Б. Нұржекеұлы т5

Ш с т м м H iM x - u m _______________________________ дал 6ip ж ы л бурын, жиырма е й н ш жылдьщ 8-марты куш, осы 1Пил1-©зекге Турдымбет аулы бойынша туцБЫШ рет батыракз’ар одэрын курдык, Онда мьша уйлердш, орнындагы жеркепеде кдясгап торт уй кедей отыратьш, соньщ кдсынан терт кднат кш з уй татп орталык, жасадык, Солай, мьша ж аца заман мьша жаткдн жаман даладан басталган. Батыракуар одагы на ел у ж е п адам 6ipiKTi. ТунБыш уйы м дасты ру жиналысын дал осы 6i3 турван тобеде ашгык, Айхай, сондары ж т ер М з, ниепм1з-ай! \"Огыз-крфык, жылда Ш илнвзек кала болады, гулдетем1з, мэдениетп етем!з!\" - деп гупыдедж. Бтм еспкпен бескен екем1з эншейш. BipaK, гам бкеда акрфгы сездд алдаБы уакагг айтат та. Ел ecin жатыр, епспк кецейш жатьф, ж а н кркылса, КаражонБа су ш ьтару крын емес... тубшде бул мацай кайта 6ip дурБлдеуге тшс, сьфьш б1лмей журсщдер. EriciiKKe де, малга да аса крлайлы. Ж урт тын, жердд игерш жатьф, булар бар жердд жогалтып богтгы. Уйлер жакуан ею ж т т келш селем 6epicri. Ж аца-жаца мурт крйтан, Ke3i кул!м кщущн ак, сарысы Балабекке: — Слздд сы ртгай жак,сы 6L\\eMi3, — деп калды. Уйге ж урщ здер, ушм1зд1 керцф дер! — деп крылды. Э ли бул ж ш т п ж акры танитьш, осьшдэбы малшылардьщ дукенш устайды, аты — Сейдш. Сурастыра кеп Сейдшнщ eKeci T ycim i Балабек те танитьш боп шыкуы. — М ьш а теб ен щ мен уш ш ыстык, болатыны, — дедд Б ал аб ек ,— ез1м К рсталда туганы м м ен, бук1л балалык, шатымды осьшда етюзддм. Ж йтг болып а т жалын тартьш мшген кезйчде, тап куресше тэты осы арада араластым. Ж ацаБы айтк,ан ж и н алы ста баты ракуар одэбы баск,армасынын, мушелер1 болып Халык, Саурыкрв, Ж ангазы Аугаябаев, мен, тары уш Kici, барлыты алты адам сайландык, Ж егш ий адам баскдрма терарасы Аутанбек Ж умагулов деген осы Ш илнЭзектщ ез1нде туган ж т т болатьш. Ой, о т едП Ондай ж т т г е р еке-шешеге емес, елдщ мандайына бпеду Екеум1з туйдей курдас едж. Э н дегендд, сауык,дегенд[ м ен содан уйренддм. Эндд де салатьш, ещтмеш де айтатын, домбьфада турлнтурл1 куйдд тартатын, журген жер1 жьф-думан, cepi болатьш. Ж олдасгыкрд кдндай едд, ппрган! Ж ан ьш кры п туратьш. Крстал мен Шил1-©зект1ц космомол ячейкасын тткелей сол курды, e3i баскдрды. Крстал, Ш ил1-©зек болып, era ауылдын, бас кетерген барлык, азаматы соньщ аузьша кдрадык, А сы рьт аиткрн епггем еа жок, кепе-кернеу к е с е м м з болды. 100

_____________________________ Ъщ!, кмЗ дэцЬен! Tycin келдд. Балабекпен K epicin амандасты. Ж е н сурасып б тоен сон, Балабек ун-туназ ауылдьщ ш етш деп мурде жакдсд бетгедд. — Tycin, Ауганбекгщ бештш биупп м е ец? М ен умытып кдлдым-ау дейм ш , ж урил, 1здеп керейпс! — дедд ж у р е сейлеп. Артгарынан Э ли м ен С ейдш FaHa ердд. Ш етю жакдагы жаца бейптерге кез салмай кетш бара жаткдн Балабек кенет юлт токуады. А йналасына айш ьщ гы тем1р кррш ау тугып, басына кдшалган кдлзыл гранит крйган бейггке назары тусигп. Э ли гранитгеп \"Абдолла Ж етгасбаев\" деген жазуды окдлды. — Бул кдй Ж етш сбайдыц баласы? — деп сурады Балабек Тусштен.— Бая1ы ауылнайдьщ тукргмы емес пе? — Ж ок, кедей Ж еттсбайдьщ . Мьшау — улкен баласы, арак, iiiiin, ж е к е менипк мэш инесш ен кулап елдд. Будан кейш тары уш баласы бар. Балабек баскд еш теце демедд. Тусш тщ се зш е екенш , езш щ элдеб1р ойы на екенш, airreyip, у н а з басын изедд де, кене бейптерге кдрай етш кетп. Ею карт темпеипктердд кеп аралады. — Апырмай, анау ж ы лдары гана басы на куран окдлп еддк, — дедд Tycin тещ р екп к е зш ен тштш,— кудыгыныц юшкене 6ip ш ел ойылып шине тусигп, онша да улкен емес, 6ip аздаган тас бар сеюлдд едд басьшда. — Кдп, MeHi д е кдра б аскд н екен! — дедд Б алабек кешп.— Ж е р ecin кетш-ri, тани алмадым. К рйы п болтан кезде K03iM б е й п тщ бас ж агы на ту сш едд, тогансымак, б1рдеме жанасып жакрш етш ж аты р екен. \"М ьшадан су асьт кетш журмес пе екен, э?\" — деп ойлаганым есшде. Элгшщ беш т жак, тусьш 6ip-eKi ж ш т крлма-крл бшктетш крйгамыз, Ш ет жак, болатын, тары 6ip сузш етешкпп! — Э, кудай алжыткдн! — деп Tycin аяк,асты шала булшдд де кдлды,— Манадан 6epi кене бешт деп кдрап жургешлпзддн 6epi 6epri жылдарджк Bepi журщ1з, жиы рмасынш ы жылдарддю жерм ен ж ексен больш кетп, бесе. Бул жолы олар басында 6ip уйме тасы бар, кудыгыньщ 6ip ш ел уНфешп шпне тусш кеткен б еш тп к еп кдгналмай тапты. Бейптщ бас жагында тоган жок, с у Tycin кетпесш деп, элдею мдер бук1л б еш ттщ ш етш ай н ал д ы р а б ш к кд>т топырак, ушп тасташы. Tycin п зер л еп оты ра кдп куб1рлеп крльш жайды да, б еп н сипады. Балабек те сипады. EKeyi де беш тген 6ip 101

Ъексуапт ‘Нф )/секе-т ы шым-шым топырак, алып, оны майдалап у г т устше крйга шашты. Содан кешн е й к алдьгаа келгендершше 6ip-6ipiHe ■пл кртпады. Балабек Тусигпкше т о е бугш крна дэм ауыз тиш шыкхы. Ж олы бггпей турып ж аш асы п отыра алмайтьшьш айпы . ©кпелерш де, екпелемесш де бглмей, Tycin пен бэйбппей 6ip-6ipiHe кррады, крнакда iAecin сырткр крсамжарласа шьщгы. Балабек сол арадага улкен-кшпмен 6ipre турып туцгаш батырадтар одаганьщ жиналысы еткен тебеде суретке тусп. — ©ли, жакрылап туеip, асыкда! — деп крйта-крйта ескертп. — Баке, — дедД Tycin иьпы нан сыррып бара жаткрн шапаньш йлки жамыльш,— Kp3ip крй барыткр журмекйз? — Ауганбек атылган мойнакда. — Е, былай барады ек ен й з гой.— И епмен батыс жакцы немкурайды мецзедД.— О нда буйтйцз: ез1нДз туьш ескен ж ер болса да, кунде келДп аралап жаткрн жокрыз, бДздщ де 6ip ттлекп орындацыз, менщ демей-ак, кряйын, мьша СейдДн балацыздыц с а г а н сындырмадыз, \"б вд щ уй — Балабек ага крнган уй\", деп кеш н макуанып журеш; Kp3ip м е т де мэшинеге м ш п з т альщыз, эцпмелесе барып осьшда крйтып келешк! — Сейтйцз, ага! — Ke3i жыпыльпргап, СейдДн жалына кррады. — Болеын! — дедД Балабек басьш изеп.— Ж ур, мш! — Kp3ip, у с п м е баскр б1рдеме ш п шыгайын.— Сук, крльш ш ош ац е тга зт СейдДнге \"6epi ж ур\" деп ым жасады ля, Tycin уйге Kipin кетп. Салден кешн кшнш Крита шьпргы. М эшинеге отырьш жатьш Элиден — “Гулймнщ денсаулыты крндай?!\" — деп сурады.— Бэтшатар, неге уйленбей журещ? — деп, улкендДк борышын етеп урыскрн болды. — А уганбек аты лганга, — дед1 Б алабек шопырга келденец жолды нускрп. Ол оны туешбей, Тусшке кррады. — Э , булар оны бДлмейдД, \"О гыз беске\" тарт! — дедД Tycin, крльш батыскр кррата йлтеп. М ашине зы р гап женелдД. — “О гы з б ей\" не? — дедД Балабек артына крбагъш шыта бурылып. — K p3ipm ep \"Ауганбек атылганды\" солай атаиды — Tycin к езш тем енппктетш кабинадан сырткр кррагансыды.— Шопырлар мен бугалтырлардын, шыгарып 102

