Ж.Аймауытов т2

к ел т , 6ip байдын eKi баласын окытып жаткан Жушс деген жют едг Шагала колге ел жш конганнын 6ip пайдасын К.артк.ожа Kepin, осы жШттен 6ip мезгш орысша сабак алып журген. К уз осы ж ттпен epin, калага баруга сез байласкан. Жуню ьщгайлы, ойсл- ге жугымды Кдрткожаны женге кылып, Шамкеш деген кызбен сейлест1рш журген кез1 едг Жушс Кдрткожага шынымен жаны ашыды. Жалгыз Карткожа емес, жылдагысын жылда кедей бала- ларын epTin ала к е тт, окуга TycipeTiH. К,айткенмен б1здщ Кдртк- ожа коптен 6epi арман кылган муддеспин 6ip шетше шккендей к он ш 6ip дауалап калды. Кушиз exi мезпл бала окытады. Kici жокта бие де саугыза салады. К.онак. келсе шай жасап, тесек са- лып даяршы да болып кетед1. Бала молданы колканат кылганына Корпебай мэз. Аз кун болса да, Жунютен сабак алганына К,артк- ожа мэз. Молда басымен даяршы болганына корланса да, сыртына шыгармай, шыдап жур. Эзер болса, екйуш-ак ай. Содан кешн 03i де калага кетедг Онда ушкелге Kipefli, ол орысша окып, тшге судай болады. Онсон «улык» болуга да жарайды. MiHe, К.артко- жанын жубанышы. ЖАСТАР Арада 4 - 5 кун етп. Жаздын 6ip тун1. Кегерген аспандагы коп жулдыз кок тор- гынга шашылган йрш энт тасындай жылт-жылт етедь Айдын колге шомылган аккудай, кекторгындай кекте суду ай жузедг Bip гул селк етпейд1, не 6ip жапырак сыбдырламайды, тошрек кулакка урган танадай, ауыл маужырап, уйкьша. Анда-санда котаншыл тобеттер санкы лдайды. Ара-арасында бозбала керген кала эйелдершше кабаган каншыктар желшлдетш, шэуьтдейдг Жо- гаргы ауылдан кыз-келшшектердщ шыркаган OHi еспледг К,арт- кожанын ауылынан «Айтак-ау, айтак» деп 6ip катын даусын со- зып отыр. «М ен де ояумын» дегендей, боз бойдак турегелш, TYiuKipiHin-пыскырынып «3iKipiH» салып басылды. Ыныранып, бырт-бырт куйсеп кара мал жатыр. Ж уш сп 6ip жарлауыттьщ астына тастап, Карткожа букшен- деп, буыны сыртылдап, Шамкештщ iprecbie келдг Кыздьщ ipreci кай бутш турган, улкешрек 6ip теактен колын жупргп. Ояу екен. Ынырсып аунаган болды да, колын устай алды. Карткожа акырын гана «мен» дедг ЕнкеШп, шиге аузын таяды. К,ыздын ыстык леб1 К,арткожанын бетше тидг Бар депеш ттркенш , елекпр ушкыны жупргендей болды. «Тез1рек щык» дед1 де, Карткожа ормектен атгаган эжедей аягын котере-котере басып, уй артында- гы коска барды. 1шше Kipin, кипзд1 бетше устап, сыгалап отыр. Коп кшрмей, шапанын буркешп, eciKTi ептеп жауып, Шам- 202

кеш те шыкты. Тещрекке карады да кузетппнщ дауысы есплмеген сон, сызыла басып уй артындагы жарлауытка таман аяндады. Карткожа сыгалап отыр. Былайырак шыгып тузге отырган Kici болып, Шамкеш отырды. Ауыл жакка тагы карады. Ешкш бшнбейш. Тагы журдк «К,ашан келер екен? Шыга алар ма екен- ?«деп журеп дурил кагып, жар астында бас багып, Жунгс отыр. «Кезге тусш калам ба? Экей оянып кетер ме? Женешем б ш п кояр ма?»—деп келуш келе жатса да Шамкештщ журеп де турмай барады. 031 жолыгатындай, eKi жастын ты еуш тыеп, «А-кудай- лап!» Карткожа отыр. Шамкеш аягын баскан сайын, К,арткожа- нын жаны Kipefli. Журек кандай туласа, жастыктын кызыгы да сонша лэззатты Tepi3fli, уятты да, коркынышты да тындатпайды. Шамкеш жетп жарлауытка! Жушс колын созды. KeTepin жар ас- тына туардк.. Шагала келдщ беи айнадай. Суду кушкан ж ттте й ай сэулесш куш актап, кел ж ы мын-жымын етедк К елд! 6ipey кеш1р1п кетет1ндей, эл с ш -эл сш кикылдап, элек болып кызгыш жур. Кабинетшде отырып, OMip еткен кемесерше мангазданып, окта- текте акку сун к-су н к етед1. Кэдеге таласкан катындарша ию- кию болып, бажылдасып каздар жатыр. Улкен ауыл жакта жангырыккан дауыс шыкты. Тунп дауыс сангырап, кандай еспледг К,арткожа кулагын турд1. Анда-санда 6ip жер1н еспп калады. «Патшаньщ жарлыгы», «19 бен 31-дщ арасы», «К,азактын тун1 каран болады десейпп», «Ой, алла-ай!», «Бу не деген сумдык?» деген дауыстар есплед1. Айкай молайды. Ыстык кунг1 ызылдаган бегелектщ дауысындай дауылдасты. Bpi- берщен сон саябырлайын дед1. Бара-бара дауыс тым-тырыс ба- сылды. Карткожа не екешн уккан жок. Эйтеу1р 6ip жаман хабар екенш imi сезд1. СУЫК, ХАБАР К,арткожа кеш оянды. Кун соскелжтеи асып кетшт1. Жылкы келген. Бие байлауга шыккан Kici жок. Котанда уйездеп сиыр тур. Ак таягын артына кыстырып, сиыр орпзетш Байбол отагасы ла Kopiii6eiwi. К,алампыр сиырдын бауырынан тура берем деп, колы кагып кетш сун н тегш алды. Ш етк1 уйлерден кымызга жупретш Тезекбай, Терлшбайлар уйлершщ касында солбырайып тур. Сабаньщ дауысы шыкпайды. Коршгенмен курдас болып, ар- салацдап журет1н Турмагамбетпн де иыгы тусш келпи. К,олында жуген1, жылкы жакка бара жатыр. Айгайласып жупршкен, шула- скан, аска екпелсген балалардын да дауысы есилмешп. Биёгп *e.ni басына айдап келш, Иманкулга сейлест1 де, Орманбас жылкышы курыгына таянып, сшеиш турып калды. Ел сен соккан балыктай. 203

Кдрткожа к т ш п , уй жакка аяндады. Керпебай аксакал тая- гын кеудесше таянып, босагада какиып тур. Кдрткожа сейлеуге бата алмады, ете шыкты. Байдыц баласы Мукаш жуктщ буры- шында кисайып жатыр екен. Кдрткожа сонын касына келш отыр- ды, Мукаш ауыр курсшеда. Сез катпайды. Олай-булай жалтакта- ды Кдрткожа. Жагын TipeHin бейбйие отыр. Оньщ да кабагы жа- бынкы, жупар сабынын буркыратып, бетш, мойнын жуып, ша- шын жылтыратып тарап коятын Шамкеш те бугш ажарсыз. Шашы таралган жок, жерден ши алып, тырнагын шукып отыр. Кдртко- жа ойлады: «Япыр-ау, Шамкештщ тундепсш с е з т койган болар ма?» Элде 6ip жакын адам е л т соны ecTireH болар ма?.. Ш амкеит бтлгендей болтан жок еда. Шамкеш кайта келш жатканда, аксакал мен бэйбипе корылдап уйыктап жаткан. Kici елген болса, журт жиналып есйртер едь Оньщ 6ipi жок. Шыдай алмады, Мукашка карап: - Йемене? Жаман хабар бар м а ?- дедь - EcTireH жоксын б а ?- деп Мукаш басын KOTepin алды. - Жок! - К,удай оклады той... - Не гыпты? - К,азактан салдат алатын болыпты. - Э, койшы! - К,ой тупл, eiuKi де жок. - Тундеп 6ip даурыккан хабар екен гой? - Еспсен сол. - Неше жастагыны дейд1? - 19 бен 31-дщ арасындаты ж1птг1. - Япыр-ай! Япыр-ай! Э!.. К,ашан алады екен? - Жакында устаса керек... - Ей, кудай-ай! Сумдык болтан екен го й !..- деп, тамсанып, мойны Tycin отырып калды К,арткожа. Элде «Акыр заман» болатындай, элде кун б1ржола бататындай, журттын кабагынан кан жауып, несер алдындагы кундей, imiH тартып, булыгып турган M0Hici осы еда. Тугалы жуген-курык ти- меген асаудай, асау азаматгын мойнына патшанын шынжыр буга- лыты Tycin, асаудай алкынып, flip-flip е т т , ет журеп шошып, урейленш тур efli. К,арткожа ойлады: енкей кылкын кескендей кыршын жасты эксткенде, бала-шага, шал-KeMnip неге тулга бо- лады? EflfliH курытаны той деп ойлады. Ол ой узакка бармады, дереу ез xani, ез басы есше кедд1. Солбырайып, тыска шыкты да, костьщ касына барды. Шапаны иыгында, костын етепне жантай- ып, кунге мавдайын 6epin жатгы. К,ошкыл мандайынан ащы тер тагы да шып-шып шытып, жер шукып, терен ойга к е т .... 19 бен 31... М ен биыл 18-ге шыгып турмын. Меш алмайтын шытар. Ж ок, элде алып коя ма? Менщ шын жасымды кайдан 6inefli? 204

Тшмоштщ кшегеанде нешеде екенмш? Жасты езгертуге болмас па? Болмас, онда журтгын 6api не жас, не Kopi болып шыгады гой. Жасты KiciHiH езшен сурар ма екен? Ж ок, юнегедеп жазумен ала берер ме екен? взш ен сураса, эршм-ак жаеырады гой. Юнегедеп жаспен алар. Сейтед! гой. Болыс пен тшмэштар б1рдеме кып ту- зетпесе, езге KiciHiH колынан келмешй гой... Менщ жасым кшегеде элде нешеде жур...18..,19... талу тур-ау 03i. Кдтеден 6ip жасты косып ж1берсе, кеткешм1з гой... ойбай-ау! 0л1 оз басымды айтып отырмын... Деген баратын 6i3fliH Тунгыш- бай екен гой, ол 25-те. Ол сезаз ш недь.. ойпырым-ау, ол кетсе, не болдык?.. Экей болса маркум болып кето. EHfliri бас кетеретш, суйешш-суйкенетш жалгыз сол... ол кетсе, уй neci3 калганы-ау! Эжем болса картайды, iHiM болса жас. Тунгышбайдын келшшеп шаруага кырбай адам, онын устше 3 жас баласы бар... Ол кетсе, осыиша жанньщ м1ндеД менде болады-ау!.. Оларды калай асырап сактармын... мал болса шагын. Ym бузаулы сиыр, кер кунажын, eKi гайыншадан баска, шаукар мен кек байталдан баска мал бар ма? Он шакты саулыктын уш еушщ козысы е л н т , ак карабас саулыкты каскыр жеп KeTinTi. Кызыл тусакты койшылар жогал- тып Ж1берштг Бу мал каншага жeтeдi, келес1 согым, алым-шы- гын, ки1м-кешек, борыш-карыштан Heci калады? Ол кетсе, мен шаруаны уксата алармын ба? Онда мен ез беттммен шоп шауып, niuicii таен алмаймын, кала шыга алмаймын. Боранда малга бара алмаймын. Kiciaeri аласы-береат баскара алмаймын. Ондай мен коранын жыртьгк-TeciriH 6yTiHfleyfli, eTiK жамауды, пеш калауды б1лмеймш. Эжемн4н Дл1н алмаганда кел1ншепне урсып, кейде урып, квщпретш ол efli. Мен женгеме капы co3fli калай айтар- мын? Ол кетсе б1зд!н уй уй болмайды... кой, ол кетпесш. К,удай болысар. Япыр-ай, ол кетсе жаман болады гой... Жунютен жана хат танып, ушкелге барам деп жургенде, мундай куйге ушыра- дым-ау! Алдьщгы жылы жана ойланып жургенде, экем ондай болып efli. Енш мундай дукп1рт KHfliKTi. Шынымен сорта бола жаралган жан екенмш... Тунгышбай кетсе, енш мен оки алармын ба? Элде кудайга тапсырып кет1п калам ба? К,ой... кудайга шет болармын... Эжемд1 калай киып тастармын. Тунгышбайдын жас балалары жет1мс1реп калады гой, кой, окымай-ак кояйын... Шы- нымсн ОКИ алмай калганым ба? деп, уй iuiiH ойлаганда, терен YHripfliH кемер1не кел1п калгандай, 03ineH-03i коркып, ещп кай- тып окуды ойламауга тырысты. Ол KeTeai... Согыска барган KiciHiH Tipi келу1 eKi талай-ау... аман болса кашан келср? Егер, зэуде жазым болып, ел in кетсе... Жок 6ipre туган бауыры, куаты... агасы елмеу керек... К,удай-ай! Сактай гор! Жаман сумдыкты ойламайыншы... Карангы ойлар Карткожаныц басын кернед1. Bcipece «Атасы о лin кетсе» деген ой коркынышты коршедг Агасын ел1мге кигы- 205

сы келмедг Жаман ойлардан серп1лгел1 басын кетерш алып, жан- жакка карады. BpKiM де аттарын устасып, eprrecin жатыр. Вне 6ipeyaep атына MiHin, улкен ауыл жакка женелда. Знеки, Мергенбай ауылнай да KeTin барады. Карткожа отыра алмады. Турегелд1 де Керпекене барды. - Аксакал, мен ауыл жакка барып келейш деп едЫ. - Барсан бар. - Мукаш, мен не MiHin барайын? - Тор байталды устап мш. К,инамай бар. Барган сон демш алдырып, жылкыга x i6ep ,— дед; Керпебай. Карткожа «жарайды» деп шыгып Kerri. АЛРАШК,Ы АРЫН Болыс аулы кара курым топ-топ ат, каптаган Kici. Шет жа- гындагы жирен шолактын мойнына байталын байлап, Kicinepre Карткожа да келдь — Йемене? KiHereHi Kepcerri ме?— деп сурады e3i Tapiafli 6ip жшттен. — Ж ок елк — Корсете ме екен? — Бшмейми, плмош эл1 шыккан жок. Y йлыгып отырган 6ip топка келд1 Карткожа. Жар кабактау келген жауырынды кара сур жшт, K03i каскырдын козгндей кып- кызыл, омырауын ашып, келдектей сарыбас камшысын бшеп: — Егер бермед! бар гой, камшынын астына алывдар! Кок ала торгайдай кып тартып алындар!— деш. — Енес1н... ольм 6ipey-aK!..— деп, тагы 6ip жш т жудырыгымен жерд1 ту win калды. — Не де болса керерм1з... — Кулай ак дагы! — Богымды бермес...— деп кушырланды б!рсыпырасы. Картк- ожанын журеп турайын дедк Зйтсе де мына сойлеп отырган, к1жшген, колына TyKipreH ер жштгердщ ектш н создер1 кониине 6ip Typni демеу бердг Мынадай азаматгар турганда eni6ip жау ала алмайтындай кердг — Коне, осыган байладындар гой?— aeai елп кара сур жшт. — Байладык, байладык!- деп шу ете т у е й коп; сойткенше болмады болыстын уйшен тенселе басып, шалкактап он шакты Kici шыкты, топка карай журдь Ортасында узын бойлы, шокша сакалды Цурмагамбет би, карны кебежедей, талтандаган Кабыл бай, мешкей Жолтай сыкылды Kicinep бар KepiHefli. взгелерш танымады Карткожа. Шеткер1 отырган жамау, жаман тумактылар 206

солем 6epicTi. Карткожа отырган топ манаты кара сур ж т т к е кара- сып, оныц калпы суы к болтан сон, езгелер1 де солем бермедд сершлмедс Топка таянган сон Нурмагамбет би: - Азаматгар, жалпы амансындар ма?— деда. Keii6ipiniH epHi кыбырлады, Keii6ipi иек кетердт - Мынау улкендердш айтатын азырак ce3i бар. Кш ж ене реттелш, денгеленш отырсандар... - Айтсын, отырайык... тындайык...- деп шет жаты сершлген болды. Орта кез1 уйме-жуйме отыра берда. К,убыла жатына келш т о ш п аксакалдар да отырысты. Топ тым-тырыс болды. Жайла- нып отырган сон, Нурмагамбет би иегш кетерда. Ол котерген сон, айткалы отыртанын ce3in, топ та neriH кетерда. - Уа, бозбалалар! Тустерщ бузылып, журектерщ алкынган керш есщ дер. Шырактарым, алкынбандар, аптыкпандар. Журектерпцп басындар! «Ашу Konip, акыл дос» деген. Аптыккан адам акыл таба алмайтын...- деп 6ip койды. Тырс еткен жан жок. - Он сети мын олемд1 билеупп 6ip кудай. Дуниеде кудай куштг К,удайдан сон патшанын OMipi куштг Онын курытынан кутылатын пенде болмайды. Bi3 ту гш , б1зден бурынгы хандар да, билер де, батырлар да кутыла алматан. «Арыстан айта шабамын деп, аягын сындырыпты», колдан келмес жумыска умтылам деп, 6i3 де сондай мерт болып журмелж. Бул 6ip кепке келген селебе. Азамат басына тускен ауыртпалык. Борщ де ткгпн суындай, кезд1Н карашыгындай, жана nicin келе жаткан кок epiM азаматсындар, баламызсындар, iHiMiscinaep. Сендер кетсен кабыртамыз кайыса- ды, 6yHipiMi3 сегшеда... оны кермей-б1лмей отырган журт бар ма?.. Саулык койдын жасындай жасымыз бар, мына отырган бурыл сакалдар неге тулга боламыз? К,айтш ел-журт боламыз?..— деп келе жатканда, манаты сэры ала камшылы кара сур ж т т ушып турегелд1: - Майда т1лд1н 6i3re 6ip тиынга кереп жок! KiHere кайда? CneciK кайда? К,олымызга берсш!— дед1. - Кшегеш 6epciH!- деп топ ду етш турегелд1. Жамыраган кой- дай гу1лдед1 журт. Аксакалдар да турегелдг Оларды кимелеп.. камшысын б1леп, омыраулы ж1пттер акырысты. - Байлардын баласы неге жасын бузады? - Юнегеш неге керсетпегш? - Bi3 де бузамыз, 63iMi3 жаздырамыз. - Болыс кайда? Алдымен сонын басын мужу керек. - KinereHi колымызга берсш!.. Корем1з! 0ртейм1з!..— деген дауыстар тус-тусынан куж1лдед1, Анда-санда аксакалдардын да даусы шыгады. - Жарыктыктарым-ау! KiHereHi кузеткен Kici жок. - Болыстьщ басы екеу дейсщдер ме? - Не кыл дейсадер? 207

