан кетпей журдь Мына сыкылды кекпенбек калын эскерд1 куган кызылдарга карсы турарлык куш болар деп бшген жок. Ойлаганындай-ак, Семейю кызылдар алыпты, «Алашорда» кашып- ты деген хабар сап ете туст1. Кепнкпей Омбыдан шыккан Кызыл- дардын acKepi Керекуге де келд1 деп еспдщ. Сол жылы Султанмахмут деген жас акын Семейден ауырып, елше келген. Карткожа Махмутты бшетш. Ол ак журек, кедейппл, жалынды жас акын болатын. Елдеп байлардын, жуан атанын на- шарга icTereH киянатын, зорлыгын газетке жазып, куштшермен устасып журетш. Султанмахмут жуандардан корыкпайтын, бетщ- жуз1н бар демей, кешлдепсш айтып салатын. Семейдеп жастар Султанмахмутгы колдайтын, улкендер1 адамгершшшн, турашыл- дыгын, тазалыгын, акындыгын багалап, сыйлайтын. Султанмахмут елге келгеннен 6epi кеншйн сурап, Kopin, энпмелес1п кайтуга К,арткожа кумар болса да, ел жанымен кайгы болып, кун туган сон, К,арткожанын да муршасы келмеген. Семей жактын хабарын анык 6iain турган Kici Султанмахмут. Газет алып турады, жолда- стары хат жазып турады. К,арткожа ай-жай болган сон, эдей11здеп Торайгыр ауылына келд1. Махмут уйде екен. Карткожанын келген1не куанып калды. BipaK жудеу екен, жвтел1 жш устап, кеп сейлесе зорланып кала- ды екен. К,арткожанын колын устасымен: —Е, К,арт-екем! Кун1ц туды, балшабек табарыштарды кердйс,— дед1 кулш. — К,айдан керд1н1з? — Керекуге барып кел1п отырмын. — К,ашан, жаным? — Кеше, кешке келд1м. — Салт бардьщыз ба? —Салт. BipaK суык eiin, мендеп калдым. Ока емес, жолдас- тарды 6ip кору парыз ед1,- деп жетел1 устады. — Йемене? К,алай KepiHefli? —Жаксы. Аса окымыстысы алдымен келе коя ма? Жен1л кол- дау 6ipiHc жолыгып, exi сагат сейлеспм...—деп тагы жетел1п кал­ ды. Жетел1 басылган сон, тасымалдап тагы свйледа: - Булардын тутынган жолы, идеясы жаксы гой, кедейге пайдалы. Туб1нде казак 273

ел болатын болса, балшабектердщ аркасында болады. Tipi болсак керерсщ. Мен кермеймш гой... - Неге? Олай демещз? - К.ЫЗЫК, заман гой! Не керек... Эттен 10-15 жыл eMipiM болар ма едй.. Махмуттын кенип бузылайындед. Кдрткожа баска сезге жуба- ткысы келдь - Семей не боп жатыр екен? - «Алашорда» кашыпты. Жастар жумыска Kipiciirri. Bipcbinbipacbi камунес болыпты. Газет шагырыпты. Керген жок- сьщ ба? - Жок. Жастыгынын астынан 6ip шумак газетгерд1 алып жатыр. - Жастар байгус та б1рдедеге жарар бшем: ra3errepi жаман емес. Ел жумысы иес1з калмаганы жаксы болды...- деп газета Кдрткожага усынды. Кеп сейлей алмады, жетел1 тагы кысты. К,арткожа «К,азак тип» газетшщ 6ip-eid HeMipiH карап, кенш дауалап, Махмутпен кош айтысты. Жаз шыккан сон Карткожанын уйде отыргысы келмедь Есш- дерт1 Семей болды да журд1. BipaK Семейге жетуге каражат керек. Уйде сатарлык мал жок- Кун керпшке салмак салгысы келмейдд. Сонымен тагы да жумыс i3aen керейш деп Карткожа Баянга келд1. Баянда жартымды жумыс табылмады. Жер казу, отын жагу, коранын боктыгьш тазалау сыкылды кундеме жумыспен журт жатты. «Бай бастас, батыр кулактас» болмай тура ма, Карткожа 6ip танауда малай боп турганда, кырылдауык Иваннын малайы До- гамен бастас болатын. К,азекен сезге кандай жаны кумар, Дога- нын есимейтш хабары болмайтын. Сол Дога кора куреп жаткан К,арткожага кел1п: - Семейден 6ip казак кемесер келт, мырзаларды 6ypicTipin жатыр дейдк б1лдщ бе?—дед1. - Жок, бшгем жок. Кьм деген екен? - К,асен деген жшт дейд1. - Ойбай менщ К,асен1м гой! - Эй, койшы! Кдрткожа жумысын шала-була 6iTipe сала, салып келда. К,асен он шакты декейлерд1 iiipin алып, мунк1р-ненк1рдей тергеп жатыр екен. 1шшде К,арткожанын болысы да отыр. К,арткожаны кере сала, Касен ушып турып, колын устап амандасып, аузынан cyRni, ез касына отыргызды. Мырзалар ан-тан. Не керек, К,арткожа со жерде 6ip жет1лд1. Жуандарды тергеп: тергеп, ертен Керекуге журес1ндер деп, колдарынан кагаз алып босазты. К,асен 6ip уезд1н сайлауын етк1зуге келген екен. Сайлаудан бурын жуандарды ыгы- стырып алмак екен. 274

ЖАЦАРДЫ ППлденщ шеке кызар, ми кайнар куш. Дшграмнын тактайдай кара жолымен кос ат жещл тырашбенкеш быжылдатып келедк Тырашбенкеде К,асен мен Кдрткожа, кеудет ашып тастап, колды сермеп, онпме согып келедк - ...Сол атыс боп жатканда, шщде журд1ндер ме? - Журдт. 0л1мге басты байлаган сон... Актар Алаш каласын басып агыл-тегш боп кетш жатыр. Ар жактан курс-курс мылтык атылады. Ок жауып турганда, Эз1м мен Токтарды ар жакка ж1берд1к. Олар кызылдардын басшыларына сойлесш, тонкерю комитетше Kipfli. Bi3 актан калган кару-саймандарды «Опрауага» жинап, жанталасып журм1з. Bipeyai 6ipey бшп болмайды. О жер­ дей де, бу жерден де эскер шыга келедь Кешеде журпзбеШп, атып тасгайды. Талай жерде ажалдан калдык... - Ныгметолла мен Ралымжан сонда ма елт1р1лген1? - Жок, ол артынан гой. - К,ызылдар елт1рд1 ме? KiM елт1рд1? - Жок, ойбай! К,ызылдар не кылсын? Абактыдан босанып кет- кен енкей бузылгандар гой. Шыга сала балшабектз деп колда- рына мылтык алып, талайды кырды гой. Бурын талай Kici елт1рген, каныпезер урылар абактыда жататын гой. Акьт, Сокыр Макан, Жолды дегендер, Батколла, К,алау дейтш ногайлар... солар гой булд1рген. - Мугал1мдерде олардын жумысы не? - Онын MOHici бар, шырагым! Олар кулл1 окыгандарга еш. Окыгандар оларга жауыздык icTCTneiiai, устатып жапкызады. Олар- га лай судан балык аулау керек. Жана мугал1мдерге жаны ош. Алаштын Эбд1рахман деген имамы болатын. Ол жаца окуга кар- сы. Жана оку доу1рлесе, молдалар аякситуны белгш1 гой. Ел на- дан болмаса, олар кун коре алмайды. Сол согылган имам да бал- шабек болып, уры-карылармен косылып, мугал1мдерд1 олт1рткен со гой. - Олар снд1 не болды? - Олар бу кунде усталды. BipaK коп алыстык. Елге кеп зиян салды. Актар кару-жарак жинамак болып, елге отрет алып шы- гып: ел шауып, Kici атып, коп кыргын кылды. Аягында icTiri басынан асып, кылмысы мойнына ауган сон, абактыга жабылды. Алды жабылган сон, озгелер! кашып Kerri. Партиядан шыгарыл- ды, кун-жын болды. - Эбд1рахман молда ше? - Ол ол1 аман жур. Эл1мн1н залымы жаман гой. Эй, 6ip ку екен, бойын корсетпей-ак койды. Материал жок. Кайтеран? Морден мугал1мд1 де елт1р1п тастай жаздады гой. - Не гып? 275

- К,арны жуан мес кой, туршс карап: «Боржойсьщ» деп, алып KeTin, Ерт1ске апарып, атпакшы болган жершен: «Бай емеспш байларга карсымын» деп жалынган. «К,арсы болсан, байлардын уйш, мулюн керсет!» деген сон, туш бойы Алаш каласын кыдыр- тып, байлардын уйш корсеткен. ©frreyip аман калды... Уш кунге шешн ош юрмей журдк eci шыгып кетнтп. Атпакшы болып, мыл- тыкты кезенген жерде барып эрен босаткан гой. - Алаштын байлары кайда? - Байдын 6opi кашып кеткен. Yftnepi казынага тусть Жал- гыз-ак Жэшбек деген саран бай кашпай калды. Сол иггщ не гып аман калганын бшмейм1з. Кайыршы боп кшнген бе, жумыртка, насыбай саткан ба, ofrreyip кылмаганы жок болса керек. Талай таякты да жесе керек, талай пара да берсе керек... Ондайлардын жаны 6epiK келед1 гой... - Айтпакшы, Элекен кайда? - К,ашып кеткен. - Осы куш кайда жур? - Тобыктыда болса керек... Уй imiH тобыктыда жаткан жершен устап, калага алып келдг.. Кысатай дегенд1 естущ бар ма ед1? - Бар. 0лп бай Кысатай гой. - 0з елшщ партиясын таратыпты. Казак комитепмен кас бо- латын. Ана жылы ол балшабек болып, «Алашорда» KiciaepiH уста- уга отрет шыгарган гой. Артынан балшабектер Семейден кашкан сон, оны «Алашорда» устамак болып, Кысатайды «Балшабек» деп газетке жазган. «Алашорда» кызык кой, 500 карасы бар Кысатай «Балшабек» болушы ма еш? Кырдын партиясын саясатка катыс- тырганы улкен уят кой. - Я, сонымен? - Сол Кысатай ер екен езг ©лекеншн уй imiH устап Семейге апара жатканда, тобыктьща 6ip бастасы Кысатайга Kici шапкы- зыпты. «Тобыктыга келген 6ip конак едц, бутага коргалаган тор- гай да аман калады. 0з басынын екпесше ел аруагын сатпасын, ерл1г1 бар едк мыналарды аман алып калсын!» депт1. Сол Кысатай араздыгын тастай 6epin, 0лекенн1н катын-баласымен ере келш, аман сактап калды. Осы сарынды онпмемен Карткожа Керекуге келдг Керекудщ сайлауын отк1збек болып, Касен калып койды да, Карткожаны Семейге женелгп. Касен уй1не хат берген. Карткожа сол хат бой- ынша Касеннщ уйшде турып жатты. Мекемелерш аралады. Б1рл1-жарым болмаса «Алашорда» азаматтары кершбейдг 1с басындагы семинария, гимназия inoKipnepi, ошет1л, мугал1мдер. Казак 6efliMiHiH алды каптаган арызшы казак- Баска мекемеде казак кызметкер! кем. Жастар казактын арызын орындап, жиы- лыска, мекемеге жупрш, газет шыгарып, сайлау баскарып: кыз- мет кылып жаткан кершедк Карткожа оку бел1м1не барып, ушк- 276