___________________________________ Ъ т . h<3 h u h m ! жургеш, сол арата жук тасып апартан шопырта отыз бес шакдярым жазады екен. — Апырмай, э? Ауганбегсп б1лмегендер1 гой? — Кдйдан быедд? Бай ма, кулак, па деген шытар. — \"0Ai арыста1шан Tipi тышкэн\" деп осьшдайда айткдн болар кдзак, — Е, кезден кеткен соц, кендлден де кетедд ек ен гой, Баке. Аутанбек турмак, а та га одан зор жш тгердщ д е аты аталмай кетп гой, юмш атарынды, кш ш атамасынды бымейсщ. Kp3ipri балалар Kicire сенбейдд, б ар М зге тап осы тукке шамасы келмейтш ш ал куюм1зде туа салтандай тацы ркдп кдрайды . \"К едей боп аткд м1нддк, байларды кэмпескеледж\", — деп шет жагасын айта бастасак, \"вне, макдвнады ендд\", — деп ю сшщ ы засьш келпрцад. М ше! — деп суырып керсетепн крлда кужат жок, барматымызды баскдн парац-парак, кдтаздардыц кдйда кдлганын 6ip кудай б1лсш. Кдгаз турмак, адам кдйда кдлмады. ©зп.пз араласып журген соц ыстык, керш е ме, бурын 6ip TypAi бул ауылдьщ адам к,урметтеу1 айры кдпа с и я ц ты ед1, \"б ат ы р а ц т а р одагыныц курылтанына белен жыл\", \"ертелдщ курылтанына туген жыл\" деп дуылдап жатушы ек, ендптлер езш щ туган куншен баскдны блмей кетп. О гаа шомып, Балабек жауап кдтпады. Bip жотадан кеш н 6ip жотаны асып етш, машине эткенш ек тепкендей б1рде ещске Tycin, 6ipAe ерге шьпъш шайкдды да отырды. Халык, бул араны Курезек дейдд, сусыз, куртак, болтан со ц солай ататан. Аз унйзджтен кейш Tycin тэты 6ip с е з басгады. — А нда-санда Ж а р к е н т к е б ар а к,алсам, — дед) Б алабектщ ж ел к есш е т е н е Tycin,— ж ы н д ы Kici кусап кешелерш аралап кетем, таныс уйлер мен таны с кешелердд )здеймш. Соцты 6ip барганымда, осыдан ега-уш ж ы л бурын, жиырма бесшпп жылы партияда ж оцтардыц уезд!к кенперенсиес! етк ен уйдд в р е ц 1здеп таптым , ускдяны цалмапты. Сонда ед! гой О раз Ж андосовты ц ж ер репормасы туралы баяндама ж асаганы . А уласына Kipin, айналасын керш 6ip кдуым ш ы р айнальш журдцм. Ораздыц ДДусы сацкдялдап кулагеша келш жаткдндай болды. и — Сол уй менщ кез1ме туспедд, кулатып, орны на ж аца уй салып ж^бермедд ме екен? — Сейтсе сейте салады, кцын деймгсщ. Ж а ц а а т кряды, ж аца уй салады, кунде езгерш жаткцн eMip гой, aftreyip. — Ж о,— Балабек басын шайкдды,— eMip ейтш оцай 103

Ъвксутш Hjinkeke-wu_________________________ езгермейдд. Булары — еш рд| езгерту емес, умыту. Халыкуьщ есшде кдсиетп нарселер сакуалмады деген сез — кдсиетп eMip сурудщ кджетз жок, деген сез. \"©лген со н сен де гопырак, мен де топырак, одан да -прлтчде токуыгынды ойла!\" - деген топлп ар теорияга осындай умытшакуар ж ем бередд. Ж акры емес. Timi, журепм ауыра бастады. Булар унс1з кдлып едд, машиненщ гуж ш кушейе тускен тэр1здендд. Ещске ж урерде демш шпне жиы п алып, арге шы гарда 6ip-aK, ышкдчна дем алып келе жаткдн сегалдд: б!рде леюлдеп кеп зымыраса, 6ipAe кушенш тырмысады. Уназддк тым созылып бара жаткдн сиякуанды. \"Айтканын гана тындай бермей, Балаганнан анда-санда езЫ де сурасам, уят болмайтьш ш ьтар\", — деп ойлады Эли. — Балага, мен манаты ацпмещзд1 тугел тусше алмадым, Ауранбекп гам атканын, кдлай атканын айтпадьщыз гой? Есттдд м е, есттмедд ме, Б алабек ж олга караган куй! крзралмастан у н а з оты ра бердд. Кдйта сурарын да бшмей, ундемей отыра берерш де бшчей, Эли 03i ынуайсызданып кдлды. Бэрш ен бейхабар адам кусал Tycin те терезеге кддала кдлыпты. К у й п кеткен ж усан мен изеннщ тукдчлынан баска uie6i кезге анда-санда 6ip шалынып талай такдчр белес калып барады. Булар батыска карай 6ipTe-6ipre аласара созылган тау сшемш бектерлей тартып келедд. Ж о л келденеч сайлар мен келденеч жоталарды тау бауырына барып тьпылатьш тап алкдчм тустары нан кесш етедк С ай м ен ж ота дечгейлеачгареп, етек ж акда Караганда сол алкдш тустар онай еткел бередд. Era жота era жакуан келш торыскан 6ip туста улкен таскрра бар екен, эл ти щ ipreciHeH ете бергенде: — Токуашы! — дедд Балабек крлын кэбинегач туткасына ап ар а 6 ep in .— К урезекттч б асы осы ем ес пе? — дедд м эш и н е д е н ту с ш ж аты п . О л с урауд ы ч 03iHe рана арналганын тусшш, Tycin те ж ерге тез cerapin тусп. — О сы, — дедд ж у п р т келгендей енттгт.— Эне, анау 6 ip ж азы к, ж а ты р рой,— крлы м ен сайдьщ стек ж агы н к е р с е тп ,— Ауранбек токуаган Сэл1мбект1ц yfli сонда отырыпты. — Ж а ц а сураран эндмендд ендд айтайын, — дедд Балабек Элиге кдрап.— А уранбектщ кдндай ж ш т болганын, байларга карсы калай к у р е с к е т ч жалпылай болса да еспддч гой? — Э ли басын изедд.— С оньщ аркасында халыкдъщ арасы нда беделл д е есп , к е т н кдчзметг де ecri, жиырма 104

_______________________________________Ъм/, к&З k y fm ! тертшил ж ы лы уйезддк совет агкдру кэмитетшщ тератасы болды. Кедейлер уппн дегенде, кесе-келденец турран ешймдд аямады. К еш н быддк, ж аулар да кдрап жатпапты, ондай ыкдалды адамньщ кезш куртудьщ амалын олар да кдрастыра бастапты. Уйезддк партия комитет! ж иы р м а алтыншы жылы кекектщ аягында 6ip топ жауапты кдлзметкердд болыс-болыстарга белдд, саяси-шаруашылык, жумыстарра 6ipa3 уакдлт тж елей басшылык, ж асап кдйтура тш с болдык, М ен ол кезде уйездж м1лисэдэ ютеймш, Шилй © зекке белшддм, Ауранбек Сарытебеге баратын болды. Эуелпде екеум1з 6ipre журетш больш уэделеспк, ейткеш баратын бакытымыз 6ip гой. BipaK, 6ip тыгыз шаруалары ш ыры п кдлды да, ол е й кун кеипгш ж уретш ш айтгы, маган кутуге болмайды, журш кептм. Сол е й кун кеппккенше бола кешн кдтгы асьпыпты, эйтпесе жол y en Ш гш-Эзектеп аулына 6ip сора кетсе де, аман кдлатын ба ед1, й м быедд. Сол жылдары бандылар кдтты кутырып турган. Ол жагдайды жакры быетш Ауранбек сакцануын сакуаньшты. Белше маузерш байлап, мойнына бесатарын асьш, ок,-дэрпп де мол алып шырады. Кдсына Куатбек деген комсомол життп ертедд. — Кдлай болганын бымей де кдлар ма ек, кеш н бэрш сол айтгы гой, — деп, Tycin Куатбекке ризалык, быддре сейледд.— О л бертшде, ¥лы Отан сорысьшдэ елдд. — Ол да айтгы, усталган бандыларра да мойындатгык, крй. — Е, айтпакдпы, 6opi езпцздщ алдыцыздан е т п гой. Ана кд.1ли кездд ттрддей а з крлга туйрддцз. © зш е байланы сты сездд ербггпей, Балабек н е п з п эцпмесш ары жалгастырды. — Атпен Ж аркентген тацертец шыкдщн адам бул арата тек кэрадгылык,та жетедд, бандылар eceirri coFaH курады. Ж ансыздары аркдялы ма, ацкду б1реум1здщ эцг1мем1зден бе, oirreyip, Ауранбектщ Сарытебеге баратыньш анык, б ы т алыт ы . — Кешн крлга тускен бандылар айтпады ма? — Эли, т т п , езш щ соны кдлай сурап крйганын сезбей кдлды. — Олар да бымейдд, 6opi тек бастырыньщ буйрыгы бойынша icreAirm, ал оны ц ©3i крлымызга Tipi туспедд. Сондьгкд'ан анык,тай алмадык, \"Демек, — деп ойлады Эли, жаулык, жасаган сол адамньщ арамызда а й журу1 де мумйн-ау\". 105

Ъ'вкстшн НЖ Ы е-щм __________ — Кдй жолм ен, кдй куш ж у р етщ щ дел б1\\мегенддк- тен, — дедд Балабек сезш жалгастырып,— бандылар терт ж ердей: Кдязылкезецнен, ¥зынсудан, Ь1ршуык,тан ж ене Kp3ip 6i3 бара жаткдн мойнакуан тоскдуыл курып уш кун бойы кутедд. Тандап алган т е р т орындары да тар кезец, урма туе. Ж ау жатады-ау дейтш кд уи т жерлердщ бэрш де e3i ж акры б1ледд, Ауганбек Крсталдьщ ж елкесшдеп кара такдафмен тартады, сейтш , уш тоекдуылта сокрай кетедд. Ж о л бойы cap желддрш, 6ip еннен кеш н 6ip енге басып кещлдд келе жатыпты. Бас крсып калган кештерде, крльша дом бы ра устаса, кулпырып uibiFa келупп едд эншейш . Ат жакды, ак, куба, кенпрдей кара муртгы, кез дегенщ кеьцл т у к ш р щ д е п ш к е р е т ш д е й eTKip, а л м а с жузд1 е д ь — Ж асаураган кезш бет орамалымен сурпп, босаган кецшн Б алабек т е з кдтайтгы. Даусындары ддрьл рана б1ркдуым уакргпф деш н таркдмады.— Кдлз-келшшектерге кдлжьщ айты п, ылри ппек-с1лелерш кдты ры п отыратын. Крйым айтыскр, курастыры п am yFa бегелмейтш. \"Кезшрздд неге кдыегьщыз?\" — деп, кдлжьщ жаламен пар сулулардьщ езш эдеш састыратын. — Ж аркенттщ бйздщ ауыл бер жагында, Соратын Баркернеуден жел жагында. Шын болса кез1ндеп кулкщ, жаным, Жамбастап, ел жаткдн соц кел жаныма! — дейтш 6ip ез1л еленд б ар едд, эн бастаса, сонымен бастайтьш одетз бар-ды. Улкен кдязметке баргалы ондай отырысгарра араласпай, араласса да ен айтпай, ен айтса да емш-еркш а й т п а й э б д е н caFbiHFaH б о л у к е р е к , та у д ь щ е т е г ш е шнгеннен-ак, эн н щ Ti3riHiH кря беритп. — Kpyin, кдтердд ум ы тайы н д еп эдеш с е й т п ме, и м б1лсш.— Tycin Элидщ д е ойьш дел басты. — К1м б кеш . О лар бул арата ел орынга отырранда жегедд. © п п бара ж атьш урген итгщ даусын естидд де, ш ай ипе кетешк деп, солай бурылады. Сэлшбек деген исш ш не туседд. Ауранбекэт таньш, олардьщ ж аны кдлмайды, казан к етере бастайды, б!рак, крй союга Ауганбектщ ез! рукрат етпейдд, Kp3ip ж урш кетеш з деп, шай рана ппедд. Эйткенмен елп ауылда кеп бегелш кдлады. О ньщ келгенш еспген ауылдьщ адамдары ойда журген арыз-муцдарын айтьш калу ym in 6ip-6ipAen алды на Kipe бастайды. А уганбек д ереу крйы н кггэпшесш альш, олардьщ талап-ттлектерш жазьш 106