- Болмайтын жумысты айтпандар! Акылга тусщдер! - Ж ттгер токтамайды. - К,ан корейш демесе, кш е ге т колымызга берсш! К,ыргын кыламыз!.. - Атасынын аузын...- деп дэу4рлейдь - Нурмагамбетпн баласы бара ма екен? - Кабылдын iHici нешеде екен? - Болыстын баласы неге бармайды?- деп шулайды яогптер. Аксакалдардын аузына кум куйылды. - Сабыр елндер! Болыска айтайык,! Айткандарынды ютешк,- деп, топты токтатып болыс уйше Kerri. Ж ттгер желдей гулейш, судай толкиды, ду-ду етедь Кщрмедь \"Плмэш шыкты. Ж ттгер Typi бузык, тишэигп тутш жеп койгандай. Анадайдан-ак колын KHTepin: - K,a3ip б е р е м ш ... азырак ш ыданыздар, к ш к е н е жол берииздер...—деп суп-сур болып, flipijiaen, уй артындагы кенсеане Kipfli. Онымен 6ipre yilai кулатып жШергендей сыкырлатып топ та уйге юрдь Улкен жэшнкл ашьш, 6ip улкен кпапты астынгы жагынан алып берд1 тшмэш. - Ал жур1цдер!— деу1-ак мун екен, ж тттер опыр-топыр бо­ лып, юнегенщ сонынан кокбор1 тартатындай кикуласып женелдь Жан дэрмен куМ торы байталын open тауып алып, жанамалай шауып, Карткожа да к е т т барады. BopiHiH тагдыры сол ютаптын iuiinae тургандай: «кшеге кайда?», «кшеге кшде?», «Дэрменде- Дэрмен» десш, уздж-создык шанды буркыратып барады. АЦЕАЛ ЖУБАНЫШ BeTi ашыкка шыккан сон, шабан-шалагайлар, б1р-б1рлеп ты- рагайлап кала бастады. Аты окйщер алдын созып, кунбатыс жак- тагы сэры адырга карай бастады. Орта кезекте тепекп кагып, К,ар- ткожа да келедь Алдьщгылар адырдыц басына уйме-жуйме бо­ лып токтап, агган туей. Карткожа келсе, алка котан салып отыр. KiHere Дэрменнщ колында, шешщ артын кулеш отырган Topi3fli. Bip уакытта «орысша быелндерщ бар ма?» деп айгайлады. Журт жан-жагына каранды. Ешкш шыккан жок. - Ещй кайтпк? - Мен азырак танушы ед1м,- дед1 Карткожа. - Е, эйда!— деп Кдрткожаны дедектетт ортага алып барды. К ш ег ет колына устатты. Тап «К,уравдай» улкен кпап. Карткожа судыратып кете алмады: «Посемейный спесок» деген жазуды эрен тасымалдап шыгарды. - Сыртын койып, imiH окы! MeHin атым бар ма екен? MeHi карашы!- деп жабырласты. Карткожа imiH ашты. Килжкен жер­ дей окыды. 208

- Жылкайдар Малбагароп... - Жылкайдар бар ма? Жылкайдар...- деп дауыстады касында- гы жштгер. Жок. Карткожа: «Жена...Кун...Жамал...» - Кунжамал бар ма? - Катыннын аты емес п е ? - Карткожа: «Мат...Жания...» - Tattipici, катынды койып, еркекД окысай. - Жштгер анта- лап, алкымнан алды. Карткожа тез оки алмады. Басып барады. Ыстык тер акты. Кейб1ршщ аты келсе де, жасы келмещц, не OKeci бетен болып шыгады. Сонымен талай заман етп. Журт жарыма- ды: кунюл шыга бастады. - Мынауын тук бшмейда гой. - Кетш кысып тыныш отырмай, окимын деп несше борбайын созды? - Бэсе, Жуманнын баласы кайдан жетш п калды десем. - Осы не 6iayuii еда...— дест1 журт. Дормен ш т а т ы колына алып. котерд1 де: - Жшттер т1лмэипм1з жарыта алмады. Бу ш т а т ы кайтеMi3 ешп?—деда. Bipeyaepi: «Бшетш 6ipeyre окытайык» дедь Енш 6ipeyi: «Тым болмаса, жасымызды тузетш алсак екен» деда. Ешй 6ipi: «Ty6iMi3re жететш осы кmm, онан да кезш жогалтайык!» деда. Дормен сонгы жобаны дурыс керда. - Буны отка ертегеннен баска кызыгы жок. KiTan жогалса, K03iMi3 ашылады. Жасымызды бите алмай, сандалып журсш. Буган не дейсйщер?— деда. К опш ш к «куп» деда. - Дурыс-ак! Табылган акыл! Ой тшеущ 6epcin! 1шкен-жегенщ ас болсын!— десп. - Ал, еидете, тезек т е р т ж1бер1ндер! К,олымыздан ертеп та- райык! Дереу жштгер алка-котан отырысты. Ортага окелш, бес етек тезект! уши. Отты маздатып жакты. Жшттер масайраган, насы- байларын атысып, 6ipiH-6ipi кагытып, кенелш отыр. Жалын шал- кыган кезде, ютапты жогары KOTepin Дормен турегелдг - Мына ютапты отка саламын, 6i3re кастык ойлаган Мекалай патша осы штаптай ортенсш!— дедь - 0ртенс1н Konip, жойылсын кезИ Туп-тугиянымен жойыл- сын! Кетсш болекет! Алды-арты осы болсын! Жатканынан турма- сын. Т т э -т ш о !- деп, азан-казан болып, TyKipicTi. Кагаздары сыл- дыр eTin, кальщ кmm от imiHe жок болды. От лаулады. Журт рулады. - Кет, болекет, кет! Bi3fli сен кордам деме? Ceni 6i3 кордin демелж, Шу кара куйрык! Кеткенщнен келме!- деп тагы шулас- •гы коп. KiHereHi «куггы жерше кондырды», к о т л тынды. - Ал тартындар ауылга! У да-шу, опыр-топыр. Шанды аспанга шыгарып, жшттер уйдь утпне таркады. 209

УАЙЫМ КУШЕЙД1 Керпебай отагасы баласы соплска баратын болган сон кайгы басып, бала окытуды догарган. Сонымен Кдрткожа уйше кайтк- ан. Уйге кайтпаска болмайды. К,артк.ожанын жасы кшегеде 19-да деген сез шыкты. Ауылнай да солай дедг Болыс ауылына барып келген Шщербай да «рас» дедь Шщербай OTipiK айта ма? Оган нанбаска бола ма? Содан 6epi Кдрткожанын да, ожесшщ де шпсеш ас болмады. Сонгы кундерде неше турл1 алып кашкан осек жайылды. «Сол­ дат алуды шыгарган патша емес, берп жердей улыктар екен. Теп елд1 6epiKTipin мал табу уппн 1степ журсе керек. Болыстардын да ымы-жымы 6ipirinTi-Mic. Жок, жарлыкты шыгаруын шыгарса да, «К,алипа» журтынан коркып, жарлыгын кайтып алыпты-мыс. Ол бекер. К,азак,ты алатын M9Hi бар екен. Немютер орысты кырып шыдатпапты, сонсон шепке тартып, алдына устауга казак сыкыл- ды аяусыз журтгы алатын болыпты-мыс. Энеуп болыстын берген KiHereci Keperi жок, ecKi ютап екен. Жана кпап оз колында калып- ты, сонымен xiriirepfli кагаздап жатыр деШй-мыс. Сондагы барган жтттерд1 болыс пыртокол кылган екен. Сол житггерд1 устагалы эпрет келед1-мю. Ел адамдары ез балаларынын орнына кедейлерд1 жазып койыпты-мыс. Болыска, тшмэшка пэлендей мал, дуние 6epin, бэленше-тугеншелер жастарын KeMirripin алыпты-мыс. Алты айга шейш алмауга патшадан телкрам келттьмю . Болыс баратын ж тттердщ спесегш ауылнайларга 6epirrri. Жуырда жинайды-мыс. Айдабол жйптер! спесекп тартып алыпты. Болысын елпргел1 бар- ганда, кашып KeTinTi-Mic. Аксак, сокырды, жарыкты, тазды, кокса- уды алмайды екен. Соны бш п алып, «атка мшгендер» ез жакын- дарынын орнына соларды керсеткел1 жатыр деШп-мю». Клмдш OTipiK, KiMfliKi шын екешн бше алмай, Кдрткожа басы катгы. Жал- гыз К,арткожа емес, кулл1 ел дел-сал болды. Bopi де аЬылау- уЫлеулк езу тарткан жан кормейсщ. Жалгыз-жарым жастар, кыз- келшшектер байкамай б1рдемеге кулш жзбсрсе, улкендер «Атан- нын басына жетюш кулесщ бе?» деп, зе к т тастайды. Дегенмен оз баласы, оз ушнен Kici бармайтын уйлер элдекандай KOTepiHKi, корпллерш еаркеген болса да, imiH ара оз уйлервде шушршшк етш, тамагын мезгшмен imefli. Баласы кететш уйлер оларды коре алмайды, зыгыры кайнайды, олардьщ созш жарадай кередг К,арткожа коп ойлады, коп уайымдады. Агайынды eKeyi б1рден кетсе, катын-калаш, бала-шага тутш TyTerin отыра алмайды гой. Тым болмаса, 6ipeyi калса да 6ip copi едь К,айтш амалын тауып, 6ipeyi калар? MiHe, онын ойлаганы осы едг Тунгышбай коп сейлемейдп Суде болып, ауырган адамша жуш жыгылып Kerri. ' К,алнпа - Мысыр журты. 210

Танертен кетш, кешке келедь Кайда барганын, не 6iTipin жургенш де айтпайды. Bip куш эжес! курсшш, жылай берген сон, Карткожа шьщай алмады, ойлап жургенш айтты. - Эже, жылай бергешнш койшы! Bip peTi болар. EKeyiMi3 б1рден кететш болсак. аз малдын жарымын берсек те агатайым- нын орнына Kici жалдармыз. Мен калып, агатайым шшетш болса, онын орнына кудайга тапсырып, 63iM кетермш,— дещ. — Кайсын кеткенде кенелед1 дейсщ? Кеудеден шыкпаган жан отыра беред1 де. Карткожа шешесш уатады. — Кеппен керген улы той, кайтер дейсщ? Жалгыз 6i3 емес, 6ip уйдеп жалгыз Кусайын да баргалы отыр гой. Журтпен катар жан сактармыз... - Тугалы туз кермеген сорлы... К ш бшедо... ауырып-сырка- гандай кун бола ма? — Эже-ау! Kici уйден шыкпаганга корка беред1 гой деймш. Мендей казактьщ баласы жердщ тубш е барып, оку окып к е л т жур. Мендей жштгер жылда калага, боракодка барып, пайда тау- ып к е л т жур гой, дэнемеа кеткен жок... Кайта, ысылып, жетшш келедк - Жокшылык не кылгызбайды дейсщ, карагым! Эйтпесе елд1 сагынбайды дейсщ бе? Сорлылардын ожеа негып шьщап отыра- ды десейып. Бул сезд1 айтысуга себеп болган: «Жптгтерда 15 куннен кал- дырмай жургаедц» деген лакап едк Аныгын бшуге Туцгышбай болыс ауылына кетш едк KemiKTi. Kici-Mici кершер ме екен деп, Карткожа тебеге шык- ты. Коршбейдг Кудык басында жылкы су iiuin жатыр. Желтей кара мал тырагайлап жайылып жатыр. Оты канган бвдес тайлар 6ipiH-6ipi куалап, шапкыласып, ceKipicin, тютелесш жур. Кенже торы кулыны куйрыгын Tirin алып, eHeciH айнала зыркырап ша- бады. Eneci касында, тамагы ток, ойнамай кайтсш! Ойында тук жок! Менен де торы кулын ырысты-ау! К араты , булталандап, асыр салып жургенш... К,андай жаксы! Bip кунде осыларды квру- ге де зар болармыз-ау! деп ойлап тур Карткожа. Жылкы вркже женелдг Ауылдьщ ар жагындагы сиыр ауылга карай беттедк Кар­ ткожа езекте жаткан бузауларын айдап уйге келдк Кас карайды. Кой котанга келдг Арбаны тешректеп, суйкенш сиырлар тур. Уй басы eciK алдына от жагып, кешш сиырдын сутш nicipin жатыр. Карткожа уйге суйешп, ашамайды шынтак- тап, ауылга карап отыр. Оган ауыл 6ip турл! жылы, 6ip турл1 кызыкты, еттен ет бауыр болып керщдь Конырсыган сут, кансы- ган казан, кайнаткан каймак Hici де Torri. KyniMci шуаш nici шыккан койлар да 6ipre тугандай, тупннщ nici кундепден жа- 211

гымды ropiaai, ала бузауын куалап, куйрыгынан алам деп, дома- лап жаткан Кенжетайы да 6ip турл1 жарастыкты. Kiiui отаудын жынды кашары сатырлатып, уйге соктыга жонелгеш де унап тур котан шелндеп eKi бойдактын шегшш, шегшш дурс-дурс сузгскен! де кызык! 1Шркшдердщ басы калай мыкты! Согыска ж1бсрер ме ед1? «Мыкты басынды сонда корер ек» деп жымындайды imiHeH. Осындай кангыбас киялмен Кдрткожа да жалгыз 03i коп отырды Уйге кгрудi умытып Kerri. Егер Кенжетай келш: «Жур, агатай’ сут 1ш!.. деп шакырмаса, Кдрткожа элде кай уакытта орнынан турарын - кудай бшсш. К0ТЕР1Л1С Ай карангы. Булт. Желтей колды купшщ iuiiHe алып, буйы- гып кузетпйлер т э т уйыктайтын жаксы тун. Кдрткожа да ecKi к у т с ш айкара жамылып, басын туйыктап корылдап жатыр едг тап кулак астынан: - К.арткожа бар ма? Шык 6epi!— деген тунп айгай, сойылмен салып ж1бергендей, сарт ете TycTi. Кдрткожа калай турганын да бш мед к - Уа, мен мунда!- деп атып-ак шыкты. - Дереу кшн! Мше, жылкы келш калды! К.олына тускен атты мш де жур! Сойыл тауып ал! - Йемене, жаным? К,айда барамыз? - Сон бшерсщ!— дед1 де, екшпп 6ip уйге тура женелдг Карт- кожа ан-тан. Eci шыгып к е т . Не екенш бшген жок- BipaK жМт таныс - Имакан. Ол eTipiK шошытпайды. Жан ушырып кише бастады. - Жасаган-ай! Тагы не боп калды?!— деп ежеа тура бастады. - Тетелес, о KiM?— дед1 жецгеа. - Имакан, жешн айткан жок. Bip кеп болган го й ,-д е п кушенш MaciciH Knin жатыр. Лезде ауыл айгай-уйгай болды. Дуарлеп, шуркырасып жылкы да келш калды. «Жупр! MiH! Жуген, жу- ген!» деген дауыс естшдг Асыгып-ycirin, жугенш ала Кдрткожа да жупрдг Ауыл арты — жылкы, iuii — Kici. Сатыр-сутыр. Ат куган басып кете жаздады. К,ылан мшген 6ip ж т т олертршерше карамай бастырып жур, жылкы куткармайды. KepinreHre «жуген, жуген!» деп айгайлайды. Yui-торт ж т т : «Ай-ой» деп дауыстап, жылкыны тас кылып шашау шыгармай шрмелеп жур. К,ыланды ж т т 6ip баран малды курыктап: «Экел жуген!» дегенде, Кдртко- жа тура умтылды. Азырак бас асаулыгы бар екен, эрен дегенде жугендеп алып, шаужайдан устап, жетектей жонелдь Ушрсск жа- нуар жылкыга карап KiciHen жулкынып болмады. Шаужайга кага- кага арпалысып алып келедг 212

— Эже! Ер-токымды экел! - Экелейш. Сактай гер! Йемене екен, жасаган! Бгпдщ бе? - Бшгем жок... Bepi экел! Басын устамасан турмайтын мал кершедк.. - К,ур, шырагым! Ток, ж ануар!- деп, эж е а басын устады. Жаман желкомды Карткожа отыртгы. Добалдай 6ip жануар. Жуык манда айылы жетсшпн. Мыкшындап, тарта-тарта арткы айылды ортан белден узда. - Ой, бэрекелдьай! Енш кайтпк? Айыл жок па еда, эже? — Кдйдан босын, агатайын атка мшш Kerri. Bip айылмен жы- гылып каласьщ гой... Керегенщ тангышын бермесем. — Экел, тангыш та болса, карангьща домалап калармыз. Ала курдын 6ip шетш курмеп, и т е к кылып, шандырлап турып тартты. Жауырынын куж1рейтш, белд1 мыктап турып буды; НПдербай уш нщ арбасынын астынан койшынын сойылшасын тауып экелin, кирататын Kicime атына MiHin одырандатып женелдь — Акырын, жаным, жыгып кетпесш,— деп эжеш кала бердг ©йткеш эпербакан мал екен, жерошактан каргып кеткенде. Карт- кожа копан етш, тусш кала жаздап еда. Карткожа ауылдын сыртына бартанда: «Ал, тартывдар!» деген айгай шыкты. Hipuiin турган 5—6 жш т алдын соза женелдг Олар- дан кейш шубырып, тагы уш еу-тертеу Kerri. К окыравдатып, TereciHen Карткожа да косылды. Bopi карулы, Ke6iHiH колында сойыл, не шокпар, кейб!ршде бакан-ау деймш, келдек, 6ipeyaepi тымагыньщ eKi кулагын шине жымырып, бауын байлап алыпты; б1реулер басын орамалмен тар- тып койыпты, кейб1р жшт куресетш Kicime женш белше байлап, он колын сыбанып алыпты, 6opiHiH де nimiHi кунтиьщкы, та- кымдары кысынкы, жана жэнелген жауды TycipeTiH Kicime 6opi де кутын-кутьщ етедг «Тымагымнын кулагын мен де жымырсам, кайтер екен» деп, жана ойлана бергенде, басы бой бермей Картко- жаны аты ала женелдг Такымына кыстырган «6ip салар» шокпа- ры, такыммен ойнаган eciK пен тердей боз аты, басында жас бала- нын yKi таккан жекей тымагы бар, мойны сорайган 6ip ж т т Кар- ткожанын касынан сьщыртып ете шыкты. Соньщ ;ry6ipi.MeH Кар- ткожанын аты делебеш козып кеткен екен. «Дэуде болса, балуан Оразалы гой» деп ойлады imiHeH. Астындагысы тойып турган ат екен. Жарты шакырым шыкканша жендйтп кесше алмай, куйры- гын KeTepin, шыркылдата бердг Э кю неме imiH тазалап алып, жерге жакындаган icnerri узарып, жайтавдап сала бердг Желю1 етект1 желп етюзбейдк желдей еседк Тугалы мундай ат MiHin корме- ген Карткожа «Мундай да ат болады екен-ay!» деп суйсшш келедг Желген сайын, жаны треда. Тунп жортуыл, аттын eKnini, касын- дагы элекедей жаланган карулы кэп жолдас Карткожаны желйгпрдк кыздырды. Кайда бара жатканы да ecineii шыгып к е т . 213