елге KipeM деп суранып efli, бастыгы орыс екен, арызын артык тындамады. К,азак белштен кагаз алып, кайта 1зденш жургенде, Керекуден К,асен де келш калды. Кдсеннщ 6ip таныс ешетш бар екен, 6ip орыс ушкелше туардь Онда окитын орыстын усак балалары екен. К,арткожаны «0пз», «Туйе» деп мазактап, сонынан калмады. Окытушылар жещц кыз- мет акы ала алмай, сабакка да салак келед1 екен, окуы жартымсыз болды. Октеб1р аягында кептен куткен казактын институты ашылды. Кдрткожа соган кештк Татардын уш бвлмел1 мектеп уш тиген екен. Окытушыларынын Ke6i Ресейден кашып келген татар екен. Онын окуы да мэз болмады. К.ыстай отын ала алмай, мектеп азынап турды. Оку аспабына тагы жарымады. Шэюрттер казак бел1мше талай мунын шакты, оку бол1мше де барды. Еш нэрсе шыкпады. Губерниялык комитетгщ бастыгы Бренский дейтш орыс арыз кыла барган шэк1ртгерд1: «Ну! Кируалшки» деп колын сштеп куып шыкты. Не сез екен1н К.арткожа бшген жок. Жана кала жатагында, жаман уйде, жаланбас лампынын жа- рыгымен К,арткожа m an карап отыртаны. Орын жайсыз, тамак иашар, мектеп суык. К,арткожа 6ip айдай сузек болып, орен турды. К,азак азаматтары квшлс1з. Ci6ip ревкомынан Иванов дейт1н губерниялык комитетке бастык болуга ж1бер1л1птк Губерниялык комитетке казактан 6ip-aK муше сайланыпты. Окьп-ан азаматгар- дын apKiMi кызметген торыгып, жаз шыга елге бару камын icren жур екен. «К,азакстанга карап, кез1м1з ашылмаса, орыстар бой беретш емес, казакка зорлык icTen отыр...- деп К,асен де бурынгы кызу бетшен кайтып калганын бшд1рдг - Уездерде бейбастыктык... мелитсен1н ланы, пара дегендер есепс!з... Дэрмен дегещц 6mymi мен? - Бшем. Б1здщ жакт!к1 гой. О не кыпты? - К,аркаральша Барнакып дейт1н соны аткызып тастапты. - Рас па? - Рас. - Ол урлыгын койып, тузел1п кет1п eai гой. - Тузелсе, сол Барнакыптын казакка кылмаганы жок. Зор­ лык, пара, эйел басу, Kici елт1ру — бэрщ icTereH. Усззнен арыз кылуга 6ip казак бата алмай койган, Соньщ устшен Дормен арыз жазып, толык магериалын мунда ж1берген гой. К,азекен жыбыр- ламай тура ма, 6ipey Дэрменд1 корсете койса керек. - Сонсон? - Сонсон Дормещц шакыртып алып, тергеп-тергеп, тунде абак- тыга ж1берген болады да, жолда аткызып тастаган. К,арткожа тан- дайын кагып, басын шайкады. 277

ЕЛДЕ Карткожа елге кайткан. Оку белшшен алган мандатымен Керекуден «Трамотка» бар­ ды. Лау мшушшер «Трамотгын» аузында ташп, кезек кутш тур екен. Карткожа да келш турды. Уш сагаттай турып, кезекке жа- зылды. Уш куннен кейш «Аббатилский» ат арен тиш, Кызыл шырпы каласына бет алды. Ат кырдан келген калашыньш екен. «Жакын жерден кайыра кар!» деп шыкканнан жалынды. Жиектеп 6ip ауылга тусш, Карткожа лау сурап жургенде, лаушы Картко- жанын нэрсесш Tycipin, зым-зия болды. Калага жакын ел безер болтан екен, лау бермедь Карткожа мандатты калтата тытып, коржынын аркалап, оз «Аббатылысы- мен» аявдаута тура келдг Кай ауылта келсе де, атгарын милиция, агент, инструктор мшш кетедг Не жана апарьт тастап келш тура- ды. Bip жаксы жер1 - Кызыл шырпыдан Баянта карай кайтып бара жаткан «Трамотгын» кол!п кездесп. Карткожа соларга iaecin Kerri. Баян мен eKi ара агыл-тепл журш жаткан атка, туйеге сал- тан келш. Тарткандары: туз, астык. Бул не? «Трамоттын» келт. Жолда о л т жаткан, жыгылып жаткан ат, туйе, кирап жаткан ар- балар да кершедг KeH6ip кол1ктер олгенше арык, салт арбаны зорга тартып барады. Баянный «Трамоты» да арба, шанага кен1рдепнен кел1п жатыр екен. Онда да каптаган кырдын казаты коршдг «Трамотгын» кандай мекеме екен1н Карткожа сонда Kepfli. «Амандытын б1ле кетешн» деп Карткожа 6ip танауд1к1не келдг Казак-орыстар шытындады деп Карткожа кысты кун1еспкен. BipaK танаудын e3i жок, катын, баласы бар екен. Амандыктан кейш Карткожа: - Бай кайда?- деп сурады. - Бай кеткен,- дед1 катыны. - Кайда кетп? - Субалыш комунистер казак-орысты Kypiri кой. Он тогыз казак-орысты атып тастады. Он бес Kicim абактыта ж1берд1... - Оларды неге уйтш жур? - Павлодарды актар алды деген кабар келген гой. Оске деген бурынгы атаманы бар гой... - Иэ. - Сол казак-орыстарды шакырып, жасырьш собрание кылган. Казак-орыстар да бузылды гой. Bip Петке Куртуков деген антур- ган коммунистерге айтып койган... - Актар алганы бекер болды гой? - Бекер, бекер... кудай сактасын!.. Жаман болды. Ac ime алма- дык... _ - Киын болган екен,- деп Карткожа еаркеген болды. вйткеш 6ip шай imin KeTKici келт efli. 278

— Жалгыз-ак Гимадып аман кылды. — Ол казак-орыска Т1леулес ед1 гой. Оныц барлык мага- зицдерт, ысклатын, уйш де алып койды. —О не гып аман калды? Усталганньщ iiuiwie бар ма ед1? — Бар. О да усталган. Оны алып калган кызы гой. Жарин деген комиссармен кызы тамыр болган. К,ызынын пайдасы тиш. Казак-орыстар расында калжырап калган екен. Шошан еткен 6ip адам кершбедь К,айта казак жатактарынан кейб1реулер парти- яга жазылып, жиылыска баратын кершеда. Бурынгьшай емес, жа- такка тещцк тийт. Баяннын жер-суына, агашына. балыгына олар да ортактасатын болыпты. Кдрткожа ушне барып, он бес такты кундей болган сон, кузп окуга каражат табуга Kopi6afl кажынын балаларын окытуга турды. Окыгандардын кызметше Kipin, «улык» болып жургенш Kepin кажы балаларын жеттлтш, малый коргайтын бел кылгысы келед1 екен. Ол кезде Семейден окып журген казак жнтттер! елге келш, селтиш журетш. Bip куш Кдрткожанын Семейдеп жолдасы Бабатай келдь К,ар- ткожа: «Не 6iripin журандер?» деп сурады. —Жастар ящейкес1н ашып жатырмыз. — К,айырлы болсын! Максатгарын немене? — Не болушы ед1? Байлармен, жуандармен алысу, болыстык комитетке ез1м1зден Kici сайлау. вткен сайлауда К,акабай кажы жиен1н сайлап алып, кэперацияны жеп койган жок па? —Оны кайтпексшдер?; — Газетке жазып ж]6ердж. — Онын орнына KiMfli коймаксындар? —Жастардын 6ipiH коямыз. — Окуды кайтесщдер? — Болган Kici окуды коя турады да. Кедейд1 коргай алмасак, внкей гана кедей баласы несше окып журм1з? — Буларын жаксы максат екен!—деп К,арткожа куанып кал- — 0з1н уйымга шрмейсщ бе? — Бала окытып каражат тауып алгалы жатырмын, эйтпесе... —Toiiipi каражат табылмай ма? «Болысты» ез1м1зден шыгарып алсак, байлардан жинатып алмаймыз ба? К,арткожа «кедейд1 коргаймыз» дегенге куанса да, сонгы сезше жарымады. Сондыктан: «Жумыстарынды icTeft берпиер, корерм1з» деп жауап кайырды. Бабатай лау Minin, журт Kerri. Bip-eKi жуманьщ iminfle: «Жастар топтанып, ел аралап, сойыс кылдырып жур...» деген есектер тарай бастады. К,арткожа жастар­ дын уйымына елд1н арызын айтпак болып жургенде, ел об(герл1кке айналып, жумыс кабаттап Kerri. 279