___ ___________________________________g k b tS fayj/м ! алады, 6ipeyre уэдесш айгады, 6ipeyre ж ен ш айтады, крйшы, afrreyip, кеп бегеледд. Тал сод туш панасыз терт жеттм баданы бадалар у ш н е о р н ал асты р у ж е н ш д е к,олма-к,ол кд газ жазып, сондагы ауылдык, кедестщ Mymeci Ж а п а р деген жштке: \"Тертеуш Ж аркентке е зщ алып бар!” — деп кдтгы тапсырады. Сол тертеуддч 6ipeyi кдз1рп “Буракрж ыр\" совхозыныч дерек-ripi Сауытбек екен. О д да оньщ елетш туш ктеген сонды жакрыльпыньщ 6ipi. \"Сауытбекген сыр тартьш керетш екен, — деп ойлады Эли,— Ауганбекгп анык, жакры кере ме екен, жок, энш еш н атак, ушш айта ма екен? Б е й т н щ басьша 6ip гранит тасты соньщ-ак, апарьш крятын ж е ш бар гой\". Балабек сод тунп окдпаны кез алдынан ойша еткерш кдналып, кешспкпен, кеп юддмспен айтгы. — Ж урт ж ары м туннен аскднда тарайды. Уй иесг \"Ендд азырак, кез шырымын алып, сонан сод ертецп салкдшмен журш кетсегрзпп!\" — дейдд. Куатбектщ де крлш бастаган сикдш керш. Ауганбек оган кенедд. Т есекке басы тш сЫ ен Куатбек крр ете кдлады. Сыртгакы ты кдф-сыкдфдыч бэрш еспп елепзш Ауганбек ушргай алмайды. А ры дечбекшидд, 6epi дечбекшидд, болмайды. Б1раздан кеш н амалсыз Куатбекп оятады. \"Ьпшек, — дейдд етшш,— м енщ уйтрым келмей крйды, тьпыз жумы с кеп едд, жолдастар меш кутш кдлды ма, тунп салкдшмен журш кетсек кдйтедд?!\" Ж ас ж ш т кдрсы болмайды. Уй и е а атгарьш кдйта ертгеп бередд. Ал жур, машинеге мшешк, кдлганьш кеш н__ Эли \"кешн\" дегенш журе айтам дегеш шыгар деп тусшген, алайда мэшинеге мшген сон, Балабек ол уэдесш умыткдн адамша ун-туназ ойланьш отьфды д а крйды. Tycin те тым жуас адам кершдр Балабеюп сезге тарткднды бкмейдд. Элидщ, шопьфдьщ бары мен жогында ж умыстары жок, ею карт ездерш ше 6ip ойга шомды да кетп. Уш-терт шакдфымдай ж урген соц: — Мше, Ауганбекп тоскдн мойнадтары мьшау, — дедд Балабек алдыдан керщ ген ж акдар жартасты кезечд! нускап.— Соньщ устш е шырьш токуа. Машине азынай гужмдеп асука кетерыдд. Алды мен арты эред сыятын кдллдай белге шыкды д а машине галт токтады. Бойларын 6ip турл1 з1лбасып, 6api де ауьф крзгалып курсше- курсше жерге тусп. Мойнакдъщ еш тар болганмен, ею жаты кед, отыз-кдлрык, кадамдай жер1 ашьгк, екен. О ц жакд-агы жакдар жартас тутаса барып тауга уласьш биштеп кетедд 107

Шсттан fhhkeke-wiu______________ екен де, ал ендс жак, бу йр д еп уй орнындай ега-уш тас тьщ тьщдаган гал кусал кдлкиыпты да кдлыпты. Ж ацагы 6i3 еткен сайдьщ бетше келгенде, — дедд Балабек узжген ещтмесш жалрап,— Ауранбек атыньщ басын тартьш турып: \"Ьшпек, мылтык, ата аласьщ ба?\" - деп сурапты Куатбектен. \"Атам\", — дегтп анау. \"Ендеше мына бесатарды сен ал, кдлай-кдлай емес, бандыньщ кеп кез1, аты са кдлсак,, аян ба\", — д еп o fh h TeKcepin кдрап, мылтыкды Куатбекке бередд де, e3i оцтайлап маузерш он; кдлына алады. \"Апырмай, ж урепм дауамай тур, осы мойнакд-а б1реулер тосып жаткдн сиякды, алые та болса сайдьщ бас ж агы н айналы п отсек кдйтедд?\" — деп Куатбекпен тары акрглдасады. О л Ауранбектщ айткднынан шыкдайды. Bipa3 ж ер орлеп барран сон тары атыньщ басьш тартьш: \"Тан; кдзглан, берш кдлды гой 03i, банды жатса, б^здД 6opi 6ip к ерш ж аты р гой, куып келш атыспас д еййсщ . О сы сай-сайдьщ 6opi ел емес пе, тащ а д е й н жолымызды кутш жататындай жау жок, шыгар, жур, бекер эуре болып ж ол айналганша тете жермен-ак, етш кетейк!\" — дейдд. Куатбек оран да кенедд. — А жалы ж еткен адам га араш аш ы жок, Teri.— Tycin шытьша басын шайкдлы-— Ойлап кдрасац, Ауранбектщ сол тушт журкггер! ажалга э д е й умтылган журю сиякды. — Э д ей умтылды деййсщ , сезж бар, сейм жок, соньщ салдары гой 6opi. К езецнщ уетше шыга келгендершде, ею ат та кулак,тарын кдйшылайды. Сол кезде-ак, сезж тейп Куатбекке: \"Атган туе!\" — дейдд Ауранбек e3i сеюре берш. Е ю ж ак, б у ш р д ен та р с -т у р с м ылтык, аты лады . EKeyi ецбектеп келш мына тастарды паналайды.— Ж олдыц жарасындары Kici б ойы ндай рана крйтастарды Балабек иепмен керсетп.— Ауранбек ею жавдна маузерден кезек- к езек ок, атып бандыларды бетгетпейдд. Куатбек крркдлп 6ipA e-6ip ок, ш ы гара алм айды. А уранбек сонан соц бесатарды 93i алы п аты сады . Bip сот м ы лты ры н к езей бергенде, дэл крлтьпынан ок,тиедд. Крлынан бесатары ушып кетедд. ©лддге санап бандылар атгарьша мше сап кдшпак, болады. Соны керш Ауранбек жылжьш барьш бесатарды кдйтадан крльша алады. Ею бандыны табанда атьш туаредд, eKeyi кдшып кетедд. Эуел1 Куатбекке ж арасы н тацръ1зса да ж аны кдлатын ба едд, ейтпей: \"Агкэ мш де ауылра шап!\" — дейдд OFaH. Аткд мшеем, бандылар керш кряды деп крркд>ш, К уатбек ж аяу ж у п р ш кетедд. С ол кезде йб1рлеп тан Аа

Ъец, кмЗ h$m ! атып кдлран кез екен. М ына сайдьщ аузы нда отыркан ауылдар мылтык, атылганын, бэрш де естидд, 6ipaK, 6epi кур крл, келуге крркдды. Ал Ауганбек эбден эл1 кетш ж арасы н тацуга да ш ам асы келмей, м ы на мойнак,та кднсырап жалгыз жатады. Bip топ ж т т п epTin К уатбек кун шыра кдйтып келедд, А уганбектщ ж ар асы н тацады, аузына су тамызады. BipaK, амал не, ecL\\ азам ат кдйтып есш ж ия алмай кетедд, дэр1герл1к к ем ектщ д ер кезш де бер1лмегеншен кднсырап еледд. Крлымыздан бар келгеш — улкен кдралы митинг етгазш Ш илт©зекке апарып жерледдк. Мына мойнакды содан кейш ел \"Асланбек атылган\" деп кеткен. Кдулысыз, кдрарсыз-ак, кднды окртаньщ орны болгасын, е л 63i солай этап кетш едд. Ендд \"О ты з бес\" болыпты, — дед! ы залы мыскдллмен. Кабинадан фотоаппаратын алып ш ьпып у н а з Элите усына бердд.— © зМ зден де бар гой, epeHci36i3, н е влип, не Tipud крлай кдстерлеудд б!лмейм1з. ©з1м1зден де бар гой, вз!м1зден де бар. М ына арада Ауганбектщ кдлай атылтаны, оньщ гам екеш жазылтан ескертгаш такуа турса, сонда муны \"Отыз бес\" деп атауга кдндай адам баласыньщ аузы барар едд?! — Бармас едд, — дедд Tycin басын изеп. CoFaH келДсш ©ли де басын изедд. Era кдртгы ега-уш рет суретке тартьш алды. Балабек мэшинеге OTbipyFa ынд'айланды.— А д Баке, еэпузге 6ip сауал, — дедд сол сэтге Tycin,— бул apaFa келдщв, керддщз, кдйпъщ ыз. Сонда бул журюшдздд мьша мен кусаган кдрапайым ж урт кдлай тусшемДз, н е уш ш келдд деп угамыз? Куран окдлмайсыз, кудайга сенбежаз. Б алабек сел к е те тускендей Т усш ке окдлс бурылы п кдрады, Б еп н щ кдны кдшып, лезде кукдал тартьш кетп. Bip жер1 ш анш ы п кетк ен д ей к е з ш ж ум ы п, а у ы р сы н а кдбагын шытгы, — Бул журю1м, шынын айткднда, елмен, жермен, езщ сияк;ганган замандастармен со щ ы р ет крштасу, — дедд сонан соц курсшш. Tycin не дерш бь\\мей ыцрайсызданып, абдырап Элидщ бетше кдрады. — Ы м, - деп узак, ыныранды. Cipe, ендд н е сурасам дедд ме, узак, ойланды.— Таты гамдермен жолы кдакрыз ? Bip нэрсеш аныкуайын, сурайьш деп ж у р а з гой, шамасы? — Ж о, сурамаймын, олар бкгендд ез1м де бь\\ем, тек -ripi екендерш кезбе-кез керсем болды, бэрш суретке тартьш 109