Узецп кагыскан 6ip ж ттпен желгс салыстыргысы келдг Жаман екш еш кадап, шаужайга кагып ж!бердг Анау да Карткожаныц д эмесш сезе койды, б1лем, -пзгшш кымтап, о да камшыны 6ip басты. Онык1 теюректеп шауып кета. «Б1здщ ат калай екен!» деген немеше, оза бергецде, тымагыныц арткы кулагы селпец eTin, Кдрткожа артына 6ip карал калды. Сыртылдаткан бойымен, - HrrepiH буш тигендей шулатып, 6ip ауылдыц сыртынан етс шыкты. Bip-eKeyi ауылга шауып Kerri. Бул ауылдыц жтттер1 женелгенш б1лгел1 Kerri ме, кацсып бара жаткан соц насыбай 1здеп Kerri ме, ойтпесе ауыл керсе шьщай алмайтьш б1реулер бо- лып, кара тартып кета ме, неге кеткешн К,арткожа сураган жок. Топты ж1птт1ц 6ip шепнде айдай берд1. Осы сартылмен биенщ 6ipep сауымындай мезг1л еткен шыгар, карсы алдынан 6ip топ ж т т кездесе кета: — Уа, немене? — Кдйтыцдар, кайтыцдар! — Немене? — KeTirt калыпты. — К,ашан? К,ай мезплде? — К,ас карая женелсе керек. — Кузетшшерщ кайда? — К узепш а бар болсын! — Акым yfliHin eriH андып отырганда, шу койып кетш капты. — Ой, кара бассын! — Ой, атауыцды же! — Ой, экецнщ аузын... — Ет кой б1здщ Ty6iMi3re жететш ,- деп шуласты 6epi де. — К,угыншы бар ма? — Бес-алты ярпт Дэрмендер куып кета. Жете алад дейм1с1ц, кеш кета, туге. — К,ап! Ой эттеген-ай!- деп сацды 6ip сокты. — Ецщ KaiirriK? — Ауылда тац атканша отыра турайык _ не гып келер екен. Жштгер дабырласып, ауылга журд1. К,арткожа 6ipeyiHeH жан- сыздап сурап 61лд1. Кеткен болыс пен плмэш екен. Олар калага cneciK тапсыруга KerinTi. CneciKTi тартып аламыз деп ж1пттер ел жинап, жылкыга шауып жургенде, болыстар журш кете берген. 214

ЖАСАК Сарша бесшде eid салт атгы cap ж е л т Алабастын койнауына Kipfli. BipiHiH астынца сем1зден каткан кара аты бар, 6ipiHiKi торы байтал. XypicTepi суман, niuienaepi кужан, байталдысы е зш в д н Карткожа, анасы - Имакан. - Бшктщ басындагы сонау кершген Kici ме? Тас па?— дед1 Карткожа. - Б1здщ карауылшы гой,— дед1 Имакан. - О KiMfii карауылдап тур? - «Bepi жок деме, 6epiK астында» деген емес пе? - Жау тал тусте келе ме? - «Сактыкта корлык жок» деггп гой бурынгылар. - Осымен журш, жан калса жарайды гой oirreyip,— дед1 аздан сон К,арткожа. - К,алмаганда, озер болса, алар oirreyip алатын болса, 6ip кун- де болса, доурен cypin калу-дагы журтпкг К оп не болса, соны керерм1з. Соны айтысып келе жатканда, шелейт жак кезеннен солан етйп, торт атты Kici шыга келда. Bipeyi ок бойы алдында, тымагын ажырайта KninTi. Арткы ушеушщ алдында — салактап онгерген уш сем!з кой. Алдындагысы жаудан туаргендей, одырайып, терюше сыймай келе жаткан T0pi3fli. Буларды корген сон насаттанып, Luipenin, камшыны 6ip басып калды. - Булар KiM?— деп сурады Карткожа. - Бу 61здщ жеменгерлер гой! вю рткен екен сорльщарын! деп Имакан да суйсшш , арты 6ip козгалып койды. Лез болмай-ак, житттер шуркыраса Keiri. - KiM-кшнен согып ж1бердщдер? - К1мнен екенш сурайсын? Вардан алат та Kici! - Элде жазган Жуншбай ма? - Ана боз бойдак сошкй - Тагы шарылдаган екен гой. - Ол ит жылатпай мал 6epMeyuii ме едц? Колынан берд1 ме? - Колынан беру кайда? Шекен барды да, курыкты тастап ж1бердй - Бажылдап тебет те умтылды келл . «Согымга арнаганым е ш *п ол ен -т у ген ед! деп кыртады. Ж тттерге «Тарта бер!» дед1м. Не керек, итте талай шомбалдар бар екен... аман болса, талайын жоукемдерм1з ель.. - Тебеттщ койы бес жузден артык-ау деймш. Ауылдын маны ак кипдсй KepiHefli гой,— дед! кой енгергеннщ 6ipeyi. - Жабагылы койынын 03i бестен асады д есетш ,- дед1 Имакан. - Весе, быкып жаткан б1рдене! - Мал осындай итке бгседй Не шгаейш, не жемейдй Бала жок. 215

туысканга карайласу тагы жок.. Нагыз алатын мал осылардш гой - дед! алгашкы ж т т . - Жортуылга Kici аттандыргандагы Байжан батырдын батасы немене ед1? - деп сурады Имакан. «Акуцай! К,аспен Козинарасынанбезе гер! Кдйдагыонбайтын, лл алмайтын, керкеткенкас сорлыныцбаласынанбезегер! Текеметщтуйыюаганнан безе гер! Мангатойып, тушфкешп уйыктаганнан безегер! Бейш кашкапнан безегор! Мейманасытасканнанбезе гор! Малынанзекетбермеген, Отызкун оразатутпаган. Бес уакытнамазынкутпеген, Kopin-касар, жеим-жеари! Козше ишеген кайдагынадан, Ulipinжатканшшей-жемей Мал жиган, корген кушкедейден, Жаман нас байларданбезе гор!» дейш екен жарыктык. Сол айтканы нагыз осы иттер го й !- дед1 манагы ок. боны келе жаткан ж т т . - Ой, сезще болайын!—деснт, Жущцбайды орнынан тургысыз кылды жтттер. Bip уакытга Кдрткожага коз1 тусш кетш: - Е, мынаны кайда апарасын?- дедь - Мусылман кауымына енпзгел1 окелемш,— дед1 Имакан, - Алгашкы шыкканьщ осы ма ей? - Осы ед1,- дед1 Кдрткожа. - Ендеше, Кесисбайга бакыр байланды десейшй - Не болса да бара керед1 г о й ,- дсщ Имакан. Кдрткожа не екенш уклады. Аузын ашып, эркайсысына жалтактап 6ip карай береди - Сен ит елп жылкышынын кара бакырын байлап, баулыгьш жазым кылып журме. - Оны не кылайын? Баулыгы бек1меген бала гой, ез1м1здщ бакыр да осыган дауалнай болар деймш!—десш, бозбалалар К,ар- ткожаны канку кылып келедй Сол калжынмен келе жатып, Алабастын 6ip асуына шыгып келгенш Кдрткожа байкамай да калды. К,арап ж1бергенде кезше мыналар керщдк К,арсы алды, жан-жагы шыр айнала тау. Ортасы алаканнын аясындай жазынкай тыгырык. Сыртка шыгатын 6ip ауыздан булар келйгп. Он жакта тауды жулгелеп аккан терен булак. Булак бой- лаган тырбык Кызыл ш ш к. Сол жагы шалгынды арна. Арна тол- 216

ган жайраган журт, жайылган ат. Вне жерде, мше жерде буркыра- ган ryrin. Tyiin басында ен кей т от жаккан, кызартып ет кетер- ген, конырсытып бас-сирак уйткен Kiciлер Kepinai. Эне 6ip жерде тутшнен аулак шыгып, 6ip топ Kici eid жар отырып, курес салып жатыр. Котермелеген айкай-уйкай дауыстары естшедо. Аргы шет- те 6ip оттын басы уйме-жуйме Kici: тау жангырыктырган шак- ш ук TeMip даусы шыгады. KeHGipey дэрет алып отыр, Keft6ipey булакка ат суарып жур, ешц б1реулер жаланаштанып, битш карап отыр. Сона 6ipey таудын бетшен корымнан отын аркалап Tycin келедь MiHe б1реулер бастары ту mein, томен карасып жатыр, ой- иагаиы олде дойбы, олде карта. Аяктарын булгавдатып арен ба- сып, Mine, 6ip-eKeyi келедь Омыраулары даладай, 6ipiHin колын- да домбыра, 03i.MeH-e3i болып журген энпплер екеш анадайдан KepiHin тур. К,арап турсан, тамак мунда, сауык мунда. Шаруамен, баска дуниемен ici жок серуенде жаткан сершер. Мынаны кергенде ауыл- ды Карткожа да умытты. Жана, жат дуниеге юргендей, жаны жай тауып, eci шыгып Kerri. Орталык кездеп 6ip тутшге келш, Има- кан eKeyi тусе калды. Аттарын талта байлап тастап, курысып жа­ ткан 6ip кара сабаны Имакан камшысымен туртш карады. Саба- ньщ касында 6ip кара бужыр ж!пт айылын Tirin отыр екен, Има­ кан оган карады да: - Мынауывда ештене бар ма?— дедь - Кайдан болады? Кешке шейш бурайды. - Ай Konip-ай! Bipep жутым коя салмайсын-ау! - Ауылдан келш турып, кымыз i3flereHi Heci?.. - Ауылда кымыз бар ма! Барын осында экелш отырып... Мы- науынаы бурап корил! - Дым жок. Шелдесен, булактын суы жететш кершедк ~ Кап, аузынды! — деп Имакан терю карады. KYPEC У да-шу дойбы ойнап жактан 6ip т п ж т т гщ касына Картко- жа тура калды. - Койдын гой? Капын жок к о й ? - дед1 кысык коз, ку жак кара ж т т. - Койганда кайте коясы н ?- деп коцкак мурын секпш бет Ж1Г1Г, тасты бармагына кыстырып, колы д1ршдеп отыр екен. 7 Корыкпасан, койшы!— деп оршелендк кар сур ж т т кулшдеп. - Ныгман, койып-ак ж1берпп!- дед1 касындагы 6ipeyre. Ал кырып кетсен де, койдым,— деп Ныгман тырс етк1зш узын уйге 6ip басты. Кара сур ж т т муртын 6ip ширатып, жымьщ егп де, дауысын созып: 217

- К,о-ош ендИ К,ойсан, мен сенщ екещц танытайын!- деп дойбыга т е н т , кокиланды. - Оймай иирюн! Таныта гой!.. - Алай барамын, былай барамын,..—деп кара сур ж т т колын шошайтып, план курды да: «Же мынаны!» деп, 6ip тасты сак ете Tycipfli. - Ойбай, ондырмады! Kerri Kypim базарына!- деп шуласып каллы ж тттер. - Тура тур!.. Не дейд(?- деп Ныгман саскалактап, койган тасын кайта устады. - Козгама, кайтыс жок. - Жок, кайтпаймын... кайтпаймын...— деп Ныгман тасты ор- нына койды. - Кешен, сайранды салсайшы!- дед1 бу жактан 6ipey. - Салганда, мен салайын!- деп Кешен кулш, кез1 жумылып кета. - Мынау не кылайын деп отыр, э ? - деп Ныгман бегелейш деп еда. - Же, же! Канкиган ит! Атанньщ басьша ойланамысын?- деп гуищесш алды. Еркше коймады, жепзда. Ныгман тагы 6ip журда. Енда жургенде Кешен ею 6epin, уш алып, биге шыкты. Ж тттер ду ете туст1. Ныгманньщ басын укалап жатыр. - Ой, мурнын курысын! Ой, ангал ит!— десш жатыр. - Шакша кайда? Шакшаны екел!- Шакша устаган ж т т кара шакшаны Кешенге берда. Насыбайдан айырылып, Ныгман шонк- иды. Ж тттер олжа насыбайды таласып атысып, карык болды. - Ай-ай! 0зЫ е 6ip атым калдыр,- деп енкендеп Ныгман жур. Насыбай калдырган ба? Кара шакшанын кара басын устап, Ныг­ ман калды. Ж тттер насыбайга таласып жатканда, Карткожа ку- рес жакка кета. Ай-жай болып, дойбышылар да куреске келдь Карткожа топка келген кезде, курестщ кызган уагы ед1. Узын бойлы, аршын тееп аксур ж т т шекпенш1н 6ip жешн бел1не кыстырып, жерден шеп жулып алып, алаканын уйкеп ж1берд1 де, акпандагы бураша шабынып шыга келдь Кеспектей дембел кара ж1пт талтандай басып карсы барды. EciK пен тердей келгенде анга шабатын жолбарыстай, eKeyi де арбасты. Он колда- рын сыртка устап, 6ipiH-6ipi авдып, шыр айналды. Bip минут етп ме, жок па, eKi кол сарт та сурт айкаса кета. Аксур ж т т колы желкеден тиген жерден-ак Tepic карай Hipe бастады. Эйткенмен кара да бола коймады, жагадан тиген колы тютей катгы. Сонша болмады, аксур ж1птан аягы 1л1не Kerri. Кез ашып жумганша ак балтыры кунге шагылысып, жарк eTin, бурк eTKi3in тастап ж1берд1 Журт шу ете туей. Басы-кез1 шан болый, кара жн-iT ерен турып, ырсиып тобына барды. Жыккан жактан айгайлап, одырандап 6ipey шыкты. 218

- Эй, ж тттер, осымен алтауын жыгылды. Erai Ныгманынды экел! Басканмен куреспейдг Ана жак дедектетт, топ алдына Ныгманын алып кедщ. Ныг- ман жуырда шешшбедк - К1ммен курес деп отырсындар? - Шоюманмен. - Шэюманга колымды былгамаймын. - Кешрленбе, кеарщ алып кегель - Мен курессем, Дэрменнщ ез1мен куресем. Ана жак. кулш: - Мыналардьщ дэмесш кордщ бе?— деп Дорменге карады. Дормен жымиып кулд1 де: - Шэк1манды жыкса, куресешн,— деда. Ныгман шыкты. К,ар- ткожа манаты дойбыдан утылган ж т т екенш тани кета. Шуйделд балтыры буранын санындай ж т т екен. Мана нарттай Ныгман куреске шытарда канын inline тартып, суп-сур болды. BipaK асык- пады, саспады, кердендей басып, манданта барды. Талайды жы- тып, кен1Л1 таскан Ш эюман датдылы одыранта салып керш еш, peTi келмедь Салтан жерден 6ip колын Цыгман устап алып, бо- сатпай койды. Ныгманнын тегеурпи катан тиш б!лем, кимыл кыла алмай, бойын кашыра берщ. Олай-былай сшкшесш, кагы сьт бай- касты. Ныгман орныкты жатыр. Аз журген сон, Ныгман 6ip колын сарт етюзш суырып алды да, iu m белбеуден алып, жамбастатып, аркалап согып ж1бердь Манаты кунмен шагылыскан ак балтыр бу жолы сона жактан барып сарт ете туей. Ныгман жак: «Шыгар Дэрмендй» деп шоктыгы шыгып, кетершш калды. Ш екш ан жытылтан кезде-ак, 03i кызытып отыртан Дэрмен кербез кишш жулып тастап, белбеущ шорт байлап 03i турегелдь К,арткожа Дэрменш бурын да керген. Батыр деп те айтатын. Болыс ауылындагы айтай, KiHereHi ертегендеп создер1 К,арткожа- нын ссшде. Сондыктан шпнен Дарменнщ тшеуш йлеп, Дэрменш ез балуаны санап отырды. Дормен куреске шыкканда, такымын кыспатан, журеп селт етпеген, бойы шымырламатан жан болтан жок шыгар. Бэршщ K03i Дорменде болды. Оны жыгылсын деп тшеунй коп бола койган жок шыгар. Сойткенмен Ныгманнын куресш корген Кдрткожа «кез1 бажырайган Konip жыгып кетер ме екен?» деген кауштен де сау емес еда. Дэрмен езгелердей шабын- ган да жок, колына да тумрген жок, арбаскан да жок. Жайымен аяндап келш: - Сен ез1н элуетп Kopiuccin гой, оуел1 сен усташы!— деп ыржыпдап, Ныгманга кезек берда. Мунысы да Кдрткожага жат керщда. Ныгман омырауламады, эдеп сактады. - 03iH уста, озщ уста!- дей берда. Bipine-6ipi: - К,имылда, кимылда!— деп ецкейш устап журдь Ныгман 219

