Ж.Аймауытов т2

Катындар, кыздар 6ipa3 дауласып, каркыны басылган сон, yitai- уйше тарады. «Бозшген» уйше келген кезде Мусабай б1рталай ой ойлап, уысына еш персе Tycipe алмай дал боп, кисайып жатыр еда. Keri былай: Мусабай жанадан байыган, мал жанды, калтырауык, адам болатын; (бурын каланын жатагы гой, катаны да жатактын кызы гой). Yftinaeri бас котерер адам - катаны; сонын аркасымен Kici боп ж уретж . Ана жылы жогалган 6ip-eKi б и е а Мамырбай тен1репнен шыгып, соган колы жете алмай журетш. Ойткеш Ма- мырбайга да ел керек кой: TOHiperiHiH урлык-карлыгына ара тус- песе, адамдыгы кайсы? Мына кызы колга Tycin турганда, сонын каржуын кайыруга болмас па екен деп, Мусабай жаман ойына жупртш едй К,ызды тыгып кояйын десе ауылы кургыр тугел ecTin койды. 0зге айтпаганмен Б1рмаган барып жетюзеда гой. Б1рмаганмен онын малайын азгырып алган туралы жаздай араз болып, катындарыньщ шайыргал екеш есшде. К,ызды 6ipeyre 6epin ж1беруге KiM даяр тур? Ол тагы бш нбей калмайды. Акбшекке сурау салып журген1 мэл1м. Элде 6ip enri ж1птке маскаралатса кайтер efli? BipaK онымен де не кеп 6iTefli? Мамырбайды шыгын- даткандай б1рдене табу керек кой. К,алай шыгындату керек? MiHe, бул мэселе — меселенщ киыны болды. К,атыны кел1п кыздын сулулыгын мактаганда, 03iHin жаман делебес1 де козды. BipaK «Боз1нгеннен» асар каукар кайда? - К,айтей1н, сулу болса! - деп кейш. - К.айт дед!м саган?- деп катыны да тежеп тастады. Сонымен Мусабай кушенш, тенбекшш жатып калды. «9pi жат!» деп, ката­ ны да шынтагымен 6ip TypTin, Tepic карап, еткен деурешн eciHe алып, eciHen: «Осы жаманга кайдан тишм»— деп, тагы да екшдй Тунде шайга оятканда Акбшек турмай, жатып калган. Танер- тен Акбшек кезш ашса, уй толган Kici. Он жагына караса, немере агасы 0Mip отыр. - К,арагым-ай,— деп 0Mip кемсендеп кушагын жайды. - Агажан-ай!- дегеннеьГбаска аузына сез туспедк агасын бас салып, солкылдап агыл-тепл жылады. Ауылынан келген eKi ж1пт 6ipineH сон 6ipi Kepicin, кенк1лдеп, Кумсшайдын жаман уй1н ба- сына кетерд1. KopicKeH KiciHi айырганды парыз керш алган катындар токтау айтып, айкаскан колдарын жазып, саликалы «Боз1нген» де пешке суйенш: - Ешп кайтсьш!- деп ес!ркеген болды. Алайда катындардын кен1л1 бул кершке жарымады: ейткен1 Акб1лек суырылып сейлей алмады; жайшылыкта, кыз узатканда, Kici елгенде айтылатын жырлардын 6ipfle-6ipiH айтпады; тутки- ылда тыгылып калган журек кызыл т1лге кушырын теге алмады; iiiiKe толган калын шер кернеп келген булактай катгы ышкынган 52

жас болып, ыршып-ыршып Kerri. Акбшек: жыр жаттап та керген жок ед1; кыз болып узатылуга да эл1 талай заман бар гой деп, балалыгы айырылмай журген 15 жасар бала гой: Illeineci елген- нен 6epi дауыс к.ып, жоктагандай болган жок; ез басына кун туып Kerri. К,атындар онысын есеп кыла ма, сейлемей керкженш жас баланын жылаганындай Kepin, айыздары канбады. Жыласып, Kepicin ундемей томен карап, 6ipa3 отырысты. Элден уакытга Эм1р агасы отырып: — Тунде осы ауылдан хабаршы барган сон, жата алмай колга тускен атпен ж у р т жетпк,— деп калай келш калганын б1лд1рдт Мусабай жаман ойдын ушыгына шыга алмай жатканда BipMaraH жаксы атты Kici бола калайын деп, тунде шапкызган екен. Щрмаганнын Кызыл катыны озгеден repi омыраусып, Акбглектщ колып устап айырып жургеш сол екен. Кызыл катын карап турмай: — Естйенде оз баламыздан жаман аядык... Кайтешк, не амал ба р?- дедн 0Mipflin 6ip жолдасы: — Агайыннын агайындыгы осындайда KopiHefli д е,— деп, «Бозшгенге» козшщ куйрыгын ж!бердь «Жайда кесемсш xypyini ен, бу кун кайда калдын» дегендей кылды. вйткеш Мусабайдьщ Мамырбайга кигаштыгын бшуип едт Ж эне Мусабайдьщ биесш урлаган кклмен бу ж т т жекжат едт Ж т т оны айтканда, Кызыл катын мардымсып, иыгын 6ip KOTepin: — Е, о не дегенщ... 6i3 анау-мынау казактай боктан взгеш кылга т1збейм1з,- деп келе жатыр едк BipMaraH отырып: — Keperi не сондай сездщ!— деп катынын токтатгы. Бул создщ 6opi «Бозшгенге» жарадай тидк лэм деуге айтары болмай, тымырайып, жаялык ершн жымыра бердт Тунде эл п кор- сылдаган шошка 6ip атты кинаганда, бупн «Бозшген» бул сезд1 ecTip ме едЛ LLIipiK ит! Талай жерде елт!рд1-ау! Кумсшай шай даяр екенш быд1рдт Ауыл Kicwepi тыска шык- гы. Кызыл катын Акбш екп ушне конакка шакырып едд Эм ip тощржарылгасын айтып, ауылга жеткенш макулдады. BipMaraH жабысыи Kopin едк конактар асыга бердк — Е” деше' Акбшекке кер жоргамды ерттеп, 03i.M апарып са- лып, кайтайын,— деп, BipMaraH тыска женелдь «Боз!нгенге» бу жумыс та катгы тидк Yiiine келш: — 0Mipi абуйыр байланбаган сукым! Отыр ещц албасты ба- сып! деп, байын тагы 6ip мужцп. Мусабай ундемедт Катын ппркш 6ip жещп алган сон, тан атыра ма? бзш ен шыгар eHepi болмаган сон, Мусабай катынга кол тапсырып, nip кылган гой. Катыны болмаса, бул Б1рмаганныц кулы емес пе? Б1рмаганньщ онтек колы KeMin бара жатканы, эйтпе- се, муньщ касында анагурлым адам гой. Б1рмаганньгн колы 53

кем1геннен гой ана жылгы сайлауда ауылнай болып, Kici катары- на шнгеш . Одан бурын бул Kici ме еда. Bip «Безер ит» еда. Сол Б1рмаган кер жоргасына керпе салып, ерттеп, Акбшекке мшпэда, 6ip байталга MiHin 63i касына ердь Дуана ез жайына кете барды. Жолда келе жатканда, 0Mip агалары: «Дуананын кез болып алып к ел гет жаксы бопты» д е с т , дуананын да пайдасы тиетщдапн, онын журмейтш жер1 ж ок екенш, 6ipaK тш ен ш ш к кылмайты- нын, жазы-кысы жаланаяк журетшш, тепнде «тепн» еместшн айтысты. Одан кешн усталган актарды, Мукашты сез кылды. Ак,б1лек орталарында жоргактатып, томен карап келе жатып, энпмелерш е кулак, салды. Актардын тутылганын сонда биш... Энеуп апанда бугып жаткандагы касына келш, «Токтай тур» деп кет1п калган казак Мукаш екенш де топшылады. Откен кундерд1 б1р-б1рлеп eciHe Tycipin, жагалап, кара муртка да келд1, онын турл1 кылыктары коз алдынан демде елестеп erri. Emu мынау аталары- нын ортасында ауылына келе жатканына тан калды; тан калып кана койган жок, озш бейне 6ip арам сирак урлык малындай, OKeciHe арам жепзетщдей Kepinai. Emu бурынгы нэрестедей уыз д енеа былганып, арамданып калган Topi3fli, бурынгы KipuiiKci3, аппак кеудесше енда кара кузгын уя салып кеткен тор1зд1; кунэ- сумдыкты бшмейтш ак журеп арамдыктын неше атасын 6inin, бурынгы кыз басы катын боп калган Topi3fli: бул былганган дененщ Kipi, жаннын KyHOci OMipi тазармайтын Topi3fli. 6 з ауылынын та- уына, жерше жакындаган сайын таза жерд1 басуга езшен-ез1 уяльш, атылып елш кетпей, кара муртган мылтыгына бекер-ак жармас- кан екем деген е к ш ш пайда бодцы; ит жалап кеткен ыдыстай, езшщ денесш де, демш де арам деп бшдь.. Осы арам дем1мен, арам аузыммен экемнщ иманды жузше калай жакындармын, кайтып оны да арамдармын? К,удайдан корыкпай, онын кутгы кадам мешггтей уйше калай KipepMiH? Konip суйген, аймалаган аягыммен жайнамаз салатын жерш калай денем iuiMipiKneH басармын? Konipfli кушактаган арам колымды кайтып экемнщ адал дастарканына апарып, кайтып 6ip табактан ас ш ерм ш ! Муны бурын ойласамшы! Буларды еам е алсамшы! Шыбын жан кургырды ойлай бертпш -ау... Япыр-ау! Булар мен туралы не ойлайды екен? MeHi арамдалмай аман кедщ деп KiM. ойлайды дейсщ? Элде менщ Tipi калганымнан да елген1мд1 Tuiefli ме екен? К1м бшеди сойткен де шыгар. MeHi коргенде, «Пеленшенщ оры с булд1рт... кеткен кызы» деп, KiM кершген imiHeH ойлап 54

турады-ау! Элде 6ipey экеммен, не езшмен егескен куш айтып та салады-ау!.. Ойбай-ау! Менщ куйеу1м ше? Ол енш менщ маныма жолар ма? Орыстан калган салдаманды ол негылсын? Тым болмаса бузыл- маган каймагым, соган да буйырмады-ау!.. Ол алмаса... онда мега KiM алады? Мен 6ip ел-журтка эй гш кезге шыккан суйел болтан екем гой! Акылымнан адаскан сорлы муны бшсемпп!.. Кеше тун- де арам денемд1 каскыр боршалап неге жеп коймады екен?! MeHi кергенде ауы л-уйдщ адамы ypKin турады-ау!.. Мен озгерд1м гой. К,атын болдым гой, кэртайдым гой; кез1мнщ алды кек танба шыгар; еттм сылкылдап, денем бо с калган шыгар; бел1м буюрейш, бексем жалпиган шыгар; аягым талтандап, журклмнен жанылган шыгармын. Мевде не сын кадцы дейсщ? EpHiM кезерш, жатым суалган шыгар: орыстын айнасына Караганда, ажарым, тай- ган сыкылды efli гой. Жасыма жетпей кемгар кылды-ау, жасаган! Мен енда экеме курт аурудан жаман 6ip масыл болдым гой! Олмей менен кутыла алар ма?.. Ей, TonipiM-ай! Осы келе жатканда 6ip казага ушырап кетсемип! Астымдагы ат омака асып, астында тш тартпай, катсамшы! Немесе жер ойылып жутып койсайшы. Болмаса успмпдеи кара булт т е н т , нажагай соксашы. Эйтпесе албасты басып туншыктырсашы! Энеуп кангып келген орыс енвд кел л алып кетсеип! Ен болмаса, eciMfli б ш п Tipi барганша, екемнщ алдына апарганда, KipniriM кимыл- дап жатсамшы! Акбшек аспанга карады - аспанды мезплсЬ булт курсар емес; жерге карады —жер баягы жер, козгалар емес; суршер ме екен деп екшесш тебпад - кер жорга cypiHep емес, езге атгарды сау желд1рш тепсен де тенселш келедь Акбшек касындагы агаларына карады — агалары Акбшекке карар емес, кездер1 алдында; сипай камшы- лап, «Ауылга кашан жетем1з?» дегендей, Te6iHrmepi сартылдап келедь Акбшек алдына карады. Караса ауылга кеп капты. Ауылын кергенде, жылагысы кеп к е т . Энекей, булардьщ карасын керген- нен катындар Акбшектщ уйше карай шубырды. Энекей, ез уйшщ mrepi де улыды. Энекей, бузаулар да Акбшекке KepiceTiH Kiciuie 6epi карап мещредг MiHeKeft, дауыс кылган катындардын ащы айгайы кулагына келдг Жер-дуние кущрешп дауыс кып турган- дай болды. Жан жарасы сол дауыспен жешлетзндей, кеп дауыска косылып, Акбшек те еплдь EKi K63i жаска толып, жарык кун шымылдык кургандай булдырап туман боп к е т . Сол туманный iuiiiue басы агарган адамдар колтыгынан устап, суйемелеп, элдеб!р жерге окелш, уп-улкен 6ip адамнын устше жалп етюздг Акбшек жылай берщ, жылай бердг., Сорлы Акбшек! Сен жыламай, KiM жыласын? Тас емшегш ж1б!ткен, тар курсагын кегаткен, аруанадай ананнан айырылдын! 55

Кслешектеп бакытты 0Mipinnin юлтшдей керш, сары майдай сак- таган алтын казынаннан айрылдын! Ар-уятын топлш, адамшы- лыгын жойылды. Жас нэуетек журегщ сокпай жатып, ерт болды. Жана шыккан жауказыи т сп е й жатып жок болды. Шам шырак- тай жас жанын, жанбай жатып ш ок болды. Ecia, ерке балалык, аякка куйган астайын, шолтан erri, токталды. Жыла, жасын була! Жасынмен кайгын жуылсын! Жасыннан тешз жиылсын, тешзд! дауыл толкытсын! К,утырсын толкын. туласын! Зарлаткан сеш мундарлар туншыксын - сонда уласын! Кдгын-кызы тул калып, сендей болып шуласын. ЕК1НШ1 Б0Л1М Бесатардын огы — шыккан жерш алакандай кып ущрейтш, жулып окетед1. Емдеу! келюпей, аскынып кетсе, ол ок тиген адам жуырда мал болмайды. Сол бесатардын огы Бекболатгын иыгын ала, карынан THin, сырт жагын ущрейтш кетш едн «Буган сор- макта тарту керек... малдыц жыны да мын да 6ip дор1...» деп, opKiMi op т у р т ем айтып жаткан ycTiHe, каладан келген 6ip «уну- струк»: «Дэрнерге керсетпесе. еледь» деген сон, Бекболатты ду- анга апарып еда Мамырбайдад Толегоп не дегенмен кайынагасы гон, барган сон, кснседен-кенсеге'жупрш журш, ауруханага жат- кызып емдеуге кагаз алган efli. Бекболат ауруханага жаткалы жиырма кунге жуыктады. Дэр1гердщ карауы кушт1 болтаны гой: он бес кун дегенде колы икемге келш, жарасы бур1лш 6ire бастады. Алгашкы кезде ауру- ханын сары тосепне, сасык доршше, шоп тамагына уйрене алмай, мурнын тыжырып, 1ш1 пысып, уайым басып жатса да, журе-журе аурухананьщ оз адамындай болып, бойы уйреней1н дед1. Дэрп'ер кун шуакка шыгып отыруга руксат еткен сон, Бекбо­ лат 6ip KyHi тыска шыкты. YcTi-басыпа ак киген, ак орамалмен желкес1нен 6ip туйген сары матушкелер сыпсындап Kipin-шыгып жур; колдарында ботел- ке, шэйнек, орамал, шылапшын. Муртын тазынын курыгындай шираткан, шашыи eHeci жалаган бузаудай тарап, жылтыраткан, ак KiiiNuii дэрпер де матушкелерге орысшалап, ауру жаткан уйлерд1 нускап, б1рдене тапсырып жур. Аурухананын кабыргалары да, тебсс! де, табаны да cypri тарткандай теп.-тепс, маса тайгандай, тап-таза. Мыналарды коргенде, 03i жазылган сон, Бекболат: «'Ауру калай жазылмасын» деп ойлайды. Аягында к оток пен окшеден нырай жок, сылпылдаган баш­ 56

мак,, усладе березе жагалы узын сэры шапан, басымда ак орамал - Бекболат судан шыккан тышканша солбырайып, сенекпен еп- теп аяадап, алактап дэрнерлердщ касынан erri. Дэрнер «Неге кетш барасын?» дегевдей, Бекболаттын бетше 6ip ажырая карап, руксат бергеш есше тускен сон, «Журе бер» дегевдей KipniriH 6ip какты. Бурын ауыз сенекте олай-булай журш буынын бекггкен гой, бойы тынайган, тэр1здь Бекболат сырткы eciKTi ашып тыска шыкты. Аурухананын терт кабыргасы, табыт тесел, сасык flepici басыркып тастаган екен, куш жаркыраган, oyeci сангыраган, кегерген кок аспавды керген- де, бойы да кенш, жадырап, рещ шырайланып, ажарланып, ойы да кетерш п, шарыктап елге карай бет койды... елше тез1рек кай- ткысы келдь Жар дегевде есше Акбшек тусп. «М ен мше кудай- дын жарык кун1н керд1м, жазылдым. Ол осы кунде не куйде екен? Элде туткыада eKi кез1 жаудырап, жасын булап жур? Элде орыстар еллрш тастады? Элде 6ip сэры орыспен кушактасып отыр? Элде 6epi жабылып...»— деген ойга келгевде, шауып келе жатып, бш к жардын ернеу1не т е н т калган Kiciuie, д ен ет miMipKeHin, журепнщ астынгы жагындагы 6ip нэзйс кыл у з ш п кете жазда- гавдай болды. Бул ойды Бекболат жаранын бел кайткалы куш де, ту Hi де ойлаган, жардын ернеуше 6ip емес жуз, мын кайтара таянган, журегшщ нэзщ кылы да соншама тырсылдаган; совда да бу жолгы журепнщ кагысы бурынгыларга уксамады. Бу жолы Акбш екл ойламайын десе де кен дала, ерк1н, сайран eMipi еске тускевде Акб1лек те сол суду ем!рдщ гул1вдей жылтырап, кез1не ш н е берд1. Бекболат ауруханада жаткавда Телеген exi-уш рет к е л т , кен1л1н сурап кеткен. Телеген 6ip сыпайы, жатык жй:1т. Келгенде: «Жа- ран калай? Бойын Teyip ме? Тамакка кеш лщ шаба ма?.>, деген т°р1зд1, жарасынын жайын гана сурайтын. Телеген кайынагасы болган сон, Бекболат Акб1лек жайын сурауга уялатын. К,арыада- сы жайынаи о да сез кылмайтын. 03i б1рдене айтып калар ма екен деп, Бекболат елдщ хабарын сурап жакауратканда Телеген: «Жал- пы аман болса керек... бетен хабар бш н б е й д г ..»- деп, Акбшек жакка жуымайтын. «Шешесш еллрш, карындасын алып кеткен- де.. соларды барып 6ip кермейлн, соларга 6ip жэрдем кылмайтын неткен жан? Эуелден к е н т 1 катты адам ба екен? К,алада жур1п какайып, катайып Kerri ме? М унын пайдасын OKeci ка т а н Kepeju?»- деген сураулар Бекболаггын ойына талай келсе де, езше бфдене деуге аузы бармайтын. GiiTKeHi конип катты деуге - Бек- болатты жан тартып, flopirepie каратып, кен1лщ сурап Keflin-KeTin журед4. К,арындасы болса Kerri. Ещп менен не у м п кы лады ?- деген ойлар келгенде Бекболат Телегеннщ неткен адам екенше миы жетпейд4, дагдаратын. Бекболаттын имене б е р е л т де 1 елегенн1н жумбактыгы едг 57