Ъекоцтан Нф/кекв-ут______ злам, мына заманды орнатыскдн жаман шалдарга 6ip е с к ер тк ш жасамак, ойым бар, Tipi болсак, керерм^з. — Е, бесе, 6ip ойсыз ж урм еййз гой буйттп. Узещтлес журш , уялас итгердей болып кетш еддк, ертец ТЪлеубай мен Ж аш азы га жолыкрак, ойым бар. ~ Тыеубай^наукдс. ©ткенде барып кещлш сурап кдйткрм, ку суйеп кэлыпты, элп алмай крймайтынньщ 03i екен. — Басында ойым бупн бару ед1, жолай бурылып кетпк. Ауганбек eciMe ту ей де, TipiAepAeH бурын соган амандаскргм келдд. Артык, с е з айтпасган 6epi содан кешн мэшинеге кдйта отырды. Epreci олар таргы шайды ш тестен мэшинеге тунжырай Minin KpcTaAFa к,арай ж у р д и T ycin пен айел1 Элид1ц кдсы на — арткрг орынга отырды. Э цпм е бастауга, сез cypayFa ешкдмнщ заукрг сокдады. Кдйтарда болмаса, Kici ел1мше кетш бара жатып адамньщ эцпме айта крюы да кцын, мундайда елген адамныц Tipi к у тн д е п кр1лыкхарьш к ез алдьща KeATipin, соны еске туаргеннен , сол туралы ойланганнан дурысы жок, \"Кеше Ш илЬ©зекке бурылмай, Крсталга тура кете бергешмде де 6epi6ip ТТлеубайды Tipi кере алмайды екем, — деп ойлады Балабек.— Хабарш ы Ш ильО зекке кеш е 6i3 кете сап жетсе, онда Ш еубайдьщ тащ а жуык, кдйткрны гой\". К о цш кулазып, куздщ суьпъшан да суыгырак, 6ip ызгар iiuine Tycin к еткендей т т р к е н д ь Ж олдьщ кдй жагы на крраса да кезш е П леубай елестей бердд, 6ipece буталардьщ йшнен шыга кеп мэшинеге крл кетергел1 жатады, 6ipece крлы м ен к е зш келегейлеп буларга алые тебеден тес1ле кдрап тургандай болады, ендд б1рде акрия кулш дэп алдьшан кдрама-кррсы келе жатады, Tiirri, Tipi адамдай, елее емес, езш дей керш ш кетедг Kp3ip KpcraAFa булар Т1леубайдыц суйегш уйден шыгармай турьш жететш шыгар. К эруге емес, жерлеуге келгендей болтаный кдрапгы. Туйдей курдастан Tipi ж у р ген yineyi едд, ендд Ж а н газы eKeyi FaHa кдлды. Ж етш сщ де ж етю збейтш ж е р ry6i екен-ау ©3i. K han жазам деп кушнш жургенде, кенет 03i де кетш крлып журмесе 110

_______________________________________ Щ /, км З дэуЬен! де. К еп ауырып кермеген адам кенетген еледД дейд1, гам б1ледд. Илеубай ежелден аурушац-тын. Бала куншде тыртиран арык, едг сол куш еле-елгенше бойына артык, ет бггпей кетп. Арыкцыгына, элжуаздыкына кэрамай шатакцъщ кебш сол ujbiFapaTbiH. ©Ai к е л е тш м е н де, к ел м ей тш м е н де жагаласа кетш тебелесетш де жататын, кдйтпайтын, кдймыкдайтын. Батырлырынан сейте ме, жок, намыс- крйльнынан ба, булар о жарына бала кундершде мэн бермейтш. ©irreyip, крркдайтыны уш ш сыйлайтьш. Екеушщ кдй кезден бастап туснпсш кеткеш дэл есшде крлмапты, бертшд1 крйып, бала кундершде д е eKeyi б ет ж ыртыспаран сиякты. Крстал мен Ш ши-©зектеп ец шатакдрй баламен eMip бойы 6ipre журш, е>пр бойы 6ip ш эй деспей ету де езгеш е дуние-ау! Б ал аб ек кд>1з м е т к е р болды , к е ш н ер тм гп к к е к е т п , Т1леубайга Караганда, кцындык, к ер м ей eMip сурдд. О л eMipre батырак, боп келш, мше, сол батырак, куйшде кетп. Согыскд барьгп старшина болганьш, 6ip орден, тер т медал алып кдйткрнын есептемегенде, оньщ батырак,деген сезден баскд бедел1 де, кщзмет д э р е ж е а де болып керген емес. \"Т1леке\" деп, \"акракал” деп ж урт каншама кршемет тутьш жатса да, ол баяры Ттлеубай батырак, атанран кезш дей бакдпты шакры, cipe, басынан кеш кен де жок, ншп-ар. Онда ол кулшынган жас, кулпырган ж ш т болды. Басына батырак, дейтш бак, крнды. Bip ж аца м эш инёш ж асап ш ы кданы ушш каз1рплер кандай ппренедг а л Тглеубайдай батыракуар букьл 6ip ж аца заманды ж асап шьтарды. Буюл 6ip заманды крлмен жасады. О л ец улкен уранды — \"Тендж!\" деген уранды — бул ауылда 6ipiHiiri болып кетердд, кедейлерд1 соцынан ертп. BHAiri журдд, ce3i erri, кец даланыц тесш де Крбыланды батырдай сезшдг Топырары торка болсын! \"Ж уртка epci керш бес пе екен, ез1ме epci болмас па екен?\" - деп ары ойлап, 6epi ойлап, ары толкцш, 6epi толкцш, акщ рында Балабек \"Ой, бауырымдап\" ТЧлеубайдионе дауыс шыгарьш барды. ©Л1мге ейтш кептен 6epi казакщ а жылап келгеш — осы. Туыстарьша Kepicin, уй шпнде жылап отырран келшдерше (ейел1 ект-уш ж ы л бурын елген) кещл айтып ш ы в д н соц, \"Плеубайдыц уш баласын оцаша шакдгрып алды. Кдшан, кдлай жерлейпндерш сурады. 111

Ъвксутам ’Нфз!секе-ты_______________________ >Kepi даяр болып кадды, Ka3ip 6ip сагатка жетпей шыгаратын шыгармыз, — дедд улкен улы Кещес. — Колхоздьщ басгыкуары келдд ме? — ©MipaAi ага e3i бастап кеше кещл айтьш шыкдфн. — Ж ерлеуш е келе ме, жок, па? KiM б1лед1, жумыстан крлдары тимейтш шыгар. 0з1м1з кел деп ешгамдд эдегалеп шакргрмадык, \"Илеубайдьщ от мшез1 ушеущнщ б1рще де дарымапты- аУ-\" — Аеп' Балабек ушеушщ темешш к жуздерш е кдрап турып нитей кейдд. Ана мен мшш келген мэшинемен аягы жещд баланьщ 6ipiH ©MipaAire ж1бер, мен шакргрып жаты р десш.— Тундр крнакдсынды кдйтгщ? — Ж у р т жылкдя сойдырды. Yin б1рдей улы турып крй с о й г а н д а р ь щ у я т дед!, 6i3 eKi к,ой сояй ы к, дегем1з. Болмагасын, б1реудщ байлагалы отырган биесш сатып алдык, — Жылкды сойьш бул ж олы жакры ж ш т атандындар, ал жеттсше, кдлркдлна не соясьщдар? Жылкд,1 сатып ала беруге акд1аларьщ ж ете ме? — Крйтем1з, уяткд кдлмаудьщ 6ip ж енш кдрастырармыз. — Э к ец екеумДз сенщ атьщды ж аца еюметгщ атымен эдеш Кецес крйып едцс, — дедд Балабек юналэудщ баска жендл турш таппай,— е зщ мугал1мсщ, сондьпрган б!з крйган атка лайыкцап ж енелт экецнщ артын. Ана жылкдн ж епш агайындарьща айт: \"Экемнщ жерлеуш ендд Балабек ага e3i уйымдастырады\", — де. KepepMiH, к е зд е с е р м ш д е п ж у р ге н адамы ньщ Ke6i Б алабекке сол арада жолык,ты. Bapi де ж ы лап Kepicin, Т 1леубайдыц ж а к р ы кд>1лы к,тары н к е зд е р ш е ж а с ала отырьш еске алды. Ж ангазы беш т басына кеткен екен, м уньщ келгеш н еспп, кдйта шауып келдд. Атынан тусе салган бойда акрацдай кеп бутан карай умтылды. ©з басында да 6ip муц бар ма екен, зор даусымен азан-казан бакдлрып агыл-тег!л ж ылады. \"К етпей тура тур, акрьддасатын 6ip ic бар\", - дедд оган Балабек. Bip кезде крлын сонадайдан амандасуга ьщгайлап елпелектей басьш ©MipaAi келдд. LLIerip K63i KyAiM кагады. Cipa, азш Балабектщ эдешлеп шакргртканына мэз сиякуы. \"М ынау меш кергенш е куанып келе ме?\" — деп ойлап, Балабек онысьш жакцырмай калды. \"Бэкелеп\", ат-келйтнщ амандьпын, кайда барып, кайда жургенш сурап, 6ipa3ra 112