Уй артындагы поста Кдрткожа бала окытып жатыр eai 6ip кун! Кэр1бай кажы: - Bepi шыгып кетшН—дедь Шык.ты, колына 6ip газета устата берда. К.ажынын ©Hi бузы- лып KCTiirri. - Мше жерш, мше жерш окы! Окып Ж1берсе, «Байлардын малый алады» деш-i: «Разберстке» екен. «Мал тыкпасан, тыгылган мал казынага туседЬ> депп. Байдын K93i шарасынан шыкты. К,ажы онда шапты, мунда шапты. Акыл сурады. Малый коярга жер таба алмады. Жалгыз кажы емес, бай бтсен малый тыгып, коцга жетер кедейлерге та- рата бастады. Bip жума етп ме, жок па? Мал жиюшы этрет те шыгып кал- ды. Ауылнай, шабарман, мелитсе ел iuiiH каптап Kerri. Bip ауыл- найдын малый 6ip-aK жерге жпнайды деген хабар шыкты. Малды лек-лепмен тогытып, айдай бастады. К,арткожа да барды. Барса, улкен жэр.менке екен. К,ара курым Kici, каптаган мал, шабуыл шартыл. Шабарман мен мелитсе малды айдап, улкен 6ip ашык аранга камап жатыр. Аранньщ аузында белщде алты атары, колында дырау камшысы, бснтопкес1 бар, Tyci суык орыс тур. Аранга KipreH малды санап, танбалап шыгарып жатыр. «Мынау менйй ед1, осымен полен карам Kipfli...» деп умтылган 6ip-eKeyi какбастан камшы жеп, шыр айналды. Исахан деген 6ip казак кузетш1 байкамайтурганда аранга Kipinбаражаткан епзш тумсыкка кагып калды. Орыс кере сала умтылды. Исахан тура кашты. К,ой- мады. Мылтыктын дум1мен желкеден тушп-тушп ж1бер1п ед!, Исахан cmefifli де калды. Су Ыбырай деген 6ip сиырын какпалап, OKeTin бара жатканын Kepin, оны кошкар тумсык кара торы орыс куып журш сойып efli. Ыбырай жан ушырып yftfleri ойелдерд1ц астына тыгылды. Сонда да коймай суырып алып сойды. «Мал адамнын бауыр eTi гой», талайлар ойбайды салып, жупрп, аран- дады: сыбагасын алды. К,азак таякты да керек кылмайтын efli, ccpnwflipreH мылтыктын дауысы болды. К.арткожа ез ауылынын KicuiepiH !здеп жур efli, кора жактан мылтык таре етп. Топтанган журт жалт 6epin, тура кашты. - Йемене? Не, не? - 0y6aKipfli атып тастады! Журт тым-тыракай, малдан каша бастады. - Менщ бар малым Kerri... - MeHiKi де Kerri. - Bi3 arneyip аман калдык,..- деп зарлангандар, тоубе кыл- гандар толып жатыр. Bipey уш!н 6ipey куйген. KepiHreH малды айдап келе берген, кер1нбегендер кала берген. Улыктардын тус- кен ауылы аман-сау калыпты. К.улар Пайда кылыпты, ксдейлер Kyflinn. К,арткожа шапкылап ез-ауылынын KicuiepiH тауып алды. OftTayip 03i уш аман екен. Демш сонда 6ip алды. 280

несЕР еткЕн с о ц Жиырма шакты шоюрт орталарынан ат жалдап, алты арбамен Семейге елдетш, тотеамен тартгы. Тускен жерше вт1ретгей-ак кор- кынышты. Лаудан ыгыр болган ел арбалылардын карасы коршгеннен-ак жылкысын шнен-шге тыгады. Лау мшбейтш uioKiprrep екенш бшген сон гана журеп орнына туседь Баян тешрегшдеп айдабол, каржас, козган, кулжтщ малы денгеленш калыпты. Ен бай деген ауылдан орген сиыр 60-70-тен аспайды. К,отан боларлык. кой кадау-кадау ушырайды. Ke6iHece жазыктын коянындай бытырап, уркердей шошайган сандырама- лар. Тушпкке (атагозы бойы) кулап, орманды каракесек шине KipreH сон гана кара мал конырланып KepiHe бастады. Айгыржал- дын найманына юргснде мал тагы селд1ред1. Kefl6ip ауылдын кыстаулары иеаз корадай, манайы жым-жылас болып, куарып, сорайып турады. Тон1рекке мойын созып, донеске шыкканда, адыр- дын саласында, ойтпесе татырдын кулагында, кудык жактагы ой- панда айгыр yttip жылкы, таздьщ шашындай кыдырынды сиыр кезге тусед1. Малсыз ауыл —сакал-муртсыз ауыздай, жылмырай- ып жараспайды екен. Жер1нде не шабындык, не егшдйс, не 6ip би1к тау, не 6ip кол, езен жок, кер бетегел1 кед1р-будыр жалтан, сортан, шелейт, куба жол, дуадак отырмаса, адам коныс кылар жер емес. «Мына жерге не гып мал бггсш? Мал не гып турсын? Бул ел калай кун корт журген» деген ой келедг BipaK бул елдердщ 6ip кезде бай болганы анык, малды мындап айдаганы анык. Мал кет- кен сон, елшен сон кетш, жерге к1нэ коясын. Эйтпесе казак жершщ Ko6i-aK осындай емес пе? К,азак есепш1лер1: «Баягыда кыс жылы болушы ед1, журт жер уйш 61лмеуш1 ед1. Мал кар устше жатып шыгушы едг Enfli ондагьшай емес, кыс катайып барады» дейд1. Элде солардын co3i шын болар ма екен? Элде корага салганнан 6epi мал шажа болып, азып к е т ме? Элде казак узын epic кен жайлаудан, кок шалгыннан, калын таулардан айрылган сон, туй- еге ком, атка уйек, койга шайыр, сиырга шуке бйпей, малдан шурай KeTin, мэйектене алмай, ош жукарганнан кыска шьщамсыз болды ма? Элде партия, сайлау шабыс малга шыр бтрмей, берекесш алып, таусылуга себеп болды ма? Элде малга суйенш кунелтет1н казактьщ доуреги кеткел1 тур ма? Осынын 6opin ойлайды да, К,арткожа келешекке коз ж1берш утлед1. Келешектен умп-, соуле, шара кутед1. Мынау куарган дала enai баягьщай калпына келт, толыксыр ма? К,айткан доулет кайта тагына конар ма? Топлген шара кайта кемерше кел1п толар ма? Жок, конбайды, толмайды. Ендеше баска шара табу керек. Ол кандай шара? К,андай куш? К,арткожанын K03i жетпейд(. Элде отырыкшы болып, епн салып, косшке айналу ма? Сонда казак- 281

тын кез1 ашылар ма? Bipan К,арткожа отырыкшы болтан К,ара- шолак ауылын керд1; «Белагаш», «К,айывдык» болыстарындагы казак калашыктарын кердь К,ала ма олар? Боктын, сасыктын арасынан K63i жылтырап, енсест суйреткен «Tipi мола» гой. 9pi малдан айрылып. opi епннщ тшн б1ле алмай, opi сайманга, келжке жарымай, итш1леп, дертке-дерменге шалдытып, азып-тозып бара жаткан жок па? Сондыктан K03ip отырыкшы болтанная казак она- лып кетед1 деп KiMкепш болып, аузы барып айта алар? Отырык­ шы болуга казакка жер жете ме? Анау он болыс суйнщк, мынау жолдаты каракесек, найман eaaepi сыйып орнытарлык кырда кан- дай жер бар? К,ала болу туплк 30-40 уйге жазы-кысы коныс болгандай ултанды шабындысы, шиманды епншп бар кандай жер бар? Отырса, Ертю бойындагы езен, елке, тау, булак, сызалы, куйкалы жер сагалаган елдер отырар. Мынау ку жондагы найман калай отырады? К,айда орнытады?.. BipaK мынау жолдаты елдер кыркылган кустай, аркандаулы атгай колы-аягы кесшп, epiKci3 кеше алмай отыр. К,ыстауынан узай алмай отыр. Мунын аты отырыкшы емей немене? Бул сорлылар осы тау, таска, сор такыр- та отырып калганда, не кун Kepeai? Булардын жepi епнге жара- майды. eriH салуды бишейдь Жаксы жер!н журт 6epMeftai. Bipa3 жылда булар калай кунелтер екен?.. К,арткожа арбада кисайьпт жатып, осындай ойда келе жаткан- да, касындагы 6ip жолдасы: —Эй, басынды кетер! Мынау ауылдан ат шалдырмаймыз ба?— дейд1. - Шалдырсак, шалдырайык,- деп К,арткожа басын KeTepin алды. Тускен ауылда кейб1р жолдастары конакасы, лау сурап, улык- тык KepceTKici кeлeдi. — К,азактын конакасысы калып па ед1? Не деген ауылсындар деп сепп жатады. К,арткожа унатпайды. - К,ойсандаршы! HeciH 6epciH! Орынсыз кыскандарын обал емес пе? 0з уй1м1здщ KiMre конакасы бергендей жайы бар? Жол- дастар, 6i3 KiM ушш окып журм1з, 63iMi3fli де умытып кетпешк...денш. Басалкы айтады. «Аталы сезге арсыз таласады». Жолдастары ойланады: бейп(л т4лден токталады. Семейге таянганда калын-калын мал ушырай бастады: енкей кара мал. Табыншылардан: «Бул KiMHiH малы?» деп сурайды. «K,a3biHaHiKi» дейдь Малдары мал сняты жок: арык, котыр, жа- ман-жэупк. —Малдарын тура алмайтын арык. Куз'болса мынау, enai кашан оналады?- деп сурайды. - К,азынага осы да жарар,- flefiai бакташылар. 282

— Казына осынша енбекпен жиналганда, эскерге тамак бол- сын деп жатыр. Арык, мал не тамак болады? — Сем1з erri орыс e3i де жей алмайды. Бакташылардын сезш ойын квредi. К,арткожа танымал ел кндлершен сураганда айтатыны: — К,азынага туягы барса болтаны да, Елдщ куларьщан малта басшы сайлаган сон, мал онушы ма ед1? CeMi3 мал, ipi каранын 6opi айырбаспен бггкен шыгар. Журт жаман-жеутзгш салып, алып калып жаггыр. К,азынага бартанша, елде калганы Toyip де... — К,азына бшп койса, ондыра ма? — Кайдан бшсш. Танбаны езийюндей кылып жасатып алады. Bip жаксы жер1 - казына малдын улы, KimiciH есептемешп екен. Туятын ecerrreiuii екен. 0лген малдын TepiciH кврсетсе буртоквл кылса болады екен. Елден Tepi коятын емес. Былтырты терьер де жарап кет1п жатыр. Буртоквлге MopiH сатып, ауылнайларта да Tepic болтан жок...- деседь Малдын алуын бшсе де, ic кылуын бшмеген екен. Мал KiM KopiHreHHiH колында KeTinTi. Не елге, не казынага пайда келттре алмай, еал малдын бей-берекет болганына Кдрткожанын жаны ауырады. Амал не? К,алын ойга бата-бата Карткожалар калага кедщ. Семей бурын- тыдай емес, турленш калыпты. Кдзакстанга карапты. Сауда ашы- лыпты. Журт сауданы ашкан К,азакстан деп ойлайды. Мекемелердщ мандайындаты жазуы казакша болып калыпты. Губерниялык комитеттщ бастыгы казак болыпты. К,азак кызмепшлер1 кебейпт. Оку бел!мшщ бастыгы К,асен екен. К.ар- ткожа куанып Keiri. 1нюш буйрык жазып, жеттмханага алгызды. 03i институтка тусп. К,азак мектептер1 кебейтен екен, жана кала- даты мектепке Кдрткожа 6ip мезпл бала окытпак бодцы. Семейдеп казак жумысын керген сон, кызметке, окута Kipin, iHiciH орналастырып, квнш жайланган сон жолдагы уайым-кай- тынын 6opi умытылып Kerri. ЖУМЫС Оку бурынгыдан repi кунакты. Сабак казакша. KiTan жок. Окытушылар свйлеп-сейлеп кетедк К,арткожанын жадында булдыр 6ip норселер калады. Аздан сон булдыр кунпртгене береди Кушне уш сагатгай бала окытады. Кешке мурттай ушады. Эйтсе де К,ар- ткожа жабыкпайды. Ол жумыс кылып журген казак жптттерш кередь Губерниялык комитетов барса, казак. Сотгын алды - кап- таган казак, оку бел1м1 сендей сотылыскан мугал1мдер, шэюрттер. Жер бвл1м1нде - казак. Бурын казактын тумсыгы батпайтын азык- тул1к мекемесшс де казактан Kici Kipinri. Кэстпплер кецесшде 283