шалайын деп еш, тарта алмады. №рейш деп еда, аркасына т у ф е алмады. Содан Kciiin Ныгман кимылдауды койды. - Ещд болдын б а ? - дед1 Дормен. - Болдым,- дед1 Ныгман. Дормен жауырынынан устап, «oyin» деп, езше таман тартып алды. - Экетп, э к е г п !- дест1 кеп. Bip колымен iujKi белбеуден алып кетердь Квтерд1 де сиггедг Tepic айналдырып лаберд1, кыркадан шалып, доптай туардь Журт ду eTin турегелдд Дэрменнен кешн курес бола ма? Ж ттг ер Дорменнщ KypeciH мадактап, лек-лепмен тутш жакка тарай бастады. БАЙТАЛ ЖОК К,ара курыкта атган айырылармын деп ел тараган сон Кдртко- жа байтал жагына барды. Батыстагы Алабас келенкесш узартып, кырка бастары батар кунн1н кызыл-сары соулеЫмен сандактана бастады. Жерошактар- дьщ будакгаган TyTiHi уласып, таудын елкесш каптады. Ашык, эуеде аскан eiriH, уйткен куйканын, конырсыган майдын nici анкыды. KeuiKi самая бойды cepriTin, журт кимылдауга, жупруге, асыр салуга KipicTi. Bipey алыскан, б!реулер насыбайга таласкан. Енд| б1реулер катарласып, солдат ойынын ойнаскан, тагы б1реулер карсыласып, найзагерлшке уйрешскен, 6ip катары калмак ойыны десш, 6ipiH-6ipi кетерюкен, 6opi де арсалан, уайым-кайгы жок, кеншдер! шат. Карткожа манагы койган жерше келсе, Имаканнын аты тур, байталы жок. Шеинлмесе керек ед1 К,азык бау шалып жэне 6ip шорт байлап едк Bipey мшсе, касындагы бшдей атгы мшбсй, бай- талды не гып мшетш болды? Кдрткожа алактап, сасайын дедь Сонда да журеп артык корыкпайды. Kici мшген шыгар деген ой жене бердк Женштек малга еш болушы едо. Кедейдщ малына кедей еш болушы efli. Доуде болса, 6ipey мшген шыгар дей бердь Казак ит Kici атын мшуге даяр турады. 6 з атын мшсе, кайтер efli? Суытып, отка ж1берешн деп турганда, кинап тастайды-ау! деп, imiHeH назаланып, ентелей басып, ат жакка женелдт Кеп ат тау­ дын саласында, кешрек алкапта жаткан кершедк Bip-exi жерде таудын ыгында, атгарынан Tycin, жылкышылар отыр. Жан-жагы- на алактап, К,арткожа келедь Жолда 6ip отгын басында бакырдан ш сЫ -ш икЫ котен-iiueKTi алып, 6ip кара ж т т асап жатыр ексн. М айлы iuieKTi кергенде К,арткожанын аузынан суы акты. Сейткенше болмады: «Жундгбайдын койын сен багып па едщ?»— деп, 6ip ж т т колдененнен келш, кетещи ала кашты. Алгашкы 220

xiriT аузы толулы, бажылдап, аузын буган бузаудай мввдреп, куа Tycin кала берд1. Сонгы ж т т т щ суганактыгына К,арткожа суйсшш калды. Одан оте 6epin efli, 6ip-eKi xiriT от басында сорпа урттап отыр. Одан аулагырак 6ipeyi ысылдап ыстык бугананы сыдырып хатыр. Бес-алты xiriT, коддарында найза тем1рлер1 бар: «MeiiiKi мыкты, ceHiKi сатакты, а н а н т жетеаз...» деп, каруларын OHriMe eTicin отыр. Ж тттердщ шпиде Дэулет уста найза согып хатыр едь Одан opi уйм е-хуйм е. Х т т т е р д щ шпнен: «Осы куйрыкты жалгыз xeyiMe эпкел колынды!» деген дауыс шыгады. Кдрткожа мешкейдщ бойгес! екешн бшдь «Пышак устшен хеп таусасывдар гой» деген 6ip бакыршынын байбаламы шыгады. К,арткожа хасактан eTin, булакка таянды. Талдын тасасында 6ip-eKi xiriT сойлесш тур екен. К,иылган кара муртты кербезше xirirriH: «Окбастын ызасы erri, буп н ipreciH кетерсек те Kipy керек» деген ce3iH кулагы шалып калды. К,арткоханын есше ша­ гала кел, Шэмкеш тусть KeMnipi eciKTi кулыптап, кштш жамба- сына жастап жаткан 6ipey гой деп ойлады. «Дуниеде кызы, келшшеп бар уйдщ кабаган wri мен какбас KeMnipi болганнан кесел жок» деген Х уш стщ 6ip ce3iH Кдрткожа тагы есше туардг Одан да opi журди ат суарып турган 6ip ж тттен: - Торы байтал мшген Kici кердпиз б е ? - деп сурады. - К,уйры- гын eKi керткен домалак тобылгы торы байтал болса, эне 6ipey жылкыга MiHin барады,— дед1 влп адам. - Е, тап с о л !- деп Кдрткожа куанып калды. - Япыра-ай, байкап калганыныз мундай жаксы болар ма? Ауылга тартып кетп ме деп, сасып келе хатыр ед1м. - Е, мал баксан, сен де байкарсын,- дед1 xiriT. - Мынанын кай жершен етед! екен?- деп сурады К,арткожа булакты нускап. - К,айда барасын? - Байталыма. - Байталынды кайда окетед1 дейсщ. 03i де келедг Атын оке- луге барган 6ipey шыгар. - Евдеше, тосам гой. - Озщ кай ауылдш едщ? - Шщербай ауылшйй боламыз. - Мунда кашан келш ен? - Бупн келш ем. - Байталдан айырылатын женщ бар екен гой. Байталмен жургенщ калай? - Барын Minejii де. бала-ай! Осы кувде барын мшемш деп отыра ма екен kici. Байдан мшсен болмай ма? - Бай бере ме? 221

- Бермесе, мынау астымыздагы мандайга бггкен ат деп турмы- сын? Осы кунде байдын малына сурау бар ма? - Сураусыз Kiciniii малый мшу обал емес пе? - Обалдан корыксан мунда неге келдщ? Жасакта не жумы- сын бар ед1? - Эйтеу1р журт келш жаткан сон, жанымыздан корыктык. - Ендеше, обал дегещй айтпа. Байларга обал бар ма? Bopi баласынын жасын жасырып, енкей кедейШ берщ отыр. - Оньщыз рас, меш де жасым шшбесе де, бай баласынын орнына жазып койыпты. - Ещн атанньщ басы бар ма? Байдын 6ip шонжарын MiHin алмай. Жаксы ат жаннын cepiri емес пе? KiM бшеда, заман 6ip килы болып кетсе, жанды Kici атпен сактайды. Балалыкты кой- ып, ат тауып м м ...- деп, элп жшт 6ip талай енеге айтты. Бурын жабыланып, обалдан коркып журген К,арткожага мына сез куат бергендей болып, кетершш калды. Сейтш турганда К,ар- ткожанын байгалы да келдг Ана жшт кете барды. - Астыныздагы байтал MeniKi ед1, ыстык болып калды ма екен? Суарып отка ж1берейш деп тур ед1м. - Ыстык болып кайда барды дейсщ? Эне жерде турган атьш- ды акеле жатырмын. Ал, сен ш болса,— деп жаман тымак, шокша сакал xiriT атган тусп. 0 з байталын 03i олжа кылып, Кдрткожа атын суарып, булак басында кала бердт ТАМАК Байталын отка койып, ер-токымын кетерш кайта келсе, журт апа-сапа етке колды койып жатыр екен. Имакан артьша 6ip кара- ганда, К,арткожаны керш: — К,айда xypcin? Килйс мына жерден!—деп, тагы кагыла берд1. К,арткожа 6ip т1зелеп, кырьгадап табакка Kipfli. Bepi де каужан- дап, пышагы жогы итше жулкылап жеп жатыр. Табакка тусер- туспестен анау да, мынау да какшып экетед1. К,арткожа орнынан 6ip-eKi рет умтылып efli, колына еш нэрсе Tycipe алмады. Урым- тал жердеп озбырлар жулып екетп. Эйтеу1р Имаканнын колын- дагы субеден кармаулырак терт-бес алып xi6epfli. Куш бойы кымыз iiuin, алысып-жулысып, шабытганып отырган ж1пттер сортаннан келген сиырдай оптыгып, кырып барады. EpHi жукалау 6ip сукым ж!пт жамбасты тутамдап, майын бар- магымен буркпше басып устап алыпты. Табакка жукалап кесед1 де, 03 аузына келгенде, туйеге асататын жемдей-ак туй1ртпектеп тастап Ж1бередт Аузына тук жукпайды. Соган караймын деп К,ар- ткожа 6ip-eKi алатын сыбагасынан кур калды. Енд1 6ipey асыкты 222

жйпктщ ойымды ет1н шенгелдеп, шолак пышагымен мыжыгыр- лап, жещп кеспей, вз аузын тауып жатыр. Имакан шыдай алма- ды: - 0м1рзак, кессей, ез аузьвда сала бермей!— дедь - КеЫлед1 гой, кесшед1 г о й ,- деп акжаркын KiciMcin, кул1мареп Имаканга таман 6ip Kecin тастады да, ез аузына тагы 6ip ныгытып калды. Opi-берщен сон, журт карбытайын дед1 бигем: «Сендер шыдат- падындар гой, ал жендерпп! Жылкы сойса да так, келмес» деп 6ipiHe-6ipi акыл айткан болып, бейий кенш кесейш дедь Манагы- дай емес, табакка тураган ет те тусейш дедп Keft6ip комагайлар капыл-купыл болып калса керек. Суйек мужуге айналды. Карт- кожа да курсак болып, жауырынньщ суйегш алып, кейш шыкты. Манадан 6epi аузына кум куйылып, сейлеуге муршасы келмей жаткан журт тамакка тойган сон жайрандап, калжынга KipicTi. Сорпа берген бакыршыга жамбасты жайлаган жшт: - Уай атшыга ет койылды ма?— aeyi сол-ак екен, журт ду кулд1. - Атшысын тамагы тойган сон ойлайды екен... Ой, mipKiHHiH камкоры-ай! Эй, кек аткан! Ой, кулкынын кургыр! Э лп 6ip кой- ып жаткан жамбас сен ш екен г о й ...- десш жатыр. - К,оюга сендер мурша келт1рд!ндер ме? - Мурша келмей, неден сонда басьща кун туды? Сонша не экетш барады? - Борщ де элпде кырылып жаздап ен, карашы енш. - Дэл сендей онжыргасын салган Kici жок шыгар деген сы- кылды. Тамактанып, кещл жэй, эй-ж эй болган сон, журт атгы ойла- - Аттарынды устап алындар!— деген айкай шыкты. Жуген i3flecin, атка жупр1ст1. Ж ттгер атгарын устап екеп аркасын си- пап, жалагына TyKipin, кейб!р! не ушш екен1 белпс1з, куйрыгын кетерш керш жур. Ke3i Kepin отырса да, 6ip жактан Kicire: «Аяк- колын аман ба? Ден1н сау ма? Аман-есен келдщ бе?..» деп, iuneri HHerrecTiriH б!лд1руге сез таба алмай, кайта-кайта амандасатын 6ip одет бар гой. Аттын куйрыгын кетерш керу де сондай бестек1 жумыстын 6ipi ме, кептен ескермеген аты бас-аягын тугендеп, амандыгын б1лгенге разы болсын дегеш ме, кш бшсш? Аттарын эк е л т , кейб!реулер1 байлады. Енд1 б1реулер жаюлы терл1пн укалап, ат ерггедк Б1реулер айылдан айырылып, «кап, кай атацнын аузын гана... алып койды екен!» деп жаппай бокта- ска салып жур. Bipey: «Терлтмд1 керд!н бе?» деп бакырып жур. К,арткожа атына келе жаткан Имаканга: - «Мыналар кайда барады?— дедг 223

- Кузетке шыгатыны бар, ауылга баратыны бар - атка шнбей отыра ма? - б з щ кайтесщ? - Керпебай ауылында менщ де 6ip шаруам бар ед1. Барып келем бе деп турмын. - Мен кайтемш? - Кайтесщ? Осында бол! - Мундагылар не штейш? - Не icTeciH? Y йыктаганы уйыктайды, отырганы елен айтып, ойын-сауык курып отырады. Соны айтысып турганда ншнде манаты кара мурт ж т т бар, уш атгы булкектетш, камшыны борбайга 6ip басып, кастарынан ете шыкты. - Бозбалалар да женелд1 гой, мен де атка конайын,- деп Има- кан атын ерттей бастады. Карткожа да байталына Kerri. ЭН Карткожа кайтып келсе. 6ip топ ж т т жиналып, ортасында 6ipey эн шыркап жатыр екен. Байталын атка таман жакындатып койды да, сонда барды. А к савдак баткан жок. Жазгы майдай кеш. Кек судай ашык. Дэрмен шынтактап жатыр. Онын Дзесше басын койып тагы 6ip ж т т жатыр. Bspi де 6ip адамнын баласындай, 6ipiHe-6ipi суйенюкен, айкаскан, кушактаскан. Кисайып жаткан 6ip жшттщ алдына кел1п Карткожа да кисай- ды. Анау мойнынан кушактады. «Кун калай ракат!»—дед1 кушак- таган ж т т . Карткожа н е т айтканын 63i де 6iaMefli, тек: «Калай жаксы» дед1. 0HmiHiH eKi жагында телмендеп eKi кетермеш1 отыр. «©лире сок! Сум1рейт!» деп кояды. Айтып бола бергенде: «Мынау салын не дейд1 - орарарак!» деп, енд1 6ipeyi айкайлап кэтерд1. Энш1 пэлен aopinTi емес. Бардейд! Караеткелде мейз саткап, Бар ма екен сол мешздщ домш таткан? Молдалар шаригатга обалдейш Bip уйде бой жеткен кыз жалгыз жаткан,- деген сиякты шшдеханада айтатын салдаман елендер мен эр эннщ басын шатып, согып отыр. Элпндей елендер1 болмаса, эннщ ыр- гагына да ж етт емес, жолсыз жерде журген арбадай, тек!ректет1п, 6ip беткей, кылып согып отыр. 224

Y натынкырамаган кейб1реу: «Осы pe-rri кып сога бер!» дейш. Шын айтып отыр екен деп, анау онан жаман еюлене согады. Byeni туршлеп алмай, майда егеу салган бар ма? Мынау ош ш Typni болса керек. ©йткеш: «Шырагым, сен енщ койсац кайтед1?» деген 6ip-eKi С03 шык,ты. Аздан кейш Шреу жатып: •- Уай, сен Б1ржаннан бшетшщ болса, айтш ы!- деда. - Б1ржаннын «Жаймашуагын» айтпасам, коп бшмеупп едам, дед1 oHuii. - Е, соны айт, 6opi6ip,- десть Айтып бола берген кезде: - Сен эне 6ip жерш келлре алмадын-ау! Онын 6ip кштипоны болса керек еда. Дэрменге 6epmi домбыраны! ©3i айтып берсш!— дедь - Сендердщ ойын маган айткызбак екен. Айтпаса кощлдерщ конпимес,- деп, Дормен басын котерш, колына домбыраны алды. Дормен турган сон езгелер1 де басын кетердь - Босе, жош со гой! Эдепбай сорлыны куш ещцрт, ауре кыл- ганша, еспрлж сезд1 естшк те!—десп. Дормен домбыраны куйлеп, келттрш алды да, «Жаймашуак- ты» айтты. Эдепбай тэр1зд1 кершбейда, домбыраны да баурап, бар- магы сартылдап OHHin ыргагына келгенде, мойнын да булганда- тып, кемеМ булюлдеп Kerri. BipaK онша каггы айгайлаган жок, басын тежеген жуйр1ктей, салмакты дауыспен салды. Одан кешн ж тттер Дорменге тагы да айт деп сурады. Ол 03i де айткалы отыр екен, богелген жок. Иманжусшп, Буркпбайдьщ «Мустапасын», Жарылгап кажынын «Алты басары н», тагы 6ipHeuie ондерд1 туйдепмен тастап ж1бердь Мун мен назы аралас Мустапаньщ зар- лы OHi, жоргадай тайпалып, куйындай екшндеген Жарылгаптын е к ш «Алтыбасары» Дорменда де кызыктырды, екшендард!, салган сайын онын аскардай аскак, Аркадай байтак, тулпардай желдн алыптай еркш ащы айгайы аспанга кулаш сермедг тау да, сай да, булак та, тал да Дорменге ун косты. Сангырады, куцпрледь ай­ гайлаган сайын Дорменнщ алкымы Keyin, Kypenepi бшеудей бо- лып, тер буршактай домалады. Омырауды ашып тастап, онмен баурын жазып алган акын орберден сон кара оленге басты. Дорменш акын емес деп KiM ойласын? KiM сынасын? Аузына кудай не сал- са, соны жундей топей бердь Ол казактын еркш кунш, ecKi доу!рш жоктады, бурынгы откен ерлердн батырларды, билерд1 жоктады Ол кундеп байлыкты, берекеш, 6ipniKTi, epniKTi, серш кп оленге косты. Bepi таман кел- ген сон, казактын алты ауыз болып орыска багынганын, елдщ азганын, жаттан корген зорлыгын, кала салганын, жерд1 какол алганын, кол-аякты кюендеп, жылдан-жылга opicTi тарылтып бара жатканын сейледь Bip жагынан казактан шыккан жаксылар елдщ камын ойламай, шенге, шскпенге мастанып, елдг канап, пара жеп. 225

жауыздыкка салынганына кектендг Елде кызык калмады, eHepi бар ж ш т аз eMipiH немен жубатып епизу керек? Соны айтып келгенде, тапкан ермеп, алданышы, арманы: Жуйрисат, сулу катын - ер кайрагы, Житггщ болып естш боз тайлагы. К.арашай, ащы насыбай —ер арпасы, Болмаса сол Tepreyi «байбай» даты,— деген сыкылды усак нэрседе калганын, оны канагат кылмаган жшт жорыкпен кайратын к ерсетт, атагын шыгару керектшн айтгы. Ол жортуылдагы жолдастарын мактады. Акмолада Иманжуснгп, Каркаралыда Боранкулды. Рэтайды, тобыктыда Теукеш, Майга- раны мадактады. Солардын гстеген ерлшн, еддеп куитлермен, казак-орыспен, каколмен жауласып, алысып, аягында заманнын тарлыгынан корлыкта елгенш, не жер ауганын сейледк Бу кунде колдан куш кетш, азамат басына кун туып, казактьщ басы кан- гырып, не болары белгйлз екенш сарнап, сэры даланы басына кетерш, KyHipenni. Тындаушылардын сай-суйеп сыркырап, кезше жас алды. Дормен домбырасын тастап, сылк eTin, жантая Kerri. Журттын 6opi тым-тырыс томен карал, жер шукып калыпты. Кдрткожа не болганын бшмедк Аузын ашып, калшиып, кезшщ жасы бетш жуып отыр, анда-санда ор жерден солкылдаган, шин тарткан дыбыс есплеш. А пы н пыскырган, алыстагы Gipeyaut Ky6ip- Ky6ip сейлескеш болмаса, жат нэрсе бшнбейдк Сол кезде как тебеден Окбактын «Ок!» деген даусы, сойылмен салып кеткендей, дуре erri. К,арткожа селк eTin, он жагына жалт караса, таудын ыгынан кып-кызыл кан болып ай туып келед1 екен. БЭТ1Ш Ай сэскелшке келген кезде, бозбалалар кысыр оцпмеге Kipicri. Bipey жылкы бакканын, 6ipey кала шыкканын, 6ipey «тун катка- нын*, 6ipey сасканын, 6ipey уялганын айтысты. Аяктап келгенде OHriMeHiH 6eri эйелге таман бурылды. - Дуниеде эйел Kepin журш, Жартыбайдын токалынан сулу эйелд1 кергем ж о к ,- дед! 6ip жш т колын сермеп. - Ой, TOHipi-а й !- Сен де жокты мактайды екенещ. Кдлидын кызынан эйел отупи ме еда!— дед1 тагы 6ipeyi. - «Сулу —сулу емес, суйген-сулу» депп гой. Эрк1м вз суйгенш мактайды д а ,- деп койды жантайып жаткан 6ip жшт. - 1Шркш, эйелдщ сулуы куандыкта болады гой! Эйелдщ мен 6ip шолпанын керд1м! Оны Дормен де б1пещ,— деда 6ipeyi. - К,айдан керщ н?!- деп Дормен басын жулып алды. 226