_______________________________________ Ът/, fa d h ffjm ! дешн муньщ сейлеуше мурша бермедг Балабектщ дел бул араде сыпайылык, сакуап, сипай с е й л е п а келме/у. — С ен м е н е н ам анды к, с у р а м а й т у р а ту р , — дед1 ©ш рэлие салдегн деуыспен.— Кдзакзъщ ж ен ш дешаннан 6epi умытденсьщ, мундей жадеш туысдены елш жатденде, адемга алдымен кещл айтады, амандыкцы артьшан сурайды. — Bi3, Бэке, кеш е келш кещ л айтьш дейтдемыз. — Кеше м е т кермесещ келецкеме кещл айтьш журсщ бе? ©шрэлшщ Ke3i жьшылык,-жьшылык,етш кетп, тусшбедг Куле берш езуш ж ия крйьш еде б ет аузы 6ip турл! сиыкрыз юржщ ете делды. — Кдлжьщ ба десем, ш ынымен ж адеш туыс па едй Бэке? — О л Плеубай болса, м ен Балабек болсам, 6i3 ж адеш туыс емегенде, юм жадеит туыс? — Ойбай, онда... арты дейырлы болсын, Бэке. ©з1ме туы с ек етщ зд 1 бьлем, Т глекецмен туы сты гы цы зды еспмеппш, кеппрерсзз! Балабек бодеап ж1бере ж аздеп зорга шыдеды. Ж уртгьщ кезш ше жерден алып жерге салып турып детгы-детты урысдегсы кеду- Улкен адем ретшде ейтуге дедегсы да бар едь Долы ашу булыкцырып, крлы делтырап кетп. — Балабек, буларга а1пуланып дейтесщ? С енщ сезщ нщ терюнш тусшш те турган жок, —деп, ЖанБазы крлтьпъшан тартгы. — Бэке, ш ы н аигуланып турсы з ба? ОллааЬи, б1лгем жок, кеше кещ л айтьш кеткесш... — деп келе ж аты р еде — ©-Й, сен де акцалмай тура туршы! — деп, ©MipaAire Ж ангазы ж екш тасгады.— С ен б к етш туыстыкден басде туыстык, бар мунде. — Бул ауылде партия уйымы бар ма? — дедд Балабек езш щ сабырлы кушне дейта тусш. — Бар. — Хатшысы юм? — М ектептщ дерек-ripi, Ж усш ов деген жшт. — Ендеше Ж усш овке е зщ барып жагдайды тусшдер, дез1р б ей ттщ басынде шагьш дералы ж иы н жасайы к,— ©м1рэлшщ K63i багжац ете делды. Балабек оны байдеса де, байдемаган болды.— Парторг ашсын, одан кешн езщ сейле, сенен кешн Ж ащ азы , соцынан — мен. ...Былай дераганда, сезшец, пысык, керш етш ©м1рэлшщ б е й т басынде сейлей алмаганына Балабектщ ызасы келде 113

Ш атан 'Н ф М в - т ы ________________ Turn, о д е т сойти ме деп те кудштендд. \"Неге, неге сейлей алл,ай тур?\" - деп кутндд. Оньщ себебш 6ip кезде барьш тусшд1: ол — Тглеубайды Tipi кез1нде сыйламаган адам. Оныц екш ет ушш кдндай ецбек сифргешн бь\\мейдд. БДлмеген адамы жайында не айтады, аузына сез сонан соц туспей тур. Ж ангазы жылап турып сейледд. Елдд де жылатгы. Ж иы н етмзддрткенше Балабек e3i шггей риза болды. Ж урт, acipece ж астар жаты Тглеубайдыц ж ай гана шал емес, кезшде ел ушш талай иплпсп icrep аткэрган шал екенш туешдд, ондайларды ел курметтейтшш кердд. ©Mipi улп боп еткен шалдьщ елиш де 6ip т у т р тарбиеге жарады. Кенет, неге екенш, Балабектщ Алматыра кайткдлсы келдд. \"Мектебш керешн, сонан соц...\" — дедд езш е e3i сыбырлап. 3 Балабекке белет тацертецп сепзге алыныпты. Одан кеш нп рейс тек тустен кешн гана болгандыкуан, ертерек кеткендд калап, e3i де соны ьщгайлы керген. Крльш кдлсып, жылы жымиып 6api де кдяйыла крнггасып жаткднмен, ш терш ен езш онша унатып турмаганын Балабек олардыц epi жаекдна, api урлана караган кездершен байкдды. Сондьщган ашыльш сейлемей, ол да салкд>ш сыпайылык, сакуап кдна криггасты. Араларында б е л п а з 6ip крткдн тоц жзб1мей крлды. \"Ci3Ai улкен деп сы й лау ы н сы йлады к, к урм еттеуш курметтеддк, 6ipaK, кдязметпзге катгы сын айткдньщыз артыкдау\", — дегендей ме, сы ц айлары нда сондай 6ip айы птау бар сияк,ты. ©кпелесе, ьщгайсыз болганын айтып KeuripiM отшее, ол, ендр казак, мшез1цде кдш аннан бар кдялык, ал мына айыптай карагандары картгыц кендлше крнжардай кдаалды. \"Бшмазднсгер! гой!\" — дедд тундлш. ¥шакдщ отырган соц, а м ушпай жатып-ак, Балабек озшщ крштасу дастарканында айткдн сездерш сабырмен крйта акдылга сала бастады. Ж анд ар ы калмай сыйлап, келгел1 алдынан кдш отпей ж упрш журген ж ттгерге: “Коп ютесец, коп акдпа аласьщ\" деген тогышар теориядан баска туктерщ жок,\". - деп к а п ы айтып салганы калай? Сэл артыкдау ем ес пе? Рас, сол \"тогышар теорияны\" крспай-ак, крюы керек едд. Алайда ейтш ашынып, ашуланьш айтпасац т ага болмайды, энш ейш айта салганы деп ойлайды. \"Туктерщ жок,\" деген1 д е кещ лдерш е д ы к ете калган болу керек. 114

_______________________________________Ъ ву, kbtS (hubm ! Орталыкд-а улкен клубы мен улкен мектебр б1ргэд1лерде К1шкене клубы мен к ш ж е н е м ектебр ю тапханасы , моншасы, дукеш, ауруханасына дешн бар, Ш ил1-0зекте жогы Крсталда, Крсталда жоры орталык,та бар. Эйтеу1р, колхоз бойынша алганда, б1рталай нарсе бар. С ол \"бардьщ\" 6api солар кггеген жумыстын, н э ти ж е а емес пе? Ж о-ж о, 6api ондай куйге SAi ж етп ей ж у рсе, нарыз сумдык,тьщ улкеш сол болмай ма, оньщ 6api — б!ртшдеп жасалран, ap6ipiH эр басшы жасаткдн дуниелер, ал бул басшылардйа кдйда? Мэселе сонда. Осы тургыдан, ашу мен ыза устшде 6 ip ep ce3 i арты к, к е т с е к е тк е н uibiFap, 6ipaK, та к д д н кем ш ш п тугелдей, дурыс. Колхоздыц жалпы табысы, шаруашылык, жумыстары, малы, nie6i, erim — 6api жакры, тек мэдени жумыстары, жастарра тэрбие берулер1 мардымсыз. Адамга: \"Бас-кез жок, тек аянбай ж ум ы с icreft берсец рана жакрысьщ\", — деп талап крю — ол д а адамды сы йлам аудьщ со р акы Typi. Ш аруаш ы лы кда кдндай шыжылдаса, басшы мэдени-тербиелш жумыстарра да сейтш шыжылдаура тшс. \"Бул ауылдьщ, мьша адамдардьщ маран бел паз 6ip тарихы жок, па екен?\" — деп ешкдйсысы глтипат кр,1лм айды , б1лмей, д а н е ц е е тп е й ,— эн ш е ш н белшен басып баскдра бередь \"Б1зге бш м нен, м эдениетген эл1 де б1рдемелер керек емес пе екен, а?\" — деген мазасыздык, мектепте де, колхозда да, кейб1р адамда да жок, Эрине, кдрыннын, токтыры да к д ж е т токуык, BipaK, ток,тык,тьщ е ц кдсиет- iici — рухани токцык, Энсэмбшм1з бар, ансэмбш>пз бар деп даурыгып, буюл кемш ш пн соньщ атарымен буркеп алган эншешн. Ж арайды , бул ею -уш кун аралап кдтелжтерш кердд, кергенш кездерше айтгы, оран олар да ренж ш кадды, бул да ренжш кайтгы, сонда не балды? “Дэуке! Тэке! — лрл1 гой Мэулен екеуш этап турып — Бэкецнщ айткриынын, 6api дурыс, мэдени-тэрбиелж жумыстарьща жендеп кен,1л белщдер!\" Нускауы ма, урысканы ма? Сол гой бар болтаны? Кезбе-кез, устел басында огырып-ак, Мэуленшн, е з мшдетш орындап тастаганы foh сонда? Онысы кем ш ш ктерге крналудан repi осы шалдан байланыспай кутылайыкдгы деген кулыкда кебф ек украйды. Кдлайда, эйтеузр, бул керген кемшшктердд жоя крятындай шара емес. Бул айтгы, олар мойындады, сонымен бар жумыстьщ 115

Ш ецт ан Н ^Щ св-упы ________ _________________ б г г к е т ме? Элде такдан кшалэр1 тукке турмайтын юналэр ме? Студияга емтихан тапсырган баягы менлд кызды юмдер окыткднын Крсталдьщ мектебшен керш кдйткдндай болды. ©3i эдеби сезбен сейлей алмай турып, эдебиетп окдлтады, e3i кдлзмет icren ж урген ауылдьщ тарихьш бДлмей турьш, дуние ж узш щ тарихын тусшддредд, еткендд сыйлата алмай ж аты п, болаш ак,ты сыйлатпак, болады, т1зе берсеч. ерескелдцз толып жатыр. ©м1рмен байланыссыз, елмен байланыссыз оку сиякцы. Соныц барш кердд, кечьм кдлды — бггп, сонымен жылы жауьш кря сала ма? Ауылта айтгы , ауданта айтгы , ендд обкомта айта ма, кдйтедд? Кдйтш айтады? Звондауы к ерекп е? Эрине, сейтедд, 6apFaH бойда 6ipunni хатш ька телеф он сотады. Ауылды арал ап кдйтута келгенш б1ледд, \"кдндай эсермен кдйт- тьщ ыз?\" — деп, 0л1бекттч e3i де сурап кдлуы мумкш. Bipax, ю м бзледд, ж ендеп сый бермегенге екпелеген ш ьпар деп ойлап кдла ма? M eiw , екпеледд десе, екпелегеш eripix пе, оньщ несш ей крркдды? Дегенмен, эдем жамандауга келген адам кусап ж алма-жан телефон сорып жаткдны да ынуайсыз, одан да ж у зб е-ж у з б ары п с е й л е с к е т дурыс. Мык,таса, М эул енге звондар, у р сар , м е ш ч айткдндары мды OFaH крйталап айтар, сейтш б1рден 6ipre айтыла-айтыла барьш, эуелп сезддч acepi де eAcipep. Сонда не icreyi керек? Текке ауре болмай тыныш жатуы керек пе? С онш а к ем ш ш к п кар е турьш, оны жоюга eni6ip э р екет етпесе, сол уппн халык, алдьшда ендд бул да жауапты емес пе? K epin келгенш керм еген юс1дей кдлай жасырады? О н ы ж а с ы р га н к унде ю м ге жец1лддк? Жеч^лдДк емес, кдллмыс емес пе кдйта? Н е icreyi керек? Н е амал бар? А рыз ж азса кдйтедд? Ж а с ы болса жетгаске таяп кдлды, уят болып журмей ме? Арызкрй деген аты жаман, эйтпесе ж а зы п ай тк д н н ан орны к,ты сы жок,: с е ш ч ойланы п жазганынды алган адам да ойланып окдды, жауабын да ойланып барьш бередд. Арыз, а? Ж азганньщ 6api мшдетп турде ары з деп аталуы керек пе? Кдтардагы кэмушс ретшде облыстык партия кэмитетше муньщ хат жазуга кдкысы жок, па? Коммуниста, борыш ы, М1ндеш емес пе кдйта? Дурыс, х ат жазганы дурыс. © з ойы м ен e3i FaHa болып отырган Балабек ушакдъщ пш ндеп жолаушыларга сонда барьш к е з сала бастады. 116