саяси бел!мде де казак кызметийлерь Мунын 6api Кдрткожага аскар белдей, аштан елйрл, квштен калдырмайтындай кершедь Жас жттгердщ 6api кенес, партия, оку, газет жагын жагалап жур. Tic каккандар, кенес вкшепне api-соршер шаруа мекемелерш сагалап жур. Уайым-кайгыны тегш журсе де сонгылардьщтурмысы жаксы. KeH6ipeynepi саудага айналган, Keft6ipi уй сатып алган. Ана жылы судья болып, партиялы елге «болыс» (ревком) болып журейн Боранбай, Жанахмет, Рабдолла сыкылды каланьщ мугал1м, окыгансымактары сауда ашылган сон кызметтен шыгып, талкешкенщ cayaarepi болып алыпты. К,ала манынан шыккан окыгандардын 6opi —ез басынын камына салыныпты. Семей казак- тары катын-калашына шейш саудагер болып, талкешке быкыр- лап жургеш. Окыган кейб1р азаматгын саудагер болып кеткенше Кдрткожа imiHeH наразы болып журдь BipaK сондай 6ip жштгщ сезш есйген сон, «MyHiKi де шын шыгар, KiM блед?» дегендей тагы да ой туей. О жтт: - К,азак саудагер болмаса, утылады. Турмыс - кункерю тар- тысы. Шаруа жузвде тартыска жарамаган ел - ел болмайды. Елд1 iuieK куртгай жайлап, теспей сорып, жогалтатын нэрсе - капитал, сауда-саттык. К,азак сауда-саттыкка Kipice алмай, кагылып калса, утылганы, жен1лген1 деп ойлау керек. Семейдщ ойелдер!не шейш сауда кылганына мен куанып журм1н. Неге? Бул - казактын турмыс жагдайына кубыла 61лейнд1гш керсетед1. Заман ынгайы- на, шаруа тартысына и1л1кпеген ел жасай алмайды, жутылып кетед1,- деп едг К,арткожа сенбейшдесе, онын келт1ргендэлелдер1н кушй керш. Ол казак колды норсе мен каланьщ нэрсесшщ арзан, кымбатгы- гын салыстырды. К,азак байлыгы жат саудагерлерш1н колына ауысып бара жатканын уктырды. Жолда казактын кедейлену себебш таба алмай келген Картко- жага мына сездер туйщщ шешкендей маглумат болды. «Сабактан кейш маган кел1п к еттЬ - деген сон, 6ip кун1 К,ар- ткожа К,асендшне барды. Бурын да барып журейн. К,асенд1к1ндс Толеген отыр екен. Ол сонда кызмет кылатын. К,ызмет туралы эцпме курып отыр екен. - Жокшы мекемен калай?- дед! Кдсен. - Эй, 6ip согылган мекеме екен. Aremrepi енкей каланьщ согылгандары. Материалы колыма туйп, бупн exeyiii жаптым. - Осында тобыктынын 6ip казагы келсе, астындагы атына кагаз сурап, апарып дуре согыпты. Мен саган айтайын деп ед1м. Сол казактан 25 миллион алып босатыпты. - Ойбай, ондайы толып жатыр. Базардагы казактарды пулы- мен устап, талайын пара алып шыгарып отырганын 6inin отыр- мыз. Бупн тексеруге KipicTiM. «Безабразив», KiM, не ушш жабыл- 284

ган, кашан босатылган - тук жазылмайды екен. К,аладагы талау- шылардьщ шпнде де солардын areHTi болады екен. Онын i3iHe де Tycin отырмыз,—дед1 Телеген. Телеген кеткен сон, К,асен шакырган жумысын айтты. - Осында казактыц муктаж шоюрттер! тым кеп кершед1 Арыз 6epin, мекеменщ eciriH босатпайды. Кеше казак окыгандары сейлесш, институттагылардын нагыз муктаждарын 6iain беруге маган тапсырып едь Мен де олардын турмысына канык емеспш. Соны сенен сурап бигейш деп ед1м,- дед1. - Муктаждары бар екен! де рас. BipaK ол арыз 6epin жургендердщ Ke6i муктаждарга косылмайды. Тек б1рдеме алга- нын керсе, 6epi шубырады. Ke6iHiKi астамшылык,—дед1 Картко- - Онын рас. Казак сурамшак, жылауык журт кой. Карап отырып жылана бередь Нагыз муктаждары канша болады екен? Карткожа санап 8—9-Fa апарды. - Буларга не жэрдем бермекандер? - Уюметпн беретш жэрдем! жок. 03iMi3 басшы болып, ойын койгызып акша жиып берейк деп ед1к. Bip жумадан кей1н ар жактагы казак труппасы «Лунашар» клу- бында ойын койды. Журт кеп келд1. Ахмет, Смагул, Эбд1ресшдер кандай тамаша ойнайды, орыс эртестер1нен кем емес. Журтгын айызын кандырды. Акша Teyip жиналды. Муктаждар карык бо­ лып калды. Артынан ecTiai: Телеген «Губрозыск» мекемесш тексерш жумы- старынан кылмыс тауып, бастыгын 5 агентдмен «арестоуайт» eTinTi. Не деген ежет десейш1, жалгыз 03i барып: «Казакстан республи- касынын атынан сендерд! жабамын» деп акырганда eci шыгып кет1п, алдына тусе 6epimt Сот мыкты болган сон, ел урылары да тыйылды. Bip болыс елден 60 уры жапкан сотгар болды. Пара алган, «терел1к» кылган Keii6ip судиялар жазага тартылды. Газетке басылган хабарларды сотгар колданып тексерш отырды. Bopi де кен1лд1. Карткожа уз- бей газет окиды. Газетге кеб1несе ашаршылык жазылады. Кулл1 казактыц уш- тсн exi бел1п аштыктан кырылып жатыр деген хабар кещлш буза- ды. Ойткен1 ол ашаршылык жайын энпме кылган азаматгардыи уайымын кеп естид1. Жаз шыга азаматтар жэрдем жинауга слге шыкканда, Касенмен 6ipre Карткожа де ел1не кайтты. Танымал байларга тускенде Касен: - Сэбет калан? Турганын жаксы кереацдер ме? Кулаганын жаксы керес1ндер ме?—деп сурайды. - Ойбай, карагым, куламасын! О не дегегнц? - Бурын жек керепндер1ц кайда? - Бу кулаганда, жаксы бола ма? Тагы согыс болады. Онсон малдан не калады денс1н? 285

— Сендер калай кересщдер?- дейт кедейге. - Bi3 неге Tepic керейж? Лауды, шыгынды байга салып жа- тыр. Кгсщеп ак.ымызды алып, тевдж кердж. «Сокырдын тшегеш eKi K03i емес пе? Некен-саяк жолсыздык болмай тура ма? Анда- санда мелитсешн, ауылнайдын кшжене зорлыгы болады. Не де- генмен бурынгы жок кой,- дейдг «Бурынгы жок кой» деп К,арткожа да жымияды. МвЦГ1 АЦСАУ BiniMre осынша шолдеп, колына тускен казак баспасезш 6ip нуктесш калдырмай арылтып шыкса да, кез келген окыганга жа- бысып, бшмге сурау салса да, казакша оку К.арткожанын сусы- нын кандырмайды. Адасып журит, тумсыгы тыгырыкка т1релген адамдай, бетгеген жолынан тайкып, кайта бердг Орыстын Tipenin турган кггапханасын, к!тап дукендерш кергенде, байлардын таба- гына телкфген eciKTeri малайдай eKi K03i телипрш, арам астай KepiHin, ауыз тие алмады. Орысша бшсем екен деп талпынады. Онай ютаптарын окып керед1, укпаган сездерш терт, жазып ала- ды, сурастырады, лугаттан карайды, сейлейш деп тыраштанады, бола коймайды. Уйренбеген кулак кагып ала алмайды, катып кеткен Tin буралуга кенбешп. Кдрткожа тырыстыгы болмаса, жады аса туткыр, зешш жулма, орташа едг Сенгеш: талабы мен жйер1 болушы efli. Орысша бшмесем, Kicire де, езьме де пайда типзе алмаймын. Орысша окымасам, адам болып журмеймш, не де болса орысша окудын сонында олешн деп, Кдрткожа езше-ез1 серт кылды. К,ар- ткожа 6ipTora, 6ip бет жптг —сертшен кантып керген емес. Уй шаруасын жайлап, кыстын жабдыгьш камдап берген сон, жалгыз eri3i мен жалгыз атын казак арбасына жепп, iHiciH касына epTin, омбышылармен косылып, Омбыга сапар теки, жол алые — ат арык. X y p ic i шабан, митын аян. Келжтерш шалдырып алып, KyHi-TyHi кыбырлата бередй влешз езеншен асканда, жолдан косылгандар мен барлыгы он шакты арбалы керуен болды. 1штершде оку 1здеп бара жаткан шок1рт те, суйек шатыс куган еркек те, теркш 1здеген катын да, жумыс, Kocin 1здеген пайдашы да, арзан пул алып кайтып, елге сатып, мал таппак болган саудагер де бар. Бэрш айдап бара жатк­ ан - кун Kepic камы. Омбы - жердщ Ty6i. Жепазер емес. Келжтен тер шыккан сайын, 6ip eni кемидь Кдрткожанын аты мезгш таянган эйелдей, кешеден 6epi аягы коюлап келедй Шу-шу деген Tyrini, камшы садганды елемейдь «Бу жануарга не болды?!» деп Кдрткожа кезш укалайды. Куйрыгын KOTepin, борбайын байкайды. Ke3i терлей 286