- Мен уш жыл болды, Алтайга нагашыма баргамын. К,айтып келе жатып 6ip уйге кондым. Бай уй екен. Сол уйдщ к е л ш «Ай десе аузы бар, кун десе K03i бар» 6ip перизат екен, не керек. Bip жаманга кор болып отырган кершедк М енщ ж еш мдк ел1мд1 бшгеннен кейш, эл п эйел сеш сурады. - Япырым-ай! Баягы EoTiin болмаса и п efli? - Тап сол. Б1рталай KeirrepiH болыпты гой! Маган тугел айта алмады. Дэрменнщ 03i айтсын. - Ал eHfli 03iH айт!- деп ж тттер Дэрменщ таталап коя бердк - ©Tin кеткен норсенщ кереп н е ? - деп Дормен жуырда айта коймады. Акырында xirirrep коймаган сон бастады. - О кезде куандык, сушщпк, найман, каракесекп 6ipiHe-6ipiH сапырып журетш кушм1з. Тун баласына уйкы кермейм1з. О 6ip доурен-дагы!— деп Дормен 6ip KypciHin алды. — Алтайдын сан- дактарын алып кайтуга жылда атка мшетшб4з... Bip жылы жолда- сым — Ракымберд! колга тусш калып, соны 1здеп жалгыз шык- тым. Астымда меШзден катырып алган Акауыз ат, артымда жан- торсыгым, коржыным бар. Жолдагы елге Алтайдагы нагашыма бара жатырмын дейм1н, тамыздьщ тамып турган ыстьгк кезГ Кущцз ез1лш журе алмаймын. Bip куш Болден opi отш тун катып келе жатгым, «Беек кырган» туды. Тан таяу, елен-алан соуле бар. Сы- пылдатып 6ip кырга шыга келд1м. Сонадай жерде, ылднда карау- ыткан бидайык шет1нде б!рдеме карандайды, кыбырлагандай бо- лады. Бу не? Мал дешн десем, шокиып отырган Topi3fli. К,ус деуге - комактырак. Жын ба? ITepi ме? Сайтан ба? К,ула тузде, тун шпнде жападан жалгыз ден1 сау адам калай отырады дейм1н. Не де болса барайын, албасты болса, шашынан суйреп, сабармын. Адам болса, 6ip Kicire ол1м каптал, HeciHe коркамын, журд1м. Та- янган сайын шалгыннан басын кылтитып, шашы карауытып керше бастады. Жуз кадамдай калганда, олп норсе калкиып турегелд1. Кейлеп шубатылган 6ip ойел. Аузымнан калай шыкканын бшмейм1н: - Адамзатпысын? riepiMiciH?- деп акырып калдым. Даусы efliMcipen, орен шыгып: - Мен 6ip сорлы бейбакпын, шошыманыз,- дед1. - Тан рау- андап, тен1рекке соуле Kipe бастады. Кун тамылжып тур. Бозтор- гай шыр-шыр eTin, шеп арсынан кетер1л1п, аспандап жур. Шепт1н бастары кыбыр етпейд1. Жапандагы жалгыз ойел атыма да тансык Kopinfli бшем, таянып келгенде, оекырып тура калды. Тусе кала, атымды жетелей, касына келд!м, Y лде мен булдеге оранган, ай мен кундей 6ip суду кыз! Тож1м еткен келшдей сызылып, аткан гандай жымиып, кара K03i жаудырап коз1ме Tycin Kerri. Хордын Кызы екен деп ойладым. - Жаным, неткен жансьщ?!- деп колынан устай алдым. - Отырып сейлесейш,— дед!. 227

Отырдык.. Бастан кешкен жайын сейледг Сендерге кыскасы- нан айтайын. Bip байдын кызы екен. Kyfleyi кол устауга урын келш, мейлшше жаман болса керек, туртен шошып к е т т , «кан- гып елейш» деп шыккан бетз екен. Ауыл 6ip кеш жерде калса керек. Бищайыкка келш дем алып отыр екен. - Ой, кызьща болайын! - Ой, айналып кетейш! - Ей, дарига-ай десейдп!- деп жптггер кимылдап, кетершп, желпщ т калды. Шакшаны екшесше 6ip кагып, Дэрмен насыбай- ды 6ip тастап ж1берщ. - Ал, сонсол? - К,ыз айтгы: «К,удай не багыма, не сорыма кез кылган шы- гар. Алаштыл азаматы ер ж т т KepiHeciH. Етегщнен устадым»,- деда. - Enfli не дес1н? Жеш со г о й !- д ееп бозбалалар. - Тура туршы, сезд! белмей. - Сонымен серт ericin, атка кондык. - Шалгында кппкене жатпадылдар м а ?- дед1 6ipeyi. - Жаныл шыгып бара ма? К,оя турсайш ы,- деп, тежеп таста- ды 6ipey. - Кун кызып, ел турганша бойды алыстатып алайык деп ой- ладык. Алдыма MiHrain алдым. Акауыз атгы сынайтын жер келд1. Акырын жур1с1м1з булан куйрык, эйтпесе ж1бер1п-ж1берш ала- мыз. К ун кыза Ес1л бойындагы иешз 6ip корага келдпс. Бот!ш шар- шайын дед1. Жанторсыкта сусыным бар едг Жуткызып алдым. Атты жалалаштап, коранын келенкесше байлап тастадык та, Есыге кел1п, суга шомылдык. Менен уялып, кэне шешшсшпл. Ерк1не койгам жок. Шеш1нд1рд1м. Жаланаш эйелдщ сулуын адам кермейш екен гой! ETi уыздай аппак, б1лектер1, сандары октаудай жуп- жумыр, мойны куйган шамдай, ак етше кара шашы салбырап, к ос алмасы урген торсыктай делдшп турганда, жутып койгыл келед! екен! Тал бойында 6ip MiHi жок, дэл он сепздеп кез1 едг «¥ят-ау enai, уят-ау елд1!» деп жасыл ж1бек шэлшш жамылып отырды да, атып турды, Ес1лдщ ак кайранындай суга барып шолп ете тусп. Жузгенде Бэтцпт1 керген адам не першщ кызы, не акку деп 6inep efli. 0Н1М бе туам бе дейм1н. Exi кезше нанбаймын. EHfli керген тустей болды. - Дэрмен ауыр Kypcumi. - Сонымен не болды аягы? - Айрылып калдым, не керек... - Калай айрылып калдын? - Yui кун MiHrecin шапкан сон, Акауыз ат кажыды. 0з1м де жауыр болдым. Bip кун1 тунде ат тауып алайьш деп, жакын елге карай бурылдым. Сайын далага BeTiurri жалгыз тастай алмадым. 228

О да корка бердь К,алын жылкыньщ у сп не тап болармыз ба? В о п и т rycipe сала, «К,удай берд1 гой» деп женелд1м. С о кезде ел арасынын барымтасы болып, жылкыга сак болып турган кез болса керек. Неше кундей жылкы кермей келе жаткан ушрсек жануар шаужайга каксам да, болмай кюшеп калганы. Сол- ак екен, дурсе коя бердь «Аттаншы атганды» сальш, жер де айгай, кек те айгай болып кетп. Жалт берд1м. Э дегенше болмады, 6ip боз атты келд1 де жети. Салып зюбердь Шап 6epin, сойылын жулып алдым. Тура умтылып ед1м, атым карлыгып калган екен, манайласпады. Алдымды орай берш. Туйдепмен ymey-TOpTeyi тагы жетп. BipiH 6ip, екклн exi сштеп калдым, мурттай ушты. Тайкып сога бердь Енда кутылдым гой деп, кара узе бергенде, карсы ал- дымнан 6ip жарлауыт кшпгер ме? Анау-мынау жардан Акауыз аттап кететш. Кдмшыны басып калып, ыргып кетпм. Аргы жиеп алые екен. Ат-матыммен омакаса жыгылдым. Осы буганам сонда Kerri. Не керек, MepTirin колга туст1м. Содан туткында 6ip ай жатып, арен дегенде кашып кутылдым. — Бэтйп кайда калды? — BoTimTi тауып алды. «Ел кулагы елу», еегм ей тура ма? Ел1нен Kici келш, кеп myftiHuii 6epin алып кетп. — Сорлы-ай! Арманда кеткен екен! — Ой, бэрекелд1-ай!— десп жштгер. —Дуние деген сол!..— деп Дэрмен катты курешш, насыбайын TYC Жасактагы алгашкы тун. Дэрменнщ олещ, OHiiMeci, о жер, бу жердей шанкылдаган дауыс, 6eri ашык дала, сэулегп Tay-6api де К,арткожага жана дуниедей KepiHfli. Квн1лше элденелер келш, K63i 1л1нбед1. Дормен сыкылды epnepi турганда, Алабас сыкылды таулары, гул анкып, масатьщай кулпырган жерлер! турганда элекедей жа- ланган жасвсп1р1м жттгер1 турганда, казакты ешШр жау ала ал- майтындай керш. Bipece орыстьщ зенб1регш, поезын, параходын, дшграм илипонын ойлап, оларга карсы турарлык казактан кару таба алмай, казакты зенб1рекпн 6ip атканынан калмай жогалатын коргансыз, курай Topiafli корд!. Bipece бул жарлык оншей1н казакты шошытуга, тэубесш eciHe Tycipyre, уйкысын ашуга ж1берген «кудайдын сыны» шыгар, ел боз каскасын айтса, курмалдыгын берсе, мойнына буршак салып enipen жыласа, «Озшен» плесе, коздш жасын иетшдей, жарылкайтындай Kepinai. К,айтсе де осы- нау сар далада асыр салып сайрандап, сай суйекп сыркыратып жаткан жаны 6ipre жастарды ертен жогалады деуге конин эибермедк 229

ел1мге кимады. Олар елмес, 6epi 6ipaeft жогалмас, эзер болса, аз кун бейнет тартар. Bipaic, дуние 6ip калыпта турмас, кектен тус- кендей 6ip «керемет» болар. Неколайдан куыгп «куд!рет» те табы- лар: жазыксыз елд1 шулатып, зарлатса, оган да 6ip зауал болар деген жубанышпен жатып, K03i уйкыга кетп. Уйыктап кетсе, га- жап 6ip туе кердг Т у с1нде калага барган екен дейдг Кала деген кйшнн миы жетпейтш шым-шытырык б!рдене. Ылги 6ip зангар уйлер, аспан- мен тшдескен мунаралар, кара куртгай кайнаган ыгы-жыгы Kici. Солардьщ нишде Кдрткожа да жур. Бурынгы Карткожа емес. Сымдай орысша кшм, аякта ку табан, Эбища тшмеш тэр1зденш шашын кайырып койьшты. Орысша тщщ де 6uiiirri, кешеде етш бара жаткан орыстарга калпагын алып <лзшрэсти» деп амандасып жур, танымал кющей олар да Кдрткожага басын шулгып барады. Кешеде жалгыз кеттп бара жатыр еда, артынан казактын кеп балалары куып жетп. Bapi де окып журген шэюрттер екен. Кар- ткожа: - Кайда барасындар?- деп сурады. - ©зенге барамыз. Сенд1 кврмейсщ бе? - Бармай енд1...— деп Карткожа да ере женелда. Жар басында кеп Kici тур екен. Олардын жанына балалар да к е л т турды: Мше, EgTic. Суы кара баркынданып, жауырынын куж1рейтш, кек ала сен ’аркалап, езушен Ke6iri буркырап, eKniHi уй жыккан- дай долы Ертк. ©не 6ip сендер HiH Tipecin, узецп кагысып келедь Онын ар жагында андагайлаган жеке кара сендер этой 6epin зы- мырап барады, 6ipme-6ipi мшгескендей уйдей шомбал кесек муз майдандагы даулескер батырдай, жодцагыларды кеудемен согып, соныдан жол салады. Алыптьщ айбарына не гып шыдасын? Шо- шаландаган каллез сендер тумсыгын жулдырып, курс-курс сы- нып басы зешп, шыр кебелек айналады. Алыстан буршак тенде- ген несер келе жаткандай, эйтпесе камыс кеипп жолбарыс жур- гендей, сенге какалган Epric булыгып, кеудеа сыр-сыр етедк Ерт1стен бойды iniMipiKTipin коныр салкын жел еседо. Кемерд1 таскын кернеген. Аралды су алган. Аралдагы ceHi кеткен сояу агаштар. «Полещц аулак кыл!» дегендей, жан саугалап, сендерге басы тиш тенселедг Тамыры тармакты, элуетп агаштар гана ба­ сын кекке кетерш, елен кылмай тур. Бетше эжiм KipreH колаба- лар «алла» деуге eni келмей, екппгда сенге курбан болып жатыр. Агаштын Ty6ipirme шокайып, кайда барарын йлмей саскалактап коян отыр. Алдын болжай алмаган сорлынын ажалына айуанды- гы себеп бодцы да. Аргы бетте, калын талдын тубшде жермен-жексен казактын кен коралары кершедк «Келеьцпрек 6ip сен сокса, мыжырайып калады-ау. Таскыннын шарпуы болмаса, кек сен жете коймас.\" Кагажу тур гой, калкиып, аман калар» деп ойлады. 230

Соны ойлап турганда, Hecepni кара бултгай жогаргы жактан таудай 6ip сен шыга келдь 0 з салмагы мен ж ур ю бшнбейш . Бет1 бшк жар жакындап калды. Жар басындагы топ топырлап, уйлы- гып, 6ipiHe-6ipi жол бермей шулай бердь Зенгер сен келд1 де, жарды сокты. К урс етш, опырылып жар да кулады. Жармен 6ipre Ерт1ске ел де кулады. Карткожа енш KerriM гой деп жан дермен кармаганда, колына ак суйргктей тал ш ндь Талдан устап, ар жакка шыкты. Шыкса кургак жер, кок майса шеп. 0p i таман журш едо, алдынан аулы- нын балалары жолыкты. Моз-мейрам бодцы да калды. - Ел аман ба? - Аман. 0з щ кайдан журсщ? - К,алада окуда журмш. - Танымай кала жаздадык кой, кшмщ озгерш кетшп гой. - Bi3 шырагым казыналык окуга тускенб1з. - Калан жакын ба, керсепш! - Жакын, журщдер, керсетешн! Шуласып ентелей басып келедй BeTi ашык дала журе-журе орманга айналды. Ара-тура ш ок-ш ок буталар аздан сон бшк-бшк агаш болып кетп. Агаш коюлана бастады. Жыныс орман inline Карткожа борш бастап келдь Bip уакытга артына караса, коп балалар коз жазып калыпты. Касында 6ip эйел калыпты, К,араса - езщщ женгес1. К,арткожа- нын туп етег1нен устап алыпты. - Сен неге кетесщ? Балалар жылап калмай ма? - Уйде эжем бар. Мен сенен калмаймын. Тун екен дешп. Орман карангы. Орманда аю, жолбарыс журед1 деп ecTHTiH, К,арткожа урейленш. Жам аяк жолмен келе жатыр. Алактайды - тук кор1нбейд1. Касындагы женгес! де Kepin6eii;ii. Тек етепнен 6ipey устап келе жатканын сезед1. Сол жагынан eMic-eMic 6ip дыбыс ест1лед1. К,улагын Typin келед!. Журген сайын - дыбыс аныгырак. Олде улыган ан, олде оуп1лдек, олде ыцыранган адам. Эйтеу1р келте-келте курсниен дыбыс. MiHe, Timi анык есплдь Бебеулеген, ыныранган адам. Бу не?! Каракшы тонап, жаралап кеткен адам ба? Болмаса аю кездесш, алкымын езш кеткен 6ip жан ба деп ойлады Карткожа. К,айтсе де жаралы адам болуы керек. К,арткожа «Барайын, б1лей1н, колымнан келсе, жэрдем берешн» деп ойлады. Солай таман бурылды. Журей1н деп ед1, жецгеа: - Бармашы, тетелес!- деп байбалам салып, коне ж1берс1пш1, Карткожа дауыска карай барам деп булкынады. Женгеск - Бармашы, бауырым, бармашы! 0лт1ред1 го й !..- деп безек- теп, Keiiin карай тартады, ж1бермейд1. EKeyi ерсЫ-карсылы тар- тысып турганда, он жагынан сырнай-керне1'|д1н сынгырлаган суду куй! талмаулап кулакка келш. EKeyi де тыцдай калды. Куй бара- 231

бара кушейда. Шырылдады, сынгырлады, 61рдемес1 дабылдай думшлдедк Дэрменнщ ащы айкайындай 6ip дауыс 6apiH жарып, сангырады. Токсан кубылтгы, орманды жангыртгы. Еспмеген жат куй Карткожаны api коркытгы, api таныркатгы, api жанына жа- гымды под. Женгеск «Жур, барайык!» деш. К,арткожанын еинде ыныранган адам бар, журмедк турып калды. Сайткенше болмады, орманга сэуле Kipe бастады. Куй даусы да дал касына келгендей болды. Жалт караса - ушкелдщ балала- ры екен. Колдарында кошкар мушз сэры тутпстер бар, солдатгай сап курып, куй тартып келе жаткан солар екен. Жуздер1 гул-гул жайнайды. Карткожа 6ip улкен той болган екен деп ойлады. - Сен не гып тур сы к?- деп 6ip ш эырт Карткожаны колынан тартып калганда, оянып кетп. 1Ш1НАРА К ун аскан сайын Карткожа жасактын калыпты 6ip азаматы болды. К,арауылда журюед1, кузетке барып ат багысады. К ш жумса- са да, т ш н кайырмайды. Лешлдек, елгезек-ак. Карткожа жасакка келгел1 eKi жумага айналып барады. Кешлшде 6ip калу бар. Журт катарлы аты жок, 63i катарлы жйтгтер жылбуыр ат MiHin, кекбар тартып, жерден куш е алып, жарысып, аударысып ауыл кьщырып, сайран салып жургенде, Карткожа торы байталымен шаба алмайды, кесипп бойын жаза алмайды. Ойын- сауы кка белсенш Kipice алмайды. «Эй, 6ip жаксы ат-ай!» деп емешеа куриды. Жаксы ат болса, катардан калыспастай кореш. Атынын жоктыгын жолдастары кормей журген жок. Картко­ жа камшылаган сайын, байталы кет1н кикан eTKi3in, куйрыгын сипан enci3in, атка бара жатканда колдененнен K63i тускен жол­ дастары: «Мына байгуска 6ip жен1 тузу ат тауып беретш гой» деген. «Мен тауып берешн» деп ешк1м айта коймайды. Ондай кеп орта- сына айтылган сез кебшесе жадагай калады. Кейб1реулер Картко- жаньщ солай журген1н кызык та кередг Аягын комдап, сукиып бара жатканын Kepin: «Мынау жан шыдатпас!» деп эжуалап, кулюш алады. ©з аттары сай болган сон, кулмей Heci кет1п барады? Жаны ашыр деген жштгер де K03i кергенде ecipKereHi, кынжылганы бол- маса, дурмекке KipreH сон, эрк1м ез камына кетед1. 0 з бет!мен ат тауып мшу Карткожанын колынан келмей;п. Ол жолдастарына сенед1. Жолдастарынын Typi елп. «Сен салар да, мен салар», 6opi де енжар. «Kicire кунщщ салмасын!» деген осы да. Имакандар маган 6ip кунп енбепн кимайды, 6ip койдын TepiciH пайда кылганды Tayip керед1...» деп ойлайды. 232