Енш далага шыгысымен, Бекболат Акб1лектщ не болганын бшуге к е ц ш Kerri. К,алай, шмнен 6mefli? Мунда казак бар ма екен? Кеше тесекте жатканда 6ip казактын eciK алдынан еткешн кез шалып едй со казак жылт eTin жок боп кетш еда; сол KiM екен?.. Немесе дэрйерге келш турган казактар жок па екен?- деп кабырганы жагалап, какпа жактагы бурыштан асты. Асып ед1 ауру- ханага KipeTiH екшпп eciKTiH тепкпыегше кет койып, 6ip-eKi ты- макты казак сейлесш отыр екен. Бекболат ianeretii табылгандай куанып Kerri: — Ассалаумаликум!— дед1, Кырындап, темен карап сейлесш отыртан eKi казак жалт кара- ды. Ел казагы нускынды 6ipeyi: «Элис» алды. Аятында орысша eTiri бар ыкшам шапанды, жекей кара тымакты, аузы-басы пияз- дай, кожага айткан нияздай, кара сур жш т ойнакы кез1 жалтан erri де, ернш кыбырлатты, Бекболат амандасты. Ойнакы кез ж т т : «CeHi KiM шакырды?»- дегендей женш амандаспады. Бекболат келген сон сездерш коя койды. Онысы ездерше колайсыз Kepinai бшем: жуан етж казак Бекболаггын аты-женш сурады. Бекболат женш айткан сон, ойнакы кез жшт: — Э , Бекболат, ci3 боласыз ба? Отырыныз,- деп сыртып, орын бердт - Энеуп окка ушкан ж т т екенслз г о й ,- деп бше койды. Бекболат: — взвдзда мен танымадым ба?— деп сурап едк — Мен «Такьшдын Жылтыры» деген жшт болам,—деп Такыр- дын Жылтырын бшмейтш казак жок Topi3fli. «Жылтыр» дегенге езуш 6ip кисайтып, басын 6ip шулгып тастады: ез атын мардам- сып атаганы KopiHin турды. — Мына Kici Мустай деген б1здщ 6ip агайын,— деда. «Такырдын Жылтыры» легенде, Бекболат: — Э, ecTyiM бар,—дед!. Жылтыр жулып алгандай, TiKipefte карап: — MeHi KiM деп естцшйз?—деп сурады. Бекболат энтек мударш калды да: — Ke3i ашык, пысык ж т т деп есппйз,— деда. Бекболат олидей дегенде: — Omeyip, халыктын кез жасы ушш Матайдын Эбешмен уста- сып журм1з. Акырын 6ip «Алла бшеда»,—деп, каз керген каршыга бастанып, мойнын кылтын етюзда. Бекболат макулдагансып: — Е !- деда. «Е» дегеш: «Ажалы жеткен карга каршыгамен ойнавды» деген осы -ay! Эбен KiM? Бул KiM? Ол арыстан да, бул - тышкан гой. Ол сепз болыс елд1, 6ip дуанды аузына караткан Эбен емес пе? Ол Петрамборына да барган, патшага да 6iniKTi болтан Эбен емес пе? Онымен таласкандай мунын не айбыны, не купи бар? ИЕлтиген 58

6ip кораш ж т т ...» деген ой келш eni. Bipaic. Бекболат бул ойын неге бшдарсш, iuii пысып калган Kici гой: оны-муны сурай баста- ды: Жылтырдын бшмейтш хабары, естшейтш eceri ж ок агып турган сез екен. Аузы аузына жукпайды. Ол сейлеген сайын Бекболат- тын аузы анкиып, жаны Kipin барады. Ол елдщ партиясын, сай- лауын, KiMHiH пара алганын, юмнщ бергенш, KiM кызын сайлау- шыга шырга кылганын, KiMHiH yfti, малы таланганын, KiMHiH ушнде лнту болганын, KiMHiH катыны, кызы кеткенш, kLm мен KiMHiH керюкенш, тебелескенш, Кызыл мен актын согысканын, KiMHiH басы сотгы болып, KiMHiH устш ен арыз берш ш, газетке басылганын, к1м абактыга тускенш, KiM шыгарып алганын, KiM кешл i3flen жургенш, - 6opiH саулатгы. Оньщ бшмейтш OKiMi де, сойлеспеген адамы да, бшмейтш заны да жок. Соньщ борш кез1мен Kepin, колымен устагандай, су тегшгнлз кыла, нандыра, жанын бере, орысшаны ара-арасына кыстыра сейлейда. Манагыдай емес Бекболат Жылтырдын сезше уюга айналды, нанып емес тан калып уйыды. Bip сетте осынша сездд осынша хабарды, занды уш п- тепп айтып тастаган неткен тшмар, неткен бш гш деп тан-тамаша калды. Соз1шн арасына жпс салмастан, 6ipfli айтып келе жатып, 6ipre кетш будыратканда, калын тобылгьщан андагайлай кашкан коян керген тазыдай, Бекболат кай сезш устарын б и т е й дан бол- ды. Дан болса да, онын айткан 6ip хабары кулагына майдай жа- гып кета; ол хабар — «К,арашаттагы» актардьщ колга Tycyi еда. Оны еспгенде Бекболат: - Е, бэрекелдП.. Япырай! Тугел Tycin пе?— деда. - Тугел, 6ipiH калдырмай устап экелд1. «Акбшек кайда екен» деген сурау Бекболатгын аузына келш кап, келш кап, 6ipaK ел казагы отырган сон сурауга каймыга берда: орыс маскаралап кеткен кызды HeciHe сурап о т ы р ?- деп мазак кыла ма деп ойлады. Бекболатгын сурауы кебейш, энпменщ аягы созылып бара жатканын сезш ел казагы: «Bip айналып со- гармын. Шаруам бар еда*,- деп турып Kerri. Ол кетю1мен, Бекбо­ лат кыбыржып, кобдиланып, Жылтырга карай берда. Bip уакытга 6ip жасырын сез айтатын Kicime кезш жыпылыктатып: - Сйзден мен1н 6ip сурайын деген сез1м бар ед1,- деда. - Айтьщыз, айтьщыз,- деп Жылтыр жепшдетп. - Мамырбайдын кызы не болды екен? Оны естйен жоксыз б а ?- деда. - Ж ок, оны еспмедам. Актардын езш кешке екелда. Бшуге болады. Ол айтпакшы издан калындык екен гой. Жалкк ж а л к й - дедь - Япырым-ай! Бшуге болса, соны маган б ш п берсещз... Жалк1, жалк! - аиныш. аяныш (Автор). 59

- К,уп болады. Byпн, ертен-ак бш п берем. Кунде елден Kici кеп жатады гой... BipaK онын енда не кереп ба р?- деда. «Не кереп бар?» деген соз Бекболатка ауыр тидк журггын анызы да осылай екен деп ойлап калды. Бекболат жабыркау тар- - Эйтсе де,— деда. Жылтыр б ш т бермек болды. С ейтл отырганда есжтен ак кшмд1 матушка шыгып: - Эй, киргиз!.. Доктор,—деп Бекболатка орысшалап, саусагы- мен ымдап шакырды. Бекболат орнынаи турып жатканда, Жылтыр матушкеге туйшш, басын шайкап, орысшалап ж1берд1 де, Бекболатка карап: - «Киргиз» деп корлаганын эл1 коймайды, жаланбут немелер! «Жолдас», «Граждан» деп неге айтпайсын?- деп жатырмьш, дед!. Бекболат жымиып, KenuiiKTen: - Бэсе! Буларга да айгыр табылсыншы!- деп ауруханага Kipin кетп. - Е, аты шулы Жылтыр осы екен г о й ,- дед1 Бекболат сенекте келе жатып. Бекболаггы тамак iiuyre шакырган екен. Кднылтыр аяктагы сылдыр сорпаны жерйен жылкыша тамсап, урггаган болды. Сор- па iiiiin отырганын да, су iinin отырганын да андаган жок; ойы белш ш , киялы элдекайда отыр еда. Акбшек орыстардан ол1 калды ма? Tipi калды ма? 0 л i калса сез де жок. Tipi калса, ушне кеп отырса онда не болмак? Орыс- тардын талкысынан калган кызды бул ала ма? Алмай ма? Душм елге эйгип боп, абиуры кеткен кызды калай алады. EKi создан 6ipiaae курбы-курдас бетше басады гой. О 6ip суйепне басылган, кетпес танба гой, BipaK кудайшылыкка келгенде, Акбшек сорлы- да не жазык бар? 0 з ерюмен барган емес, тагдырдын кермесше кез келд1. Бул алмаса оны Ki.M алады? Адам да алмайды, отпей отырганы. Бул баска 6ipeyfli алар. Онысы элдекандай боп шыга- ды, AK6ineKTi 03i Kepin, айттырып ед! гой. Ондай кыз бул ошрде жок ед1 гой. Булар, уш Kici кус салып журш, алгаш барып коргендеп онын Typi кандай efli! Мандайы каскиып, мойны каздиып, K03i мелд1реп, epHi улб1реп, ypin ауызга салгандай жутынып тур едГау! Тал бой- ында 6ip MiHi жок, жана шыгып келе жаткан суйрнстей efli. Шаш- бауын сылдыр eTKi3in, сып епп турегелгеш, Ti3eciMeH ак кейлепн серпе тастап, аяншыл бедеудей кербездене аяк басканы, тыскарда жур!п, женгес1мен сыбырлап сойлесш, дауысы кум1стей сынгыр- лап тэп -тэтп кулген!; энтек жымиып келш, шэй жасап, en-OTipiK сызылгансып, уш саусагынын уш1мен шыныаяк эпергеш.'сала- лы, к ою KipniriH салмакпен кагып, анда-санда кез астымен 6ip карап калганы; мунын шыныаягына б1лд1рмей 6ip кант тастап жШергеш; 6ip жолдасы соз каткалы: 60

- Бу жактьщ суксурлары калай сак! Кдршыганы кеш жерден кере кояды ек ен ,- дегенде: - Кдршыгаларыныздын кырандыгы д а ,- деп кул1м eTin, булар- дын кус алдыра алмаганын сыкак кылганы; апасы: - «Акбшекжан, конактарынды атгандыр!» - дегенде, женгеа мен eKeyi булардын атын meinin, н эп -н эз к торгын колымен колтыктап кетерш ат- тандырганы; «К,ош болыныз» дегенде, кезш жалт епызш, басын энтек изеп, артынан карап калганы, - 6opi-6opi сондагьщай сай- рап кез алдына келдг Бурын кыз кермеген Kiciuie кулап кетпейш, е з т - е а осынша 6epiK болайын десе де, Акбшектш журюш, кулкгсш, кез карасын Kepin, ест1ген сайын eci кeTin, «Осынын жолына жаным курбан болсын!» деп, езше-ез1 серт кылганы кайда? Акбшек езгеше едг Qcipece онын дауысы, онын кулккл адам баласында жок еш. 8лде ентек курмелш шщпрлеген кулыншактын, элде тун шпнде кел жузшде сынкылдаган аккудын дауысы ма? Ж ок, онын 6ipiHe де уксамайды. Акырын сейлесе, жас ботаньщ дауысындай, каггырак сейлесе, ол дауыска кумю конырау таккандай ма, калай, —ой-reyip кемейшен, кемеш емес-ау, кеудесшен кунпрлей-сылдырлай ш ык- кан 6ip сикырлы жат дауыс дэл журег1не барып тиер едг Сол кезде бойын балкып, жаныц иер ед1. Тагы, тагы да ол дауысты ecTiriH к е л т , ынтыгар ед1н. Ол кулсе, бу жалганньщ 6epi кул1п ж1бергендей, кайда отырганынды умытып калар ед1н. бзге зйел онын 6ip тырнагына, баскан i3iHe турмай калар ед1. Сол сиякты Акб1лект1 Бекболат шынымен умытканы ма? Елд1н есегшен кор- кып, шынымен алмай кетпеп ме? К,ой, ем1рде кызык болмас. ©зге кызды алса да, онын cypeTi кез алдынан кетпес. ©Mip бойы екшер де журер. К,алайда Акбшектщ хабарын тез1рек б1лу керек. Ол куш -туш мен, ертешнде кун1мен Бекболаттын ойынан Акбшек кетпед1. Оны кандай жаман адамдарга араластырып, одан кандай жиренейш, жек керейш, тущлейш, безей1н десе, оны ал- гаш кергеш есше тускенде, ол ойынын 6opi жел куган тумандай cepniain баягы перште сынды Акбшек кез1не елестейд1 де тура- ды, Оны осынша ойламайын деп, уйдеп атын, кусын, мылтыгын, ан аулаганын eciHe TycipeftiH дей ме, болмайды. Ат, кус, ан, сейш- серуен, кызык-думан, - 6opi де жалгыз сонын басында турган- дай, 6opi де сонын айналасында жургендей кер1нед1 де турады. BopiH А кбш ек аударып океткен тер1зд1. К,алай екенш e3i де тусшбейд1. Бекболат 6ip Kipefli, 6ip шыгады, тагат ете алмайды. Жылтырга элденеше жолыкты - хабар жок. Bipep кабат сурады. Сурай беру- ге де уялады, Дуниен1ц TeTiri Жылтырдьщ колында тургандай. Жылтырга жолыккысы келе беред1. BipaK Жылтыр кор1нген казак- пен 6ip сейлес1п, босанбайды. Жылтырга жанадан 6ipey кел1гт сейлескен сайын: - «Е, мынау Акб1лектен 6ip хабар окелген екен» деп, - демеленед1. Ол у м т болмайды. 61

Бекболат eciic алдында т е п к ш т ц кадасына суйешп тур едк К,орадагы денбектер устшде 6ip казакпен ауызы жабысып Жыл- тыр отыр ед1. Bip кезде ана казакты женелтш, Жылтыр шапаны делегейленш, басын сермеп тастап, катгы-катгы басып Бекбола- тка кедщ. Келе: г - Уат, ж олк, уат, машшнек, - деп орысшалап, шулгып кой- ды.. - О не? - Тагы элп Матайдын Эбеш. — Не гыпты. — Шортты ызнат! Экеле жаткан поштаны талатып, поштабай e3i шашып кета деп пэле сап отырганы. Бекболат MaHiciH сураган сон, Жылтыр туЫщйрш айтгы. Ма­ тайдын Обеш болыспен ош болады гой. Болыс 06eHHin устшен пргауар жасатып, он ауылнайдын морж баскызып, поштамен калага ж1берсе, оны естш 0б ен уш Kici аттандырады. Ym Kici жолда шабарманды куып жетш, поштасын тартып алып, озш жалу тас­ тап, поштаны алып калага келедг Пргауардын кэзш жойып, ©зге кагазды кенсеге тапсырады. «Шабар.чан 6i3re пэле салам деп ас- тымдагы жалгыз атымды бере коймаган сон, поштасын шашып Kerri, шашылган поштаны жинап тапсыргалы окелш турмыз»— денш. Болыс Жылтыр жактта. Пргауар кыл деп yiipeTKeii Жыл­ тыр болу керек. Сол жумыс орынга келмеген сон, Жылтырдьщ букырап, «Ш орт ызнатты» кагып келгеш сор екен. - Bopi6ip. 1нже су куйылган. Материалы ry6ipHire алда кашан ж1бер1лген. Бупн болмаса, ертец жаптырам. К,удай бжеднау! Оны жаптырмасам, Жылтыр атым курысын!— деп, Жылтыр KynciHin «Ш орт ызнатын» кагып барып басылды. Жылтыр басылган кезде, Бекболат эзге хабар бшгелк сэзд1 баска жакка бургалы: — Манаты 6ip орысша кшнген кызметтеп жiгiт п е ? - деп сура- ды. Жылтыр жулып рлгандай: — 0 , ол шекенщ а г е т з ,- дедь «Ш еке» мен «Агента» бишейтш казак жок кой, Бекболат: - Ол азбен калай ж акы н?- деп сурады. - Б1здщ киллер кай кенседе жок дейсщ? Шекенщ 03i б1здш Kici г о й !- дедь — Онда с1зд1 калай жаткызып ж у р ?- дегенде: — Ой, шырагым-ай! Онын 6ip Manici бар г о й ,- деп Жылтыр жымиды. Meni жауып отыра алмайды. Мен ертен-ак шыгамын( К оне мешц абактыда отырганым? Есебш таптык та балнеске келдпс,- деп колды 6ip сермеп койды. ! Уат жел1к, уат машшнек - Mine алаяк. Mine залым дегеш (Автор). Материал - дерек маглумат (Автор). Шеке - саяси кылмыстарды текссретш тетенше комиссия (Автор). Балнсс —аурухана (Автор). 62

Бекболат тагы 6ip-eici сез аралатып кыздан хабар сурады. Жыл- тыр: - Жок, ©лк хабар жок... кыз демекип, ой кыз кетрдо койсай- шы,— дедг Бекболат: - Е, кыздын Heci бар? - Шорт ызнат!.. Элп агент 6ip кызык энпме айтып Kerri. - Не энпме дегенде,- Жылтыр мынаны айтгы: - Осында Мэдише деген мугал1м кыз болатын. Сен бшмейтш шыгарсын. 031 шала казак. Баягыда 6ip шадыр сары ногай болды гой... Лапке устайтын. Сонын катыны казак болатын. Yin кызы бар-ды: Кадиша, М одише, Загипа деген. Ш етш ен желаяк. М эдишеа жап-жас кыз\"едг Алдынгы жылы Семейге барып окып, мугал1м боп келген. Сол Мэдише орыс командирймен журед1 екен. Сонын аргымагына мшш катайтса кыла беруип едг Тунде бак- шада 61рдене серен-серен етед! дейдг Бакша кутетш шал бу не деп жетш барса - eKeyi eKi жакка каша женеледо. Б1рдене агаран етедг К,араса шолак дамбал. Шал дамбалды «Шекеге» тапсырады. «Шеке» Мэдишеш шакырып алып: «мынаны танисын ба?»— десе 6ipece дамбалга умтылып, 6ipece жылайт дейдг Ой, маскаралык- ай!.. Э лп соны айтып, б1ркатар кулгешм1з гой... Бу кыз Konipre дауа жок... Казак пен ногай жетпед! ме екен...— дед!. Кызды булайша соккенше Бекболат кеш лш е ауыр алып, Акбш еки арашалагалы: - 0 з ерк1мен суйтеди екен-ay!— дедг - Е, бул каланын кыздарын калтан болса — болганы,— деп Жылтыр басынан кешкен 6ip-eKi окиганы сойледк Бекболат тын- дап отырып: - Кала 6ip —бузылган жер гой,—дей бердг Онысы Акбшекке Kip жуыткысы келмегеш гой. Соны айтып отырганда кппкене какпаны ашып, 6ip казак Kipfli. - Е, Жанбырбай, мал-жан аман ба?— деп Жылтыр ушып турегелт, шуркырай Kerri. Елдщ амандыгын сурап болган сон Жылтыр Жанбырбайды epTin, манаты ден бек у стш е барды. Сойлесп-сойлесть Бекболатгын eKi K03i соларда. Bip мезетте Жыл- тырдьщ K03i Бекболатка т у с т Kerri де, Жанбырбайды т у р т т кап, бфдене сурагандай болды. Жанбырбай жауап 6epin еда. Жылтыр еж1ктеп, тагы сурады. Сойгп де Бекболатка жайравдап колын былгады: - С уйш ии!- дедг Бекболат жымиып: - Ал, а л ,- дей бердг - Кыз аман-есен уйше к е л ш п ,- дедг - Япырмай, шын ба? Япырмай, шын ба?— дей бердь Катайтса - ссруендеу (Автор). 63

— 0-ripiK айтамыз б а ? - деген сон: — Япырмай, э! Япырмай, э!— дегеннен баска сез айта алмады. Бекболаггын куанганы сонша, Акбигекп орыс алып кеткенш де, маскара болганын да умытып Kerri. Акбмек дэл 6ip боранда адасып к ет т , не тауда, не орманда калып, жогалып табылгандай KopiHtti. Куанган сайын Акбшек таза, Акбшек nepimTe сынды болды. «Жаным, сэулем кай жерде отыр екен? Курмалдыгын болайын!»— дегендей, А к бт е к к е мулде кулап Kerri. Экеы базардан келген балаша куанып, Бекболат тайрандап ауруханага Kipfli. Ойы: дэрйерге кашан босатуын сурамак едь Ертешнде жолыкканда, Жылтыр тагы да Матайдын Эбенш жамандап келш: — Мен тагы да арыз бергел1 отырмын. Сенщ атыннан берсек калай болар ед1?— дегеш. Бекболат шошып Kerri. Бурын мундай хат-каламга араласпа- ган; мылтык ату, кус салу, бозбалалык курумен эуестенш кеткен сершеу жш т кой: — Жаным, менщ peTiM келмес, мундай жумыска мен ез1м жок efliM,— деп абдырап калды. — Сен езщ 6ip хрсык жш т екенсщ гой! Одан коркатын тук жок: барлык naKTici MiHe, менщ койнымда о т ы р ,- деп омырау калтасынан 6ip кагазды суырып алды. Алды да: — Мше, MiHe — мына кагаз онын OKeciH тан^ггады. Танытатын жерге алдакашан ж1бершген. Мынау шорнабай ,— дед1, суйтп де ic-Mic жок, кага- зын судыратып оки бастады. Бекболат амалсыз тындады. KiM бтедц, кейш 6ip кереп боп калар: 6i3 де тындайык: Семей губрепкомше, копия «Казак Tini» баскармасына. H. уйезк Сартау болысынын казагы; Пэлен-пэленулынан Магулымнама «Сартау елшщ барлык канын сорган, байлыгын жиып алган Матай балалары. Ce6e6i 1887 жылы Сартау елше болыснай, опра- битл болган. Сонан ушбу уакытка шаклы елше eMipmiH журу1 белек: аптаномиялы, ханлы ел сыкылды. I. Халыкка тарайтугын алым-шыгын, збор йэм кара шыгын, поштауай ат йэм лау ат, ауылнай старшын сайлану Ьэм елу басы сайлану, - баршасы жалгыз Матай балаларынын ыктиярында бол- 1 Пакт - долел (Автор). Шорнабай —нуска кагаз (Автор). 64