Ъву, кыЗ foubeu! Балабекп ушакдщ ш ьпарып салган сон; Тазабек, ©MipaAi, Эли — yiueyi Аэулеткелдшщ мэшинесше келш отырды. — Yh, шалдан шын кугылдык, па, eripiK кугылдык, па, берекешздд кдшырып жДбердд гой, тйгп, — дедд ©мДрэлд курсш е кулш. LLIerip кез1 алдыда отырран Дэулеткелдпп асыгыс 6ip барлап улгердд. Эли оньщ эдетш бь\\едд, арам ойсы з энш еш н айта салган сиякданранмен, ол ж ацагы с езбен 6ipa3 ecenri кездеп отыр: б1ршппден, кдрт айткрн сындарды езш щ бэлендей кинальш кдбылдамаранын байкдтты, сендер де сейтщ дер деген саясаты ма, оны бастыкдарра кдй кулыкден айткрнын кудай бысш; екшпдден, бул icre салмак,туссе, Дэулеткелдйе туседд, сондыкдан кдшндыгьщызды 6ipre белгсем деп, OFaH кещ л бйулдргет д е болу керек; ушшппден, сезге тартып, олардьщ да ойьш б ш п алмак, Эли куддктенбеген баскд ecenrepi де болуы мумкш. — Осымен рана кугылсак, оцай кутылганымыз шыгар, — дед1 Д эулеткедд[ ш ы ты нап,— К ел ш -к ел ш , енд1 м ы н а бесжылдыкдын, соцры ж ы лында Kecipi тиш ж у р м есе н е кдялсын! — Крйьщызшы, неменеге Kecipi тиедд, сол ш алмен 6ipey акдллдасады рой дейедз б е ? — Э л и сезгендд ©MipsAi сезбегендей сьщай байкртты, 6ipaK, Эли оньщ ацкрулытына сенбедд. — Акдллдассьш-акдллдаспасын, атагы бар, ел сыйлаган K ici гой, е з аулынан екпелеп атганганы у ят болды. — Шынында, сол жер1 уят болды. О ньщ у етие, екпесш жДбперлйсгей де ештеменщ р е и болмай кдлды. М енщ, тйгп ол Kici Крстал жакд-ан екпелеп кдйтады деген ойымда жок, еспген кезде есецпреген юсйпе оты рдьш да крйдьгм.— Тазабек, cipa, шыньгн айтты. — Кдрт тебем1зден ж ай тускендей кдллды. Саскднымнан н е кдйтш акд-аларымды да бЬлмеддм, не кдйтш KeuripiM сурары м д ы да б1лмед1м, а у зы м буы л д ы д а к длды .— Дэулеткелдднщ даусынан бул жолы ш ынымен кдшалып, шынымен екшш келе жаткдны байкдлды. — КДнэ ©м1рэл1де де бар, — дедд Т азабек оран жалтакдвй к ез тастап,— кдртгьщ кдйда барранынан, кдйда жургенш ен кез жазбауы керек едд. Егер Тыеубайды жерлегенде 6i3 кдсында болсак, бэлюм, кэртгьщ райы бунысынан repi жумсарар ма едд, гам бДледд. 117

Ш от ин Н уЩ х-ит ________________________ ©мгрэлшщ е щ сурланып барып тузелдд. Ж ацагы ce3i ymiH Т азаб ек к е аш уланы п кдлса да, Д эулеткелдш щ алдында сы р бермедд. М ен е зш Тыеубайдыц соншалык, курметке татыр- татымасына дудэмалмш. Кезшде оныц да ез кылмыстары кдйта крзралып, ж аны кдясылван сон, Алматыдан Балабекп шак^гртып, eifreyip, эушр1мдеп ж урш эр ец аман кдлган. Эли бэлен кун Беке деп узш п кете жаздап журген © м ф элш щ алден Балабек деуге кеш кенш е кдйран кдлды. Bip ау ы р с е з айткдясы келш, 6ipaK, Дэулеткелдшщ кезш ш е ондай сездд OFaH айткдны эдепазддк саналаты нын бш п, зыгырданы кдйнады. Бурын кулырын apire жасыратын ©MipaAi бул ж о л ы м улде аш ы к, м ш е з к е р с е тш кдлган сиякцы. Балабекп жакдырмай cerin, кдншама кешп кеде жаткднмен, сол кылык,тарында, cipa, 6ip терец ж асы ры ш ан куаны ш бар. Демек, 6ip пайданы кездеп келедд. О л кдндай пайда? — О ны ц ж агдайын Бэкец тусшддрдд гой, — дедд Т азабек Дэулеткелдд жакдсд и е к кдрып.— Ecici кектер ш кдйтару ушш, Сэбденбек байдыц туыстары екен успнен эдеш арыз TycipreH. Б акец келш ар а тусш, бэрш аныкдап беритп. ©MipaAi то с ы л ы п кдлды . А лайда ы ц райсы зд ан уды ц орнына, 6ipa3 унс1з отырды да, элденеге басын шайкдп ез- езш е н мырс-мырс кулдд. — Дэуке, а зд щ кдлай ойлайтыныцызды кдйдам, менщ ойымша, сол ш ал Крсталга о баста-ак, ж ам ан оймен шыкд<дн. K,ocTaAFa к е л е ж а тк д н адам о й д а жок,та Ш илi-© зeккe бурылы п кетедд, одан \"О ты з б е с ке ” барады — тш п \"ары жур, 6epi жур\" деп кдсында 6ipey крлынан жетектеп жургендей. М ен б1л.сем, е з шпм1зден 6ipey оны эдеш айдап галлы — Дэулеткелдд мен Тазабек eKeyi де окщс бурыльш, ©м1рэлшщ бетш е одырая кдрасты. Элидщ бойын элдеб1р крркынкпн биледд.— © йтпесе, ж ш ке пзгендей кдллып ецкей жам анды кды ц б эрш ол Kici уш -терт куннщ шпнде кдлай ж иы п улгередд? Бакцггжанныц айтуынша, мше K03i отыр гой,— еркелеткендей алдынд а отырран шопырдыц аркдсын алакднымен сыйпай кргып-кдрып крйды,— Крсгалга кдрай ж у р е тш куш тац ер тец кецсеге сокдас буры н ш ал ayeAi Э л и д ш н е Kipin шырыпты.— Соны еспгенде-ак, Элидщ тула бойы с у ь т кря бердд, сезд щ терганш тусш ш улпрдд. Тандайы KypFan, ш екесш ен шып-шып тер шыкды.— Ш алдыц мшез1 д е сол уйден шыкддннан юлт езгерпгп. Сщдд де, Тэкецдд де 118

_______________________________________ 'Sep, Ш h u h m ! кдсына epm eyi тегш емес. М енщ кудйтм — Эли. С ыртган айтсам, есек болады, erip iK десе, 63i отыр, айтсьш. Шалды будддрген — Эли. Эли баскр сумдыкцъщ не турш кутсе де, ©лнрэлзден дел мундай зулымдьщты кутпеген. Кезш бакдфайтып крйып ж ала ж апкднына кдлай кдрсы э р е к е т ж асар ы н бымедд, луп-луп етш кезш щ айналасын 6ip ы сгьж,толк^шдар кеулеп келе жатты. Откд кдк,тагандай аузы ньщ iuii кеуш , m i тацдайына ж абы сы п кдлды, кез1 кдрауытып, кулагы 6ip сат 6iTin кдлган сиякуанды. К енет 0 м р э /и н щ ал1 сейлеп отырранын байкдды, ею аралык, есшде де, кез алдьшда де жок; н е ©MipaAi, не e3i 6ip ж ак д р кетш крлып кдйтып келген тарщдь — Соньщ 6api Элидщ айтьт журген сандырак^ары. Мен бьлем, — дед1 ©MipaAi Д эулеткелд1 ге к д р ай е н т е л е й ецкешп,— бул, жалпы, колхоздьщ 1р1ленгенше кдрсы. \"Кдлара кдраранда, колхозымыздьщ орталыгы мэдени мешеу, ал орталырымызра крраганда, б1ргэд1лер1м1з тары мешеу\", — дегенд1 осы айтатын. Ш алдьщ сездер1 тугелдей осьппга. \"Ауылдьщ тарихын бы м ейпн адам — ол ауылдьщ адамы емес\", — дегенлд де Б алабек б е ке р айткдн ж ок, Сыртган келген деп, аздд сырткд тепкеш, Дэуке. Ондай ж ерпплдж тщ Э лиде б ары н б1лес1з... \"Энсэмб1лге баска ауылдьщ адамдарын алмаймын\", — деп, бул да злек салган. М уньщ ойынша, 6i3 б эр М з е з крмымызды ойлаймыз да, халык,тын, кдмы н осы рана ойлайды. \"Ш аруашылык,тан баскэны б1лмейсщдер, мэдени жумысгы курггыцдар\", — деп, кдшан кореец байбалам салады да журедг Эли езш щ 3Ai э р екетаз, тьшьпп тьщдап отбгрранына тац кдлды. Кулатына лыщалдап ауа ма, кдн ба, элденелер куйылып жатыр. Мзшиненщ гуш 6ip еспледг6ip есплмейдь Кезш е ашылып-жабылран ©м1рэлшщ аузьшан езге енггеме кершбейдр жары ты ны м табар емес, эл1 сейлеп келед1. Ойына да келмеген жаланы айтып, муны жазыкрыз кшэлэп келе жатк,ан — сол ауы з. Ок, ж ауды ры п турран амбразурадай. Ортада отырран Тазабектщ алдынан ецкейе созылып кеп жудырьпымен тап езу густы кездедг Cipa, сезштешп ш ы рган болу керек, крльш ейтеп кдлран кезде, Тазабек кркып жгбердг жудырыры шопырдыц желкесш е барын сарт ете кдлды. Кдтгы сокданын е з крлыныц кдйта сершкеншен сездг Ж олмен aFbm келе жаткам машине юлт кдрсы бетке карай бурылды. М зш иненщ iuii астан-кестец 119