береди борбайы калактай болыпты. Сол мендегеннен аты бас катере алмады. Торы шолактын арбасын касында келе жаткан епзге жесть Торы шолак епзге ат косшы болды. Жолдастары атты айналды- рып кердь «KeTyi кетш калган екен, болмас» дедь Айтканындай 4-5 шакырым журген сон, ат алейш турып калды. Узак жолда жолдастан калып, елйткт1 кузетш отырсын ба —бауыздап TepiciH алды. «Нар жолда жук калмайды» десш, жолдастары Карткожа- нын жугш сиыстырып, таратып алды. Арбасын тастатты. Аттын елгеш катты батты. К,ырсыктын басы болмаса не кылсын деген ой келдь К,атынын да ренжтп кетш едь Эжес1 де йшнен разы болмай калып едь Элде солардын сшесше калдым ба деп ойлайды. Эйтсе де сыр 6iaaiprici келмейдь К,арткожанын кешспк кергеш жалгыз бул ма? Кенбютиспен шьщады. Жолдастары: «Арбага отыр!» десе де, сыпайылык курып MiH6enai, жаяу журед1. iHiciH мшпзгенше алгыс айтады. Омбыга таянган сайын кун суркай тарта бастады. Тунде бозк- ырау турып калады. Уры катты: керуенш1лер кезектес1п кел1к кузетедг Ihicih ки1зге орап жаткызып, К,арткожа уйыктамайды. К,асында 11—12 жасар кызы бар 6ip катын да 6ipre келе жаткан. К,арткожа байкап журетш. Элп к1шкене кызды тускен жерде те- зекке, суга айдайтын, женд1 тамак та бермейтш. Тун болса, кел1к кузетт1р1п коятын. Байгустын женд1 кшм1 де жок. Шашы бште- б1лте, Typi жудеу, арык. К,арткожа елп кызды imiHeH аяп келе жататын. К,атынга айтайын десе де, бата алмайтын. Bip кун1 кузетге отырып, К,арткожа баланын жанына барды. - К,арагым, неге уйыктамайсын? Мен Kepin отырайьш, жата гой!- дед1. - Урады гой,- дед1 кыз акырын. - Неге урады? 0з шешен емес пе ед1? - Жок. 0гей. - Экен бар ма? - Жок. - Туысканьщ бар ма? - Жок. - С ет кайда экеле жатыр? - Омбыга. - Омбыда к1мщ бар? - EiuKiMiM жок. Кайтейнш бшмеймш. Bipeyre сатып кетеин шыгар. - Жасын нешеде? - Он тертте. Омбыга жакындаганда К.арткожа катынмен сойлест!. К,атын терк1н1не келед1 екен. К,ызды осы жакка 6ipeyre тастап кетпек екен. Алушы табылса, малга, эйтпесе тек болса да, кезш отюзбек екен. К,арткожа: 287

- Женеше, тым нашар кертеда гой. Мал 6epin ешюм ала коймас. Маган берцщ...—деп жабысты. К.атын эуелде кенбесе де, артынан еркепмен акылдасып, кыз- ды Кдрткожага бердь К,арткожа торы шолагы прыгендей куан- ды, жолдастары мазактап кулдк - Атын 6ip жерде, арбан 6ip жерде калды. Озщ жаяу келе жатырсьщ. Бу кызды кайтпексщ? Эй, кожанасыр!- десть - Кулмендер! Надандыкпен кулесщдер. Bip кезде бул кандай адам боларына кездерщ жете ме? К,удай осындайдан жетюзедь Heci бар? Бу да ез1\\пздей Kici. Бу карындасымды, аман болса, адам кыламын,—деп К,арткожа басынан сипады. Омбыга келген сон, жолдастарымен 6ipre шет1рек 6ip казак, уйше тусп. Ертешнде карындасы мен iHiciH сонда койып, епзш сатуга базарга Kerri. Эуелде куйл1 болганмен, жол журш азып, каны кашкан епз артык кунды болмады. Аса арзан да емес, будыраган 6ip койын акша болды. Акшасын койынга салып, базарды аралап, енпендеп келе жа- тыр еда, колында ipi акшасы бар 6ip казак: - Мше 6ipeyfli уатып бере койшы, Mine 6ip юсщеп алымсагым кетейш деп тур,—деп зыр кагып, эрюмге 6ip жалынып жур екен. К,арткожа аяп Kerri. - Агай, канша керек eni?- деда. - К.ырык бес миллион еда! Е, карагым! Жаксы болды гой!.. Ой, TineyiHfli берсш!.. Ipi акша К,арткожага терк болтан жок. Жаман былгары кумажшгше сыйып кетп. «Не дегенмен ьщыс кой, койныма са­ лып жургеннен repi, койнымнан Tycipin алам ба, KiM бшеда?» деп ойлады. Кумажшктщ 6ip басында документ кагаздары бар. Bopi 6ip жерден табылуга онды болды. Сол куаныштын устнде карын- дасын жуындыруга 6ip сабын ала кетейш деп, талкошкенщ орта- сына таман Kipni. К,ара курым Kici. Иш Tipecin журпзбейдь Bip сабынга сейлесш, келгсе алмады. Тагы 6ip сабынга келкйп, акшасын телешн деп жан калтасына колын салып еда. Маскара! Кумажшк тугш, сымбылбай да жок. Алас урды. Кдлтасын олай актарды, булай актарды. К,ойын, конышын сипалады. Тук жок. Кезшен жас шыгып Kerri. Не кыларын бшмедь Дел-сал болып, пэтерше кайтгы. ЗАРЬНУСДНДА К,арткожа акшадан, документ кагаздан журдай болды, Омбы- да танымал жок. Жолдастар жайына к е т . Акшасыз KiciHi KiM устасын, тускен уй шыгарып ж1берда. iHici мен карындасын со- нына ертш, багажьш аркалап, Кдрткожа кошеге шыкты. 288

Омбынын кешесшщ ушы-киыры жок. Таусылар емес. Аян- дап келедй Бакайшагы майысады. Тер пушпагынан агады. Арыгы жеткен карындасы жаяуга жарамады. Сарыжшж iHici гана шьшап келедь Карткожа коржынды iHiciHe аркалатты. Кшзге тпекен майы мен тосек орнын 03i аркдлады, онын устше карындасын мшлэш. Карткожа жук арткан кок есектей болды. Бет! — каланын ортасы. Кайда барарын 03i де бшмейш. - Торт-бес коше журген сон, iHici де шаршады. Bip шарбак- тын туб1не отырып дем алды. Журе беруге балалар жарайтын емес. Карткожа ойланды. Булай отыруга бола ма? Б1рдене ету керек. Bipeyre бару керек- Не ютейм? KiMre барады? Ойын туман басты. Туман irninae адасты. Коп адасып сандалганда, козше 6ip норсе елестегендей болды. Ол KiM? Ол - казак,- Казактын окытан азаматы. Ол Карткожата жэрдем ету керек. Омбыда KiMбар? KiMsi 6Lneai? Bip атбекет казак бар eai? Эз1мкан... Эл1мкан... жок, ол емес. Ссшмкан... о да емес, afrreyip 6ip «каны» бар еда... е, Жайда- ркан!.. Жайдаркан! Карткожа жогы табылгандай, ушып турегелдй Балаларга ба- гажын кузетт1р1п койып, укшей ушып женелда. EHTirin, арсалан- дап келедй Келденен KiciHi кур етшзбейш. Жайдарканнын пэтерш сурайды. Кешеден коше коймады. Эбден елшм-талдым дегенде тапты-ау! Уш белмеда сэулетп уй екен. Кызмешп ойел «Жайдаркан тамактан кейж тынытып жатыр» деп юрпзбедй EKi сагаттай куткеш eKi жылдай болтан шытар, тыкыршып шыдай алмады. Элден уакытта eciKTi тэты какты. «Турып жатыр» дед!. Карткожа 6ip кущрден аскандай болып калды. BipaK «каннын» жуынып, KHiHin, тарантаны 6ip ай болды. Карткожа мрдй Тыкшывдаган жалпакай казак. Ак жагасы, тройкеЫ болмаса, нагыз кырдын байшнсеш казагы, Карткожаньщ «каны», бауыры. Дэмелешп калды. - Сатан не керек?—дед1 Жайдаркан кораздай кокиланып. - Окуга келген кырдын ж й т ед1м. Акшамнан, дэкументгмнен айырылып, сорлы болып калдым... маган 6ip жэрдем ет... Доку- - CeHi kLm б1лед1? - Адам бишейдь - Ендеше, мен кайдан бшейш? KiM бшеда? ¥ры шыгарсын... Карткожа жыламсырады, жалынды, карганды, созш кулакка 'лмедй Карткожа куШндк ашынды, ызаланды: Жайдарканды уял- тып, ук!м-ук1м сез сейледй Тындамады, кушке Kerri. - Шык уйден!- деп акырды. Карткожа аузына не тусш, не койганын бшген жок. Урсып- урсып, eciriH 6ip койып шыгып Kerri. «Сенген койым сен болсан, куйсегешнда...» дегенш гана быедк 289

Балаларды арен тапты. Ол ею арада кун де батты. Карындасы уйыктап калыпты. iHici алактап, жыламсырап отыр екен. «Бул арадан кет!» деп мелитсе келш кето,- деда. Тагы да келда. «Кет!» дед1. «К,айда баруга болады?» деп сурады. Мелитсе: «Кешеде ту- неуге болмайды» дедн Жолаушылар карангы iHipMeH 6ipre тагысуйрейлдн Суйрейлт, ппркеудщ шарбагына жетп. Ол жер­ дей куа койган жок. Тунемекил болды. Балалар карны ашып, шелдеген екен. Карткожа коржыннан ipiMiuiK альш, куманмен су тауып экелш, тамактандырды. 03i де 6ip кумандай су huTi. Каны Keyin калган екен. Аукаттанып эл1 KipreH сон, Карткожа тагы ойланды. Жан- жагындагы енгезердей уйлерге каранды. Жалгыз уйл1 кузетип жатакка келсен ен болмаса 6ip бурышын берер еда. Мындаган уш, миллиондаган жаны бар кала тым болмаса есптнен каратпа- ды-ау. Муны бЫ мнщ , адамгершШктщ орны дегш-ау! Адамгершийп кайда? БЫмд1 ел тас бауыр бола ма екен? Мына тургандар уй ме? Жырткыш, жалмауыз гой. Ай, кенпешл каза- FbiM-ай! Kaflipin осындайда бшнед1 екен гой. Андрей казакты б1лген екен гой!.. Тан атканша iHici мен eKeyi багажын кезек кузетп. Тан атты. Карткожа тагы сандалды. Ен болмаса нандык акша табайын деп жумыс i3flefli. Жумыс табылмады. Малайлыкка 6ip орыс алайын деп едк документ! жок болтан сон, алмады. Бармаган ушкел1 жок. Дэкументйз ешкайда етпейдн Кешеде тагы 6ip окыган казакка жолыкты. Омбылык екен. Алан-булан етт, сезше кулак коймады. —Анна Николаевна! Мое почтение!—деп анадай кершген 6ip ойелге жупрш к е т . Тесешш кшзш сатып, eKi-уш кундей корек кылды. Отыруга болмайды. Кыдыра береда. Жеймхананы, ушкелд1, мекемеш арыл- тты. Bapi орыс. Bip куш обден кейютж Kepin жылап жатып, тан алдында кез1 шшш кеткен екен. Туйнде эжей келш, аялап, мандайын шскеп, «Карагым, ренжьмеил! Кешей барган жсрще тагы да барып корни!» дед!. Ояна калса - ппркеудщ шарбагы екен. Тамылжып, рауан- дап тан келед1 екен. Эжесшщ ce3i кулагында тур. Жей тиын айтып, кошен жерше тагы барды. Ол - губерниялык аткару комитет еде Алдында жумысшы пакултеггщ 6ip молдасына жо- лыгып, ол губерниялык комитетке арыз жазып 6epin ед1. Комитет бастыгын кеше жолыктыра алмай кеткен. Бастыктын босагасын кушактап, 6ip сагат Kyrri. Карангы онлар басып, калгыган Kici TOpi3fleHin тур едк oni жылы, узын бойлы, сэры сакалды орыс партпелш колтыктап келд! де. Карткожага тандана карап, кабинейне к!рд!. Карткожа селк ейп, оянгандай болды, кагазын 290