Bip куш желдеп кеткен атгарды карап, Карткожа 03i де шар- шап, байталын да болдыртып келш. —Аттар бар ма? — Курып калсын! Байталымды е л т п п кылдым...- дед1 Карт- кожа кейпп. Уялды бшем, Имакан: — Кайтсем де 6ip ат тауып окелейш ,- деп атка Mimii. Байта­ лын титыктатып келгеншен ici жок. — Toftipi, езщ мал карай бшмеШй екенсщ гой! Кайда журш ескенсщ?..- деп, Карткожанын взш шенедь — Не кыл дейсщдер, еэдерщ карасандар ауырып калдындар м а ?- деп кунк erri. Соны айтысып турганда, мына жакта жанылдаскан, керюкен айгай шыкты. Жалт караса, шапыр-шупыр твбелес болып жатыр. Свйлесш турган уш ж т т тура жупрдь Карткожа да умтыл- ды. Кызыл шеке тебелес. — Атанньщ гана... — Сенщ атаннын аузын мен... — Ойбай-ай!.. 0лйрд1-ау!.. Айкай да уйкай. Жаланаш кеуде... кызыл тумсык. Жудырык. Курс-курс. Тебелесудп к1м, арашашы ш екенш бинп болар емес. Атанын атын, уранды шакырып кыздырып жатыр. Таяк жеген арашашылар тебелеске вздер1 Kipin жатыр. Киратпаймын деп 6ip жан айтсашы. «Кой-койлаймын» деп арасына Kipe бергенде, кола- гаштай жудырык Карткожаны кулак шекеден nepin Kerri. Ушып тускен берк1н ала-мала басын сипалап, топтан атып шыкты. Басы жарылды, Tici сынды, мурны бузылды, K63i кегердн кулак кыр- шылды. Таякты жеп-жеп, сусы ны канган кезде, meriHicin, мжйпсуге, дауласуга айналды. Тебелестщ бас ce6e6i былай калып, тебелестен туган богауыздар, ащы тслдер тексершш жатыр. Кызу басылган кезде, астында карагер аты бар Дэрмен келда. — Бу немене? — Мынаньщ зорлыгы erri. Бу корлыкка шьщап тура алмай- мыз, кетем13. — Зорлык кылган KiM? Сендер емес пе? Bi3 кетем1з... Эрюм взппкш жуптейдь Дормен тебелестщ себебш тексере келе, 6ip койдын тергсшен шыккан екен. Байжуманнын немденш койган TepiciH Сары Омар алып кетед1, «0 з косымда сойылган терш мен аламын» деп Байж- уман айтады. «Жау каштынын» койы сойылса, TepiciH мен ала­ мын деп Сары Омар айтады. BipiniH двлел1 — койдын кай коска сойылуы, екшшшщ долел! —койдын к т н е н алынгандыгы. Дормен eKi жагынан ею терепп шыгып 6iTipciH деп, тебелесп жуып-шай- ып, топты таркатты. Шрак тебелестщ салдары жуырда узьлмедь Жеген таягын, тиген тшш кек кылып, жтттердщ арасында араз- 233

дык, андык, егес ерши бердг Бурын 6ip тшекте, 6ip жолда болмак ж ш ттер енд! ата-ананын улына, руга белш ипп, Ы к тауып шиелешсе бердь Куданда, суйек тамыр-таныс 6ipiH-6ipi тартып, азгыру, пым-пыш улгая бердг Имакан 6ip байдан ат устап окелген екен. Ол атка ие табылды. «Б у л атты бермейлпз. 9 з тукы мы нда бай куры п калды ма?»деушшер шыкты. Имакан айтысып Дэрменге барды. - Йзге ата, тукым намысы керек емес. Шгптерге ат табылга- ны керек. Басымызта кун туып отыртанда, байлар баласын алып калып жатканда, оларга Hecine жанымыз ашиды? Буйте берсек берекем1з кетедк муны койындар!..- деп Дермен кеп акыл айтты. Естшер токтады, есерлер! сезге туспед1, былай шыгып: «Б1зге Дорменнщ кереп жок. Ол аналардын сезш сейлеп тур. К,анша айтканмен Ty6i 6ip той. Дормен сыкылды ез1м1зде де Kici бар. Ол 6ip уры, онын сезш kim тындайды?...»- деп желденген жшттер де болды. Жасактын уйымшылдыгына, берекесше, 6ipniriHe куанып жур- ген К,арткожанын кений мынадай жаман кылыктарды керген сон, токыраута айналды. Жасактын ез iminen жж шыкты деген лакап дереу елге де жетп. Байлар, жарамсакшылар, атка мшерлер жюттерге жел 6epin, колтытына дым бурке бердь Баска атанын тукымынан соятын кой, ш етш кымыз алу да дау-жанжал тутызды. Араздыкты, ертп сещирем деп басшылары сейлесш, жпптерд1 осынша уптгед1, кауш- катерд1 де керсетп. Жалпы окпанын аз-маз тузегендей, сыртын бутшдегевдей болды. Ойтсе де iuiKi жаты тазарып, еуелп бетгегщей бола алмайды. Карткожа «эдце кайтед!мен» жургенде, атасы келш, шакырып, ушне алып кайтты. К.ОЙШЫ К ун ыстык. Аспанда ак сабыннын кебпшдей, мамык ак булт жузедк Э уе ш ыбыннын ызыны, ш епрткенщ шырылы. Ащы езеншн 6ip мушсшде ак борыктай ауыр котан актылы кой жатыр. Б1ргебай койшы жиырма такты саулыкты косактап койып, ул- кен кара сапты алтына бор-бор сауып жатыр. К,ойдан шеДрек шилеуп- арасында «К,ояйыншы ещц, кашанты оттай берешн, 6opi6ip Б1ргебай мурнымнан сытып алады...» деген ккйше, мойнын сал- быратып, кулатын салпитып, шыбындап тусаулы Суршолак тур. К,ойшы да туткыштай кара, жартактай ыскаяк. Kip тон, дам- балдан баска лыпа жок. Куп-курен кара кайыс аркасы кунге ша- тылысып, жел1щц шенгелдей устап, анда-санда кулаштап 6ip кой­ ып калады. К,ытыктанып, кымсынтан саулык кара жудырыктын 234

и гш пн кередг Емшепн жана тарта 6epin efli, боз каска саулык сапты аякка Teci6iciH тырс-тырс туар д г К,ойшы бес бармакты салып *i6epin, бозгылтым кара маржандарды с у з т алып тастап: «Ой иттщ малы!» деп, желшге eKi нукып кайта сауды. Суйык болмаган сон, шоригат кетере береда. Шргебай тугш, ерте куннен намаз окып журген Дэриул, Айжандар да кумалакка бола cyrri шыгын кып керген жок. Адал койдын йпшен тускен таза кума- лактын окасы не? Сауып болтан сон Bipre6aft койларын агытып, уйген тезепне таман келдг Мырзанын катынынан жымкырып алган отгыгын жаргак дорбасынан суырып, от тутатты. Куарып турган тезек маз- дап жана бастады. Лаулаган кезде ортасына алты-жет1 тасты тас- тай бердг Букшшп отырып, курысып калган белш жазгалы ша- лкая 6epin ед1, K03i Ащынын аяк жагына карай сыгырайды. К,уыгы- нан шаншыла отырып, байталынын куйрыгын сипалактатып те- пен-тепен етш 6ipey келе жатыр. Сут1ме ортак болатын 6ipey ме деп, нускынын байкаган колын калкан кып, 6HTTi Кызыл кезд1 кадап eai, болен кунды Kici кор1нбед1 б!лем, «Е, 6ip кантыртан неме гой!» деп, отына тезек тастады. - Салаумоликум! К.ойшы еепмеген Kici боп, енкейген отын урлеген болды да, куннен уялган мысыкша 6ip K03iH кысып, менсшщиремей: — Сен кай баласын?- дед1. Аты-женш айтты. К,ойшы «е» деп коя салды. — Отагасы, бул кай ауылдын койы? - Бу ма? К,ай aybiaaiKi сиякты? — К,айдан бшейш? - Мундай кой юмде бар деп ойлайсын? — Ыбырай кажын1к1 болмаса. - EHeciHiH... Ыбырайга арам болар. — EHfli KiMHiH койы? К,ойшы жаратпаган Kiciaett тыржиып карады да: - 03iH кайдан журген баласын? Мырзанын аулынан кермеп пе ен?~ дед!. - Э , сол aybiflflixi ме? Дур-рыс. К.ойшы 6ip ыныранып, коразданып сырт берд1. - Отагасы, болыс дуаннан кайтгы ма? — К,айтгы. — Сезш естшн1з бе? ~ Есттмей, кулагым жок па? — Не гып Kerni? - Не гып келупи eai? BopiHin де аузын... кепп... Сыпырабок- ташак куши коре алмай журген немелерге кайда? Мырза баласы- 1кеткен жок па9 мен кш белдеседГ? Бэтие шыгарам деп Токештерщ де Ci6ip ауып г 235

Тагы да оны-муны сурап байкап ед1, отагасы дурыс жауап бермейдг Мынау кой вз койынан жаман будцанып, Kenipin коп сезге экетп. «Bip кап тезек толтырганнын да буы болады» деген осы-ay деп ойлады да, сутшен iiue кеткелг - К,орыктыктын успне келд1м. К,уттыц демшен ауыз rain кетейш, жолым болар ма ек е н ,- дед. О кезде койшы eKi тезектщ арасына кызарган тасты кысып кор-кор enci3in, сапты аягына салып жатыр едг Сут заматга булк- булк кайнайды. «Ауыз тием десен, не гып турсын?» деген сон, жолаушы агган тусп . бзш е карсы келмеген сон, MeftipiMi туст! бшем койшы: - Сен кайсысынын баласысын?- деп жылы ушырады. - Жуманнын баласымын. - Сен де барушы ма ен? - Барушы ем. - Жап-жас бала кершесщ гой. - Жаска карап жатыр ма? Кшегедеп жасым кем болса керек едь «Кшегеден де хабарым бар» дегендей: - Е, кшеге ме?—деп койшы кушенщюреп, 6ip ныгыздап койды да, сапты аягын Карткожага усынды. Карткожа конырсып шскен кою cyTri бор-бор урттап, карк- ындады. К.аймагын сораптап тартса да, койшы шет1нен тартып тургандай-ак, аузына туспед1. Сапты аягын езше берш де, ауыл- дын теТе жешн сурап, журш Kerri. БО ЛЫ С ТЫ К 1Н ДЕ Жет1 канат ак орда лык толы Kici. Терде куректей теке сакал- ды аксакалы, кубщей тырсылдап кезш ашып-жумган ак сэлдел1 кара ш убар кожасы бас болып, жемсауы кенектей енкей куш1гендер отыр. Оларга таяу жуанды-жщ1шкел1, узынды-кыск- алы, сакалдысы, Kececi, кырыкпасы, кырмасы аралас бака кезден- ген, жылан козденген билер, ауылнайлар, елу басылар, ажамшерлер отыр. К ен шалбары кетше каткан жалгыз-жарым кедейдщ кек шолактары темен отыр. Белуардан теселген к1лем, KepneciHin усынде кек шуга тройкасы урген тулыптай тырсиган, шашы к1рпшшешендей TixipeftreH, жука кабак, кейк1 тумсык, ак пушык ж ш т ак жастыкты шынтактап, жантайып жатыр. Аяк жагында шытырдай болып ширатылып, касын керш, шынашагын шошай- тып, ак куба, узын мурын жука ерш ерке келшшек кымыз сапы- рып отыр. KeKipe-KeKipe ciMipin, «жаксылар» босаткан кызыл кэрден кеселерд1 каршыгадай сыпырып, аягын мысыкша басып, жылпос ж1пт аякшы болып жур. Пзе кабы салбыраган, саулы боз 236

шгендей талтайган биегш сути жана куйып, кара сабаны ынкыл- дата nicin тур. «Болыстын сабасы осылай шстлеш» депзгендей кулашын кере-кере, туйш-туйш, тубш Tycipe, курсшдете шседь Дабылдын дауысы келдеп кустарды да ушырады бшем. К.ожаекец канатын каккан кырандай шапанын 6ip желшп, шалбардын бауын босатгы. Боз каскага кетергендепсшдей колды серпе кетерш, кымызды 6ip тастап жШер/ц. Сол кезде аягын калтырай басып, уйге Kipe берген Карткожа- ны казаншы К,ойтеке иыгымен кагып кетш, жытып тастай жазда- ды. Тердеплер Kepin койды ма дегендей Кдрткожа калбалактап, кызарандап, кеп узамай жаман тымактардын касына отыра Kerri. Кдрткожаны жан екен деп елеген, амандаскан Kici болтан жок. KipyiH Kipce де, Кдрткожа кысылайын дедг Жайнатан жасау, кшем керпе, шытырдай мангаз болыс, жаркыраган кумю, шыны ьщыс, KepiM келшшек, ер-токым, кара саба, ен аяты ока белбеуге шешн Карткожага жан алгыштай кершдг Байкамай бйрденесше тиш Kerin, киратып, былтап алатындай, жаза тартатындай, калай отырудын ece6iH таба алмай, корганып, кысылып, пысынай бастады. Аман- даспатанта кешлше келер дед1 ме, элде 03i Карткожаньщ сынары 6ipey ме, касында отырган шокша сакал шалдау адам иегш кетерш: «Аманбысын?»- дед1. Карткожа келген кезде «жаксылар» кожаный аузына карап отыр екен. К,ожа колды сермеп, тамакты катты 6ip кенеп: «Сонда Ka3ipeT Рэли Рази аллайу Ранйи айткан екен,— деп 6ip KaflicTi ж1берд4. Аксакалдар шултыды. Аяктап келгенде: — Уэлкадаре хай- рийи миналлайи татала деген. 1зпл1к ж1берсе де, жауыздык берсе де алла тагаланын epKiHe бул не болады дейс1з? Лаукыл-макпуз- да жазбаган болса, адамнын 6ip ту п жерге туспеклн емес. Солай емес пе, аксакал?»- деп он пзесшдеп текен1н сакалына карады. - Рас айтасыз,- деп, сакалды омырауын уш сокты. Шындык- ты ашкан KiciMcin, кожа сакалды пзеге катып калып: - Не дейаз?—деп кайта сурады. - Дурыс соз, макул айтасыз,- деп сакал тэты селюлдедй К,ожа «Бэсе!» деп максаттанып, тамакты тэты 6ip кенеп, болыска карап сейлед1: - Шырагым, ата-бабана nipflepfliH дугасы тиген, бак конып, кыдыр дарытан. Разиздердщ дутасы макбул деген. Саган eiu6ip душман зарар келпре алмайды. Сенщ тукымына ipifliK, павдык жаккан. Анказрапм1здщ 6ip кадисi бар...— дей бергенде теменп жакта отырган 6ip-eKeyi аякка таласып, кожаный сез1н К,арткожа ести алмай калды. Аздан кей1н кожа тэты, мше 6ip шаригатты сокты. - Расул алланьщ 6ip тал кылы бойында сакталтан адамга ок етпейд!, кылыш батпайды, дозак оты харам деген екен! Отыргандар танданысып, аузын ашты. Болыс: «Расул алла- 237

ньщ кылын кайдан тауып аламыз?» деп курек rici кетиш, цшн тартып «ки-ки-ки!» деп кулдг «Согыска барганда, бойга сактап журер ме еда» деген ой келд1 К,арткожага, журтгы надан кылып, кез1н укалап отырганын кайдан Шлсш. «Жаксылардын» мэжишй сондай «улгш * сезбен дуылдап жат- канда, Кдрткожа мурнын кос-косымен тартып, тершш отыр едг К,арткожаны елеп, аяк берген Kici болмады. Жана гана койшыдан сут йнкен, озеп талып отырган жок. BipaK езгелердщ санатынан калдырып, егей баладай елемегенше катты капаланды. «Сен де Kici едщ гой. CeHiH де тинн, кол-аягын, жайнаган кезщ бар, кайнаган канын, журегш бар. CeHi сонша неге корлайды?» деп, iuiiKae 6ipey сойлеп тургандай болды. «KiciMiH» деген сезш капа- стагы кустай жарыкка шыгуга аласурып, талпьшып коймады. взш - 03i шаужайлап, токтатпак болады. BipaK TepiciHe сыймай ауыз- дыкпен алысады. Мынау квзд\\ тунжыратып турган сон-салтанат жасау, мынау карыны ток, кайгысы жок бордакы, мешр!маз, токап- пар, eaiMUJUi адамдар 6ip турл1 жауыз, жауыздыктын уясы Topi3fli KepiHin, iujiHen лагнет айтады. Манаты амандаскан жаман тымак шал аякшы Sip оралган кез- де: — Мына бала кур о ты р ,- деп Кдрткожаны нускады. Кдрткожа коб)кке окпелеген баладай: «Зэмзэм болса, ездерьак imciH? Тат- пасам да влмеспш!* дегендей обден кещл калып, елеуаз кур кал- ганын Toyip Kopin отыр едг Кдсындагы тымакка «HeciHe камкор бола койды?» дегендей ала коз1мен карады. BipaK лом деген жок. Кездей cap тостаганмен 6ip жутым кымыз экеп бердг Кдртко- жанын Typi - кымызымен бетке 6ip койып, шыгып кеткендей едь ©йтуге дэрмбн бар ма? Кымызга амалсыз кольш созды. ДОЛЫ ЖУРЕК К,онак уйдщ арты киякты шилеугг, шилеуптщ бер жагы ур- кердей-уркердей K ici. LIIeTKi уркердщ imitme кек шуга кшмдк сур калпакты болыс отыр. Бастары ту й ю т, анда-санда жан-жакка 6ip карап, сыбырласканына Караганда 6ip купил, Kayinri HopceHi сез кылган тэр1здг Эттен, дуние! Кдрткожа естш турар ма ед1? Кдрткожа естюе, б1здщ кулагымызга да тиер едг Б1зден repi батыл жазушы болса, болыстын каладан не б т р ш кайтканын, енш yiueyi не сейлесш отырганын ecrrin турган Kiciiue айтып берер ед1. Bipeyflin шиндегнлн болжайтын кырагылыгымыз жок. Елдщ «ип жаксыларынын» iuiimie кандай алтын жатканына KiciHiH миы жете ме? Элде олар елдщ камын жеп, шара таба алмай, дагдарып отырган шыгар. Элде патшадан келген жаксы- 238