Шсутан Ифзкекв-ут___________________ болды да кетл. Туткиыл тежеуден деигелекгер купрлеп, аш ш ы ш икы л ш ы цгы ра ойбайлаган адамша кулак,ты тундырды. Кулап келе жаткрн бомбыша ышкргна ысквдгып келш, машине кдрсы жоларыкка тумсыгын таре согап барып токтады. Аман-есен екендисгерше ЭЛ1 де сенбегендей, 6api 6ip сэт орындарынан кыбыр етпедь Алдымен Дэулеткелд! крзгалды. Эуел1 кабинаны ашып, сонан соц артьша зглдене бурылды: Сеш жын урьш кеткен бе? — дед1 Элите жекш.— Kjupa жаздадын, гой журтты! — Сейдедд де, e3i сыртка шытъш кабинаньщ еситн к а п ы серпш жапты. Баска сез айтпады, баекдлар да айтуга батпады... Э ли эуеж айдан келген бетге клуптьщ арткдл есш нен Kipin, eKiHmi кдбаттаты к эб и н е т ш е к е т е р и д т Б ел гш макратпен де емес, кдлыптасьш калган дагдысы бойынша устелш щ тартпасын ашты. Кезш е алдымен аудандык, комсомол кэмитетшен келген кртынас кргазы тусп. Ауданда комсомол уйымдарыньщ есеп беру-сайлау жиналыстарьш етк1зу туралы екен. График бойынша, бул колхоздыц комсомол уйымынио желтокранньщ жетюшде-тш, ендд соган дайындалуы керек. Крлы кэгазды устап отырганымен, Элидщ ойы мулде баска жакуа едд. Балабекке epin 6ipa3 кун кдсында жургел1 Эли взшдеп 6ip e3repicri байкаган: ж ан дуниесш демалтьш, байсалды, сабырлы 6ip куаныш тула бойына толып, б у ил денесше сщш келе ж аткан болатын. Ойлап-ойлап кеп оньщ кандай куаныш екенш e3i тапты. Ол — барлык, нэрсеге халыкуык, тургыдан карайтын адамдардыц тек ютэпте гана емес, емдрде де шьш кездесетшше кез1 жеткендисген туган сешм куанышы ед|. Сол куаныштьщ мешрше uiyaiqran узак, 6ip ойлансам, е н д ш OMipiMAi усак,-туйегше деш н тугелдей ж ац аш а курсам деген ние-ri бар-тын, ойламаган ж ерде ©MipeAi сонын, 6apiH бузьш ж1бердд. К е ц ш н д еп сенш куаныш ыньщ орны на ендд кеп мазасыз кудис орнады. Муны кдгнайтыны — оны ц айткан жаласына Дэулеткелдд мен Тазабектщ сенш калгандай сыцайлары бар. Оган, тым курыса, сырткрг сыпайылык, ушш де: \"Крй, ейгш айтпа!\" — деп екеушш, 6ipAe-6ipi куцк е гаед . \"Бэсе, бэсе, 6ip пэле бар\", - деген Kicuue кабакуары туеш, будан дереу сырт 120

'Em, Ш Ы т ! айнала бердд. А дамныд с е н М м ен к у д т соншалык, тез езгерпш, кубылмалы нерсе деп ойламайтын ддд Эли. О л ecipece Дэулеткелддге тад. ©лорэлшщ ыкдальша 6ip туспесе, сол туспес деп ойлайтьш,— оны д да бекемддп \"©3iM\" деген кдмалга ж еткенд е таусылды бглем. Таулы жердщ табитатында тадражайып 6ip сы р болады: алыстан кдрасад, кекпецбек болып ж алпы келбет1 кез тартып турады да, асыкдай аралап керсед, соншалык, кекпецбек дуниенщ 6ip кдлтарысьшан такдьф жарракуай тастак, ж ер кез бола кетедд. Bip тауды ц бойы на сонш алык, кере- рарлыцтыц кдлай сыйып турранына кдйран кдласыц. Дэулеткелдшщ де мына кдллыры сондай тауды елестетедд, ылга ойлы icrepiHe куэ болып, сыйлы сезгмде журетш едд, оньщ да 6ip такдлр ж ер ш керш крлрандай болды. Оньщ ©MipeAire жасаган сабьфлылыры, с ез жок, ©лиге керсеткен сешмазддгь ¥ йы п тьщдаган адамша ундемедд. \"Айтсын, анау не дер екен?\" — деп артын куткеш шыгар. Ал, бул ©маралий эшкерелейтшдей еш теце айтпады. Ж ене бул акуалуды емес, 0м1рел1ден кдйтш еш алуды рана ойлады. Tinri, оны да ойлаган жок. Тук те ойлаган жок, бэрш аш у биледд. Б ул оран к,ол ж у м с а д ы . Ж е н е а н а у -м ы н а у е м ес, колхоздьщ баскдрма бастьпы мен партком хатшысыньщ кезш ш е жумсады. Сондайлык, купгп куэлер1 бола турып, ©шрэлшщ к е т н нерып ундемей кэлганына тацы бар. Неге ейтп, кдндай оймен ейпг? Элде бастыцтарра езш щ кдншалыкды сабьфлы, усгамды екенш керсетк ет ме? Ж о, ол ондай усак,-туйеке бола ейтш \"шьиындалмайды\". Сонда не ушш? Ол 6ip н э р с е т ойлады, ойлаганда ардден ойлады, сондыцган ундемедд. Н е ойлауы мумкш? Ары акдллра сап керш, 6epi акдллра сап керш, оньщ н е т ойлауы мумкш екенше Эли ешкдндай жорамал жасай алмады. Е леуаз жерден 6ip ушьпъш та у ъ т кдлам ба деп, манаты окдпаларды эр узитне деш н кдйта-кдйта есш е туардд. Teri, еш теценщ кдсы ны ж ок. Т ек кдна мэш инеге кдйта отырып жаткрнда, ол буран 6ip куцк етп. — Дэлелдедщ! — дедд кекесш мен мьфс етш. BipaK, оны сыртта турранда неге айтпады, мешинеге отырран сод аиткдны не, тусшбей-ак, крйды. Баскдрма мен паргкомныц хатшысы да еспсш дедд ме? Олардьщ оны еспгенш де не тур? \"Дэлелдедщ ?\" Н е т далелдедд? О й, сум-ай! \"К,ол жумсадыд, шыдамадыд, таза емесппцдд дэлелдедщ\", — 121

Ъвксутт Н ^фке-щ ы________ дегеш гой? Ах, зэлш! Бэсе, сондай 6ip астарсыз сейлемейдд ол. С ондага Дэулеткелдднщ ce3i де тткендей. Ж алпыга айткансьп-анымен, ол да туп непзш де Элите мецзеп отыр. — Енд1 ундемей отырындар! — дедд, ундесендер танк, жейсщ дер деп ж ас балаларды крркьггкдндай жекш.— Куш б1рйспрудщ орнына кушке ipind саласыцдар. О л не деген ce3i? Б эрщ де оцып турран жокрьщдар дегеш ме? Ж о к; \"Ш алга кемшшгтьиздд сен керсетш кпйдын, эйтпесе б1лмейтш едд\", — дегеш ме? Кдязык, К е м ш ш к айтылды. Ж а л а емес, шын, дэлелдд. Bipeyai курту уш ш емес, кем ш ш кт! кез! керген сон,, оньщ крншалыкцы зиянды екенш б1лген соц, адал кендммен айтгы. Будар кермеген, брлмеген нэрселердщ бетш апггы. Сол ушш Балабекке ренжнендер1 кдлай? Оны жоюдыц амалын 4здеудщ орньш а, ол кемшшктердд Балабекке кзмшн, керсетш крйранын цдейдд. Э н ш еш нде, алды -арты н сабы рм ен ойлап, не 6ip ш ы т ы р м а н г с те р д щ б а й с а л д ы memiM iH т а б а к р яты н Дэулеткедадге бул жолы не кершдд? Алдьша аш у мен ыза тусш кеткен соц-ак, акд>1л акд>1л болудан кдлады. О ны бул жолы ы за билеп кетп. О ньщ ейтш ыза болтаны — колхоздьщ ем!ршде ондай кемшшктердщ бар екеншен де емес, тек солардьщ д е л Kp3ip — бесжылдык,тьщ 6 ire p кезш де — аш ы лы п кддраны. О сы н ьщ KecipiHeH 6ipiHmi хатш ы ескерткен жогары атаккд усынылмай калам ба, усынылран кунде де етпей калам ба деп беймаза. Кзмнщ нагыз аддл екеш кун сайы н емес, “халык, па, езщ бе — кдйсысы?\" деген сурау крскдйып алдыцнан шьта келгенде рана сьшалатьш болу керек. Kp3ip Дэулеткелдшщ сыналар тусы: кдлай кцсаяды, хальщгыц кдмы ушш деп кемшшктердд жоятын шара крлдана бастай ма алде ез басыньщ кдмы ушш жылы жауып кря тура ма — оньщ енддп эддлдугш сол керсетедд. \"Бьпъ или не быть\" деген — осы. Э н ш еш ндеп эддлддктерь эрине, ол да эддлддк,— 6ipax, эддл зацнан, кдязмет орньш ан крркдщндырынан эрюм, Tiirri, кррау адамдар да ютей беретш эддлддк. Эддлддкп езщ нен баскдга ютеудщ оцай болатыны сиякцы, езщ нен баскдньщ эддлддгш сьш ау да оцай. Юм б^ледд, эддлддк те жардайра, уакдяткд байланысты бараланатын нэрсе ш ьп ар? Бэлюм, б1реудщ эддлддк деп icrerem баска б|реу уш ш кдшнат болар? Айталык, Балабек акракрлдьщ KecipiHeH алайы н деп турран атагы н Дэулеткелдд алмай кдлса, ол, 122