колына ала артынан ере Kipfli. Бастык «6epi кел» дегендей, алака- нын жайып устата бердк Казакша бшеда екен. Жай-жапсарын, уезш, болысын сурады. «К,азак,тын окыган азаматгарынан к!мд1 бшесщ?» деп сурады. К,ар- ткожа ез) б1летш азаматтарды саулатып айтып жатыр. Сезш тын- дап болды да, арызына уйгару (резолюция) кондырды. - Секретар кагаз жазып бередь Соны алып оку белшше бара- сын!- дедь Куанып Kerri. «Кагаз береди деген сез «Суйген жарын келедЬ дегеннен кем болган жок. Жупрш оку белшше барды. Ондагы- лар кагаз жазып, жумысшы пакултетше ж1бердь Кезшщ жасы тыйылды. К,арткожа пакултетке тусть Карындасы мен iHiciH жетзмханага юрпздк Жаксылык кылганы Керекулпс Полидуб деген орыс екен. Кдзакпен, казак окыгандарымен таныс екен. KIM Кос кабат тас болат уйдщ устщп бвлмеЫнде электр нурына шомылып, кара шолак бешпетш жамылып, Архимед, Торилел, Пифагор, Ньютон, Богданов, Каутский, Уйпперлермен айналы- сып, терец ойга бойлап отырган кошкыл жйтг KiM? Yin кабат ак уйдщ аузында домаландаган, шолак кейлекп кара торы кыз бала: «Агатай-ау, мен пионер болдым!» деп жупрш келш, мойнынан кушактай алганда: «Рас па, жаным?» деп жыми- ып турган жшт KiM? «Сабагынды жаксы окы! Укпаган жерщвд келш сурап алып тур!» деп, он eKi жасар балага акыл айтып, шыгарып салып турган ажарлы житг KiM? Куштщен зорлык керш, не жер1, не xecipi кетш, арызын кай- да 6epepiH бшмей кацгып журген казакка акыл айтып, жен сштеп турган кайырымды ж тт KiM.? Базарда акшасын алдырып, зарлап келе жаткан казакты ecipKen, калтасындагы барлык тиынын устата берш турган MeftipiMfli ж тт KiM? 0Keci зорлап малга сатканына кенбей, каладагы 6ip таныс Ka3aKTixiHe кашып келш, муцын кшге шагарын бшмей, басына кун туып отырган Гулшмге агалык мшдетш аткарып, noTepiHe кел1п окытып туратын, шыгарып салып: «К,ашан келесЬ?» леген­ де, «бурсйуш!» деп жымындап бара жаткан кара ж т т KiM? Бала окытып тапкантебен-тенгесше кырык шакты кездей порее алып, елге баратын калашьщан ежесше сэлемдемеге ж>бершотырган бауырмал ж т т KiM? Жаздыгуш Гулсшнщ ауылында 30 шакты улкендерд1 окытып, 291

хат танытып, Гулам мен eKeyi 6ipiH-6ipi cyftin, кузге таман кала- га алып кашып келген ер ж тт KiM? Суык хабар ecrrin, (здеп келген женге алган катынынын ал- дынан шыгып, бедней суйем деп умтылганда: «Жана алган каты- нынды суйе бер!» деп колын итерш тастаганда, не айтарын бишей, кипактап, уялып турган ж тт KiM? Женгесше epiK 6epin, суйген куйеуше rain, бакыпы eMip cypyiH т1лсп, елше кайтарып, кенш 6ip демдеген сон, жана жары Гул«мд1 ушкелдщ жатакханасына орналастырып, жолдастарына: «Сендер муйпдеп кетпендер!» деп, ойын-шынын б1рдей согып отырган KiM? Шэшрттердщ жиналысында уйымньщ ici туралы баяндама кылып, кемшШкп тура айтып, оз мшдетш дурыс аткарып, сешм алып турган ж т т KiM? Кдрткожа, К,арткожа, К,арткожа... К.арткожа озгердг Бурынгы сокыр нанымнан, дшцплджтен, iciM агзамнан тазарды. Елд1 надан кып журген, кулкыннын кулы, e3i надан кожа-молдалар екенш бшдг Бурынгы жабыгу, уайым- кайгынын 6ipi жок. Кдрткожа талапты, жнерл1, жалынды ж тт бодцы. Бурын жуаннан калай теншк алудын жонш бше алмай журген Кдрткожа енш тап тартысы не екенш б;лдг Тап тартысына Маркстщ квз1мен карап, казактын шаруа жайын, енеркэабш оширу катынасын зерттейтш болды. К.арткожанынжалгыз-ак арыла алмай журген нанымы - «Тагдыр». Талай жаны кушп зарыккан- да, Андрей, К,асен, Полидуб сыкылды адамдар ушырап, коз жа- сын игеш, эжеа аян бергеш, тонкерю боларда, женгесш аларда, акшасынан айрыларда туе KopreHi де эл! шешуаз. Эл1 де пэннен TipeK тауып, туеше алмайды. Тосыннан, кикудан кездескен талай уакиганы К,арткожа «тагдырга жориды, К,арткожа «Тагдырдын» не екенш уксам деп 1здеуде. «1здесен, табасын» деген накылды ойына сактайды. К,арткожа казагын, ел1Н суйедь Байын, жауызын емес, бука- расын, кедешн, жалшысын, жерш, суын суйедь К,азак пен орыс тобелесш жатса, орыст1к1 зорлык деп уккысы келедь BipaK орыс- тан корген жаксылыгын умытпайды, орысты да бауыр туткысы келедГ Андрей, Полидубтерге казактын неше Жайдаркандарын курбан кылгысы келедГ К,азак та, орыс та Андрейдт, менщ кергешмд! корсе, коз! ашылса, менщ журепмдей бауырмал жу- ректер болса, зорлык, киянат, тенелздщ жогалар едГау деп, 6ip мезет ойлайды. BipaK ол мумкш бе? Барлык адам баласынын мшез- кулкын, журепн 6ip калыпка согып шыгаруга бола ма? Адам баласынын табигаты б1рдей болуын KOKceyi идеализм —санашыл- дык жолы гой. Бул Толстойдын niKipi гой. Жауыз Эипрбектерд1 калай езп кылуга болады? Адамды турмыс, кун корю талкысы билеп, басын косар, 6ipiKTipep. К,ол бостык жатып iiuep жалкау- лык емес, енбек, бейнет тузетер. 292

Маркс буган не айтады екен? Жалпы адамгершшк, жалпы эдишк болу мумкш бе екен? Буган жауап карау керек деп ой- лайды да, тагы кггап карайды. ЕЦБЕКТ1 ЕЛГЕ К£1Л Омбыда eKi жыл окыды. Кдгын алды. iHici, карындасы кам- сыз. Окуга, кызметке берщщ. Турмыс тузелдь Эйтсе де К,артко- жаныц 6ipfle\\ieci жетпей тургандай болады, кенш б1рдемешi3fleito де турады. Ол iaaereHi калада емес, далада Topi3fli кершедь Bip кезде жер-суынан айрылып, корпи мужыктан таяк жеп жаткан ел - ашаршылыкка, жутка, тотендеген апатка ушырап, басынан киын-кыстау кундерд1 OTKi3in, малынан, дэулетшен ай- рылган ел: казак-орыстын, болыстыц, тишештш, кожа-молда- нын жемк атып жейтш ацы болып, канаудан K03i тунжырап жат­ кан ел; партийный, барымтанын, урлыктын, кущпктщ ойнагы болып, туншыгып жаткан ел - бул кунде не куйге тусп екен? 9cipece ез ел1, ез ауылы кандай болды екен? Соларды керсем, кемепмд1 берсем, сонда менщ жет1лгендтм, жет1лгенд1пмн1н пай- дасын керген!М. Эйтпесе мен не ушш, KiM ушш окып журмш? 0з басымнын камымен кетсем, менщ окыганымнан елге не пайда? Бас камымен елде талай жауыздар да жур. Олардан мен1ц айыр- мам не болу керек? 03i ушш сурген ем1рде матына, кызык бар ма? Адам айуан болып кетпей ме деген сураулар келедь Жаксы турмыстан жалыгады. Тобылгы гулден1п, торгай жасарып, орман ьщ-жын боп, мал- жан тырандап, кекке, акка тойып карык болтан кезде К,арткожа Гуламш касына алып, баракогка мшд1. Кдрткожамен 6ipre жи- ырма шакты казак жтттер1 де демалыска елге кайтты. Зашет (емтихан) бершген. Билет тегш. Жол азык бар. Кощл шат. Барокотка 20-шы жылдан сон К,арткожанын мшгеш осы ед1. Тузелш калыпты. Бурынгы TopTincisaiK, бассыздык, кымбат- шылык жок. Барокот жанарган. Каюталарга елекпр орнаган. Орын таза. Bopi кещлдг EpTicTi ерлеген сайын жер козге жылы ушырайды. Токтаган жерге кымыз, сут саткан казактар да келдг К,арткожа сейлесед!, турмыс жайын сурайды. Ертю каласы жакын. Онда казактын соты, Tepreymici турады. Олар Кдрткожага таныс. Би1к жарга кел1п, барокот токтады. Трап Konip тасталды. Жиекте кызылды-жасыл- ды уйме-жуйме ойелдер. Тар когнрмен арлы-берл1 жупрюкен Kici. Энеки, жанбырлык киген, калпакты казак жйггтер! де келд1. К,ар- ткожа жолдастарымен жиекке шыкты. Шуркыраса Kerri, — К,алай, аман ба? Жаксы турасывдар ма? — Жаксымыз. 293