ган. Осындай ез колымен сайлап койган ауылнай старшынлар hoM народнай судьяларынын муйрлары Э бен М атайулынын колында болды да, e3i керек к.ылган кез1нде баса бердЬ>. - Рас па? - Bi3 кайдан бшеййс. - Тында, ендеше. 2. «Ианеде елде урыларды кебейтш, Эбен Матайуглы олардан жуйрж, жаксы атлар алатун. Сол алган атлар осы уакытта колында бар: 6ip шек кер ат - уры Акмет Сагынайуглынан; япас карагер ат — уры Босага Салыкбайуглынан; ианеде кек ат алган». - Бшесщ бе? - Мен бтмеймш. 3. «Ианеда 6ipeyiHiH катынын бузып, босатып баска 6ipeyre малга сататун. Сол гадатын осы уакытта да ютеп отыр: Бейсен Эбннуглынын катынын бузып К,улык Боржыкайулына сатып отыр. Ианеде кеп xicmepi билан hop ауылнайга барып, конак болып, ол барган уйшщ малы аса сем1з болмаса, оган 63i yxiM кылады: пэлен атын, яки пелен туйесш акеп 6epciH деп. Осы iciHeH корыккан нашар ауылдар езлер! шакырып сем1з малый сойып беретун». - Бу да OTipuc пе? - Ел аралайтыны рас кой. 4. «Ианеде Эбен Матайуглынын малайлары: алты жылкышы, TepTeyi тунге, eKeyi кушнзге: уш койш ы сы , 6ipi тунге, exeyi кушнзге: 6ip туйенп, 6ip сиыршы. Exi yfliHe терт биенп, eKi тезекш1. Ианеде exi уйшде малдарын сауатын алты катынлар. Осынын 6epiHe 6ip тиын акы берген емес. Ce6e6i: кайсыларынын жес1р дауы, кайсыларынын мал даулары бар, кайсылары катын алгысы келед1; кайсыларынын катыны бузылып журген; кайсы­ лары уры атында; кайсыларын кулым деп жумсайды, осында^ себеп илан кызмет ютеп келед1. Еумырынша «тсар асбободт1лден» хеши адамды кул кылып устайтын peciM жок ед1. 52 жыл болды, Mycenip Жайтугануглы кул есеб!нде болып, жылкысын багып жур, онын балалары кул болып койын багып жур». - Буган не дейс1н? - Буларды бекер деуге бола ма? Бай болган сон малай салмай тура ма... 5. «Ианеде 1914 жылы «Кепкел» деген зауат болган. Ол зауат- тын тас xoMip тартатын подрет!н Эбен Матайуглы алып бутына 11 тиыннан Ьем барша крекешлерге бутына 9 тиыннан кисап берген. Bip мулиен бут тас-кем1р тасылган. Сонда барша к1рекшелерден 20 мын сом пайда кылган. Ол уакытта орта кисап илан орта Тсар асбободплдси - царь освободитель - мужыкты кулдыхтан азат еткен II Александр патша (Автор). 65

жылк.ы 20 сом болушы еда. Сонда барша крекешерден 6ip мын жылк,ь1 пайда кылган болар. Сол зауаттын опраблайшыны cKi иакшы ат 6epin, тамыр болып, 6ip иакшы мылтыгын алды; уш ауызды, алыстан тиетуп>т. Ол подрет б т п , опрабылайш кайтар уакытта тамыр болып берген eKi буырлы атгы 03i угырлатып алды. Осындай досына опасыздыгы бар». - Осыларды да еспмедан бе? - EcTlniK кой. Мунын 6eKepi жок. Подретген канша пайда кылганын кайдан 6ineHiK? Атын кайта алуы рас кой. 6. «Ианеде 1916 жылгы Сарыадыр жэрменкеЫнде Петрепаб- лыньщ Keneci Паткулланын 30 мын бут жиган жун-жабагысын подретке алып, Ерт1ске Tycipin беруге бутына 6ip сомнан; кре- кешке 90 тиыннан 6epin, халыктын уш мын сомын жед1. Ол уакытта кой 6 сом едь Сонда 500 кой пайда кылган болады». 7. «Ианеде 1916 жылгы 25 июнь жарлыгы болып, буратана елден кара жумысшы шакырганда, К,арабас зауатынан Эбен Ма- тайуглы коргасын тартатун подрет алып, сол подретке Kipri3in, кара жумыстан алып калам деп, шрпзген кюшершен 96 ат алды Ьэм ол тарткан коргасыннын Kipe какысын Эбен Матайуглы ез1 пайда кылды. Ианеде 19 бен 31-нщ арасында болтан жптглершщ орнына бала салып Ьэм Kapi Kici салып, Ьэм ауру болып калган- дардан Kici басына 6ip ат алды; бермесен, керсетем деп коркытып. Осылардан алганы 140 ат. Терт Kici пайда серпе боп б о л т алды: Акып Ж амш ыбайуглы, Адамбай Ж усш углы иане Сейгг Телемюуглы ...» - деп келе жатып, Жылтыр мщпрлеп кетедк Эйткеш Сешт Бекболатгьщ execi едк Бекболат сасып: - Ж ок б1здщ экей аман шыгар...— дей бердь - Аман болса, аман ш ыгар,- деп Жылтыр тагы окыды: 8. «Ианеде 1919 жылы дуандагы камендант Алексеевпен та­ мыр болып, жек корген адамдарын абактыга салгызды. Оларды шыгарам деп коп акшасын алды. Камендант Матайуглын земс­ кий сабранияга председатель сайлады. Мунан Эбен Матайуглы Шилк Шенгелд1 елдер!не барып, коркытып 30 ат окелдЬ». 9. «Ианеде осы иыл агус айында Калшак OKiMeTi илан земства буйрык кылды деп, опрабител Аббас Матайуглы елге жариялады: 6ip июз отыз мын сом жиып налок салсын деп. Тез жинап салма- саныз атрет шыгарамыз деп, ауылнай, поштабайларын шапкы- зып, барша аталмыш акшаларны жиып алды. Сол акшанын уш- тен 6ipiH сальш, озгеЫн болыснай Аббас Матайуглы, Эбен Матай­ углы Иэм... (м1нпрлеп кетед1) Ьэм ауылнай Жусшуглы пайда кылып отыр деп естим1з...» - Буган таласын жок шыгар. - Мен оган нес1не таласайын? Акша жиылып журд1 гой. BipaK KiM-KiM пайда кылганын KiM бшедь.. - Б1лмесен, мше тывдай бер: 66

10. «Ианеде 1919 жылы агус айында Семей барып, Калшак казнасымен жакын болып, гаскерге 300 ат беруге уагыда кылып кайггы. Ушне келш, 70 ат хабердь 70 мын сомнын кезлемесш hoM 6ip иуз он мын сомнын акшасын екелген. К,алган 230 ат ушш Калшак ею мен 500 сом перуат кылган. Мунан сон казнага ат жиямыз деп, елд1н якшы атларын Эбен Матайуглынын коса берген атларын ж1бер деп неше марте тзлгарам келсе де ж1бермей, акыры сол 230 ат Матайуглынын колында калып, Акбануглы, Тем1рбайуглы, Тэребай балалары Ьэм... (мщпрлейш) углы пайда- ланып кета...» - О жолы 61зд1н экей тел1мнен кур калган шыгар: араздыгы- нын басы со гой. - Оган мен таласпаймын, эйтеу1р 6ipre журген Kici гой. - Оны нетуге болмас па? - Ж ок оны артынан сейлесерм1з. 11. «Ианеде Калшак екш ей жыгылып, аклар кашканда Эбен Матайуглынын атагына келген 6ip палкаушк, 6ip нашелнйс кан- ша жолдастары илан, баршысын алгашкы келген кызылдар устап алды. Будан бурын Степанский полкшщ арты Сарытау сыртын- дагы Жаманкала поселкесшен жургел1 турганда, Матайуглы, Акба­ нуглы, Ермекбайуглы, Тем1рбайуглы йом... углы баска болыстан канша жолдаслары бар актардьщ 60 гаскерш устап алган. Bip по- лемет, канша ат, арба, канша кшмлар, канша акшалар, — барша- ларын олжа кылган. Устап отырган устше кызылдар келш калып, алган нэрселерд1 тап деп, иане езще тэн жылкьщнан б1зге е ю жуз ат даярла деп буйрык салган. Сонан кейш Матайуглы пленшн HopceciH жиылган ел таратып алып кейпт1, к1м алганын б1лмейм1н. Bip Kici косып берейш, езлерщ Kici ж1бер, солар жисын деп суран- ган. Полк бастыгы уш салдат косып 6epin, терт юсйп нэрсе жина- уга ж1берген. Матайуглы елден 200 ат жигызып бергенде, булар арык ат нашар елдйа, ез!ннен 200 сем1з ат бер деп каЬарлы буйрык кылган. Елден тагы ат жинап жургенде полктьщ журетугын уакыты болып алдыигы 200 арык атпен журш кеткен. Сол атгар баршасы Kerri. 10 ат кайткан ед1, оларды Матайуглы иесше бер- мей алып койды; ce6e6i лаушыны мен ж1берд1м деп. Плен нэрсесш жиган уш Kicire уш мын сом, 6ip полемет 6epin, калган канша кару-жарак, буйымларны жогарда айтылмаш уш-терт адам пайда cepiK болып белin алды». - Буган не айтасын? - Актын HopcecineH пайда кылды гой журт. 12. «Мунден Kcrtiii елге сайлаушы шыкты. Сарытау елше кел­ ген Шамен Айдарбекуглы Матайуглы илан сейлесш 20 жылдан 6epri 3-Hmi ауылнай старшыны боп журген Жусшуглын болыс- най репком сайлады. Шар жок, ауызша сурау жок, 6ip болыс слдш барша ауылнай репкомларын да жазган. Матайуглы жазды- 67

рып ж!берд!. Мунден кейш сойыска 40 епз б ер ет деген буйрык келд1 деп, eri3i бар 40 Kicire белдйс деп мелитсемен жиып алды...» — Бул рас. Б1зджшеи де 6ip епз алды. «Сол малдарга казына акша бергенш де бшмеЙ1»пз. Берсе де ез1м1здщ жалмауыздар жеп койганын да б1лмейм1з». 13. «Ианеде Матайуглы ек1 жерге кыстау салып отыр. Bipeyi Шакат булагындагы Элкебай балаларынын, К,орабай, Боксарыу- гларынын... жерш тартып алып, екшии кел басында, кун батыс жагында К,урман балаларынын кун шыгыс жагында Тойбазар ба­ лаларынын жерш тартып алып, тамам нашарларды жылатып, кан- гыртып отыр. Ианеде Элкебай балаларынын кора-мулк1 бар едг Ек1 белмел1 уй, канша кора жабдык: есж, терезелер1н езше бер- мей жылатып отыр». — Бу да eTipiK пе? — К,ыстау салып, жер алып отырганы рас кой. 14. «Ианеде 6ip кыстауынан 6ip кыстауын аударыстырып са- латын агаш уй иане турл1 жумысларын елден ж т т л е р жинап, акысыз олар жумыс 1стейд1. 0 з ушнен тамак жок, манайдагы ауылдарга буйрык салады: 6i3 конамыз, кымызын жиып, сем1зш даярлап отырсын деп. Халыкка зияны тимеген кун1 6ip топ KiciMeH 6ip сем1зд1 сойгызып жеп кетед1». 15. «Акыры Сартау елш щ казагы - кой; Эбен Матайуглы каскыр. К,ой канша кеп болса да каскырга карсы келе ала ма? Осы аталмыш залымларды елге жолыктырмай, 6ip орынга жиып койып, 6ip гад1л адам уй басынан жур1п жауап сураса, баршалары басынан кешкен окигаларын айтар ед1. Маглум кылгандагы максутым: Радалатлы ек1мет, гадалат, маркамат етсе, кеп халыктан тен1р жарылгасын алсын деген. Мен маглум кылушы с1здерден т1ленем1н: мен1 Эбен Матайу- глына б1лд1рмесен1з екен; Матайуглынын каЬары катгы ед1. Мен1 сау коймайды гой. Дайу маглум 6eprymi. 192 х жыл, 20 май.» Жылтыр арыз окып болды да сук колын ортан колына Tipen, тырнагымен арызды 6ip шерпп калды: — М1не, мынау 15 пакт, 15 статия кетше тас байласа да, сурюлдетпей ме?! - дедц. — Б1з кайдан б1лей1к, кара KiciMi3 гой,— деп, Бекболат алака- нын жайды. 0йткен1 мынау арыздан ез1 де шошынайын дед1. Сонгы кезде Бекболатгын OKeci Эбенмен араз едь Ce6e6i Кал- шак тусында жиылган акшадан, 300 атка алынган буйымнан моз тел1м бермед1 деп екпелеген. Сол екпемен Эбеннщ 6ip шакырга- нына бармаган. К,орыкса ез1 тыгылар деп кырык епздщ тусында Бекболатгын экесшен 6ip епз алдырган. CeftiT оган ыгыспаган. Содан кейш Эбен С ейгтен ауылнайлас Дурбеу1л дегещй колына

устап адам кылган. Сейгг Дурбеу1лге ел билетпеймш деп ауылнай шпнен партия ашкан. Дурбеушге Эбен атсалыскан. Дурбеуш жак- тагы б1реудщ Сештке тэн б1реуде акысы бар деп, мелитсе xi6epin 6ip сиырын кудырып алган. Сейгг баласын ж1берсе де, сиырды кайырмаган. Содан былай Эбеннщ Сештке Дзе Kepcexyi кебей- ген. О жактьщ катындарын, жеарш кеДрткен, жер дауын тугыз- ганы, аласыларын берпзбеген, барымта KipicTipreH - eifreyip полеш еккен. СейЬ Эбенге карсы туруга кармаулы суйенер ем болмай, бата сота алмай журетш. Жакын арада осы Жылтырдьщ кугыны- мен Эбеннщ койган болысын Tycipin, онын орнына каладагы Куренбай деген кеменес етпсшйп болыс сайлаткан едь Жылтыр «93i койган» Куренбайын салганнан Эбенге карсы шыгарып, бурынгы ауылнайларды TycipTin, езше тэн адамдарьшан койгы- зып едг Бурын ел билеп кермеген етиспй калай уйретсе де, Эбен­ ге тетеп бере алмай, елд1 менгере алмай eci шыгып жур еда. Keuieri пошта тартып алуы да «жаман болысты» басынгандыгы гой. Бек- болат Жылтырга жолыкканнан 6epi, бул энпмелерге эбден кан- ган. Ещп Жылтырды e3iMciHin: - Б1здан отагасы да Эбенге наразы адамнын 6ipi гой: эл п арыздан о кклш шыгарып тастауга болмас па екен?— деп сурады. Бекболаттьщ анкаулыгын сезе койды да Жылтыр: - Е, эбден болад,— дед1 (алдакашан ж1бершш койганымен жумысы жок). Неге десен, Жылтырга ел керек кой. BipaK Жылтырдьщ жымиганын Бекболат та седда; эл п сэзд1 байкамай айтканын бшш: - BipaK ол арызьщыз хабершп койган жок па?—дед!. - Е, ол арасы онай, ретш табармыз,— деда. - PeTiH тапсаныз д у р ы с,- деген болды. Ар жагы Жылтырга сенбедг Т5екболатгын Жылтырга сенбейтш де жешбар гой. К,алай сенсш? Жылтыр аты шулы ала аяк. Онын кыл.маган бузакылыгы жок. Ол оуелде Матайдын Эбенш е тшмаш болган. Эбенмен 6ipirin елд1 канаган; Эбенге ш эю рт болган. Ол казынаньщ акшасын да жеген; талай адамдардан «карызга» акша алып, дэт депзген. Тенкерю кез1нде елге сайлаушы боп шыгып, параны ешрткен. Bip тайпы ауылга тугел ет ас деп эм!р кы лы п,- еттерпцц ездерщ же - деп жУpin кеткен кундер1 де болган: улыктыгын керсетпекгш гой. Ол шалкасынан жатып, жен кызга аягын жугызган. «Кемесермш», «Болдомошнмын», «буйрыгым» бар, «мандатам» бар деп елден са- лык та жинап алган. Ол т у гш бу Жылтыр Kici де елттрген; урлык та кылган, падлок мер, падлок документ алу да мунын колынан келген. Онын булдармеген ел!, екпеген палее! жок. Ол абактыга жуз Tycin, жуз шыккан... Ол — 6ip сынап. Оньщ eripirme найза бойламайды. Ол 6ip - су; орысшага да, казакшага да б1рдей. Ол талай кызды алып кашкан, талайды тастаган; катан алу, тастау 69

оган тымак ауыстырып кигенмен 6ip есеп. Оньщ басына кандай тас тисе де, 6ip кайтпайды; урган сайын борсыкша ceMipefli. К,ашан керсен де, кеш ойнактап, пушыктау мурнынын жука танауы делдиш, денес мандайы жалтырап, кунак куланша атыгырылып туртаны. 03i де орта бойлы, арам ет жок, катылез, сайтан секций ушып тур. Журю-турысына, бет кубылысына, кол сермесше коз шеспейда; 6ip минутте жуз кубылады. Бекболат бурын Жылтырды ала аяк деп еститш. Б1рак 03i керген емес едь Ещй Жылтырмен таныс болтан сон: «Мундай да адам болады екен-ау! Буларта ел1м жок-ау» деп тан калып журдь Эйтсе де: «Бу Konip элде кай жерде аунатьш кетед1?»- дегендей каушсшдг Бет-ауызы да, 03i де, ce3i де жып-жылматай; колта шнерлпс, та- бан TipepniK, тук кедерпЫ жок, жылтыр муздын устшде туртан кющей болды. «Не де болса, ауруханадан кетсем екен; елге, кенге шыксам екен. Байсалды казакты керсем екен; мынауын курып калсын! Адамнын басын айналдырып Ж1берд1 т о й »,- деген оймен Бекболат ауруханага Kipai. Kipce — дэрпер кишш кеткел1 жатыр екен: — MeHi кашан шыгарасыз?— деп тагы сурады. Дэрпер: — Ертен, ертен,- деп басын шулгьшы. Бекболат кещлш 6ip демдеп тесегше келш жантайып, Акбшепн тэты ойлады... Ертен1нде сэскеде flopirep жарасын Kopin, flepi ceyin, кайта байлап, шыгуына руксат берд1. 0Keci — атка MiHeciH, тойга бара- сын, деген балаша куанып Keiri. Ауруханын кшмдерш тастап, ез KHiMiH киген сон, адам сияктанып калды. Тыска шыгып, шапа- нынын OHipiH а л кin, жауырынын кимылдатып, капастан шык- кан кустай комданып алып, артына карамастан каздандап жонелд!. К ун булттау. Тунде жанбыр жауып, жер сабыр боп калган екен. Таныс кала, таныс кеше. Олай-булай е т т жаткан матушке, салдат. Уйез кенсес1нщ алды толган казактын атгары... Бекболат eKi-уш кешеш айналып, салтан бойымен Телегенн1н пэтер1не келд1. Телеген уйде жок, кызметгнде екен. К,азаншы ма­ тушке ас уйде тамак ютеп жатыр екен: - Аман, ам ан,- деп тани Kerri... - Е, erri кеп асып жатырсындар той. — К,онак келед1. - К,андай конак? - Камисар, кеп камисар. - Мен де конак бол а м ,- дед1 кулш. — Жарайды. Арак кеп, шошка ба р ,- деп матушке калжында- ды. — К,ой, шошкан курысын! Матушке кулдг Бекболат кер-жерд1 айтып турып, аргы ас уйге карай жонелдг Матушке: 70