лык, хабарды калай еепртудщ есебш таба алмай отырган шыгар ол арасына Ke3iMi3 жетпейдь Аз-маз кулагымыз шалган хабарды каз1р айта коюга «бэленше суй деп жур» деген есектен коркып, аузымызды багамыз. Десек те, томага-туйык тастайды деп Kayin етпещздер. Казак- тын iuiiHe сез токтамайтыны 83flepiHi3re мэл1м. 1ипм1зде сактасак, жарылып елмейм1з бе? Bi3 айтпаганмен баска б1реуден ecirin кояр- сыздар. Болыстан ecrireH хабарды айтканымыз вз1м1зге де мэртебе екенш эбден б1лем1з. Эйтсе де жолдаска опа кылайык деп, Карт- кожаны кангытып, тастап кетк1\\пз келмейдь Журпнздер, 03ipine сабыр етш, Карткожаны тауып алайык. Кымыздан кейш ел адамдары ушр-ушр болып, онаша сезге юрюкенде, Карткожа кайда барарын б!лмей, сандалып конак уйдщ касына келдь Ондагы ойы - конак уйде ллмеш болса, соган жолыгу едь Босагадан бас багып сыгалап efli - Кожаекен кольша 6ip саятшыга су куйгызып, дэрет алып <<1ст1ракат етш отыр екен. Баска Kici кершбейдь «Осынау макан тузу жауап айтар» деген 6ip жаман тымактан: — Тишашл кердвдз бе?— деп сурады. — Тшмэш дуаннан келген жок,— деда. Жауап бергенге емексшш, Карткожа келген шаруасын айтты. — Болыстын езшен сура,— деда. — 03i айтар ма екен? — KiM бшеда? Кении туссе, айтар. Карткожаньщ eKi K03i болыс жакта. Болыстар аузы жабысып жатыр. Анда-санда байталына 6ip карап койып, шыбыгымен жер шукып отыр. Болыска баруга бата алмайды. Жолыкпай кетуге тагы болмайды. Сол ойда отырганда, Карткожаньщ алдынан бай- талын MiHin 6ip бала оте бердь Карткожа: — Эй, кайда барасын?— деп тура умтылды. Бала токтамады, тебшш каша женелдк Айгай салып сонынан жупрш бара жатыр едй болыстын ма- — Йемене? Жаныц шыгып бара ма?— деп устай алды. — Баска ат жок па? Неге мшеш? — Мен мшпзд1м, кайтесщ? — Сенщ не акын бар? — Кет былшылдамай! 0 з щ 6ip пысык неме екенсщ!..— деп кеудеден итерт калды. Карткожа не дерш бшмедь Журеп аузына тыгылып, кысылып калды. Тебелесуге ол1 жетпейда. Болыстын ж й т м ен калай тобелессш? Азуын шайнап кала берда. Куйшда, ызаланды. Бул ауылдьщ итше шейш зорлыкшыл, улы кеуде екен деп ойлады. Тез1рек кетуге асыкты. BipaK байталын MiHin к е т , калай кетс1н? Эзшен epixci3 аяктары конак уй жакка карай аян- дады. 239

Конак уйге таянган кезде, ею колы калтасында шартиып, ушне карай кердендей басып, болыс келе жатыр екен. Ойлангандай бол­ тан жок, тетесшен косыла кета. Болыс кормеген юсщей, карама- стан кет1п барады. Токтамасын сезген сон, Карткожа кипактап, тутытып: — Мырза... юшкене мойнынызды...—дей бергенде, болыс журш бара жатып: — Не арызын бар?— дед. — Кшегедеп жасымды быейш деп едам... — Не бшетйй бар? — 1лшген бе екем деп... — Кет эрмен... мыжымай!— де ушне Kipin Kerri. Карткожа кала берщ. Байталы келген сон: — Не деген баласын! блгенше кинаганын не?— дед1 де, мше сала женедщ. Жарты шакырымдай шыкканда, дуан жактан кара жолмен буркыратып 6ip пэуеске, 6ip трашпенке келе жатканын кердГ Устап алатындай, жалт-жулт карап, байталына камшы салды. Дуниеде болыстан жауыз жан болады деп ойлатан жок. Дормен 6inin жур екен. Бул и та аяу керек емес екен. «влттрер ме ед» деген ой сонда келдт Одан бурын Kici елпру деген нэрсенщ аты- нан шошушы ед1. Болыстан кек еперетш KiM болу керек? Жасак- тагы ж1г4ттер болу керек. Болыстын келгенш олар 61лмей жатыр гой. Оларга ecipTy керек. Бэлемд1 шапсын, олттрсш деген ойга токтады да, атгын басын Алабас тауына бурды. ЕГЕР КУДАЙ БОЛСА... Iflipic кажынын ауылы жолда. Бай ауыл. Коп ауыл. Байдын уй1нен тауы шагылган Карткожа merei 6ip караша уйден айран ime кетей1н деп ойлады. Таяна бергенде кер1нген буркыраган, уласкан калын тут1н ауылын орт камап жатыр ма депзгендей ед1. Денсенщ усине шыга келд1. Будактаган кою тутшнщ астынан уйме-жуйме еркек, ойел, бала-шага Kepinni. Келсе, жардын басына жерошак казып, уш ауыл тасатгык 6epin жатыр екен. 0л ке кан, тупн сасиды. К,арткожанын етке заукы сокты. К,ара курык. Тутш. К,азан. Ит. Бала. Ию-кию. К,арткожа кегалда отырган аксакалдарга бурылды. К,ожа, молда, мешкей, ындыны жаман неше турл1 сукиган, ciMTiK шалдар жемт1кке уймелеген карга, кузгындай осы топта екен. Баласын, туысканын калдыра гор деп, 6ipeynep кудайдан 240

титек -плел журсе, кузгындар ы нты-кенш - етке тою , тер1, май пайда кылу. Молдалар садаканын шарапатын сойлеп отырганда, топка таман 6ip кушак Tepi KOTepin, 6ip бала келда. - К,ожаеке, мына Tepinepfli кайда апарайын?- д еу ьак мун екен, шаригат согып отырган кожа ушып турегедцг - Коне, 6epi екелип нешеу болды? Мылтыкбайдын TepiciH алдын ба? - Алдым. - МактаШнкш алдын ба? К,ожа TepiciH санай бастаганда, Кускымбай молда да шыдап отыра алмады. - Я алла! TepiMi3fli 6ipey кагып кетер ме е к ен ?..- деп, кой сойган жакка женедщ. Жолтай деген бейшл ауыз: - Осыларды эулие кылган казак та онады дейсщ бе?— дедь Онын свз1н салпы ауыз мешкей кагып екетть - Эулие кайда? Осы заманда эулие бар ма? Айтканы eTipiK, кылтаны ойнас, урлык. Мал табу ушш кезш сузш, агуз тарткан болады. Осылардын бшген элкамын 6i3 де 6LneMi3. Буларта бер- генше нашар Kici 6i3re бер, мына ашылып отырган борбайымызды жабайык. - Олай демендер. Атасына дуа конган Атай тр д щ эулеп гой. Тек байгустардын дуасы кабыл болсын!— дед1 6ip жаман nipanap. Салпы ауыз тагы cвйлeдi: - Осылар дуасын ездершен аяп жур ме? Ана таз кожада бала жок. К,осымбайдын баласы накурыс па, мэжнун бе, шорт мазарат, эне 6ip аксак кожа ылги шешесш бакыртып урып жатканы. К,асието болса, ездерш неге жарылкаманды? - Булардан ез1м1зд1н сарайымыз ана курлы тузу,— дед1 сакау мешкей. - Сендердщ сарайын етке Toyip шыгар?— дед1 6ip аксакал. - К,ожа, молда б1зден кем жесе, усйм1здеп шапанымды шешш берейш,— дед1 салпы ауыз. - Бу кожа, молдаларын шаригатган тук бшмещн екен. Был- тыр курбанга кой таба алмай, осы кожадан шаригат сурадым. Kopi саулыгым мен 6ip сем1з маркам бар. Саулыктын еп жеуге келмейд}. К,айсысын сояйы н?- дедш. «Етт жумсак, сем1з болса, жасы кемдпс кылмас, марканды-ак сойсайшы!» деген1 гой. О неге десен, етш 03i жеймш деген1. Марканын Tepici де кунды гой. Алдында Кун- текен ауылында марка жарамайды, сем1з бойдак кой соясындар деп KeTinri. Булардыч шаригаты кулкынына карай езерш отыра- тынын сонда бшгем,— дед1 6ip Ж1пт. Журт: «Ой, шаригатына болайын!» деп кулюп. Осындай кыныр кенеспен отырганда ет nicri. Астаулап тегенелеп, казан-казаннан буын буркыратып TycipreH erri талтавдасып, дедектеп 6ip жерге 241

жинай бастады. Аксакалдар, мешкейлер пышактарын суырды. Та­ бак жана тартылып, колды коя бергенде: - Таста! Таста!.. Атган!.. Аттан!..- деп жердькокп жулып, 6ip жшт атой бердг - Йемене? Не боп калды?!- деп журт жамырап коя бердо. - Согыс... Э ск е р ...- деген создер гана кулакка тидо. Уйкы- туйкы болды. «Ат кайда?.. ¥мтыл!.. Шап!..» деген жац-жун, кар- балас... жанталас, жупргс. Кдрткожа да байталына умтылды. Отка »i6epin efli, жуырда таба алады. Аягы босанып, саякка косылып, ден асып кеткен екен. Тасаттык берген жердщ касынан eiin бара жатса, ет бггкен жайрап калыпты. Етгщ басында аузы, басы калпеттмен май, eKi мешкей корапты арбага шскен етп толп, кенелт жур, ауыздары толулы: «Ана табакты 6epi экел!» дегеннщ орнына тумсыгын к етер т мешрейдг Олардын ар жагында ет пен терца б1рдей жи- нап, аягы сайга тимей, кожа-молдалар каздандап жур. Кдптаган ит, жет1м бала, кемшр, кайыршы сыкылдыларды мешкейлер муй1з1мен жайпап куып жур. К,арткожаныц ойына элде нелер келдг К,азактьщ кан жылап жатканы мынау. К,узгындардыц, «жаксылардын», адамдардьщ Typi анау. Мындаган, миллиондаган азамат ажалга кетш бара жатады. Жуздеген жауыздар масайрап, тамактан баска камы жок, елд1 емш жатады. Олардын жауыз баласы ymiH 6i3 жанымызды курбан кыламыз. Не OTecici, не жаксылыгы ymiH? Эдшет, тендж, адам- шылык кайда? Олар бос сез бе? Оларды KiM шыгарды? Осынын бэрш icreTin отырган адам ба? К,удай ма? Егер кудай болса... де­ ген ойга лрелд1 де, Кдрткожа Kynip болдым ба деп тэубе келттредк ЖАН САУРА Есеккырган найза бойы кетер1лгенде, CKi-екщен тЫлген елу шакты атгылар тауды бектерлеп, К,анай моласьша карай кулады.. Бозторгай шырылдап, тан ала кебен болган кезде, моладагы жау дурб1 салып, Алабастын иыгынан уш атгы ккпш корд!. Тау басындагы карауылшылар да жауды керд1 бшем, шше KipreH су- ырдай morin Kerri. Таудын басы сэулелен1п, тещрск айкын кершдь Карткожа 6ip сайда келе жатыр efli. EKi атты Kici сыпылдатып. Алабаска карай OTin Kerri. К,арткожа жасакка келсе, азамат ат уствд е екен. Темпейдщ бетшде топ. Баскылар ортада. Bip-eKi Kicire ж1пттер камшысын б1леп, акырып, TOHin-TOHin кояды. — Сендер байдын сезш ceftneftciH— — Согысамыз... 242

- Bepi6ip, осында елем1з... - Алдымен болыстын басын ж утамы з...- деген айкай, гушдеген, дур1лдеген кеуде, тепсшген TereyipiH. - Ken билли, кауым билли...- десп. Кеп олай толкыды, былай толкыды, 6ipey ipefli, 6ipey сойды, акыл шыкпады. Жалыны кайткан коршер, ынжыктар, коркактар, байдын, жуаннын коксылары, жуан атадан т1зе корген коргалак- тар жумыстын кайгысын сейледь Жау журектер, куйндшер, жа- стар, 6ip KiciaiK oni бар дангойлар, «ежеггер, ур да жыктар, уры- лар «согысамыз» дед!. Жамыраган койдай шулады. К,ай жагы кеп j екеш бшшбедг Дормен камшысынын сабына ак орамалын бай- - Согысатындарын 6epi шык!..- деп топты таудын бетше карай соза женелдь К,оргалактар, коркактар шепнш калды. Ерлер 1р1ктелдн Тайк- алактар кай жагына косыларын бшмей, eKi жакка кезек журш, eKi топтын арасын жуырда жжтетпедн Белшгендер калгандарга KixiHfli. «Жаны тогплердщ атын аударып аламыз, камшы 6epeMi3. Согыспайтын болса, жасакта не акысы бар?» деп ж анкентлер кам­ шы басты. К,амшы жеген коркактар кайта тыгылды. Жасак кайта жанданды, согыска камданды. К,алай согысу керек? BipHeme жоба керсетшдк «Алабастын куысынан шыкпай, бекшш жатайык, мергендердг тар асуга кояйык» десп б1реулер. Енд1 б1реулер: «Атысып жене алмаймыз, колма-кол кара сойыл болмай оцбаймыз, каптап Knin кетеййс» дестн «Одан да кайратты жптгтерд1 ipiKTen алып тебелеске К1рпзешк те, калганымыз арты- нан тиешк» дегендер де болды. «Тунде, капылыста басайык» дес- кендер де болды. «Елин ж1берш, алдаусыратайык» деген де бол­ ды. Аяктап келгенде белшуге ккл шыкпады, 6ipiHe-6ipi кара тар- тып, не де болса 6ipre керуге бел байлады. Kiiui бесшде жасак асудан шубырып тусш, тауды койнаулап, К,анай тамына киялай салды. Опыр-топыр. Дыбыс жок- Сур кашкан. Тымак жымырулы, бас танулы, такымда - сойыл, шокпар, найза, айбалта. Kefl6ipirme бытыра, шить Атгар ала жабулы жарауы, тогы, жадауы, Kyftnici, жуйрпт, шобыр аралас. Bipey ж ел т, 6ipey шокытып келедь Кднайга бес шакырым калганда, ш етй адырды бетке устап, жасак токта- ды, уйлыкты. Yiu жш т тауга тырмысып, - карауылга шыкты. Кдрауылшылар бугып кайта тусть Жасак козгалды. Насыбай атыл- ды, айыл тартылды. К,ару колда. Адырдан сопан eTin шыга келдь К,анай езеннщ кабагында. TeHiperi жазанкай адырдан шык- кан Kici бадырайып турады. Жпптер канат жайып каптай алмады, туйдектелт как жарыл- ды. Дормен бастаган жак жалтанга шыгысымен куйындай зулап, 243

сатырлатып шауып кетп. Сол канат созаландап, арткылары адыр- дан жуырда арыла алмады. Молага eKi шакырымдай калганда мылтык даусы сатыр-сутыр eiri. Жазанкайды тутш каптап кетть Жштгердщ б1рсыпырасы жарк берд1, Keii6ipi аттын жалын кушты, Keft6ipi тусе калды. Алдында жиырма ж т т кетш барады. Кдрткожа арт жагында келе жатып: «Ойпырым-ай!»— дедь Алдагылардын 6ipi омакаса жер кауып едь О к буршактай жауды. Тутш imimte тагы б1реулер кан кобелек ойнады. Кесем топ ыдырай бастады. Bip-eKeyi жыгылгандарга ай- налактап, 03reci кешн жарк бердь Калын топ алгашкы мылгык даусымен 6ipre-aK бытыраган. Тоз-тоз болып андатайлап, «каш-каштын» астына алып, алды ар- тына женелген. Сол кашканнан мол кашып, жтттердщ Ke6i аулына тарады. Артгагылар не болганын бьпген жок, Кдрткожа да жансауга кыл- БУЛТ К.ОЮЛАНДЫ Батыстан шыккан кетпектей кара булт желд1 imiHe тартып, у1лдей бастады. Торгай уясына, тышкан iHiHe тыгылып, жан-жануар бас корыт- тау камында. Ауыл o6irep. YPi бастырып, казык кагып, бакан Tipen, арба тартып, аласапыран. Жаулыгы басына тур1лген катындардын ай- гаймн дауыл жулып экетед1. Желщеп кулындар ypnHicin, шуркы- рап, куйрыктары шошайып делегейленд1. Енелер! тонкая жайыл- ды. К,озылар айырылып, бузаулар ыга бастады. Иттер арба асты­ на, ашамайдын панасына Kipfli. Жел кенет тынайын дед1. Тынганы емес, imiH тартканы efli. К,айта сокканда, ауылдын шанын аспанга шыгарды. Жауын сы- рылдап келед1... м1не тамды, Miне куйды. Найзагай жарк етед1, алыстан емес, как тебеден шарт етед1. К,атындар шылапшын, са- мауырын, тем1р шелектерд1 жауып жур. «Жупрме! Есжтен былай кет! Отыр!» деп, еркектер балалармен алысып жур. Айналасы 6ip- eKi минут болтан жок, долданган дауыл уьщты сыкырлатып, yitai encepin, экетш барады. Журт желбауга, баканга, керегеге жабы- сып жатыр. Дауыл удед1. К,УтьФган куйын шетгеп карата ла- шыктарды доптай ушырды. Тонкаймалар — уш канат, торт канат уйлер жалп-жалп erri. Улкен уйлер де аддына таман imHin, уйык- тап турган катынньщ жаулыгы кусап, кикайып калды. Алдымен ушкан уйдщ 6ipi К,арткожан1к1 efli. Жауын сабап тур. К,арткожанын yfti жайрап жатыр. Э ж еа керегенщ арасына кысылып калыпты. К,арткожа мыкшывдап суыра алмай, женгесш 244

шакырады. Женгеа жаулыгын куып кеткен. Беапм ен домалап жас бала туншытып жатыр. Кенжетай бузауда. Теплген айран, жарылган карынды итгтер жеп жатыр. Ycri-басы су fa малшынып, Тунгышбай шауып келш тусе калды. BeciKTi кетере сала, ожесш шыгарып алды. Уй булшген, шаруа куйзелген. Эжеа буганасын устап, бебеу кагады. Жауын саябырлаган кезде: - Були кудайдын урган кун! гой, таргыл кунажынды алып к е т л ,- дед! Тунгышбай. - KiM экетп?— дед1 К,арткожа жулып алгандай. - Сенщ жасакка барган KecipiH. Болыстык шабарманы OKerri. - Малда не акысы бар?— дед1 К,арткожа. - Малы туссш! Басты а й т,- дед1 эжесь - Жасакка к1ргендерд!н бэршен сойып алып жаткан кершедн Толебайдын жалгыз атын OKerri. Казак-орыстан эттрет алып, елд1 киратып жатыр. - Жасаган-ай! Барма деп ем, болды ма? Осында 6ip Имакан дегенге epin... Жанбыр ашылган сон, аман уйлердщ к1с!лер1 кулаган уйлерд1н топанын тамашалап KepicTi. Аяган болды. - Bip кунажынмен кутылсандар не кылсын? Ж1г!ттерд! де устап жатыр дейт. Ныгманды, Шэк1манды устап экетйтп. Ыбы- рай кашып KeTinTi. Онын 6ip eri3iH экетсе керек,— деп эрю м ecTireHiH айта бастады. - Дормен кайда екен?— дед1 К,арткожа. - Дормен ерлйс кылыпты. Елд1 арандатканша, оз1м курбан болайьщ,— деп, кашпай 03i 6epiflinTi. - Устагандарды кайлил? - Абактыга женелтш жатса керек. - Имакан кашам деп, уйш жаман шыгындатса керек. - К,ашу бекер гой. К,ашып журш кун коре ала ма? - Эромге жан керек. BipeyfliH отына 6ipey куйе ме? И макандт акымактык. Онын кеаршен ауылына да зиян салып от ы р ,- дед1 6ipey. Enai 6ip отагасы турып: - Сендерд1 ianeftriH болса, шырактарым, кашам деп, ауылды маскара кып журмендер. Алдымен 03iMi3 устап берем1з,- дед!. Мына сез К,арткожаньщ онмен!нен атып ж!бергендей болды. Туысканнын, ауылдын Typi мынау. Ещн кайда барганда жан кала- ды? Агайыннан, ауылдан кайраннын жоктыгын, казактьщ береке, уйымнын бас паналаткандай eiu6ip тиянактын калмаганын, киын кыстау кун туса, орюм оз басын корытгап кетет!н!н Карткожа сонда б!лд!. Бурынгы ceHiM, бурынгы талабы, бурынгы у м т - 6opi де жокка шыгып, карусыз, жапан тузде жаланаш, жалгыз калгандай KepiHfli. 245