- Кенсе калай? Казакша ма? - Ею жыл болды, казакша журпзем1з. - Бурынгы бейбастактык жок па? Мелитсе курык экетпей пе? - Жок.. Зацга багынатын болып келедй Кейде жалгыз-жарым ауа жайылатындар болады. Казак-орыска багынып, улыкка жа- гынып жаман уйренл калган ел гой. Кызметшнп слдщ ез1 буза- ды. Эйткенмен елд1 торттке уйретт келекпз... - Керекудщ бузылгандары калай? Тыйылды ма? - Олардын 6epeKeci кеткен. Жабылды, айдалды, осы куш ты- ныш болса керек. - Ел калай? Kyftni ме? - Шаруа куйш. Жут болган жок.. Жалгыз-ак, налог кезвде кысылды. Мал сутепн болды гой... Кеп сейлесуге болмады: «Конакка жур» деп едй кала алмады, 6ip шелек кымыз оперли Уыз кымыз. Жаз шыккалы кымыз коргендер1 сол едп шоюрттер кырылысып калажаздады. Bepi келген сон, EpTieriH сол кабагында аггылы-жаяулы топтаскан казактар- ды, аркан тарткан орысты керди «Бу не?» деп сураса, Epric бой- ындагы казактарга жер влшеп 6epin жатыр екен. Бурын аренда телейпн, потер отырган казактар кызыл танау болып, жер иемденш: «К,ала боламыз, мектеп ашамыз, каперация журпзем1з» деседй Карткожа «1ске сот!» дейш. Koniai оседи Месжан каласында партпел колтыктаган 6ip сары жйгг жиекке келди Tyci таныс сыкылды. Шырамытады, 6ipaK KHiM взге. Ол Карткожаны тани Kerri. Айкайлап амандасты. - Колындагы не?- дед1 Кдрткожа. - «Диала...» - KiM болып едщ? - Болисполком. Керекуде жук KOTepin, жумыс кылып журетш Кдлимолда. - Жуандарды уйреттщ бе? Сайлауда таласпай ма? - 1нше су куйылган,—деп колын сермедй - 0зщ хат таныдын ба? - Газет окуга жарадык. - Б1здщ елден хабар бглдщ бе? - Б1лд1м, аман. - Исполкомы к1м екен? - «Еюбас» жумыскер1. Кереку кызметиллер1 нашарлау екен. Орысша б1лмейтш жумысшыларга, жастарга орыстар ырык бермейщ екен. Карткожа Кереку жайын «Кдзакстан» газетшс жазып ж1берди Карткожа елге келгенде каператсие сайлауы болып жатыр екен. Бурынгы капе- ратсиеш байлар билеп, iinin-жеп койьГп, бул жолы уезден Kici келш, елдеп жастар, уялар, муга;пмдер, сотгар катысып, капе- 294

ратсиеге кедейшш, таза Kici сайламак болып жатыр екен. Жина- лыска Карткожа да барды. Топ алдында ж!герл1 сез сейледй —Сез емес, ic керек. Жогалсын бас камы! К,урысын надандык! Жасасын журтшылык! Жасасын елге енбек кылган ерлер!— деп сезш 6ixipfli. Сарт-сурт шапалак Баян тауын жангырыктырды. 295

ТусМктер «Акбмек» романы Романга Ж. Аймауытулы мол даярлыкпен келген. Бул ретге ол энпме жазып, керкем аударма жасап, шыгармашылыгын шын- даган. Сондай-ак, «Акбшекке» дейт «Кдрткожа» романын жария- лаганы да мсшм. (Аймауытулы Ж. К,артк,ожа. Кызылорда - Таш­ кент, 1926.-208 б.). С. Садуакасулынын жары Елизавета Элихан- кызы Бекейханованьщ М. Эуезовке табыстатан муратат кагазда- рынын арасынан шыккан Жустбектщ «0з1м жайынан маглумат» атгы жазбасын Караганда (бул Смагул сурагына жауап екен), жа- зушы 1928 жылдын кантар айына дей1н (бул жауап жазылган уакыт) «Акбшеки» баспата етк1зген. Сондыктан аталган роман 1927 жылы толык жазылып б1ткен деп сен1ммен айтуга болады. Ал, романнын журналдык нускасы каламгердщ «Жанак» атты псевдоним1мен «Эйел тендтнщ» 1927 жылгы N3, 4, 5, 10-11, 1928 жылгы N10 сандарында жарык керд1. 1928 жылы Москеуде С. Садуакасулынын алгысозшен жоне аудармашылык жордем1мен жарияланган «Молодой Казахстан» жинагына «Акб1лек» романы- нан алынган «Мукаш» атгы узйад ешн. Сез болып отырган романнын толык колжазба нускасы (6i3 муны Жусшбектщ баспага тапсырган нускасыдеп есептейм1з) 1лияс Жансупровтщ тартпасында сакталыпты. 1929 жылы мамырда туткындалып, 1931 жылы шугыл атылган Жусшбектщ енбеп ба- скаша сакталуы мумк1н емес-TiH. Осы колжазбаны Ф. Габитова К,азакстан Мемлекетик Орталык архивше тапсырган. 1988 жылы сол кездеп партиялык билш тарапынан Ж. Аймау­ ытулы мурасы жариялануга мумкпцик алган сон, «Акбшек» ро­ маны толык нускасында «Жулдыз» журналында (1989, N6, 7, 8, 9) жарык керд1 (эз1рлегендер: Б. Байгалиев пен М. Хасанаев). Сонымен 6ipre сол 1989 жылы «Жазушы» баспасынан шыккан 1 томдык «Шыгармаларына» енд1 (роман нускасын эз1рлеген X. Озденбаев). бюшшке карай, осы ею басылымында да «Акбмек» баспагерлер тарапынан 6ipa3 «редакциялык Tenepim» кердг Муньщ ce6e6i, шынын айту керек, 6ip кездер1 санага батпандап юрген «идеологиялык комплексте» жатыр. Кенес тусында бурынгы одеби муралардагы «кудай», «алланы» - «табигат» деп, «кэшрщ» - «жат журт» деп езгерте салу кагидага айналганы жасырын емес. Сон­ дай-ак ез кезешнде ашык api табиги калыпта колданган сез бен угымдарды «ендт тэрбиеге зиян», «уят» деп, «мэдени» сездермен алмастыру дагдыга айналган-ды. Осынын зардабын «акталган» 296

«Акбшек» те тартты. К,аз1р «романды тузеткен кш ?» деп кшэлш! i3fley артык деп б1лем1з. Романдагы текстологиялык ауыткулар академик С. К,ирабаев- тын жетекшшпмен жарияланган «Ж. Аймауытов. Бес томдык шыгармалар жинагыньщ» 1-томына енген нускасында («Еылым», 1996) калпына келт1р1лд1. Рас, бул нусканьщ техникалык себеп- терден (2-3 жол туаршп басылган) кеткен 6ipep кемшшп бол- ды. Усынылып отырган жана нускада ол тузеплдй Ал, енд1 халыкка кен тарап кеткен «Жулдыз» бен 1 томдык «Шыгармаларындагы» «Акб1лек» нускасында кандай селекеул1ктер болганына келей1к. Bip айта кететш жайт: 1996 жылы романньщ тузетшген нускасы жарияланганына карамай, Астанадагы «Елор- да» баспасы Ж. Аймауытовтын «Акб1лек» атты жинагын шыгар- ганда (курастырушы Е. Аскаров) 1989 жылгы «Шыгармаларында- гы» нускасын усына салыпты. Б1з, 6ip жагынан осындай жатдай- лар орын алмауы ушш, екщш1 жагынан тылыми долд1к ушш кате нуска мен дурыс нусканы салыстырып керсетпекшз. 1989 жылгы «Жулдыз» журналы «нускасында» романдагы «орыс» CG3i — «солдат» соз1мен (кейде «солдат» — «орыспен»), ал «Konip» сез1 — «орыс» сез1мен ауыстырылган. Мундай алмастыру шашетектен. Б1рнеше мысал келпреШк: «Жулдызда» Тупнускада N6 Салдаттар кслш каллы (140-6.) Орыстар келш калды салдат кадалып (140-6.) орыс кадалып бос калган салдат (141) бос калган орыс Konipre кор болып (143) орыска кор болып артынан 6ipcy кслш (147) артынан 6ip орыс келш К,ушактаган полекет (148) Кушактаган орыс 0згслер1 жирен oncccpfli (148) 0 зге орыстар жирен орысты Кара мург опссср (148) Кара мурт орыс ©лген жирен опсссрд! коп CI влген жирен орысты коп орыс KOTepin Korcpin (149) Эрине, бул Ti3iM б1рнеше бетке созылуы мумюн. «Жулдызда» сондай-ак сез бен т1ркест1, сейлемд1 «модениленд1ру» орын алган. Мысалы: «Жулдызда» Тупнускада N6 бисгс окыранган айгыр (149) бисгс шапкан айгыр Konip салдакылганнан сактасын (150) орыска салдакы болганнан сактасын солдатган калган салдаманды (175) орыстан калган салдаманды кара мурт кушактаган (174) Konip кушактаган еркектщталкысына (172) орыстыц талкысына Ир JKiriT дсп отыргапы арак imeTiii, Ер жтт дсп отырганыаузытуки Konip 297