- Ей, аягын с у р т !- деп жещнен тартты. ©йткеш тактайды жана жуып койган екен. — О, курып кал! Аягым таза,— деп босагада жаткан дымкыл кенепке аягын суйкеп, аргы белмеге Kipfli. Тап-таза eKi белме. Ауыз белме, ортада улкен устел. Жагалай орындык. Бурышта inyi Телегеннщ кшмдерк eKi шалбар, 6ipi кара шуга, 6ipi кек диягнал, кузен imiK, брезент сулык, шолак камзол, сырма шалбар. Сонгы eKeyi Телегенге киюге лайык емес. «Муны кайтед1 екен »,- деп ойлады. Бул белмеде 6ipa3 отырып, юпмдердй кетерш керш: — осынын 6epiH 6ip e3i кие ме - дегендей басын 6ip шайкады да, жогаргы белмеге Kipfli. К,ос ейнектщ арасында кек шуга жазу устел! тур; ортасында терт бурышты, бурыштары былгары калын Кызыл кагаз, жез какпакты, терт кырлы тас доугг; оньщ eKi жагында ею жез шам- дал; калам кыстыратын, шылым салатын тагы б1рденелер; устелдщ ipre жагы каттаулы ютаптар, карсы кабыргада, бурышта жалтыра- ган, солкылдак крауат, ак жастык, мауыт керпе, крауат алдында, жерде KimipcK Кызыл масаты; кабыргаларда улкен-улкен уш-терт сурет; крауатгын аяк жагында айналы шкаф, жумсак баркыт кап- таган алты орындык. Мунша аспаптар кайдан келген? Осынын бэрш Телеген акша- сына сатып алган деп ойлайсыздар ма? Ж ок. Телеген муньщ 6epiH кенседен алган; кенсе каланын байларынан жиналган; ейткеш кызылдар кел1с1мен байлардын мулкш казынага кеппрген гой. Телеген сиякты ece6in тапкан кызметаплер казынадан пайда кыл- май турсын ба? Телегеннщ алатын да жеш бар гой. Ол e3i про- тком (азык-тулш) деген кенседе кемесардын орынбасары. Ойткен! Телеген жылы же\"рд1 бГлеД! т о й . Ж аксы ки1м, жаксы тамак проткомш1лерден табылады гой. Булардын кайдан келген1н Бекболат кайдан бш сш ? Телеген кара басына кунтакты ж1пт екен деп ойлайды. Аныгында да Телеген кунтакты ж1ги едь Жаксы турганды к1м жек керед1? Сонда да Телеген «Ел пайдасы» деген сезд1 аузы айтканы болмаса, ар жапл ез пайдасын кеб!рек карастырушы ед1. Ол казакка обал болар демеуш! ед1: елден лау, азык-тулк, салык жинайтын болса, кеме­ сардын айтканын eKi кылмауга жанын салар efli. Жиналыста еш уакытга айтысып, тартыспаушы ед1; ез ойын жарыкка салудан елгсншс сактанар еш. 0з1пен улкен эк!мге жагынудын ш м ш обден б1лгсн едк BipaK ете ак жаркын, жайрандаган ж!пт ед1. Анамен де, мынамен де «Э, табарш»- деп OTipiK кулгенЫп, иыкка кагып еейле- сер ед|. Озшдей жастар партияга жазылып жатса да, Телеген oni жа- зылган жок едк Жазылмауында есеп бар едк кызылдар кулап калса, KiM бшедк.. одан да байкай турайын деп ойлаушы ед]. 71

Алайда партияга KipreH жолдастарымен niKipi, кызмеп, ым-жымы 6ip едг «П ш р» дерлйс Телегенде пэлендей niKip де жок. Квптщ аукымы оган niKip; коменестер не айтса - куп. Алайда Телеген niKipci3 жшт емес. Онысы - рушылдык niKip едк К,ызметке адам сайласа, елге Kici яйбершсе, елден шыгын жиылса, ез елше, ез тукымына буйреп бурып отырар еда. BipaK ол бурганын eMipi сездармей, еппен ic кылар еда. Телеген колы ашык мырза eai. Bcipece, оныц мырзалыгы жол- дас арасында кершедг Жолдастары тугелдей «Протком» деуил еда. Проткомнен табылмайтын персе жок: кшм-тамак, - 6epi сонда гой. Телегеншн протком болуы езше де, кейб1р жолдастарына да Tepic емес еда. Оны eKi жагы да сезупй еда. Сондыктан Телегеннщ турмысы Teyip боп жатканын керген сайын, олар жымиып: - Эй, сен мыиаларды кайдан тауып ала бересщ?— дегенде Телеген де мырс eTin: - Е, елд1-кундк табылады гой,— дей салушы еда. Мше, бугш п Телегеннщ конак шакыруы да сол жагынудын салдары едг Жагынбай кайтсш? Шешесш елпрткен, карындасын маскаралаткан Мукаш туралы партияда сез бопты. «Мукаш енбек свдрда: оны 6ip жаксы орынга кою керек» десмтп. К,андай орын 6epyfli ревкомге тапсырыпты. Ревкомдеп - Балташ. KiM бшедг Балташ кедейшш, 6ip беткей ж т т . Мукашты Сартауга болыс кылып ж1бере ме? Жене Эбен бай болыспетг, шатактасйп жатканы мэл1м: Cagxay болысын езгертпей тура ма?.. Мшекей кек суркейе калпаплнын астынан кара буйра шашы мен тышкан K63i Шрдей KepiHin, мурты кырылган кек аяз ерш eTipiK жымындап, жуан партпелш колты ктап, есем KHiMfli Телегеннщ 03i де келдк Келе жатып, матушкесшеп оны-муны сурап, уй-iuiiH тугел шолып: - Великолепно, великолепно,— деп сейлеп к1рд1. Онын дауысы шыгысымен Бекболат орнынан турып, алдынан карсы шыкты. EKi белменщ арасындагы табалдырыкта карсы жо- лыгып, Бекболат селем бердь Телеген колын созса да, табалды- рыктан eTin барып кольга устап амандасты. Нелжтен екеш белгклз: «Табалдырыкта турып амандаскан Kici араз боп кетеда» деген орыс ойелдершщ ырымы сол арада ойына тусе калып едн - Е, аман-есен шыктыныз ба?.. Жаксы болды... К.ызметтен кол тимей, барып туруга да болмады,— деп сонгы кезде к е щ л т сурай алмаганын шайып-жуды. Онысы да езшше ece6i ме, KiM бш сш ... Партпелш устелге койып, ауыз уй жакка барып, матушкесше б1рдене тапсырьш, кайта келе жатып: - Ел жактан хабар бар. Слздщ ауыл да аман дешн... Бгсдщ отагаСы да... — деп келе жатып, ентек Kwipin: - Жаксы, кецщда болса к ер ек,- деда. Онысы карындасынын табылганын еспртпек 72

болтаны едь «К,алындыгын табылыпты» деуге езш кайын ага Kepin, туралап айта алмап еда. Оны Бекболат та сезе койды: - Ио. Естщ1м. Жаксы б оп ты ,- деда. Телеген Бекболатгын Акбшектен эл1 к е ц ш айнымаганын сезш, Tayip керш Kerri. Teyip кергендптн немен бгдацрерш бшмей: - Шылым тартасыз ба?— деп, калтасынан куш е табетерткесш шыгарып, одеMi шылымын алдына жайып койды. Бекболат шылым тартып машык кылмаса да алмауды колай- сыз керш, eKi бармагынын ушымен колы антек калтырап, шы- лымдарын memin-Terin 6ipiH алды. EKey-ymeyi устелге туеш калып едк - Окасы жок, окасы жок,~ деп Телеген Бекболатган бурын жинап, сауытына сала койды. Мынадай курак ушып турган «окымысты» кайын агасын керген сон Бекболаттын кещл1 Акбш екке бурынгыдан да беккен тар1зденд1, «Мынадай кайын агасы, анандай калындыгы бар ж ш тпн не арманы бар?» дегендей, ентек мактаныш Kipfli. Bip жагынан e3i карапайым казак болганына «окымысты» кайын агасынын алдында корынайын дедг Э л п колынын ентек калтыраган ce6e6i де сол еда. Телеген коржын шалбарыныц калтасынан жупар Hici мункиен ак орамалын алып, олай-булай аявдап журш, мурнын шукылап cypiri. Бекболатка онын бу жумысы да «улкен теренщ» калпы repi3fli Kepinai. Келген KiciMeH сейлеспей отыруды тагылык деп бшетш Телеген куйеу1мен тш катыспай отыруды колайсыз керш, аяндап мурнын суртш жургенде; не такырыпты сейлеуда ойлап жур ед1. Сыпай сез осы болар деп: - Бу кун 6ip конак шакыруга кам кып жатыр ек. Дер кез1нде жаксы келдвдз,- деда. К,азактын дэм уетше келген адамга «Мак- тап журед1 екеназ» дейтш мэтелш айткысы келсе де, оным тым казакылык, тым актарылгандык болар, кайын ага басыма, окыган басыма лайык болмас деп, езш-ез1 токтатты. «Жаксы келдвдз» легенде Бекболат та б1рдене айткысы келш, козгала туеш, орын- ды сез таба алмаган сон, «Ниетм тузу гой» дегендей, ажарланып: - Э! - дей салды. - Губернеден 6ip азаматымыз келш еда. Оны да шакырып ед1к,- день Оны айтканы: 6ip есептен жакындыкты бипйру ушш; ез олемшен де хабар 6epreni ед1, екшип губерне азамаггарымен де ерштесшз дегендей, куйеу баласына кш кене коразданбак еда. 0HTeyip сез катайын деп, Бекболат козгалынкырап: - О KiM деген ж ш т ?- деп сурады. Телеген ол келген Акбала деген, Губрепком Mymeci екенш OMAipfli. Осындай сыпайы сездермен 6ipa3 отырган сон. Телеген: — Та- 73

макты бш еш н пп ,- деп ауыз уй жакка кетп. Жалгыз отыруды колайсыз керш, Бекболат та бой жазуга корага шыкты. К,онакка алдымен Ыкан мен Тыпан келда. Телеген алдынан шыгып: ' — А, Ыка, келвдз,— деп колын устап, орындык усынды. Бекболат та колын кемрепне басып, солем 6epin, колын усы- нып efli, Ыкан кезшцрйт аркылы сузе карап, ку суйек мыкыр колымен бостау устап: — Аманбысьщ,— деда. — А, Тыла, келодз,— деп Толеген шотбак кара Kicire орындык усынды. Бекболат Тьшанды тани Kerri. EKi колымды бергешм ката бол- ды ма деп, жецш сыбанып, калактай алаканын Тьшанньщ жып- жылы, жумсак уысына кырынан суга койды. Тыпан кезшщ астымен 6ip карап: — Аман ба, ш ырагым!- деп иегш болар-болмас козгалтып, Ыканньщ касьшан орын алды. Телеген ею конагына жайрандап: — К,анша айтканмен бурынгынын Kicbiepi камшы салдырмай- ды-ау! Жаксы келдинздер!- деп бшезшндеп кездей сагатына кара- ды. Телегеннщ сейдеуьак мун екен, Ыкан улкен кылмысты боп калган Kiciine шошып Kerri, K03in бажырайтьт, аузын уьирейпп: — Ерте кеп калдык п а ?- деп басын калтан етюзд1. Ыкьщмен жарыса Тыпан да: — Белгш казекем баласы е.месгпз бе? «Ет дегенде бет бар ма?»— деп Ыкана 6ip карап, карнын булк!лдет1п кулген бодцы. — Жок, ерте емес. Алдымен келгендеродзге куанып айтам, деп Телеген жылмачдап: - MiHeKeft, тартыныздар!- деп, манаты кумю сауытын ашып алдарына койды. — Е, басе!— деп, Ыканньщ к е н ш жайланды. Кенетоз шолак кара бешпентшщ калтасынан узыншак ак калбырын алып, ептеп ашып алдына койып жатып: — Рахмет!.. Мен ез темек1мд! тартпа- сам, канбаймын,- деп орысша 6ip-eKi сез кыстырды. Тыпан орган шабындынын Ty6ipi бейнелес шашын 6ip сипап, моук1л басын 6ip шулгып, быртык саусагымен 6ip шылым алып: — Б1зге табылганы бола беред1,— деп, бопылдатып алып: сора бастады. Ыкан ак калбырынан терт бурыштап киып, катгап салган кагаз- дан бармагын жалап, 6ipfli алып, киыршык темеюсш баптап орау- га KipicTi. Шылымын жуантык кып орап,'кайта-кайта жалап жап- сырды да, шумекке шеметай орнаткан анаша, ыс болган шолак Турине ныгарлап бурай сугып, ж>лйс тютеген Майлыаякша 6ip езу1не ырсита кыстырды. Сонан кеШн каттаган уак кагаздарын TeMexiHin устше салып, какпагын мыктап жауып, манаты калта- 74

сына калбырын жайгастырды. Мына калтасынан оттыгын алып, кабын сол бармагымен мыктап устап турып, он колымен шырпы- нын тумсыгын шарыктын кажалган жерше д эл ти пзш турып, сермеп кеп калды. Оттык пыс ете тусть Ыканнын шылым жасап тартканына Бекболат карай кадды. бйткеш Ыканнын шылым жасап тартканы улкен такуалардын баптанып дерет алып, намаз окыганынан 6ip кейш калган жок- Мойнындагы 6ip ауыр мшдетп аткаргандай, ем1рдщ 6ip максуты сол шылымда тургандай, сонша ыкыласын койганы Бекболатка жат KepiHfli. Ыкан шылымын тутатканда, eyeai аузын толтырып, тутпад жедемелете будактатып ж1бердь Оны кергенде Бекболат- тын кезш е кешке таман басына кул шашкан бука елестедь Сейткенше болмады, жел турып, тутш азырак серпшейш деда. Ыкан тутатып алган сон, аузынан жел xi6epm , TyTiHfli айдап, шылымын с ук колы мен ортан колынын арасына кысып, рахат- танып отыр екен. Элде 6ipey Ыканнын шылым тартканын осынша сез кылганы Heci дер-ay! Десе жетпегендит де. Мунда улкен мен бар. Кецщда кына, кезщда торта басса, куйшсен, окшсен, кайгынды угар, ce3imii тындар жан болмаса, кайгыга карсы туруга кайратьщ жетпесе, imKe толган капырыкты шылым, насыбай, апиын, арак болмаган- да немен сейштер едщ? Дор1герлер темекнн де, аракты да, апинды да у дейд1, дененд1 улайды, тамырывды куалайды, канынды буза- ды, дертп кылады, жасына жетпей кортейтед1, ел^ред! дейд!. Элде кен1лд1н mepi у емес пе? Ол жанынды жемей ме? Элде MeftipiMci3, корлык, зорлык жауыз eMip у емес пе? «Зердщ басын зер алар» деп неге айтыпты. Эл1м де, ш м де удын зыянын езгелерге айта 6epciH. Bi3 Ыканнын шылым кумарлыгын cere алмаймыз, Сеге алмайтынымыз: Ыкан (шын аты - Ыстыбай гой) бурын улкен калада турып, атбекеттйс курып, аргЕПиактын, арактын ипл1пн керген, орыстан катьт алган. «Керекен» тусында К,урыл- тай мушелер1н1н Ti3iMiHe де шшген. Эз1нше болган-толган Kici гой. К,ызылдар келю1мен, сол салтанатгы турмыстан журдай боп, шаштын агында, елер шагында «Ел тауып» осы калага келсе де, петер, отын, уй-сайманга жарымай, кызына пелте, улына етж таба алмай, Kepi KeMnipi кунде кулагын мужушы efli. 03i 6ip бел1мнщ бел1мшес4нде (подотдельде) орынбасарлык кызметш ат- карушы ед1. Ыкан кайдан онсын? Ащы темекшш бипаздап тарт- паганда, Ыкан енд1 не б т р е д 1? К,ой Ыкан байгусты не кыласыз? Тыпан болмаса. Тыпан Mine жана бетенкес1н келденендет1п, eKi аягын айкас- тырып отыр гой. К,арашуга шалбары да (ecKinin журнагы гой), коныр пенжеп де эл1 сыны кете койган жок, кайырма жага такта- лы кейлепне кара шубар галстук те тагып койыпты. Тыпан деп отырганымыз — Тьункачбай деген Kici гой. Ыкандай улкен окулы 75

болмаганмен, бурын орын тепкен, беделд1 Kici болган сон, журт «Тыпан» деп кеткен гой... Ыкан да, Тыпан да «дэулет кусы» бастарынан ушкан адамдар еда. Ыкан жана терпни тугел1мен жаратпаушы еда. ©йткеш омы- рау балшебек келд1 д е - баягыдан 6epri кызмети де, абырой-атак- ты да, адет-гурыпты да талкан кылды; окыганын, быгенщ де, сакалыннын агы да бес тиын турмай калды. Одан да жаман neneci «пенсне» бола ма, жок па, - карангы. Онын устше б1рдемеамен жасты бала-шаганын «улык» болып олай кыл, булай кыл - деп буйырганы-ак батып барады. Телеген сиякты кудайга караган 6ipeyi болмаса, Балташтар, эне 6ip кыли кездер кез келгенде селем де бермейда. Ал Тыпан кер-жерден «Безабразия, пэлен-туген»...- деп кабагын туксипп будыраганы болмаса, сэбст ешметше пэлендей карсылыгы да жок, сыгалап кызмет кылып, ке н д т п келе жатып едг ©йткеш, Тыпан теак табатын enTi Kici гой. Ал Ыканда ондай еп жок. «Но!» деп 6ipaK елетш Kici гой. Айтпакшы, Ыкан мен Тыпаннын жасы туралы тук айтпап- пыз-ау! Ыканды елуде десен де, алпыста десен де улкен каталас- кан Kici болмаймыз, е йткеш мандай repici курысып, бет-аузы ты- рысып, кезше тарта байланып туратын Kici гой. Ал Тыпаннын жасын адам б ш п болуы киын, ете кубылмалы едг 0йткеш анкет толтырганда кырык бесте болып шыгушы efli де, жасырак эйел отырганда отыз, отыз бестерге тусш калушы едг Телеген казакшылыгы устады ма, немесе 6ip кун1ме кереп болар дед1 ме, жасгардын катарында бул екеу1н конакка шакыр- ган efli. Оган булар '«6i3 де жас екенб1з»~ дегендей, елдекандай боп, дардиысып келш отыр efli. Тыпан кыбыржып карап отыра алмайтын Kici гой. - К,алай, Телеген, кызмет жаксы ма?.. немене, енеуп кала- шылардын астыгын кайтарттындар ма?.. Булар т й т безобразия г о й ,- деп казакка кабыргасы кайысатынын 6iflflipin, зорлык, жеб1р керген казактардын арызын сез кып отырды. Тыпан элде б1рденен1 Kemipin айтканда, Ыкан кезш еж4рейт1п: — Е, разбе!? Е, разбе?! - деп таныркаганын 6iflflipfli. Ыканнын таныркайтын да жен! бар, ейткеш баяндама, отшет, анкет, нускау ceKiflfli ecenci3 мол кагаздын imiHe Kipin кет1п, басы катып, сыр- ткы дуниеде не болып, не койып жатканнан хабары кем efli. Дала казагынын не куйде жатканын сурап 61лей1н деген пелен ойы да жок efli. Энпменщ Ke6i жалакы, петер, отын, темек1, - кыскасы кун Kepic жайынан болды. Сейтш отырганда, жуан партпелдерш кол- тыктаган еншен кылкан кескендей жас кемесерлер де келш кал­ ды. Бу келген терт ж т г п н 6ipi: кошкар туган козыдай келбе-iri, 6iTi.Mfli Акбала efli; ещп 6ipi келбетт1 де, KHiMi де конырлау, жур1с- турысы да солапаттау Балташ деген ж!пт efli; одан сонгы дердек 76