Ауыл Kicwepi шанылдап сей л ест, кираган уйлерд1 жинасып бф еуд1 мшеп, 6ipeyni шенеп, 6ipeyfli жуптеп жатты. Карткожа ешммге Tin катпады. Кезш cyprin, кемсендеп, буганасын сипап, ауырсынып отырган ежесше карап, сшешп отырып калды. КДРА ТАЛАСКДНДА Кузем етп. Ауылды айналып, кикулап, кош айтысып тырна да Kerri. Кек суркыл тартгы. Швп куарып, жапырак саргайып, мал-жан тоназуга айналды. Жттгерд1 15 куннен калдырмай женелтед1 деген жарлык шык- ты. Ел сандалды. Bipeynep керуенге мал айдауга, 6ipeynep тас ком ip казуга, Gipeynep тузга, Gipeynep пошта тасуга Kipicin, кайтсе жан калу- дьщ камын ютеуде. «Жауынды KyHi ит пен бала кутырады» дегендей, со кезде аксак, таз, мылкау, бушрлердщ каны жерге тимедп Оларды ор- нына керсетуге жалдаган Kici К,ытай корганьша тыгылганнан кем болган жок. Байжумырдьщ тазына 6ip сиырга сейлескенше уш кун больш едп Уэдел1 кунде мал алуга келмеген сон, Карткожаны тагы ж1бердп - Япыр-ай, ол ит тагы айнып калды ма? Келсе керек еш гой... Ол айныса, eKeyiMi3 б1рдей кетем1з-ау!.. EKi эйел не кун кереда? KiMre суйенед1?.. Агайыннын Typi мынау... Япыра-ай, шынымен агатайым да кеткеш ме? Кой кетпес. Таз квнер. Ен болмаганда, мал косармыз. Ол болмаганмен негып 6ip жарымжан табылмай- ды? Негып 6ip жарык сэуле болмайды? YMiT пен катер безбенге Tycin, кейде умгг, кейде катер басып, Эшетер ауылына жеткенше жещсе алмады. Баска ой тумсыкка ургандай шепшп, келмейдг - Эшетер ауылында Зекен сасып жур едг Bine кетеййшп!- деп солай журдь Элде жылаган баланын, элде кьщсылаган итпн, элде сыркат адамньщ дауысындай алыстан 6ip дауыс есплдп Таянган сайын дауыс сарнауга айналды. Журекке жайсыз тиедг Баратын ушне ауылдын Kicinepi жупргсш Kipin жатыр. Дауыс сол уйден шыга- Kipin келсе, толган Kici. Зекен сарнап бебеу кагады. Bipeynep басын суйеп, б1реулер колын устап отыр. Кан д1рдектеп агып тур. - Кул экел!.. Курым кшз жок па? Былгары етж кайдан табы- лар екен? Молда ж ок п а ?..- деп, саскалактап канды токтата алмай жатыр. 0 з бармагын 03i шауып тастаган екен. Bip уйдеп жалгыз ж т т . Жалдамак KiciciH 6ip каржы артык 6epin, тартып океткен 246

Кдрткожа аяды, жшркещц, корыкты. Атына тез1рек мшш, журш Байжумырдшше жеткенше талай катерл1 ойлар келдь Зекеншн колы елестей бергендей болды. Келсе, таз уйшде жок. - К,айда Keni? - Букабай ауылына Kerri,- дед1 uieuieci. - Б1зге берген уедеЫ кайда? - Оны бшмеймш. Баска 6ipeyre келю л койды, бт е м . - Ой, аллай! Мундай да жауыздык болады екен!— деп тура женелдт Жас ыршып Kerri. Жер дуние тарылды. Кдрангылык тускендей болды. Жылты- раган соуле калмады. Басы салбырап, иыгы тусш , денес1 былк- сылк е т т Kerri. Кдлай, кайда бара жатканын да сезген жок. Арты- нан келген 6ipey: «Мал-жан аман ба?» дегенде селк erin, басын кетердг Нурымкан екен. Ол 6ip бук1рд1 сштедь ByKip арзанга жалданар деген соз недэу1р демесш болды. Жал- данар ма, KiM бшед1 деп куджтенсе де, жалданар деген у м т се жабыса бергенд1 Toyip кердь Ол yMiT болмаса, жардан кулап кетепгшей efli. Ym уй жатактан тузге отырып жаткан 6ip катынды керш «жолым болды» дегендей, yMiTi тагы ныгайды. Тауга KipreH сон, орман жшлендк Алды — тар кезен. Bipey устап алатындай, журеп турцигедк Жалтак-жалтак етед1. К.ияга карай ерлей бергенде, ер-токымды 6ip кок шолак шыга келд1. Kicici кайда? Неткен ат? Enfli 6ip 20-30 кадам асуга ермелей бер­ генде, Кдрткожа: «Алла!» деп, атынан ушып тустк Eci ауып калган екен. Балтасы белвде кыстырулы екен. Ен- бектеп, ептеп, тастан барып сыгалады. Кдрагайдын бутагында кыл шылбырмен мойнынан асулы 6ip Kici салбырап тур. Мойны со- райып, басы бупл!п, колы денесше жабысып cipecin калыпты. Typi танымал Topiafli. Энеу кун1 жасакта керш efli. Iflrepi журуге коркып, К,арткожа meriHin ылдига TycTi. ©Hi екенш, Tyci екенш айыра алмады. Жын соккан к^щей, аузы жы- быр-жыбыр erri. Typi журтта калган су шуберектей болып, epHi кезерген. Ылдига тусе сала, К,арткожа артына алак-алак етш шауып барады. Сол шапканнан шауып, тауды айналып Kerri. К,айда ба- рады? Не бтрдГ? Мше ecTHci3. К.ОШ АМАН БОЛ Ол KyHi К,арткожа лагып Tepic шыгып KeTin, далага тунеген. Ертеншде eciH жинап, сурай-сурай 6yKipfli тапкан. 0лд1м-талдым дегенде, кездщ жасын Min, 6ip бузаулы сиыр бермек боп, 6yKipfli алып кайткан. 247

Буюрщн буирш е бас шултып, кудайдай табынып, тускен жерде алаканына салгандай, мэпелеп алып келдк Уй imi де «кыдыр» келгендей, куанып калды. - Эже, барын болса кимылда! - Буйен картадан 6ip тутамдай калып еда. Ак ipiMiuiKKe косып, соны 6epe.\\ii3 де. - Bfrreyip разы болсын! 03i 6ip кылжыр адам кершедь - Барын бую р дщ алдына тартты. Буйен карта шылги май екен. ByKip KenneTciHin жемедь Жалынса да болмады. Бумрдщ салып отырган салкыны екен, ертещнде сиырдан сиыр жаратсыншы. Айналдыртан уш-терт сиырдьщ как мандайына жабысты. Cyrrici де, куттысы да акбушр сиыр «ц . 6 з и п л т болган сон, кынжыла- кынжыла берда. Ауыл курсшеда. Курсшщ ж у р т кыбырлайды. Эр ауылданн 5, 6, 7, 10 такты азамат кеткел1 жатыр. Энкей кек epiM, кеген коз, жанмен жан асырап журген сорлылар. Он тогыз бен отыз б1рдщ арасында байдан, жуаннан 6ip адам жок, болса да жол тапты. К,ай жерде тес1к болса к у д т ш ю , малдын1к1 бодцы. Ыскатка, толеуге берет1н арык-турак, катпа кыршанкылардай, кедей бггкен тетке кагылып, ipiKTeAm. Балапан - басына, турымтай— тусына... ETiriH ултартып, кшм-кёшегш жаматып, ала коржынды ауда- рып-тенкер1п абыржып жур. - Азыкка не аламыз? TeceHimTi кайтем!з? Текеметген 6ip Tinin алсак кайтед!? Аналар кайтед1 екен? Алуга жарайтын керпе бар ма? Акшасыз бола ма? Жолда ауырып-сыркасан кайтес1н? Сатар- лык мал бар ма? Барлык майды аласын да. 0здер1н кайтесщ? Мше, К.арткожанын уй1ндеп энхтменщ Typi. Бас асаулык былай калды. Булкынуга дермен жок. Жардын басына Hipin, тогытатын койдай, соятын малдай журт жиналуда. Ана дуниеден иман плетен, ол1мге бас байлатан умней аурудай enniri тшек - жол амандыты, денсаулыгы. Куш салтаны колын- даты кара-курасы, кинаганы колынан келген1 — жаны. Ж ургенше талай сумдыктар болды. Бармагын шапкан, жшшш1пн тырнап алмас жаккан. жарасына тазкарын жапсыртан, сау денесш отка куйпзген, кез1не туз, i36ec ceyin, сокыр болган, мертйер ме екем деп асау мшген, би1к тамнын, аташтын, тастын басына шыккан, Kyftnipri жагынып жаманцатгын етш шала nicipin жеген, ушынар ма екем деп аузьш суртпей, далага жупрген... кеп болды. Талайлар дертке ушырады, талайлар жарымжан болды, некен-саяктар ел1п те калды. Алайда квпш ш к жанкешпл1к ете алмады. «Кеппен корген — улы той», «Кырык жыл кы ртьт болса да ажалды елсдЬ> сыкылды детке куатпен квнд1гт Kerri. Жйгттер аттанталы жатыр. Ауыл улаган-шулатан. Мал багусыз, сураусыз, кудыкбасы, котан опыр-топыр. Арбада бузау мвн1рейш, уй артында ит ули- 248

ды... Азан-казан. Шапкыласкан, жупрюкен, жанылдаскан еркек, курсшген, солкылдаган, ш ш тарткан шал-кемшр, апа-карындас, meiueci итерш тастап, шырылдаган жас бала. Тесек-орын, азык- тулнтн арбага танысып, келжтерш камдасып жаткан ж ттгер. Элден уакытга кел1к даяр болды, алды айгайласып, ауылдан баяулап женеле бастады, арты созаландап, ауылдан айналактап шыга ал- май жатыр. - Эйелдер бармасын, калсы н!- деген 6ip-eKi айгай шыкты. BipaK эйелдер кепке шейш epin калмады. - Эже, шаршап каласын г о й ...- дейш К,арткожа. Эжес! К,арт- кожадан кезш айырмайды, жасы телегей-тешз боп агады. Сейлей алмайды, кемсендей бередг Кеп молага таянганда, арба мен ейелдерд1 анадай жерге тастап, еркектер тырым-тырагай жаяулап, мойны салбырап молага шубыр- ды. Журт жиналып, ездьезшщ елшне куран окысып болган сон, Косымбай молда турегел1п: - Дэреи жоктарын демб1 согындар! Садака 6epin, аруактан медет, кудайдан тшек тшеп, eKi ракат намаз окиык!- дед!. Дэретаздер алаканын топыракка согып, демб1 кагысты. Топ сап тузедк Аспанды сур булт басып, кабагын туйш, кунд1 Kepcemefli. Te6eci опырылып, ун1рейген керлер куздщ ызгарлы жел1мен ун косып, желд1 кунп бешке кубш1Н аузындай у1лдейд1. К,осымбай молданын «Алла экбар!» деген дауысы жер астынан шыккандай кун1ренед1. Кез сэждеде, журек аллада. Ti3e басканы т!лс1з кушке, жауыз тагдырга бас игендей болды, сэждеге бас койганы жер кушкандай, кер кушкандай болды. К,арткожа еплд1, туда бойы, бар тамыры солкылдады. Еплмей кайтсш? Арба басында эжелер! кущренедк мола ба- сында еркектер кущренедг молада аруактар кун1ренед1, далада мал кун1ренед1, жалгыз К,арткожа емес, калын казак, Сарыарка кун1ренед1. - Аумин!..— деп батага кол кетеред1. Кенк1лдеген дауыс: - Я аруак!.. Я бабам!., тукымынды шынымен куртканьщ ба?.. Ак сарбас... Я Раусыл агзам!.. Боз каска!.. К,ыршын жастар- ды... бэленнен, казаннан кагас кыла гер... колдай гер!.. - Аумин! - ИлаИи аумин!.. - К,ош аман бол! 249

YIUIHIIII Б0Л1М МАЙДАН Аяулы окушылар! Кдрткожанын тарткан бейнетш окып, жан- дарыныз жабыккан шыгар. Сондыктан шздерд1 Кдрткожамен 6ipre калага апарып, ж ш т алган (прием болтан) жерде каланын саудагерлерше, бай, болыстарга аунатып ж еп зт, доктырлардын пара алганын керсетщ, Карткожамен 6ipre жаланаштап моншага апарып ауыртып, тогыз тазбен 6ipre камап, дунгендерден таяк, ж еп зт, ауре кылмай-ак, тура манданта алып баргалы отырмыз. Орман тешреп op. «Окоп» дегеш ор екен. Тан атса, жттгер тамактанып ор казуга кетедг Тусте 6ip тынытады. К урс-курс зенб1рек дауысы есплш жатады. Дуршдеп аптамабел етш жатады. К ак тебеден дырылдап айырпылан келш калды. «К,аш», «жат!» деген айкай шыгады. Жштгер тырым-тыракай жата калады. К,арткожага «парокод», «пойыз», «аптамабел», «айырплан», «окоп», «бомба», «гранат», «пулемет», «самолет» деген сездер ауыл- дагы Сорсембай, ала сырмак, кара кебеже, тор байтал дегенмен 6ip есеп болып ке-rri. BipaK аты таныс болтанмен, кандай тетнспен журпзш, зымырап ушып жургешне миы жетпейдг Тепк элем1 карангы тунмен 6ip есеп Kepimii. Мэшинемен, мотормен, бумен, бензенмен, спиртпен журед! деп ecnmi. Барж журпзетш мэшинеш ж урпзетш не? Ол «б1рдеме» болсын. Ол «б1рдемеш» тэты не журпзед1? Сикыр ма? flepi ме? Жын ба? К,удай ма? Оган акылы жетпейдг Жын, nepi д е й т десе, аптамабелге, айырпланга мшш журген кэд1мп адам. Кэд1мп K63i туздай, мурыны б1здей сэры орыс. К,арткожа орыстын, татардын б те тш окытан ккйлершен сурастырды. Олар окумен, гылыммен табылган деп тушгадрген. Kefl6ipi К,арткожага уктырмак болып та эуреленген. Кдрткожа тук укпаган. «Окумен табылган» дегенге сенген, кол койган. Карткожа - жузбасы. Кебшесе колы бос. Аспандаты торгай- дай шырылдап журген айырпланга карап, киялы аспанды кезедт Айырпланга MiHin, бултпен араласып, кекке шарыктасам, кекте журш жердеп жыбырлаган жандарга коз ж1берсем, ушып ж ур т, казак даласын кезш шарласам, ауылдын устше барып, кара кустай калыктасам, айырпланды дырылдатып, елд1 6epiKTipin, уйкысын шайдай ашсам, казак коркып, тасатгык берсе, тасатгыктын етшен жеп, «элемет» емес «енер» деп журтка туЫщцрсем, ездерш де м ш п з т керсетсем, кеп айырпланмен надан елд! кеилрш окелш, осы тамашаларды аралатсам, казак та айырпланнан корыкпайтын болып, оздер1 icTen уйренсе... тагы, тэты, болмайтын киялдар ба- 250

сына келедь К,иялына 03i куанады, жымын кагып масайрап оты- рады. «Эй, журмейиш бе?» легенде, киялын б о л т , жерге тусещ. Тагы да жумыс. К,ара жумыс. Жаяу журю, шаршау, уйыктау, урыс, Kepic, богауыз - берш басып кетед1, кул турмыска тагы багынады. Айырплан алые, кайда барсын? Эуел1 кезде Карткожа мылтыктын дауысын естюе, о к rain жараланып калдым гой деп бугып жата калушы еда. Жаралы Kici болып, жуырда басын кетермеулп еда. К,имылдап керсе, аман бо- лады. Содан кейш мылтык дауысы шыгысымен аяк-колы н кимылдатып байкайтын болды. Эуелде аягын кия басса бшд1рмесше тиш кетш, жарып алатындай, атылып кететшдей, соктыгып, шшш кетепндей трамбайынан да, пойызынан да уркш турушы едг Журе- журе бойы yftip боп, трамбайга e3i MiHin кететш болды. Эйтсе де атка мшген бала тэр1зд1, такымы бек1мей журд1. Келерде «Самар», «М экэржЬ, «М эскеу», «Петрбор» деген кала- лардын атын eciTin, анадайдан карасын KepreHi болмаса, кузетш1 солдат камаган койдай шашау шыгармай айдап кел1п едг Май- данга келген сон, кпнкене ерквдеу болды. Bip татармен epin Рига каласын да аралап кердг Кешелер1 маса тайгандай теп-тепс. Te6eciHe карасан такия тусетш бшк, суду уйлер. ©нкей жаркы- раган шыны магазиндер, магазин алдында енгезердей - арыстан. К,арткожа Tipi екен деп калады. Сейтсе, супрет болады екен. Bip тан калган Hapceci — андар, кустар бакшасы болды. Шар- бак- Шарбактын imi - тау, кел орман, кегал. Келдщ уетшде сымнан токылган кумбез тур. Келдщ бетк орман imi, таудын жуз! кайнаган неше алуан кус. Буркгг, каршыга, каргага шейш бар. Аю, жолбарыс, арыстан, каекыр, тулю , ки1к, бугы, марал, аркар, таутеке, сшеусш, кулан, булан, маймыл... не керек, дуние жузшдеп жан-жануардын берш сонда жинаса керек. Карткожа пицц де Kopfli. - Япырмай, буларды калай устап алды екен?! К,алай асырап сактайды екен? Жерд1н жузшдеп макулыкты 6ip-aK кунде б!лепн болдык кой! Эбзи, осы енерд! ю м тапты екен? - Не нэрсеш? - Андарды устауды. - Немютер тапкан болар. Алар културни халык бит. - Немю eHepni екен-ау! - Ту! Немю шулай ендг - Немю KymTi ме, орыс куштт ме? - Орыс немютщ бир бармагына келмэс. - Ендеше нем1спен неге согысады? - Патшалар бит. Сон не ишлэрещ? - Патшага не жетпейш? - Алар кепеслернщ, алпауытларынын пайдасын 1шли. - Ендеше кепестер неге согыспайды? 251