кылып, камшы, кылыш, мылтык ой­ ЭлпдоретсЬ,сундстсп, туреГСПCHCTill, нататын. MefiipiMci3, шадырмшезполе- шошкаетшжейпн, аракiuierill, tcmcki Шынымен сол сумды iiicKcrcui мс? сасыган. слшкыранжапкандайкылып. (150) камшы, кылыш, мылтык ойнататын. MeftipiMeb, шадырмшезорыс осыемес пе? Шынымсн осы орысты iiicKcrciii ме? Exi марте басылган, халык арасына кен тараган (тиражы 50.000) 1989 жылгы Ж. Аймауытов «Шыгармаларындагы» «Акб1лек» ро­ маны «нускасынын» непзп кемшшп - сездерд1ц, сез жалгаула- рынын тупнускамен салыстырганда кате Tycipwyi дер ед1к. Сон- дай-ак мунда Жустбекп «толыктырмакшы» болтан баспагерлерд1н колтанбасы да ушырасады. Кептеген жерде сез, кейде тутас сейлем Tycin те калган. BipiHiui, кандай «коспа» бар, соган келеййс: Ж. Аймауытов. «Шыгармалары» Тупнуска 1989 жыл. Карамурткозшщкырымснкарапкал- Кара мурт томен карап куйбендей са да, кормеген Kici торкщетп, томен карап, куйбевдей берд1 (176) Моденист жоншенде мужык кара уз- Мужыктын niKipi; ой-epici, бшм! кекей кулген болды. казактанмозкарозыпкеткснжок (240) - TeHKepicinui емес CKCiiiMi3fli кайдан OTipiK кулген болды (240) б)лд1ндер?- деп Жоргабек тс KyaiMci- Bi3flinтонкерюшшемесеке!пм1зд1кай- ред1. Булардын сокгы создср! Бскбо- данб1лсс1здер?—депЖоргабектс кул- латка куран сез1кдей... Сонгы Жоргабекпн сураулары, Акба- - Бауырынекен кершк! KopcpMin ба- ланын жауаптары Бекболатка куран уырыцды ала кеткешщн?.. Эл1-ак соз1ндсй... (240) кетес1н байына!- деп шаптыгып, ит - Бауырын екен кордж!- дсп шапты- Tepiciii басынакаптады. гып, жерден алып, жерден салды (291) аузынан кобт буркырап жажанда... апасыньтжоктыгын, 03i маскарабол- ... аузьшан ак ит Kipin, караитшыкка- ганын, бойына айырылмас поле жа- нын бшмей буркырап жатканда (291) бысканын... ... апасынын жоктыгын, жет1мд1г1н, коргансыздыгын, 03i маскара болып, Kopni кыс ак ала бас бурадай... сл-журткакарар6eriкалмаганын, бой- Талай жасырын норселер жарыкка ына айрылмас поле тагыда жабыска- Эйел ештессе, аяу легенд! б1лмейл1. нын... (292) Кайдагы жаранын аузын жулып ала- Карлы кыс кара албастыдай... (293) Талайбит астындагыжасырыи сырлар жарыкка шыкты (294) Эйслештессе, аяудегенд161лмсйд1,ар- уятты, адамгерш1л1кт1 умытады, кай- 298

кайдагы жаранын аузын жулып ала- тын ноз1к. жанды жерш 1здейдк Эйсл тыи M03iK, жа1шы жерд| андиды, кай- такса... кайдагы жам шошырлык былык 1ске Kipiceai. Эйсл такса... (294) Неге буйтт жургешн Акбшек TyciHe Неге буйтт жургетн Акб1лек TyciHe алмай тамсанды да журдг алмады. - Карагым, сети кемзалын маган - Кдрагым, ceHinкамзолынмагантак куйып койгаидай шыгар. (29S) ... кундейдн оны да езймен бастас, ... кундейдк взйндей кылуга тырыса- езншей кылуга тырысады (29S) Аксакал абдырады, састы, кысылды, Аксакал абдырады, састы, кысылды. жан тсргетусп. Бул кыз касисттен айырылды деп... Бурын кыздыгынан айрылды деп... (296) ... жаныжаман киналды. Толгак кыс- ... жаны жаман киналды. Бала тапкан канда, тула бойы кул-талкан боп катындартолгак кысканда, балатуар- кирапжаткандай, карыныменбелдем- да, адамньщоне бойыкул-талканбоп, meciHiH арасынан туйте арамен 6ipcy кирап бара жаткандай болады. Эзге 6ipece жулкылап, 6ipcce изевдете со- киналудын... зып тартып, егелсп, тшп жаткандай болады. Сол кезде барлык суйеп угтлш, куйрсп, барлык етз, тамыры жыртылып жаткандай киналады. Озге киналудын... (297-298) Сабыр кыл, сабыр кыл! Сабыр кыл, сабыр кыл!.. Бибатимага СабырTy6i сарыалтын, бибатпагасый- сыйын, БибатимаnipiHe сыйын,- деп... ын, бибатпа nipiHe,- деп... (297) ... терге туст, киналып, олЫреп, та- ... торге Tycin, киналган кезде, сотт лыксыган кезде. «сотм салып», бала- салып, баланын даусы шыр erri. нын даусы шыр erri. Акбшек талып Акбшек талыксып Kerri. Kerri... (298) Керкембай кегпз корген ене, жырын- Керкембай квпзт корген окк1 байкус ды байгус кой, суык суга шокиып, кой, суык суга орамалын малыптарта майлык орамалын малып, олсш-олсш бердг тарта берш (298) бзшбулдуниеге керекЫз,артыкадам- Gainбулдуниеге керсказ, артыкадам- дай, журтта калган буралкы, журын куш1ктей Kopin, табан TipepaiK, суйенерл1к аякастындаалакандайжер калмаган адамша жаны Typmirin, журеп аузына тыгылып, козппн жасы кол болып, ага бсрд!, ага бердк.. (299) ... коламса Hci (304) Ceni 6epeiiiKдеп отыргамыз жок (303) BcpeiiiK дсп 6epin отырганымыз жок. Ерсснбузыласыц. Эби1рй{кетедкАдам болмайсын. Эуелк.. (311) Ерсек бузыласын. Эуелк.. CeaiMci3 ойел - nci жок гул (323) Ce3iMci3 ойел - Hiccia гул. ... ойнасшылармен (бегдармсн)... (328) ойнасшылармен (орысша бл... дар- 299

«Жазушы» баспасынан шыккан кггаптагы (1989) «Ак,б1лек» «нускасы» мен тупнусканын арасындагы елеул1 езгешелж атал- ган жинактын 239-бетшен ушырасады, Айталык, 1989 жылгы жи- нактагы «Жоргабек б1рнеше сурау берд» деген сейлем мен «Тепнде, 6i3 орыс енбектшлершен белек eiu6ip жол таба алмаймыз» деген сейлемн1ц арасында, тупнускамен салыстырганда, кеп earepic бар. БЬ муны 1996 жылгы жинакта калпына келт1ргенб1з. К,олдары- ныздагы жинакка сол тузетгпген нускасы ендг 1989 жылгы жинакка ж1бер1лген «нускада» 6ipa3 сез Tepic окыл- ган. Мысал келтзрейис: 1989 ж. «Шыгармалары» Тупнуска куз кузеткен (146) кур-кур елеен бойы куба талындай боп (146) бойы копа талындай боп кетегей1 (147) квтегейл капсагаймен (147) каптагаймен жоктаган большевиктер (154) жактаган балшебектер офицер, флотгар (154) опесер, бшеутер бшмдт шаруаныц улдарымыз (155) биймш жауропапын улдарымыз K03i алас урып (159) коз! алабуртып санкал (159) сакгал кара мурттын елсб! де (160) кара мурттын леб|де жешскойлык (160) женежойлык 0Л1 тиген малга (165) кйшкене самаурыннын 1здеуге тырысты таукетшк самаурыннын (170) шапкыншылыкка ушыраган 1здеуге Kipicri (171) Сабалак кара бултгар-ау шабьшшылыкка ушыраган (173) камсыз быт-былдыктар-ау Саялдык кара бултгар-ау (178) Каскырлар кур1лдейд1 камсыз баденелер-ау (178) Каскырлар жарк берд1 каскырлар куркшдейд1 (181) шолкес аттай Каскырлар жалт берд1 (181) олуетл диуана шелке аттай (191) кызылсаи дамбалы оулсгп диуана (191) OMipi абуйыр байланбаган сукым Кызыл сан дамбалы (191) ... мундарлартуншыксын- сопла ула- 0Mipi обуЙ1р байлаган, сукым (200) ... мундарлар туншыксын —суын да ... иыгын ала карыиан тиш улансын! (203) Бутан сормакта тарту керск ... иыгын ала карнынан win (203) окшеден нырай жок Бугаи суырмак та тарту керек (203) аузы-басы пиязаай екшеден ырай жок (203) кара сур жтт аузы-басы бияздай (205) маркамат кара сур Ж1пт (205) ... шумекке шомстей орнаткан анаша, маркымет (216) ыс болтан шолак туппне... ... шумекке шуметейорнаткананаша- кажалган жерше сы болтан шолак тутИне... (223) тарта байланып кажалак жерше (233) шаппашоттай жылмырайган торга байланып (225) шаппашопай жымырайган (226) 300

марка болудан (226) Маркс болудан быкыскаи казак ожмдерш (230) быксыган казак оюмдерш зацбас адам (230) Тынык каткак. Эуе шыныдай... (240) Тымык. Кдткак. Ауа шыныдай. ... ойленкеарек, киялшырак... оуеск- ... аянкеарек, киялшырак... оуеской- ойлау (242) Жиреншсдей агынды (236) Жиреншедей накылды 6ip cypi (260) Bip dpi марш келер (261) баспа гып (263) басбагып CKi гашык (272) роман - калам (273) орман —калам Жол дегснпш (280) Жал дегенпнз жопы сила (280) конырайманыз (281) канырайманыз Телпекбайды тауып (281) телпекбай тауып Ой, жамандат! Ойсыл кслпр! (281) Ой, жамандат! Ой, iciK келпр! томаршага (282) томаршагы Тыкай тагасы (284) сынартагасы оз калпына (285) оз кыртысына жасын жсргс шырай стел! (286) жасын жерге шертед! Тобы жок, шунак кул (286) Ty6i жок, шунак кул! Ой, суккарым! (287) Ой сонкадам! Ipi жолын кутты болсын! (287) hi-жолык куггы болсын! кайкак epiH (287) созге сойкан (288) созге соккан Кабагы кайрактай (288) Кабагы каймактай апасын аяк сыггы гой (289) журеН лутлдеп (290) журеп дуп1лдеп танауы жетпектеп (290) танауы жслбендеп ындыны (290) ындызы Шыршу шыгара (293) Шыршау шыгара тар камашау (294) таркама, шау торт коз сантоп (295) торт кез сантон Гул олгпз (300) гюремш корзснкслеп, таукеншпе са- поремншн керзенкелеп, тоукеншпе маурынмн (300) самаурынын Салсын«Ардакты»! СангыртсынАрал- Соксын «Ардакты»! ды! (300) Сынгыратсын Аралды! Сагындык-ау Семей, Алматы! (300) Сагьпшык-ау Семей, Алашты! обшре-сандык (302) абдыра-сандык Б1з кусап (308) Ko6i ересек (308) Ko6i еркек сабакты моз оки алмай (311) сабакты моз уга алмай Ko6ip сойлеу (327) Ko6ipeK сойлесу ол McHipiMcia екен деп (327) телеграмма (336) «бостск1» даяшылар «бостел!» даяршылар (337) согыскан орындык сыгылыскан орындык (337) омакаша копиып омакаша кокиып (337) 301