epiH, жалпак мурын, 6ip кезш аса, 6ip кезш баса карайтын, Дога деген кара бужыр ж т т едь Тертшпп - Доганын жанында ерппктей, Балташтын жанында шаппашоггай жылмырайган Жоргабек деген Kici~efli. Анау губ1рнеден кэдген Акбала, мынау уёздщ Ьастыгы Балташ, Дога — «Экболбас» , Жоргабек — жер бел1м!нде кызмет етедг Кемесерлер саусылдап Kipin келгенде Телеген: - Э , келвдздер, келвдздер!— деп, алдарынан жупрдг Б^здщ Бекболат та ушып турегелш, босагада каздиып тура калды. - Э ...- деп Тыпан да кутындап турегелдь Ыкан турудын да, отырудыц да ece6iH таба алмай: «Е» деп KyuieHiHKipen, орындыктан бексесш тиер-тимес кетерш букшидг Тыпан 6ip-eKeyiHiH колын устап, калган екеуше: - Бупн 6i3 KepicTiK кой?— деп eripiK жымиган боп жатыр. Акбалага карап Ыкан басын кылкын епаздг Бер шетшде турып Бекболат та калактай алаканын кырынан жапсырып жатыр. Кемесерлер калай болса солай партпелдерш лактырып таста- ды. Балташ кереуетке барып серен ете тусп. Жоргабек Тыпанды сагалап орын алды. Акбала отырмай, устелдеп кггаптарды алып, аша бастады. Дога эйнек алдына жеке отырып, 6ip кезш кысып койып шылым тартты. 0н ш ен жаксы кшнген терелер кие-жара Kenin, yRai билеп кеткен сон, Бекболат кымтырылып, оркайсысынын беДне 6ip карап, босага жакта турды да, орындыктьщ шетше таман ептеп отыра калды. Телеген 6ip Kipin, 6ip шыгып, ауыз уйге барып, пышак-ша- нышкыларын сылдыратып, тамак дайындатып жур. Акбала 6ip к1тапты колына устап турып: - Ей. мынада Каутский де бар г о й ,- дедь Телеген ауыз уй жакта жур4п: - Б1зде Энгельс те бар, Маркс болудан да дэмем1з бар,— дед1. - Уай койшы! Маркс болып жарытпассын,— деп, тесекте жа- тып, Балташ кекете сейледь Жоргабек пен Тыпан ымы-жымы 6ip Kicime бастары raicin, Ky6ipnecin, кулкдп 6ipflene айтысып отырды. Теп арактьщ жайын сейлес1п отырды бшем, Жоргабек: - 1шуге неге болмасын?— деп калды. «Бул меж1л4сте адаскан каздай ана шетге жалгыз калган Ыкан, бу жакта Бекболат efli. О Kici темен карап тагы да шылым жасауга Kipicin еда. Шылымын тутатып алган сон, Ыкан Tepic карап аян- дап журген Акбаланы нускап, Тыпанды акырын турпп: - Бу кай бала? - деп сурады. - Губревком члеш, Акбала деген ж олдас,- деп Тыпан аузын толтыра жауап бердг Экболбас - ок1мш1Л1к бол1м1нн|бастыгы дегсм сез. Дога 03i солай-солай кол коятын (Автор). 77

О кезде губревком члею еспмеген Kicime, елец айткан боп ынылдады. Аяцдап ж у р т эдем1 кереуетке, масаты кшемге, барк- ыт орындыктарга кез1 тусп, кабыргадагы шул1 Ленин, Троцкий жолдастардын, олармен катар Телегеннщ суретш де байкады; шкафты, устелдц ана жактагы киждерщ де шолып етп. «Турмы- сын жарайды, жигам! К,онак шакыратын женщ бар екен» деген мэнде аяцдап ж урт: - Ым-ым... д а ,- дед. Уездпс жерде юмдер кызмет кылады? KiMi калай турады? Кшге сенуге, юммен icTecyre болады? Олар немен шугылданады? К,ан- дай кдтап окиды? Орыстармен арасы кандай? Кедейшш, байшы- лы, адалы, арамы кайсы?.. Мше, мундай нэрселерд1 б1луге Акбала кумар efli. Элг1 олай-булай аяцдап, эр норсеге кез салганда, «Ым- да» деген1 — «Сен1н жайыццы да б1лдис» дегендей 6ip корытынды пайда болып ед17 Акбала туткиылда Балташтын касына токтай калып: - Мундагы байлар теп жаксы тоналган гой?— дед1. Уйд1ц тебесше карап, шашын урпите укалап, «Сен кеменес болсан, мен де кеменесп1н» деген турде шалжиьш жаткан Балташ окы с сурауды еспген сон, enceciH азырак Kerepin, мойнын кьщы- райтып, 6ip козш сыгырайтып: - Е, сыболыштарды OKipiri гой!— дед1. Онысы «Бай итп кан- ша тонаса да, менщ кыртыма келмейд1» деген1 efli. 0йткен1 Акба- ланын не оймен сураганын б1лмей, езшше, байшыл, кедейинл- fliri.Mfli сынагалы сурады гой деп жорыл кап ед1. Сурауына Балташтын Tepic мэн бергенш Акбала сезе койды да, оган сен1мш сезд1ргел1: - Сол мул1ктер орыстардын колында Kerri ме, казактардан да пайдаланушы болды ма?— деп сурады. Бул сурауга 6api де кулагын Tirin антарыла калды. Балташ баркыт орындыктарга карап: - Е, мекемеге келген мулштен 6i3fliH Kefi6ip жiгiттepдiн де алып, устап журген! б а р ,- дедт О кезде ана жакта журш, кулагы шала-шарпы шалып калган Телеген де жетш кел1п, Балташка карап: - О не?— дедт Балташ - саган келген пэле жок, - деген Kicime бетш тыржи- - Жай, эншешн,— дей салды. Телеген энтек кипалактап турып: - Коне, жолдастар! Тамакка жур1щздер!- дедг К,онактар керенау козгалып, ауыз уйГе карай аяндасты. Олар- дын арт жагынан кел1п, Бекболат та 6ip шеттен отырды. Жас терелер Бекболатгы жан екен деп елеп, юм деп сураган да жок. Бекболат оган энтек корланып, imiHeH оларды унатынкырамай отырды. 78

Тамак. мол болды. Алдымен ортага туралган ет койылды. Онын артынан кеспе келдь Одан кейш домалактап куырган шапкан ет тартылды. Со- нынан карбыз сойылды. EiTi устелге океп койысымен, Телеген терп уй жактан imiHe тыгып б1рдене алып кеп eni, Тыпан жымын ете т у с т , бишегенсш: - Сенщ колындагы н е ? - деп, ещршен тартты. - Ькдене емес... кнпкене е л п не едк..— деп колын устелдщ астына таман устап, кипактады - Йемене, тазасы ма ед1?- деп Тыпан тагы козгалды. - Кшдкене «Бозжорга» ед1,— деп Телеген сыпайы конагына карап жымиды. - Уй, онын peTi болмас,— деп Балташ TyciH суыткансып, кезшщ кырымен Акбалага карады. - Шздщ кубыжыгымыз жок, сендер болмасан,— деп Тыпан карнын булкшдетп. - 03i де пелен кеп емес, тек «апитет» уийн,— деп Телеген мелд1реген бетелкеш суырып алып устелге коюга ынгайланды. Bepi де бетелкеге карай каллы, - К,ургыр, сен муны кайдан тауып журс1н?_ деп Жоргабек те 6ip тамсанды. Телеген: - Елдькушп б1рдене болганда,— дегенде: - Бул табатын жер1н бш едк- деп Дога да 6ip кезш сырырай- тып тамсанды. - Бупн кешке заседание (мэяалю) жок па екен?—деп Балташ Тыпана карады. - Бупн жок кой. 03i де 6ip шатынап турган нагызы б1лем,— деп бетелкеге кылмындады. Булар сейлес1п жатканда, Ыканнын eKi K63i бетелкен1 imin- жеп бара жатыр efli. Ыкан арак татпагалы кашан. Мынау - 6ip дэулет кой! Оттен, дуние ез1не дербес тиер ме efli!.. Журт олай- булай flecin, арактын градысын санап, кипактап отырганына Ыкан шыдай алмады: алдында турган стаканды усынып: - Бу жарыктыкты эуре кылмай, куйшы карагым,— дед1. Журт ду кулд1. Манадан 6epi сыпайысып отырган Акбала да: - Аксакал айтгы гой. К,уй ендИ- дед1. Телеген жымывдап: - Жеш со г о й !- деп даяр турган суды косып, стакандарга куя бастады. Балташ жан-жагына аландап, Бекболатка: - Эне 6ip эйнект1н шымылдыгын Tycipin ж1берш1!— дед1. К,онактар стакандарын KOTepin: - Кене, муны шмнщ курмет1не imeMi3?— дегенде, мундайда кесемсш отыратын Тыпан кыбыржып Акбалага карап: - Жана келген конактын курметше imy керек шыгар,— дед1. Акбала жулып алгандай. 79

- Ол жарамайды. Баска б1рдене удин... Элеумет манызы бар жумыс ушш демесешздер,- деп езшщ элеуметдпл екешн, езш кетермелегенд1 каламайтынын биийрдо. С о кезде Балташ ушып турегелт, стаканды кетерш: - Жасасын Сэбет вкшетз!- деп, еркьмнщ стаканына 6ip шагы- лыстырды. - Жасасын!- деп, 6opi де шу ете TycTi. Жалгыз Ыкан, Тыпан- дардын квз куйрыктары ушырасып калганы болмаса, «жасасын» деген дауыстын кемдй-i болган жок. К,айта Тыпаннын «жасасы- ны» басым шыкты. Екшдп кетершюте - балшабект1, ушнпшсщде казак аптоно- миясын, одан кешн жана конакты, ен аягы уй иесш де жасаткы- зып, арак 6ipTe-6ipTe iiuiae бердц. Тек Бекболат бул кетершске косыла алмай, K03i бажырайып, шанышкымен элек боп отырды. Bip бетелке спирт eKi жарым бвтелке арак болды. Арак шилген сайын, кулю Keeeftin, м эж ш с кызуга айналды. Акбала губ1рне жумысын уш есе артгыра мактап, ездер1 тын- дырып жаткан болды. Манадан 6epi салкындау отырган, Дога мен Балташтар да Тыпан мен Жоргабектердщ калжынына кулак кой- ып, кейде олармен 6ipre кулгсш те хибердь Ыкан кебшесе аракка дендед1. Ет жагына келгенде Дога мен Тыпан «битш» салды. Ма- нагьщай емес, конактар кызарып-кызып сейлегенде 6ipiHiH иыгына 6ipi асылып, кездер1 Kimipeftin, 6ipiH-6ipi т1зеге салып кап, ста­ канды Keft6ipi Tycipin алып, шылымдар да калай болса солай, устелде жатып калатын куйге ушырады. Орысшаласу, тутш са- лысу, кулюу... мидай араласты. Тамактан кешн конактар терп уйге Kerri. Булардын ce3i де, 63i де Бекболатка TyciHiKci3 керше бастады; буларды баска дуниен1н адамдарындай, езшен олардын арасын жер мен кектей керш, окымаганнын кемд1пн Бекболат сонда 6ip катгы сезд1. Булар да ез1мдей жштгер-ау! Окысак 6i3 де осылардай бола- мыз-ау!.. деп азырак кундегендей боп отырды. Эйтсе де езш елемеген1не корланып, намысы келдь Оларды да кемппек болды. Тутш ш буркыратып, шылым тартканы, арак ш к е т , кагаз ши- майлаганы, орысшаласканы болмаса булардын eMipinne не кызык бар? Тар уй, тар кала, тар кешеде, анау улан байтак даланы, аскар ала тауды, жасыл орманды, ит жупрт1п, кус салганды кермей не гып шьщап журед1 екен?! Не г ь т бойы жазылады екен?! Япырау булар мулде осыган уйренш алган-ау! Орыс болган-ау! Эке- шешесш, ел-журтын булар да ойлай ма екен? Булар да 6i3re усап Акб1лек сынды кызды жаксы кере ме екен?.. деген ойлармен ауыз уйде отырып калды. Матушке к е л т , орындыктарды козгап, устелдеп ыдыс-сай- мандарды жия бастады. Бекболат матушкеге оралгы бола берген

сон, тыска шыгып, колын жуып, бой жазды. Эйткеш шылым- нын тушнмен басы з е ц т калган екен. EciK алдындагы тепюшекте Бекболат б1ркыдыру отырып кал- ды. Ауруханада агып турган Жылтырдын сеэшен басы дан боп, Бекболат тез1рек елге кетсем екен деп 6ip ойлап efli. Ещц мынау еншен орысша сойлескен, шылым тарткан, арак шгкен, быксы- ган казак эюмдерш керген сон, тагы да ел есше тусть Тагы да елге кайткысы келдн Булардын шйнде е леуа з ботен Kici боп отырганша, мен де 03iMfli угатын, ез1ммен калжындасатын, 03iMfli кад1рлейпн жолдастарымды керсем екен,— деп ойлады. Ауылдан Kici катынасатын кез1 болса керек еда. Не гып келмей жатыр? Экей де сезбен еулйш кеткен б1ртурл1 зен бас адам гой! Меш керек кылмаганы м а ?- деп шпнен oKeciHe ренжщь Бекболат ауыз уйге щргенде, Tepri yftaeri терелер кызу-кызу айтыста жатыр efli, Bip мезетте Бекболаттын кулагы «Матайдын Эбеш», «Мукаш» деген сездерд1 шалып калды. Мукаш - кодами Акбш екп шыгарып беретж Мукаш, Эбен — мунын экес1мен араз боп журген Эбен. EKeyi де Бекболатка керекй киллер гой. Бекбо­ лат ептеп Kipin, босага жактагы бос орындыкка отырып, энпмеге кулагын TiKTi. Сейлеп турган Балташ екен. Устелде жаюлы жаткан 6ip кагазды алаканынын сыртымен согып калып: —...бул арыздагы сездщ 6opi рас... Бай нелжтен бай болады AeflciH? Елд1 жеумен, нашардын канын с ору м ен , соларды н енбепмен бай болады. Матайдын Эбеш , менщше елд1 курткан, барып турган сыболыш Kici, ен зиянды элемент. Мен1нше, онын K63iH жою керек. Мукаштын устшен мына материалды 6epri3in отырган да сол сыболыш!.. Рас. Мукашты да мен тап-таза житг деп айта алмаймын. Елге зияны тиген де шыгар; 6ipaK онын зия- ны байга тидп Ол — наилз коменес, идейный коменес. «Цель оправдает средства» деп орысшалап барып керуетке отырды. - Жолдастар, маган кнпксне соз бер1ндерш1!— деп, 6ip кезш кысып, Дога колын шошайтгы. Акбала тумсыгын кетерш, Доганын бет1не карады да: - Е, айта б е р ,- дед!. - Айтканда бы лай,- деп Дога 6ip колымен мыкынын таянып, тартымды KiciMcin бастады: - Матайдын Эбен! бай екен! де рас, болыс болтаны да рас. Знаинт ол елге беделс1з емес, бедел1 бар. BipaK кур бай екен деп, байдын 6opiH 6ip кунде жок кылуга бола ма? Болмайды гой. Знаипт, мынау арыздагы сездщ Ke6i бекер... бекер. Муны жазып отырган белши атшайный Такырдын Жыл- тыры, Жылтыры... Онын каз1р кылмысы мойнына Tycin, ариста- байт еплш отыр, ет1л1п отыр... Знаипт, бул арызды колданып ic кылуга болмайды, болмайды... Ал Мукаш болатын болса, о да тонын партияга айналдырып жамылып журген 6ip ку, 6ip ку... 81

Знашгг, онын ойы болыс болу, болыс болу... Осы куш партияга уры-карылар да Kipin кетш отыр. Жаман ауыл жэшейкесше жеп уры жазылганы кеше сексияда мэл1м боп отыр, мэл1м боп отыр... Знаипт Мукаш сиякты жшттерд1 таза коменес деуге болмайды, болмайды... Онын кылмаганы жок: елд! актарга шапкызган, та- латкан, кыз, катындарын бастыртан, бастырган, шыгарып берген...- дегенде Телегенге 6ip карап койды. Толеген кызарып томен кара- ды. Бекболат та жерге карап кетп. — И э, знашгт, онын материалы, мше, колда отыр. Значить ол материалды тексермей, оны кызметке сайлауга болмайды, бол­ майды...- деп. Дота кебшесе колымен, басымен сейлеп барып, свз1н бт р д к Ол бт р ген кезде: «Маган... маган...» деп, Балташ та, Тыпан да кетеринп козталып калды. Акбала: — Ана Kici айтсын,— деп, Тыпанды нускады. Доганын Мукашты жамандаганы Бекболатка унаса да, Матай- дын Эбен1н жактай сейлегеш унамады: «Мына Kici не дер екен» деп Тыпаннын аузына карай калды: — Ау, жшггер, жолдастар! Бул жумыска кпикене кызуламай, казакшылап карайыкшы... Жастар, жолдастар, сендер коменес бол- сандар да, казаксындар гой. Кдзакка 6opiMi3 кызмет етем13 деп журм1з...К,ашаннан 6epi eTin те келем1з... Сендерден repi 6ip кейлекп бурын тоздырдык кой: казактын жайын жаксырак бшем1з десек, мактанган болар ма екем1з,— деп «осы ce3iM калай шытып кетп?» дегендей, Тыпан баршщ бетше жагалай 6ip карап калды. «К,азакка кандай кызмет кылтанынды бшем1з» дегендей, Бал­ таш тыржиып Tepic карады. Жоргабек «Мынау будд1рд1-ау!» де­ гендей, 6ipece Акбалага, 6ipece Тыпана карап, кабагын туйдь Дога «Айта бер!» дегендей бас изедй Ыкан шылымын орап 03iMeH-03i болып, жем шокитын кус тумсыктанып, устелге т е н т кап отыр- ды. Телеген бул энпмеге катысы жок Kicime, темен карап, от- тыкты шыр кебелек айналдыра берд!. Балташтын жаратпай отыр- ганын Тыпан да байкады: — Эншейш тек улкендш... агалык женнен неткен1м1з болмаса, 6i3 катысатын да сез емес едк~ деп манагыдай емес, жасып калды. Тьшаннын мунысын естиен сон Акбала: — Ж ок, жок, айта бервдз: с1здердан пшрлервдз де керек. Ел жайына аздер канык екендер1н13 р а с,- деп, куат берт. Онык1 де кулык едь Кулык екенш Тыпан TyciHce де, кызып алган Kici ер келед1 гой. «К,ашангы коргалай 6epeMi3» дегендей, сезш тагы бас- тады; манаты «казакпыз гой» деген сезден кашайын дедь — Сездщ шынына келейиспп,- деп тамагын 6ip кенеп алды: - Бул 63i шатак жумыс. Сартау ел1 кып-кызыл партия... Партия- лыкпен eKi жагы да арызды жаудырып жатыр. Поле салу, eTipiK шагым деген1н!3 кудай сактасын, ...айтпакшы «К,удай» деген cejai 82

не кылмандаршы, сездщ аялгысы гой...— деп тагы 6ip саскалак- тап калды. - 0зге толып жаткан кагазды кояйын, мысал уш ш , жакында гана болган мына 6ip окиганы айтайын...- деп, энеуп пошта та- лату туралы Жылтырдын айткан хабарын сейледь Соны сейлеп болып: — М ше, осынын кайсысына сенуге болады? К,азактын eTipirme, жаласына адамнын кез1 жетпейш...—деп 6ip койды. Жал- пы казактын кем ш ш к мшездерш булдыратып суреттеп келш, аяк кезшде co3iHin бетш Эбен жакка бурды. Эбен газет-жорнал окитын, кез1 ашык адам екенш, мектеп ашып, бала окытып жат- канын, елдщ кедейлерше кэсш тауып беретшш, уй турмысын, шаруасын модениетп елдщ калпына Tycipin, елге у л п боп турга- нын, казак окыгандарына жэрдем беретшш, кашкан актардын шашыранды атраттарын кырып, казакты ж ауынгерлш ке уйреткешн, елш шабыншылыктан коргап калганын, и гш к icxe алдымен халыкка басшы болатындыгын, 6ip дуан елге бедел1 бар- лыгын, онымен жауласса ел булш ш, кетер ш с боп кететшш, — бэрш де сыпайы, майда тшмен айтып келш, ce3iH токтатты. Тыпанньщ ce3i недэу!р ocepai болганы гой, Балташ жуген керген бас асау жылкыша басын жулкып тастап, кабагын туйш, сез сурап, оршып отыра алмады. Дога «Актан типздщ, жарайсьщ сабазым!» деген Kicime, масайрап, кыли кезш ашып жума берд1. Балташ жулкымса да, Акбала улкен жерден келгевд1пн, тэрт1бш керсеткел!, ce3fli Жоргабекке бердй Жоргабек жоргалап алды да Kerri. Ол Балташтын ce3iH де Tepic деген жок, Доган1к1н де кемггкен жок; Тыпанньщ кейб1р созш де дурыска шыгарды. Бул энпмен! пэлендей улкейткен де жок, казак арасыньщ кашаннан келе жаткан шатагы, оган бола артык айтысудьщ да кажеи жок; энпме онда емес, казактын ке- лешекте ел болуында, ел болуы ушш, алдымен оку керек, дурыс сот керек, анау керек, мынау керек; онын бэрш ютейтщ казактын енд1п жастары; жастарда езара б1рлш болу керек; акылдасып ic кылу керек; бар уш т жастарда...- деген мэнде жастарды мадак- тай, б1рлжке шакыра, дэнекер бола сэйледь К,алайда Жоргабекпн свзшен 6enrini 6ip корытынды шыгару киын болды. Бул айтысты естш отырган Бекболат ш м д т дурыс, KiMfliKi терк екен1не акылы жете алмады. 9nreyip Мукашты жамандаган- ды Teyip кере берд1. Одан езгесш артык керек кылмады. Бу калай болды? Bip жагы Эбещн елгенше жамандап, Мукашты мактады. Ewu 6ip жагы Эбенд1 квтермелеп, Мукашты юке алгы- сыз кып шыгарды. Булардын 6ip ауыз бола алмаганыньщ ce6e6i не? Ол себеп ашылмады гой. Ашылмайтын жен! бар. К,айсы - десен1з, ол - мынау: Балташ уездщ бастыгы. Оньщ руы, атасы баска; баска уездщ Ж1г т . Бул елд!н жайына ол жетж емес. BipaK Балташ кедейд1н 83

баласы; колынан келсе, e3i кедейипл болгысы келедг Ол мына Догаларды, Телегендерд1 жаратпайды: ел жумысына араласкан, былганган деп есептейдг Балташ жокта Дога мен Тыпан Сарыта- удын болысын Tycipin, эбенплл 6ipeyfli койган. Балташ келген сон, оган ренжш, улкен кемесерлтн кылып, ол елге Куренбай eTiKiuini болыс койып ж1берген. Куренбай содан 6epi Балташтын Kicici болып, осы каладагы 6ip TOyip келшшекпен тамыр кылган. Онымен де турмай, Куренбай Балташка пелте кылатын кузен жиып берген. Балташ акша 6epin сатып алса да, сол кузеннен 63i KayinTeHin журетш. Куренбаймен ымы-жымы 6ipirin, Эбешц жа- мандаган сездерш кеп ecTireH. Онын Эбенш ондырмай отырган Ал, Дота ше? Дота шет ж е р д т адамы, каладагы жатактын баласы. BipaK Дотаньщ наташылары Эбен руынан болатын. Дога Сарытау елше сайлауга шыкканда, Эбен оны «жиен» деп колын суйш куткен, кек жоргасынын майын берген. Ол о ма? Дога дуниеш де Tepic кермейтш ж т т кой, калтасына жумсак кагаз да басылган. О да аз гой. Доганын ойында 6ip суду кыз алу да бар едк Сол кыздын peTi Эбен жактан келе ме деп дэмеленунп еда. Нелйстен онын суду кызга кумар боп жургенш кейш ecTipci3. Эз1р TyciH ашпай тура турайык. Тыпан ше? Ой, Тыпаннын еткен замандагы icTepiH санап 6iTipe алмаспыз. Тыпан о баста Эбеннщ тшмашы ед1 гой. Одан кейш, мировойда тьлмаш болып, «багы» кетершген гой. Тыпаннын руы да сол ел; алып отырган катыны да сол елдан кызы. Эбен Tipi турганда, Тыпана не дэркер дейш ? Каза 6epin не кылайык, осы да жетер. Ал, Жоргабекке жол болсын! Бу Kici окуды келирек 6iTipin, элеумет жумысына жанадан араласкан. Бул 03i 6ip атакты болыс- тын баласы. Гимназияда окып жургенде-ак зерек, пысык, шешен бала болган. Содан эл1 пысык. BipaK Колшак заманында кернекп орында кызмет eTin, кезге Tycin калып, кызыл келген кезде елде кашып журуып еда. Кызметке казак окыгандары керек болып, еткен icTepre KemipiM жарияланганнан 6epi, Жоргабек жакында келш, жер бол1мше Kipin еда. Онын бар максаты: жастарды еппен устап, беделш, ыкпалын журпзш, айтканын гстету ед!. Каза бер- сек TynKi ойы - 6ip улкен орын еда. Ол ойы журегшщ туктрмнде сэры майдай сакталып жатушы едк Сырткы тур!нде ептЫ к, шешендж, элеуметпплдт, шпплдш, бутшинлдпстен баска огаш мшеэ бшнбеуип еда. Эрюмнщ бет!не карай кубылып, ез nucipiH осте сезд1рмеуцп едк ол Kepi-мен де, жаспен де, коменеспен де, емеспен де жанасып кетер едк огща дос та, кас та болмаушы еда; сыртынан жамандап журген адамымен жолыкканда жаксы сейлесш кетер еда. взш ш е кумын, журтгын бэрш алдап журмш деп ойлар едь Телеген екеунин мшездерйще 6ip уксастык бар секции едй

6ipaK Телегеннен repi, бул етщдд, тартымды, бш мдй беделд1, ал- гыр едг Bip керген, 6ip сейлескен KiciHi тез уйытып, epmri экетер ед1 Топта сейлесе, «Жоргабек жшт!» депзер едт Жоргабек сезш 6iTipreH кезде манадан 6epi зорга шьщап отыр- ган Ыкац Телегеннен руксат сурап, уйше кайтты. Ойткеш Ыкана бул айтыстар тусш ш лз, жат норсе едг Ыкан кашаннан орыс шпнде ж у р т , елден к о л у з ш , алыстап кеткен Kici едк елдан дау-шары о KiciHiH миына бармаушы едр ел сезшен repi о Kicire dip румке арак. квд1рл1 едг Жене манаты арактан азырак журеп кобалжиын дед1 ме, елде уйдеп KeMnipi тыкыртар деп корыкты ма, em eyip Ыкана тыска шыгу керек болып едг Манадан 6epi Телеген тук сейлеген жок. Несше б ой керсетсш? Дога мен Тыпаннан калатын сез бар ма? Оньщ сенгеш де солар гой. бзге жолдастардын сезш тындап отырган Акбала ещц e3i сейлеуге онтайланды. Акбала тенкерю болгалы, топ алдында сез сейлеп, кесемдш кылып, ауызга ш ш п журген жастардын 6ipi едк Ол газет-жорналга да сез жазатын, баяндаманы да жаксы гстейтш, журтка «ой, пэлнай!» депзгещй суйетш ж т т едг Кешнп жастар­ дын арасында бедел1 де бар едг Коменес партиясына алдьщгы катарда Kipin, казак жастарынын партияга KipyiHe себепкер бо­ лып, шынымен коменес болам деп журген, пиарлк _бш м д г жнтт Ол 6ip жерде отырып кызмет кылудан да жургендк сейлегендр думанды топты Toyip Kepyrni едг 03i сейлеп, езгелер аузына карап отырса, сонда онын жаны Kipin жымын-жымын етер едг Ол сиездердщ каулысын, жана шыккан кггаптарды кеп окушы едг Bcipece, Ленин, Троцкий, Бухарин, Сталин сеюлд1 атакты кесемдердщ сиездердеп айтыскан сездерш кызыгып окып, кейб1р одем1 жерлерш, одеMi сездерш жаттап алушы едг Жаттап алма- ганда да, солардын сез сейлеу онтайын кулшынып окыгандык- тан жадында калушы едг Б ш гш адамдардын niKipiH кейде ез niKipi кылып сейлеп ж1беретш де жерлер1 болушы едг EcTireH сезш, хабарын iiiiiHe сыйгызып тура алмай, айтып салганды Teyip Kepin турушы едг Qcipece, еткен жиналыстарда онын не айтка- нын, езшщ не дегенщ кайта айтып беруге шебер еда. BipaK сонысына Караганда, жешлтек, ушкалак емес, журю- турысы, бойы сабырлы, айтыс-тартыска шьщамды, табанды ж т т efli. 0 з ш ш бШ м ш е, енерш е, шешендшне 63i ceHyuii едк 03i женипп, жыгылып калган жерлерде де, к е н ш кеп жабыркамау- шы едк езшше баска план, баска шара карастырып, 6ip жубаныш тауып алушы едк келешектен у м т зор едг Ол казакка шын пейшмен кызмет етпеклп ед к6ipaK кеп HepceHi киял кылушы едг Кейде сондай 6ip киялмен алданып журш, турмыска жанаспайтын icTepfli де гстемек болушы едг 0 з ойын, ез максутын жарыкка шыгару уцпн, eMip neci 03i болганды кала- 85

ушы eai. Уйезге келгендеп 6ip максаты да жастарды ез сонынан ертш, езш танытып кету еда. Y йездеп кызметкерлердей ел жумысына араласып, артык бы- лы кпаган, парата, ажарта сатылудан аман, натыз элеум ет кызметкер!, натыз майталман болуга езш арнаган азамат ед1 Сондыктан Акбала манадан 6epi айтылып жаткан сездерге езшше улкен мэн 6epfli. Ол мэш - осы Сартау елшщ жумысы жайлансын деген мэн емес, уйездеп азаматгар арасындагы алалык, жойылсын деген де мэн емес, 6ipiHiiciH макулдап, 6ipiHiKiH терюке шыгарып, 6ipiH-6ipiHe жыгып берем деген де мэн емес, сол айты- стан шыгарып, 6ip iprefli мэселеш козгап, ещп ез1ме корытынды тутызута болды деген мэн едь Акбаланьщ 6ip жаксы жерй сезд1 казакша да, орысша да таза сейлеупй еда. Ол казакша сейледй Бекболатка угымды болды. - И э, жолдастар! Мен енда ез пиарпщц айтайын,—деп мурнын орамалымен сурттп, темен карап отырып сез бастады. — Мэселе болыс, уйез маштабындагы мэселе болса да, жалпы казакстандык мэселен1 козгауга себеп болып о ты р ,- деп, кеудесш KOTepin, сук колымен бас бармагын укалап, басын энтек шалкайтып, карсы алдында отырган Тыпаннын карньша кадала карады: мэселе сол карында турганнан жаман. - Bi3 тенкерюке дайындалган ел емесшз. Тэнкерю 6i3re кектен TycTi. Bi3 орыс пралетариаты, орыс балшебектер1 кан тепл алып берген даяр олжага ортак болып оты рмы з,- деп 6ip ныгыздап койды. Бул сез тенкерю болгалы талай айтылып, талай жазылып, Hi канган, ecKi сез болса да, Акбала шыт жана сездей кып айтты. И э, ек1мет - жалшышк1, кедейд1к1. Жалшылар тобы байлар табын жен1П, кашаннан иемден1п журген жер-суын, фабрика-за- водын, мал-мулкш астынан аударып алып отыр... Иэ, иэ... орыс- та тап Kypeci басталгалы жуздеп жылдар eiri. Б1зде тап тартысы эл1 басталган жок. Ол нелштен? Элде б!зде бай, кедей, жеуш1, жепзуш1 ж ок па? Элде б1здщ ел1м1зде кой устше бозторгай жумыр- ткалап тур ма? Ж ок, жолдастар! Жеу, канау, жаншу, зорлык, киянат деген нэрселерден йзде кез тунжырайды. BipaK ек1мет байлардис1, куш тш ердш болгандыктан жылаукордын кез жасы кер1лмед1, Tifleri бер1лмед1. 1штен тынып, капа боп, итш1леп кунелте берд!.. И э... И э... Бай тепннен-тепн бай болмайды; елд1н байлыгын, канын сорып, малайдын енбепн жеп бай болады. Бул - талассыз шындык. Э лп Эбендердщ бай болу ce6e6i сол. Оган дау жок... И э, иэ... Б1зде кедейлер табы деген тап болып, байларга, жауыз- дарга карсы тура алмауы калай? Олар да жан емес пе? 0 з пайда- сын, елер1Н б1лмеген1 ме? MiHe, буган турл1 себеп бар. Б1зде жал­ шылар, кедейлер бас косарлык, уйымдасарлык, мун-муктажын сейлесерл1к фабрик-зауыт сыкылды ордалы дукендер болмады. Езшген, жаншылган кедейдщ басы 6ipucneft, эр тебенщ туб1нде 86

бытырап журдь Шын мош сш де б1зде пралетариат болган жок; болса да олар еш аз; енда б1зден жалшылар шыкпак, ейткеш фаб- рик-зауыт KOci6i 6i3re де орнамак. Кен жумыскерлер1 б1зде бурын да бар гой... Иэ, ио... бвдщ кедейлер1\\ш, жалшыларымыз актан караны айыра алмайтын, K03i сокыр болды... И э, кедей баласы сонгы жылдарда гана оки бастады. Бурын терелердщ , аксуйектердщ, байдын, болыстын баласы окитын... (Жоргабек ест1меген Kici боп, Tepic карайды). Иэ, онсын б1зде ру таласы деген пэле бар. Ру басы аксакал, аткамшерлер эз пайдасына бола ру-рудын кедейлерш жауластырып, кедейвд шокпар кылды... - Иэ... Енщ кедейдщ эк1мет1 келш отыр. КедеШй суйе, ке- дейге тендйс эпер, кедейдщ кезш аш, шаруасын тузет деп отыр. Кедейш суйеу 6i3re керек пе? Керек. Тап жШн, тап тартысын ашуымыз керек п е ? - Керек. Калай ашамыз? Кдндай шаралар колданамыз? MiHe, мэселе — осында, — деп калтасынан шылым алып, тутатып, 6ip сорды да сезш тэты козгады. Тындаушылар «Тап тартысын калай ашар екен?» дегендей, енселерш сала кулак койды. - Бул мэселе туралы губернеде eKi турл1 агым бар... жазаласа уш турл1 агым бар деуге болады. BipaK мен ymiHmi агымды агым екен депм келмейд1, ейткеш олар б1зде тап жок, тап тартысы деген орыска елйстегендпс: бул болмайтын энпме десед1 — деген кезде Жоргабекке кэзш щ кырын 6ip ж1берш койды. Жоргабек: «Маган айтып отырсын гой» дегендей, артынан мыктайтын Kiciiue K03in 6ip кысып койды. - Б1здер казактьщ коменестер1 ол тюрдц колдай алмаймыз... Bi3 тенкергс жолына TycyiMi3 керек... Иэ, сонымен eKi агым бар. BipiHiui агымныц айтатыны: казакка тецкерю жасау керек: байдын жер-суын, мал-мулкш, жазаласа артык катынына шейш кедейлерге тартып оперу керек; пышак устшен бол in беру керек, бай, кедей деген айырманы жойып, колм а-кол тенгеру керек. Эйтпесе, бай колында малы турганда, жер-суы турганда, eMipi кедейге тендж бермейш деседь Бул агымды бастаушы кейб1р орыс жолдастар; оларга косылатьш б1здщ Жаксылык етнаш Topi3fli кала- нын кедейлер1 жэне Keii6ip шолак ойлы жастар...— дедь Сонгы создершен Акбала 03i бул агымга карсы екега KepiHin калды. Озше карсы юсыердщ niKipiH шолтитып, овдырмай сейлейтш, эз niKipiH долелдеп, ныгайта сейлейтш айтушылардын эдет1 гой. Акбала да сол жолды тутынып, анау агымдарды кемете сейледг - Ал ек ш ш агым айтады: ондай тенкерютен мэн шыкпайды, онымен кедей тенелмсШп дейщ. Булардын дэлел1,- деп кэп сэзбен долелдсрш санап, туаш йрш eTTi... - Ол дэлелдерк осы кунде байдын малый тала десе, бузакылар талап к е т е т т , кедейлер бай­ дын малый пайдага асыра алмай, жау малындай, uuin-жеп коюы; сэйтш жалпы мемлекеттщ байлыгы кемуВ сол кездеп дерт, жут, 87

ашаршылык, согыс елдщ шаруасын куйзелту!; байды кедей кыла- мыз деп журш, кедеЯш бай кылып аду в д у т , кедей онай олжага кызыгып, енбекке уйренбей кетук елд1 енбекшдпске уйрету - сатсализ1м, кеменез1м жолына кайшылыгы, кедей акыл-ой, сана- санылау жагынан тенелмей турып, жалан малмен тенеле алмай- тыны... тагы сондай кеп создерд1 айтып келш: - Кедейш опыту, кезш ашу керек, уйымдастыру керек, аюмшшйс, сот, кедеШпн колында болу керек; KanepoTin, эртел ашып беру керек; кедейш отырыкшы кылу керек; косшке уйрету керек...- деп 6ip токтап, ceHin калган шылымын тутатып алды. Содан кейш: - Бай, кедей, тап мэселесш е б1зде осылай негап кезкарас болу керек. Эбен жалгыз емес, Эбендер коп. Олармен 6i3 алысу- ымыз керек; мумкш узак алысармыз. 0йткеш оларда амал, айла коп. Олар TeciK таба бшедь Олардыц areHTi уйез тугип, губернелк жерде, кш дкте жок емесш вдйдан бшемЬ? Алдымен жуандардын ыкпалынан, рушылдыктан казак азамаггары, ездер1лйз тазаруы- мыз керек. 03iMi3 тазармасак, еш нэрсе-жасауга болмайды,- деп сезш аяктады. Акбаланын ce3i куш и шыкты. К уш и шыкса да, бул тындау- шыларга унамады. Алдымен «Тап тартысын ашу керек» деген c©3i Жоргабек пен Тыпана унамады. ©йткеш бул eKeyi елп кекетш откен yuiiHiui агымнын адамдары едь «Байдьщ, жер-суын, малый тартып оперу керек емес» дегеш Балташка унамады. 0йткеш Балташ шынымен кедейдпл жшт едь Бфак Балташ айтысуды ойласа да, айтыспады. бйткеш, мана­ ты eKi-уш рет соз бермей, токтатып койганды да ол кек кып отыр едк Онын успне «Eipimui агымдагы шолак ойлы жастар» деген co3i де буган жайсыз келий. Айтыса калсам меш де «шолак ойлы» деп санай ма деп вдултенщ. Жане ез1ч1з тазаруымыз керек деген co3i де буган арнап айтылган тэр1здещц. Айтысуга 03i тыгылып калган Kici толык дэлелдер1 де болмады. 0йткеш Балташтын 6uiiMi де Акбаладан ropi кем1рек едг Бул жиналыстагы 6iniMi Toyipney, к1тапты кеп карастырганы Жоргабек едк Жоргабек кабагын туйндореп алып, б1рнеше сурау бердк Сурауларынын сарыны мынау Tapi3fli едк - Орыстардын жумысшыга, мужыкка тутынган шараларын, жолдарын озгертпей, казакка да тутынам деп ойлайсындар ма? - Тап ж т н ашуга, казактын Ka3ipri, бурынгы турмысында кандай колгабыс етерлк шартгар, жагдайлар бар? - Тегшде тап тартысын саясаттын, OKiMeiriH куш мен журпзуге бола ма? - К,азактын келешегше калай вдрайсындар? - Мал баккан, егш еккен, onepci3, 6iniMci3 жургга сатсализ1м орнайды деп Маркс айткан ба екен? Мундай окига, тэж1рибе та- рихта болып Kopfli ме?

- Жер жузшде элеумепшл тенкерю болмай турганда, 6ip мем- лекетте сатсализ1м орнатуга бола ма? - Сатсиалдык шаруаны калай жасамаксындар? Казак капита­ лизм floyipiH кеилре ме, сатсализ1мге 6ip-aK ceKipin оте ме?..— деген Topi3fli... Жоргабектщ сурауларын Акбала шннен унаткан жок. вйткеш жауап беруге артык дайындыгы да жок, туйдепмен келш калган, тосын сураулар еда. Алайда, сыр бшйрмешн деп: - Бул сурауларынызга мен каз1р жауап 6epyiMe де болады... Маселен капитал flayipiH казак басынан KemipMeyi мумкш, ейткеш ещц дербес бай, саудагер болмайды (онда «НЭП» жок кез1). BipaK бул арада бул сураулардын борше жауап беруд1 артык керем; 6i3 Ka3ip api кшжене кызынкырап алган KiciMi3, api Маркс, Ленин- нен дэлел келпрмеген сон, жауабымыз жещл боп KapiHyi мумкш. Булар1 e3i терещрек карастыратын маселе. Ал emu былайша, жал- пы айта кетуге де болады. Тепнде, 6i3 орыс енбекшшершен белек eui6ip жол таба алмаймыз. Б1з солардын соцынан epin, солармен кол устасып тендшке жетем1з. Казактын ез алдына саясаты да, тарихы да бола алмайды. Сондыктан орыстан белинп, ic кыламыз деудщ, терен мэселелерд1 тексерудщ 6i3re бул кунде пэлендей кажеы де жок. Б1зге кунбе-кунп жумыс керек. М ужык арасында тап тартысын журпзу мумкш болса, казакка да мумкш: шаруа- кэсш женшен екеушщ пэлендей айырмасы жок. Мэдениет женшен де мужык кара узген жок. Б1здщ айырмамыз тек рушылдыкта. М1не, осы жагына 6i3 катты кешл белу1м1з керек...- деген сеюлд1 б!рталай сездерд! айтып кеп, аяк кезшде: - Ci3 Маркой окыган KepiHeci3... Не гып тенкерюшш болмай ж ургеназ?— деп кекей кулген болды. - Тенкерюплл емес екешм1зд1 кайдан бшдщдер?— деп Жорга- бек те кул1мс1ред1. Булардын сонгы сездер1 Бекболатка куран сез1ндей TyciHiKci3 болды. Бастапкы сездерд1 де Бекболат эрен тывдап отыр едк ейткеш ол сездердщ iuiimxe Эбен, Мукаштар бар едт Сондыктан Бекбо­ лат: «Осылай дендер» деген Kiciuie: - Ым-м!— деп орнынан турегелдг Тепнде кусбеллер, аншылар ез сезшен баскага топастау келед1 гой, Бекболат та осы жолы езшщ топастыгын байкайын дедь К,ай жерде, кай дуниеде отырганын 63i де бшмедг Сез кебейген сайын басы катып бара жаткан сон, тыска женелдь Тунгыш Ke6iK кар. Тымык. Каткак. Ауа шыныдай. Аттьщ i3i баданадай. Кдладагы шыга 6epic тепсенде inepiripe аяндаган eKi аггы. BepriHiu мшгеш ею танаскан, ешю бас, кулан сан тобылгы

торы. Всем басады, карды уыстап лактырады. Уйт цйркш! Шертпр шертпр! К,уйыскан кыска, ер ыкшам, узенп аяктын ушында ’ Такым жабыскан: Сур купил ак куба жшт камшыны сипай тусед1 Аргынын астындагы жатаган жирен. Жарау. BipaK торынын аянына ■лесе алмай, булюл кагады. Жйтп пэс, кшм! коне. Жслдей ескен аяишылга мшгенщ бар ма? MiHceH, бшесщ: ат ycTi адамды аруактандырады, кенш щи кекке cepnefli, аузьщмен кус тгстейсщ! Торылы камшыны eKi буктеп анау тауды нускады: - Уай, mipKiH-ай! Деген кансонар екен! Ай, этгеген-ай!- деп саптамасын сарт етюздь Жолдасы: - Не айтасын!- дедг - BypKiTTi кайыргалы канша болды? - Жана да, 6ip-aK жума... - Бу кун шыкпаган сон не керек! - Сонар болмаушы ма ед? - К,усты умытып кеткенандер гой... Муны айтып келе жаткан Бекболат кой. Хабар кеш тиш, Акбер­ ген атэкелгенш е, со бопты. Ертенп шайдан кейш елге тарткан 6cTi efli. Дэл журер куш кар жауып, кансонар боп калар ма. Бскболатга 6ip бурки, 6ip каршыга бар-ды. К,устарын кормегел1 ай боп калды. «Мал, жан аман бадан» кейшп сезшщ Ke6i кустары болган. Акберген кустарга жем 1здеп, коян атуга кеткенде, томага- сы Tycin калган бурки куш!кке талпынып, eKi шалгысын кира- тып алган екен. Кешеден 6epri «Эттеген-ай-дын!» 6api сол шал- гынын OKiHimi едк Ол eKi шалгыны жамап алуга да болады гой. Сонда Бекболат бурки баптап тулеттп, канат, куйрыгын 6ip сама- дай кып алдым гой дсп журген жылы едк Бекболат кусына ренж1генде, Акберген: - Bi3 03infli уайым кып журсек...— TOfiipi, колдан келет1н нэрсе гой,— деп жубата береги. Акберген Бекболаттын жан жолдасы. Бала жасынан 6ipre ескен. К,ашаннан 6epri консысы. Жанынан eKi ел1 калмайтын cepiri. Акбергенде Kepi шеше, eKi сиыр, 6ip катын, 6ip ат. Содан ба­ ска мал-жан жок. Оразасын ез уйшен ашкан, кысы, жазы уйде турган жан емес. Ол opi кусбеп, epi мерген, opi emui, epi жаксы жолдас. Бекболаттын океден де, туысканнан да артьпс, сенетш ада- мы - Акберген. вйткеш ол бшмейтш сыр жок. Балалык, жастык, аншылык, жел бастык, аштык, токтык, ойын к\\лк\\ - екеушщ 6ip тарткан таукымел. Bipre куйшген, 6ipre суй1нген. Бес аркан бойы тупс1з куздардан Бекболат ymiH Акберген тулю нщ к у ш т н алган. Аягын энтек жазатайым салса, ажал аузын ашып турган TiK жартастын бепмен шыбынша ермелеп барып, б у р к н и балапандарын окелген. Бурки кашкан карлы тундерде уш кун, уш тун дым сызбай тау-тас к е зт , унпрге тунеген. Са- 90

кырлаган сэры аяздарда буркггп жауратпаймын деп iiuici тонына баласындай белеген. Экю тулюге буркптщ аягын шайнатпаймын деп елерш бшмей шауып, кия тастан ат-матымен домалап, буга- насын кираткан. Асау кусты уйретем деп, арпалысып, колына элденеше сун п соктырган. Жастыктын талай тар кезендершен асканда, унсвде - т!л болган, жолсызда — жол тапкан, каскыр боп торыган, мысык боп жоргалаган, ит боп ipre тырнаган, казык боп ат устаган. Мунан артык енбекп туган ана болмаса KiM ciHipep? Онысына карай Акбергеннщ аты да, асы да, кшип де Бекбо- латган болатын. К,атын эперуге де Бекболат себеп болган. Бекбо- лат уйленш, белек отау йксе, ез алдына саба орнатса, Акберген кара лашыгын жанына кондырса, Бекболатгын отауын емш-еркш билесе, — мше Акбергеннщ emriri 6ip арманы. Дуниеде дос деген болса, сондай шын д ос Бекболат пен Акбер­ ген efli. Буларды дос кылган екеуш щ де кумарлыгы, eyeci — аншылык efli; екеушщ суйепнде де жалкаулык, серш ж бар efli; eKeyi де шаруага кырбай efli; OKeci Бекболат eKeyiH «Ею эуеИ » деупл efli. Алайда екеушщ жаратылысы eKi баска efli. vА кберген Бекболаттан repi кажы рлырак, ш ыдамдырак, айлакерл1рек, кисыгырак, к екш ш р ек efli. Бекболат одан repi аянкесюек, киялшырак, жасыгырак. мактаншагырак, эуескойы - рак efli./ Бекболат кысылган, саскан, кешген жерде Акберген акыл тауып, токтау айтып, демесш болушы efli, жазаласа, Бекболат оньщ т ш н кеб1рек алушы efli. Кдгты кайырым-бейнеттщ 6opin Акбер­ ген керген сон, Бекболат e3iM icTeTin журмш деп жубанушы efli. Акберген ондай бейнетп кажырым, е р л т м артык болганнан ютеп журмш, менен басканын колынан келмеШп деп ойлаушы efli. Акбергеннщ енбеп болмаса, Бекболатгын Tipiniairi де кызык болмас efli; Бекболатгын аты, асы, KHiMi болмаса, Акбергеннщ KyHi де кун болмас efli. Bipinae жогы 6ipiHeH табылып, eKi жарты 6ip 6ут1н боп, тату-Terri ем ip сурер efli. «...Есептескен дос болмайды» деп журт айтады. Есептеспеген досты кергем!з жок- Сыртына шыгармаганмен, eKi достын ece6i iuiinae журедь Ecenci3 кетсе, 6ipiH-6ipi алдаган, арбаган болып табылады; оньщ Ty6i тещцк емес, зорлык. Мщдетаз, сшетс1з, мак- тансыз, каяусыз, айнымас дос, болады дегенге сенбещздер. вйткеш ез1н умытып кететш адам табылмайды: эрюмге алдымен TipininiK керек, тамак керек. 9p i ез басынын, epi досынын пайдасы б1рдей табылган сон адам шын дос боп журед1 (элде «шын ултшыл», «шын элеуметпплдер» де сондай ма екен?). Бекболат пен Акбер­ ген сондай достар едг Кешеден 6epi уй-ш ннщ кер-жер аманатын орындап жене Телегенд1юнде болган сон, Бекболат досымен емщ-еркш сейлесе алмап efli; атка мшш, онаша шыккан сон, энпме козгауга айнал- ды. Бекболатгын OHriMeci Акбшек болу керек кой. BipaK Бекбо- 91

лат салган жерде Акбшектен бастауды колайсыз Kepin, кус жайы- нан козгаганы сонын беташары едг Акберген «О кунде журт кусты ойлагандай бодцы м а?»- деген кезде Бекболат ещн Акбшекп сез кылудын кезеп келд1 гой, - деп ойлап: - Иэ, ол кундер естен калмайтын кун болды гой. Нагыз 6ip жулдыздын TepiciHeH шыккан екем1з... Бу кояны кургырдын жолы катгы болмай коймайды... Со куш жолыкпаймыз деген ойда бар ма ед1?— деп 6ip концы. - Е, кудайдьщ OMipi десейпп... О да 6ip соры бар кыз екен, дед1 Акберген мырзасынын ойын бшгелг - Не сорын айтасын? Орыстын колына тускенш бе, баска м а ?- деп сурады Бекболат жолдасын байкагалы. - Соры бар емей немене, ел-журтка эшкере болды... абиуры Kerri,- дегенде, Бекболат та онын ойын бше койып: - KiM OMipi абиурлы боп етет дейсщ, тагдыр да,— дедь - «Е тагдыр гой... Акбшектщ пердесш 03iMi3 ашпаймыз деген KiMHiH ойында бар?— дедг Бекболат Акбергеннщ арбасып келе жатканын бш и де, сездщ бетш ашкалы: - Сен де ку боп кетшсщ-ау!— деп жымнды. - Оны нелйстен айггын?- деп, тусше койып Акберген де жы- миды. Ойткеш бурын бул екеу1нщ арасында пернели калыткылы сез болмайтын; ойлагандарын 6yKneci3 айтып салатын гой. Мы- надай Tycci3 энпме екеуше де унамады. Не 6ipiH-6ipi тосансып, жатыркап калганы, болмаса езге 6ip себептщ барлыгы сезшер ехи. Ол себеп: «Абиурынан айрылган Акб1лект1 калай eMipaix жар кыласьщ?» деуге Акбергеннщ аузы бармай, «Акбшекп эл1 де болса аламын» дегещп Бекболат та ашып айта алмай келе жатуы efli. Бекболат елдщ, досынын анысын андамак efli. Акберген мырзасын сына- мак ед1. Неге десен, бул e3i зор мэселе гой. @Mip cepiK жар табу — 6ip киын жумыс. Тапкан жары Акб1лек efli. Ол мундай куйге ушырап отыр. Акб1лек ок р а сы казак баласынын басында болма- ган, тетен окига гой. Жалгыз Бекболат пен Акберген емес, мундай окигадан кейш не ютеу, калай болу керекпгш букш казак баласы ойлап керген жок кой. - К,у боп капсын. Meni жатыркаганнан саумысын?- деп Бек­ болат жолдасына назын 6iaflipfli. Соны айтканда Акберген манагындай емес, ажары сазарынкы тартып: - Сеш мен неге жатыркайын? Сеш Жатыркаганда мен1н таба- рым да белгш гой. BipaK не айтудын жен!н таба алмай келем1н... в з щ не ойлайсын? Oyeni сонынды ecTipTuii... Саган деген менде ботен ниет болып керген жок, кара басым кара жерге к1ргенше, 92

ондай ниет болар деп ойламаймын...— деп достыктын нысанын Kepcerri. Бул сезге Бекболатгын да журеп epin Kerri: досын кушактап суйш алгысы келдЕ 6ipaK ондай дагды eMipi болып керген жок кой. Сондыктан: - Сенде бетен ниет болар деп мен де ойлаган емен. Эуел1 кудай кудайдан сонгы жакыным да, досым да сен деп бшем. Сен бшмейтш сыр жок- Сенен баска акылдасар KiciM де жок. Экей екеш окей де ананы коя берш, А кбм екп айтгырганыма imi ырза емес-Ti. Оны езщ де бш есщ... Енш жумыстын Typi мундай бол- д ы ...- деп, Бекболат бала жасынан 6epi карай козгап, балалыкты, жастыкты, ойын-кулкнн, жолдастыкты, достыкты, елдщ партия- сын, партия такырыпты, eKeci буган кыз айттырганын, оны менсшбегенш, eKeyi акылдасып, Ахбшектс Kepin келш унатка- нын, — 6opiH жыр кылдыПАягында келш: — О болса, ондай бол- ды. Бул мундай боп отыр. Мандайымнын соры бар ма? К,айдан бЕлейш. Enairi ойым: «тагы да кыз 1здеп, тагы да окейд1 ренжшп жургенде, ем1рдш де б1рталайы eTin кетер. Одан да неде болса TOHipiHiH жазуы шыгар, журт не десе о десш, тэуекел деп сонын езш алгым келедЬ>,— деп курсшш токтады. Бекболат сойлеп келе жатканда, Акберген: «Айтканыннын 6opi «рас» деген Kiciiue; «Е, е, е!» деп басын изей бердЕ Бекболат токта- ган сон, Акберген де езшщ нашарлыгын, жалгыздыгын, консы- лыгын, достыгын, Tineyi б1рлшн айтып шыкты. Бекболатгай узар- тып сейлеген жок, шагымды, тшмда жерлерт басып orri. Акырында: - 0 з ындыньщ солай болса, оньща мен де бетен сез айта алмаймын. Жалгыз-ак дос бар едЕ дуспан бар едЕ курбы-курдас бар едЕ Екеум1здщ осы журген1м1зд1 де коре алмайтын ккллер бар едЕ.. Тек солардын табасына каламыз ба, б1рде болмаса 6ipae бетще салык кып, суйегще танба бола ма деп, артын ойлаганымыз бол­ маса...- деген сезге екеп -предЕ - Онысын ещц кудайдан кутим. Мен жамандыгымнан, бол­ маса Акб1лек жамандыгынан болып отырган нерсе емес. Тутки- ылда кез келген TOHipiHiH 6ip апаты. Оган KiM ара тура алады. Айта берсек сол ещрде орыстан сау калган эйел бар ма екен? BipaK кайсысы безш жатыр эйелшен? Ашылмаган кауын, жарыл- маган жумыртка 1здейтш баягы бейбггшшк шагымыз бар ма? Елдщ не кымбаты, не асылы курбан болмай жатыр?- деп Бекболат жол- дасын делелмен женбек болды. «Артынын намысы» дегеш болмаса, Акберген де артык таласк- Жолдасын езше cepiK кып алган сон, Бекболатгын к е н ш 6ip демдегендей боп: - Ел не дейд| екен? БЕадщ уйдщ imi калай коред! е к е н ?- деп сурады. 93

- Ел деп енда, ел не демейда? Елдщ сезше артьпс. кулак, кой­ ган да Kici жок... Жалгыз-жарым Сайлаубай, Аязбек... сек1лд1 бык- сыма куншшер айызы канады бшем... Кдрындастарын алмай койган сон, суйтпей кайтушы еда... Ал тшеулес агайыннын 03ip суык ce3i естшмейдг.. в з уйлерщ болганда, би (экесО пэлен туе жа- рып, ештене айта койган жок бшем. «Акбшек табылыпты» деген хабарды еспгенде: «Е!» д е т а де койыпты. Ал, Жанболат аган бол- са, ол ещц аузы жещл Kici гой: «Е, б1здщ Бекболат enni о кызды алмайды, орыстын саркытьш не гысын!» деп, уйше келген, кет- кен Kicire «перот» согып отыратьш болса керек,- деда. - Е, о ж т т енда сога беред1 гой... Елде жок, кундей перизатгы тауып алган неме!— деп Бекболат кулю. Акберген кошамет кылды. « Ойткеш агасынын алып отырган катыны да партия такы- рыпты атастырган 6ip жетеиздеу адамнын шажа байтал бейнелес кшбиген, маймак, Kopi кызы. К,арны шермшп, борбайы шыт- шыт боп, тек жыл сайын 6ip баладан коздата беруш бшугш еда. О женгесш Бекболат пен Акберген дэй1м мазак кып, ашуландыра берупп еда. Оны кергенде екеушщ жыны козып кетуын еда. Бу жолы да кулуге сол себеп болды. Ауылга жеткенше екеушщ энпмеа - ойел болды. Эйел деген жарыктык OMipi таусылмайтын, адамды жалыктырмайтын кызык энпме гой. Ocipece б1здщ «EKi эуеш» айелдщ енг1месше жалык- кан бар ма? Ауыздарынан сшекеш , кездершен жасы акканша кулклп мэз-мэйрам болды. Бекболат 6ip жасап калды. Балташ кабинетше Kipin кедщ. К,ызыл шугамен кеж1мделген емен устел. Сурала тас деугг, калам сауыт, шамдал, баекыиггар. Былкылдак баркыт орындык- Тактай айнадай. Устел шытырдай. Онында - Ленин, солында Сталин cypeTi. Устелде тшипон. К,олын созса елекпр. Bip туймеш басып шылдыр етк1зсе - хатшы жетш кеп, мойнын кылкын етюзедк Осы сынды кабинетше. Балташ Kipin кедщ. Орындык та, устел де, каламдар да жегул1 аттай жаландап: «Отыр да ек1рте бер!»— деп тур. Балташ cap партпелд1 устелге 6ip альш урып, бегл 6ip сипап, былкылдак орнына алшия келш отырды/ Сол колынын туймел1 женш ашты да уакытгы б!лд1. Тогыздан кангып барады екен. Сол жагындагы каттаулы кагаздарды алдына таман алып, кой кырка- тын Kicinie икемдей баурап, туй ш п карай бастады. BipiHe «Анык- 94

талсын», 6ipiHe «Тексершсш», 6ipiHe «М еж тю ке салынсын», енд1 6ipiHe «каржы жок», тагы 6ipiHe «Тындалмасын», «Кдйкайтыл- сын» деген Tepiaai, бурыш-бурышына кигаштап «Резелю» (карар) кондырып, колды орактатынкырап, аягына келденен 6ip тартып к,ап жатыр eai, eciK тырс erri. - М ож но?- деда. - Можно болса, - уфин атделдщ бастыгы Б1рдемештеин екен. Отыра калып кагаздарын будыратып, колын сикырларша тула- тып, сыкбыртып еда, Балташ а - легенде «мумкш емес» деп басын шайкаса да, эр-берден сон «Э, ол мумкш» деп колды коя берщ. Балташ акша жумысына онша жетйс емес едг; параграф бартал, декрет, секрет - дегендер к е б е й т кетш, солардын кштипанына миы жете алмай жур едг Жауапты кызметкер болган сон, 6ip жер1мнен мулт кете ме деп, сактанушы ед!; 6ipaK кай жершен мулт кетш жургенш 63i де бшмеуып ед!. Аныгында пэлендей дресетш де мэселелер емес едг Алайда Балташ oyeni 6ip Tipecin, бет1н кайырып алуды одет кып едг ici полш! болса алгашкы дур- се коя бергенде, беда кайтар, дурыс болса, безектер, дэлел табар деген елшеу1ш1 болушы едг Б1рдемештеин кеткен сон, басын 6ip сипап: • — Шортты ызнат! Сыболыштар кайдагы ж ок пэлеш тауып, акша алады,— дед!. Балташ екшесш Tipen, орнынан 6ip кетершениреп, орынды- гын умтылтып, орны 6epiKTiriH сезгендей, кайта ныгарлана оты- рып, келген адамдарга туйше карап, 6ipiHe кол сермеп, 6ipiHiH кагазына колын орактатып, аягына 6ip тартып кап жатгы. Bip мезетте Тыпан Kipin кеп, жайравдап бас изеп, жуп-жумсак колымен кемесершщ колын гашык жарынын колывдай, жаксы- лап кысып: - Сэлемет п е...- деп, акырын жымын етп. 0йткен1 кеше кызу усднде каттырак кетом ба, б1рдене деп койдым ба деп, уйыктап тургалы зэрес1 жок ед1. Мынау майда амандасу — сонын майда- лауы efli. Майдалап болган сон, енд1 6ip састырайын —деген Kicime; - Бугш ciaain баяндаманыз болады е к е н ,- 6ip жапырак кагазды усынды. Балташтьщ ток шеп кылып ете туей. К,оркактыктан дейс1з бе? Жок. 0 з жумысын б1лмейтщд1ктен дейс1з бе? Жок. Bip тыкыр таянды ма? Ж ок. Баяндаманы талай ютеген, орны да, арты да мыкты. Сонда да баяндамасы туск1р Kicire 6ip кыпыл к1рпзбей коймайды. К,ашан соны ютеп, жауап 6epin, айтысып, тартысып, аман-есен откенше, койне кыл батпайды, кыл Kenip тэр1зденед1 де турады. Балташ: - Барлык материалды жинап, реттеп берщ1з,- дед!. - Болады,- деп Тыпан иек какты да шыгып кета. Эйтсе де, 95

манагыдай емес, Балташтын суреш келщюремедг Сейтш отыр- ганда танкы мурын, бадырак лапт Kipin келдь Келе: — Амансыз ба, жолдас?- деп устедцен асыла колын созды. 031 суреш бузылып отырган Kici, мына кыр казагынын омы- раулап келш, колын созганын жаратпайды: — Аман,— деп кезжщ кырын туырдь Бу келген jyiyK,am едд. Мукаштын неге келгенш Балташ та бш п отыр. К,анша жаксы керген Kicin болса да, кайта-кайта келш мазанды ала берсе, шин пэлеш Tayip кермешц гой. Жэне Мукаштын материалы тексерглсш; оган дейш кызмет бершмесш деп, кеше Акбала бар, 6api каулы кылыскан. Совдыктан Балташ оган отыр деп те айткан жок, кара- ган да жок. Мукаш 63i барып жакын орындыкка отырды. Балташ кез кырымен тагы 6ip карап койды. Мукаштын кеудеЫ купсиген, кез1- еж1рейген. «Тындырып келд1м» деп Typi айтып тур. Онымен де койган жок, отырар-отырмастан: — Кене, жолдас! Меш не кылатын болдыныздар?— деда. Не боларына кез1 жеткендей-ак. бй ткёш ол бюрода мактау алган гой; орынга кой деп, Балташка тапсырган гой. — Сен немене?.. К,андай кызметке тургын келед1?- дед1 Бал­ таш, не сурарын бшмей, кезш жумынкырап: — К,андай кызмет болады? Журт icren жаткан 6ip кызмет бо- лады да,— деда. — Елдеп кызметп калайсын ба? Кдлада болгын келе ме? — К,ала кызметше мешн окуым жок кой. Елде болтаным дурыс кой. — Елде кандай кызмет калайсын? — Осы куш KiM болса сол болыс боп жатыр гой. Bi3 де сонын 6ipiwieft кызмет кылармыз. — Э, болыс болгын келе ме? — К.олдан келсе, не болмайык дейм1з? Бурын байлар да бол- ды... Ещц 03iMi3fliH еюмет келгенде, 6i3 де болайык та,— деп жы- миды. Онысы Балташты 03iMciHreHi еда. Балташка бул co3i унамады: — Сен партияга не максутпен ю р дщ ?- деп сурады. Бул сурау Мукашка шэлкем-шалыс келда: MeHi тергеуцп сен бе едш,— дегендей: — Не максуты болады?.. Кедейд1 жактайды, кызметке кедешп кояды, байдын малый кедейге эпередг.. деген сон юрдш... Bi3 езшген таппыз. Малайлыкта жургем1з. Мойнымызга ершйс салып жук те котергем13. Енд1 б1здщ кушм1з туган жок па?..— деп ажы- райынкырап, б1рталай 03i бшген кызыл' сездерд1 айтты. Балташ Мукаштын максуты болыс болып, мал табу екенш байкады: шннен «сен де 6ip сыболыш екенсщ. ДоганЫ дурью скен» деп ойлады. М укаштын надандыгын, одан баска максут онын ойына Kipin 96

шыкпайтынын ескермедь Мукашты езше коятын елш еушпен елш едг Сондыктан оган кызмет берудан орнына езш б1рталай cerin, тергеп, nixipi TepicririH айтып келш: - Сенщ бул ойынды бшсе, партиядан дереу куыласын... Елге сенщ 3a6ipiH кап тиген кер ш едг..- деп оны коркытуга айналды. Мукаш оган пэлендей ыгыскан жок: - Сен коймаганмен бюро к,ояды,— деп ойлады да: - Сонымен маган орын жок па?— деп турегелдг Балташ: - Мелитсе болсан кайтещ,— деп еда, Мукаш басын шайкап: - «Болмаймын»— деда... Балташтш де устап Kerri: - Болмасан журе бер!— деп колды 6ip-aK сермеда. - Керем1з!- деп, Мукаш eciKTi таре койып шыга женелда. Шыга 6epin Балташтын экесшен козгай 6ip боктап алды да, аты- на Minin «Буйрага» тартгы. «Сэбет oKiMeTi кедейдш дегега кайда? Кедейдта болса, менен артык кедей бар ма? Менен артык сэбетке енбек садрген xiM бар?.. Элгшщ кыртып отырганы не?.. Ол тумсыгын неге котеред!? Бу 6ip «Боржом» гой! Окыган неменщ еепп селтие калатыны бар... Сен коймасан да, коятын xiciHi табармын», деген оймен атын бор- байга 6ip салып, жортып келш, танымал мекеменщ алдына тусе калды. «Буйрада» Иванов дейтзн арык, ку жак орыс бар еда. Ауызда эр юмдер eeix кутш тур екен. Мукаш еспске таман келш, киме- леп ашайын деп еда, — кезекпен KipeciH деп, балалау орыс иыгы- нан тартып мрпзбеда. Амал жок, камшысын е ю буктеп, колын артына устап, ipbiemn, еж1рейк1реп, турды. Алдында ногайшалау, ки1нген 6ip мугал1м тур ед1; Мукаш би1кте турган кклше, жан курлы кврмей, квзш кепиетгене 6ip салып койды. «Болыс бола- тын мен юрейш! Жаман мугал1м, саган не бар?» деген карас екешн мугал1м кайдан бшеш, жэй турмай: - Жолдас, кай елдаю боласын?- деда. - Не керек?— дед1 Мукаш тумсыгын кетерш. - Тарбагатайлык болсан, елге баруга серж бола ма деп ед1м. Мукаш сез катуга epiHin, тандайын 6ip кагып басын шайкады. Элден уакытга Мукашка да кезек келдг - А, М укашка!..- деп Иванов кол усынды. Мукаш буктеул1 камшысын сермеп, балдыр-батпак тшмен Балташтын кызмет бермегешн селейда. - Не айтады?.. - Тьщдамайды... 03i 6ip буржой керш еда,- дедг «К,аскыр- дын, кара кулак шамы» дегендей, «Буржой» десе-ак, балшебек шамданады деп угушы еда. «Буржой» деген свзд1 бокауыздан кем кермеуш! efli. 97

- Как бу р ж у й ?- деп, Иванов жымындап, телефон какты. Мукаш тындап тур. - Кандай материал? Тастаныз, тастаныз! Бшем-бшем. Бос сез. Калдыр пожалста. Жарамайд...- деген сездерш укты. Кайда кал- дыр деп, немене жарамайды деп жатканына тусше алмады. BipaK Ивановтын кабак тушсшен, кол сермесшен езше болысып, сойлеп жатканын сездг Иванов тшипонды шылдыратып койды да: - Куте тур. Ертен мэжш сте караймыз... С е т орналастыра- м ы з ,- дедь Мукаш «Бажалстыны» кагып, кол устап коштасып: «Кират- тым ба!» дегендей апырандап тыска шыкты. Кешеде келе жатыр ед1, бурыннан танымая.Жакып деген ж т т жолыкты, Жакып 6ipece агент, 6ipece мшитсе, 6ipece icTyicrip бо- лып журетш орысшага Мукаштан repi жетпс пысык ж т т eai. Сейлескен жерден: - Кайырлы болсын! Болыс болды деда м е ?- деш. - Ki.M айтгы? - Сартау xiiirrepi айтып жур. - Ж ок ель - Ойбай! Ендеше сеш болы с коямыз деп, сураиып жаткан киллер бар. - KiM-KiM?— дегенде, Жакып Мукашты epTin, ауруханадагы Жылтырга алып келдь -Жылтыр кашаннан кутш отырган немеше асты-устше Tycin жылпылдап, бай бтсещ ц ондырмай, омын шгшде Матайдыц Эбешн юке алгысыз кып, аягында Мукашты болыстыкка суранып жатк- андарын айтгы. - Болыстыктан баска кызметке турма! Сеш кайтсек те Сарта- уга болы с коямыз. Б1зге тек Эбеннщ енесш урьш берсен болганы деп, Мукашты эбден кутыртгы. Мукаш не ic кылса, мунан былай Жылтырга акылдасып турмак- шы болды. Жылтыр 03i «наукас себептЬ ауруханадан шыга алмай жатканын ескертш, Жакыпка: - Мукашты апарып конак кыл, не керепн тауып бер,— деп тапсырды. Жакып кешке таман каланын шет жагьшдагы 03i сиякты жыл- мандаган 6ip казактьщ уй1не окел1п, ет аскызып, самогон 1шк1з1п, конак кылды. Атын жемге KOMin койды. К,алтасына «жумсактан да» басты. Кешл кетеретш 6ip ойел де табыдды... Мукаш_ мыр- шымга Kipfli. Мукаш кекда. «Болыс болмаймын»— деген ой жок. Ертешнде салып Ивановына барды. . Иванов кешегщей емес, «М укашке» деп колын созган жок. Салкын амандасып: - К,андай кызмет калайсын?- дедг Балташка айткан св31н Мукаш тагы айтгы. Иванов басын шайкады. 98

— Агент боласын ба?— деп едо, Мукаш болмайтынын 6iлд!рдi: кешеден 6epi карадай болыс боп койган Kici емес пе? Агент болам деп бурын былганганы тагы есшде. Иванов: — Олай болса уйще кайт, керек кылсак, алдырармыз,— дедг Мукаштын салы суга Kerri, не айтарын бшмедк Энпме былай: Д огк-Твлеген, Тыпавдар бас болып, Мукашты Сартауга болыс кылмаудын эрекетше KipicKeH едк вйткен олар Эбеннщ Kicinepi гой. Олардан баска да Эбеннщ длектестер! ор мекемеде бар едг К,алайда Мукашты каралау ушш «Ч К»-ны ц 6ip агентш сонына салып койган еда. Мукаштын кайда барып, кайда турганы, KiMMeH сейлескеш , конакта болганы, самогон ш к е ш , эйелмен жакындык кылганы... — 6ipi калмай «ЧК»-нын «Лаукул макпузына» ттркелш едг Кеше Балташтын сезше сенбей, Мукашты жактап отырган Иванов, бупн сылк ете Tycyi сол «лаукыл макп- уздагы» жазуды Kopin еда, М эж Ы сте ол кергенш айтпаганмен, Балташтардын Мукаш туралы материалды тексертеййс деген жо- басына «К,азак жумысына щргспейпндпстен» кенген еда, Мукаш Жылтырына барып кеш-i сейледа. Ол тан калды. «Ива­ нов солай дедаш» еспген сон, о да кешегщей жалпылдамады: — Мунда 6ip машине бар екен. Сен енда ез шаруанда журе тур. Bi3 мунын i3iHe шеп салып керейис,— деда. Сонымен, Мукаш opi елге жексурын боп, opi ек1меттен жаксы ат ала алмай, пушайман болып, калада 6ip-eKi кун сандалып журш, ауылына кайтты. YIIIIHIIII Б0Л1М КДЙЕЫ М шекей, Акбш ек уш не келгел1 он бес шакты кун болды. Алгашкы кездеп Акбшектщ ici: басына кара салыну, бата кыла келген катындарга Kepicy, жылау, yhuiey, KypciHy, алдына тоскан куманга колын тосып, кез жасын шаю, дастаркандагы дэмд1 шы- мкып аузына салу, тузге барып келу, кайта келш 6ip орнынан тапжылмай отыру болды. Бурынгыдай емес: «Жылкы иишде шубарым, ЭЮбектентаккан тумарын. Элпештеген жан апам, Таркамай калды-ау кумарым. 99

EciKTiH алды казган жар, Жар жагалай каз конар. 1Жан апамнан айрылып, ипмде калыц кайгым бар...»— деген Tapi3fli, жырынды женгелер1 уйреткен курама-сурама жоктауын, Kici келсе, сункылдатып коя беретщ бодцы. Женгелер! солай деп жокта деген сон, Акбшек солай болуга тик екен деп айта бердк Эйтпесе ш щ деп калын кайгысын 61дщруге «Жылкы imiwieri шубар», «Есж алдындагы казган жар» сиякты сездердщ тук лайыгы жок, мэншз, жат сездер мен журектеп кайгынын арасына сейлеген сайын, жылаган сайын 6ipTe-6ipre Kenip салы- нып, жалгаскан, байланыскан тэр1зденш. Эуелп кезде: «Япырау, осы байы елген, баласы елген катын- дар, олю 1мен, калай сункылдатып жоктай алады екен?! Не гып журеп аузына тыгылып калмайды екен?!» деп, ш ш ен таныркап журдк 0йткен1, Акбшек OHeyryHi 0Mip агасын тосын кергенде, одан кешн экес1не, катындарга, ауылына керкженде тук айта ал- май, eKi сездщ басын уйкастырып коса алмай, тыгылып калды гой. Кешн женгелершен жоктау уйренш алган сон, сондагысы ез1не 6ip Typni балалык, топастык, енераздж, уят сиякты керпш. BipaK: «Ол кундеп менщ жай-кушмд! журт угар: мен онда шугыл- дан к о р к а м гой, аузыма сез тускендей болды ма? Бурын мен дауыс кып керд!м б е ? ..»- деген ойлармен 63iH-e3i жубатушы едк Ауылына алгаш кеп тускенде, катындар колтыктап, суйрелеп экелш, экес1не Kepicripfli. Жабыла керплесе, апасы т1р1летшнен жаман ауылдын бггкен еркек, эйел1 кокпарга, тарткан серкедей созгылап, илеп, жулкылап, керш, эбден есенпретш, эларегп. Bopi де: «К,арагым-ай! Шырагым-ай!.. Коз жаксым-ай!.. Еркежан-ай!.. Шырайлым-ай!..» деп ecipKefli, аяды, езеуредк беткколын жугы- зып, алдына дэм койып, «1ше гой, жей гой, карагым!..»- деп, уст1не тусш, елш-ешш кутп, сыйлады. Акбшек борше де нанды, 6opi де бауырым екен, меш аяйды екен, эл1 де меш жаксы керед! екен деп ойлады. Ауыл куткен сайын, «Кдрагым, шырагым!» де­ ген сайын энеуп ауылына таянып келе жаткандагы, езшен-ез1 именген, езш ит тиген астай керш жиренген, дуниенщ кайгысын 6ip ез1н1н басына орнаткан, eMipre кол серметкен калын ой, ауыр сез1мдер 6ipTe-6ipTe алыстап, ycriH тот басып, умытылып бара жа- ткандай болды. «Басыма кара туманды бекер орнаткан екем: журт маган онша езгерген, тосыркаган, менен урж кен, жиренген кершбейщ гой. Мен эл! де осы ауылдын, осы уйдщ ардакты 6ip баласы екем гой...» деп эз уйше 63i уйренгендей, бауыр баскандай болды. Кундерден кун erri. YHeMi KipreH-шыккан танымал kici, кунпрлеген б1ркелш «К,улхуалла», «Куледхулла», «Олла Ьуйад- 100

хуу..» жатгап алган «шубар», «тумар», есжтщ алды...» дауыс кыл- ган сайын Умсынайдын кашангы елген 8бшдасын жоктауы, e3i KiM болса, соган керюкеш, катындардын айырганы, - 6opi де жа- пырактын сыбдыры, суды ц агыны, туйенщ боздаганы твр1здк А к бтек п тербетт, элдилей, калгьггып, перде устше перде жапк- андай, кайгысын буркей бередг BipaK кайгы умытылган ж ок, оцьщ устше жана кайгылар жамалды. Апгашкыдай емес, бата кылушылар сиредь Ет пен ш ой кемщь Онымен 6ipre ауылдьщ катьшдары да катынауын сиретуге айнал- ды. Жалгыз-ак жаксы керетш Уркия женгеа жанынан кетпейдг Бойбш е елгеннен кешн осы уRain шаруасына араласкан сол екен. 8л1 де болса бас-кез болып жур. Балалардьщ ycTi-басын да сол карастырып жур. «Балалар» дедис пе? Оларды айтпаппыз-ау. Акбш ектщ он exi жасар К,ажжен деген бауыры, жет1 жасар Сара деген ciHuiici бар­ ды. А к бт ек озшен бетер сол екеушщ ж еп м дтне кабыргасы кай- ысатын. К,аж1кен ойын баласы гой, кебш есе балалармен ойнап далада журедь Монтиган Саражан Акбш ектщ жанынан eid ел1 айырылмайды; шашы жалбырап жабысып отырганы. Сара байгус- ай! Эйелдер дауыс к,ып жатканда, Кджисен уйге келмейдй Сара Акбшектщ дауысы шыкса, кезшщ жасын Kepeni де, 6ipre жылай- ды. К,ажшен апасынын жоктыгын артык елемептй Сара жудеп кетшть Акбш ек 6ipa3 eciH жиган сон, Саранын KipiH жугызып, жыртылган кейлепн Tenmin, узш ген туймелерш кадап бердк бштеленш битгеп кеткен басын жуып, тарап, онашада Ti3eciHe жаткызып, 6m-iH карап отыратын болды. 0Keci бурын да уй-imiMeH кеп сейлесе бермеупп едк ещц мулде тунжырап кетши. Малшыларга: «Туйе келд! ме?.. К ек ат суарыл- ды ма?.. К,ой калай шыкты?.. Ана жугещп уйге апаршы!..» деген тор1зд1, шаруанын б1рденесш айтады; кейде К,ажженд1 шакырып алып, атка MiHri3in бузау айдап келуге ж1бередк BipaK келгел! Акбшекке OKeci сез каткан жок. Акбшекке, oyeni, карамайды да. Бурын кезше кершбесе «Акбшек кайда жур» деп, сурап оты- рушы едй «Кдрагым, ананы нетпн» деп: оны-муныга жумсаушы едй кейде Акбшек еркелеп касына таман келгенде: «Кдрагым» деп мандайынаи шскеуил едк «Жел карысар, бел1гш буынсайшы, туймещп салсайшы» деп жаны ашып отырушы едк Emu онын 6ipfle-6ipi жок, жатыркап калган тор1зд1. «Апамнын кайгысы шы- Fap... Уйде Kici болган сон, именетщ шыгар...» деп ойласа да, Акбшек окесшщ онашада да 6ip ауыз тш катпаганына капа бола- ды. О т у г ш OKeci Акбшекпен онаша калудан кашатын Topi3fli. ©KeciMeii CKeyiHiH арасынан кара мысык Kecin еткендей 6ip еткел TycKeHin Акбшектщ журеп сезедг «8кесш щ кабагы кашан жады- рар екен, кашан жылы карар екен, кашан тш катар екен?..» деп сарылып, саргайып кутедг ©KeciHin K03i тусер ме екен деп, кезпин 101