к&З дэгфт! эрине, екшшгп. О ны былай крйганда, колхоздьщ баскррмасы жогары атакдэ ие болып жатса, ол да котш ш сгщ мерей, осы ауылдын, абы ройы емес пе? Ауылдьщ к ем ш ш гш кергенде, ауылдьщ абыройын Tycipy уипн емес, абыройын артгыру ушш к еру керек крй. Демек, Дулеткелдднщ реншпн де непзс!з деуге болмайды. Элидд м эселенщ осы арасы кдянады. Tiirri, езш е н e3 i тущлдь \"Адамды аяй бъчмейпн кдныпезер екем-ау!\" — деп ренжш . Дэулеткелддге крншалыкды обал болатыньш ойлап, оньщ кдндайлык, кулазып екш етш ш к ез алдьша елестеткен кезде, журег1 шанш ып, кеуде iueMipineri сынып бара жаткдндай сезшдд. Ш ынында, егер крлы биыл ж етпей кдлса, оны кдйтадан бул атакдщ усьша ма, жок, па, усьшса да кдй уакрпта усьшады; шаруашылыкуьщ жардайы кдйтедд, ауа райы кдлай кубылады — куддк-себеп к еп крй, будан кешн б1ржола крлып крюы д а мумкш. ©йтетш болса, обал- ак, eM ip бойы екшпи крй! Bip бекем тужырьЕУпа келе алмай, ана ecucri 6ip жулкдгп, мына eciicri 6ip ж улкрт, акрфында й р е тш уйш е ю ре алмай далада калган Kicuue Э ли дел-сал отырды да крйды. Кенет 6 ip о й тары с а п е т е к,алды. Э з ш щ к е ш к д л га н ы н а куйнгендей, Эли крлма-крл кдйта ширыкды. Ол езш щ де халык, тургы сынан кдрамай, ж е к е адамга ж анаш ырлык, жасап бара жаткунын тусшдд. Ж ок, ейтуге еш болмайды. Егер Балабек колхоздьщ мэдени кемш Ш ктерш э д й керсетсе, онысы неге Дэулеткелддге ж асаган эддлетазддк саналады? Kepicimne, сонша кемшьиктерше кррамастан Дэулеткеддд сол атакуы алый кетсе, наилз эддлетс1здисгщ улкеш сол болады. Tirni, тубш куып келгенде, сол атакды Дэулеткелддге бергеншде, бермегеншде не тур, airreyip, сол кем ш ш кгердщ жойылганы керек емес пе? \"Тарихта токдыкцъщ e3i кулмайды, мэдениет д еген i3i к,алады. Б олен к у н н е н б е л е н к у н г е д е ш н мэдениепершд! дамытып алындар деп ешюмге е ш и м мезгтл белплеп бермейдд. Хальщтьщ мэдениетч у ш ш куншалык, кдлзмет етуш, халкущды куншалык, суйетшще байланысты. Ал халыкды 6ip кун суйп, 6ip кун суймеуге болмайды; оны ояу кезщде де, уйкуап жатып та сующ керек\".— Доп осылай деген болатын Балагац. С ол сездщ мэнш тусш е бастагалы емес пе, Элидщ де халык,мэдениеп дегенге куггы д ен крйьш жургеш. Егер халык, мудесше куйшы келмейтш болса, алатын атагын ала берсш Дэулеткелдд, кугзранбайды. 123

Ъвксутан Н’ фЖвЬ-ты_______________________ BipaR,.. Б а л а б е к а й тт ы д а K e rri, к,айтып к ел ш \"кдйтгшдер?\" деп тексерш жататьш ресми кдометгеп xici емес, жанаш ыр. Соны бш п, булар кемпплжп ез аралары нда ж асы р ы п кдлатын сикдг бар, беталыстары унамайды. Н е icrece де 6ip шараны Эли icreyi керек сияк^ы. Кдрткд хат ж азса ма екен? Bipan, одан не ш ыряды? Окдды, ренжидд. О нсы з да ренжш кеткен. Бэлюм, о юсшш, де 6ip ece6i бар шыгар? Айтпакдгы, осы керген-бмгеншщ бэрш естелшнде ж азады гой, ж урт кередд. BipaK, ол Kici есгелшн ж азы п бггкенше Дэулеткелдд алар атагъш алып крйса, бул кемшшктердщ бэрш беделшен-ак, жылы жауып тастайтын шыгар. Сондыкдган оган кемшшкгердд Kpi3ipтузетпру керек. Атагъш алса да сонан кешн алсын. О л ушш н е icreyi керек? М уньщ шамасы неге келедд? Халык, мудеса уш ш ара тусуге кдязмеп де, e3i де тым крраш сияк,ты. Сонда кдлай? Халыкдъщ 6ipi бола турып, 6ipaK, сол халыкдъщ кдмын жеуге кдкдясы жок, па? Сонда кемекп гамнен сурауы керек? Ауылдастарынан ба? \"Журщдер атганайык,!\" — д ей п н ж ауга ш ауы п бара ж аткдн жок, олардан кдндай комек сурайды? Ауданньщ 6ipiHUii хатшысы дастаркдн устшде-ак, айтарын айткдн сиякды. Сондыкуан кдйда арызданганы дурыс? К ,ы зы нран о й д ы ц eKniHiMeH о ты р ы п бастапкдяда байкдмады да, \"арыз\" деген сездщ ел пшндеп \"беделш\" Эли артынан барьш ойлады. Олардьщ \"арызкрй\" дегеш акдямак, дегеннен артык, болмаса, кем емес. Арызшы деп айтса тары 6ip ж ен, 6ip рет ж а з мейлщ, он рет ж аз мейлщ, afrreyip, ары з ж азган сон, арызкрй дейдд. Кдлзык, Халыкдъщ кдмын жеймш деп жургеншде халыкдъщ e3i келекелеп бггедд. Turn, ж азганьщ шындык, па, ж ала ма — соны да аж ы р аты п ж атп ай ты н кеп. К,айдан шыкдсан, кдлай крлыптаскдн едет екенш адам б ш п болмайды. Э л и д щ э б д е н б асы кдтты. Bip niK ip к е ц ш н е ж ац а крнайын десе, оны тары 6ip nixip ырыстырып тастайды. Басы да, аяры да жок, элдекдндай ш ьпырм ан шецберлердд ш ы р айналып кеткен тэр!здд. Дэл Kpaip жарьггып жумыс icreft алмасьш тусшдд де, жацакы алган кдразын тартпасына кдйтадан салды. Саратьша кдрап туе болып кдлганын бглдд. Тацертец эуежайта асьиып тамак, иппей кеткеш есше тусп. М енщ д е е а м е ендд тусп дегендей, inn де улып кря бердд. Клуптан нгыккдн соц, уйше кдй жолмен барарьш тандап тары 6ipa3 бегелдд. К луптьщ алдындагы улкен кеш емен 124

_____________________________kptS дяфвн! кетуге к ец ш сокдады: Kici к еп журедд, ж е н сурап жабыса кететш б1реулерд1 ж аны суймейдд. Касшщ e3i 6ip ойдыц ш ырмауынан шиша алмай жургенде, елдею мдердщ кдй- кдйдарыны айтып мазанды алатыны бар, сондыкуан ж урт кезшен жасырындау, уйднуйдщ, бау-бакдганьщ арасымен ететш клуптыц артындагы тете сокдакзы тацлдды. Кдрсы келе жаткдн ешюм жок, па деп мойньш созы п едд, ею-уш бас кдрандады, мектептен кдйткдн окушылар екен. Бул тете жолды еу баста салып жургендер де солар. Эли жолга балалар етш кеткен сон; барып туей. Клуптьщ ipreciHAeri е ю уй Кдбдолда м ен Сещтрбайддю, 6 ip i — буралтыр. eidHiuici — звеношы, баршылык, жагы нан екеу1 6ipiHeH 6ipi кдлыспайды. Екеупш и д е ецсел1, ш аты рлы Kiprriiu уй. Кеш е ж акуан Караганда, сырткы KepiHicrepi тэп- Teyip, ал мына уй ipreciHAeri ж е к е м енш ж жерлерш щ KyriMi адам Keprici3 екен. Bfirreyip, мал Kipin кетпесе болды деген макратпен сырткд! крршауын крлга тускен нэрселерден курай 6epiirri, шецгелдд де, агашты да, курайды да, кдыл аягы курым кшзд! де экеп тыгындап крйыпты. \"Жалпы, — деп ойлады Эли,— Кдбдолда мен Сещтрбайдьщ ездер1 де ynAepi кусап сырттары жылтыраганмен, iuxrepi у й ipreaepi Tapi3Ai курым-жырым болуы мумюн\". Эли эдейлеп ею жап.шдагы крршаудьщ шпне мойньш созып кдрады. Соншалык, кдкдш -сикдш мен кррраштап журген бащпаларыныц сикдш кергенде сумдык, таи кдлды, 6ip-eKi туп ерисген езге Кдбдолда жакуа егтлген агаш та, ырымга дерлж кекегастщ орны да кершбедд, бос ж ердщ берше беде сепкен екен, оньщ e3i есюрш, сиреп, курай басып Kerimi, Мал кррасы ж ерш щ жартысын-алып жатыр, тауык, куркесшщ де аумагы б1рталай. Бэрш былай кпйгднла, буюл аулада к ез суйсшш кдрайтын 6ipHepce болсайшы! Элидщ есше бала кундершде буюл мектеп окушысы болып Крсталдын, кеш е-кеш есш е, уйлерш щ айналасына агаш еккендер! тусть Cipe, сорыстан кейиш кектемде шьтар, ейткеш булар да, улкендер де е те кецыдд едд. Сонда еккен агаштар Kp3ip кешеде де, уйлердщ ipreciHAe де сиреп барады. Бурынгы колхоз кецсесшщ алдына жасаган кдйран паркгщ де хам мушюл: купмаздцсген крршаулары кдрап, агапггары курап 6rrinri. Кдрайтын Kici болмагасын, алма- epiKTepiH кек кушнде-ак, к е ш е д е й балалар талапайлап кетедд екен. Ж у р т оны да кезшде улкен мэдени жацалык, 125

Ш сут ан H iH eh -ты санап едд. Сол жадалыкц-ар кдз1р сатына еске алатын сагым окргата айнальш бара жаткдн сиякцы. Зейнел деипн акрак, б1ргэддр бар едг \"Эрюмнщ ушнде ез1нщ бауы, бакдюсы болсьш!\" — деп, ершбей-жалыкрай буюл ауылды уйме-уй аралап 03i тексерш едь Эл1 аташ екпеген, бау отыргызбагандарта: “Откд айдаса, кдйдаты ж оккэ кршатьш адам екенсщдер\", — деп торсандап, epai крйтып ол уйдд кермейтш болып екпелегеш еонде. Маркум, окдьмаса да зердесшде бар Kid екен. Соноу Алтынсариндер м е н С е р а л и н д е р д 1 р о т ы р ы к д 1ылык,ты, е гш ш Ш ю п уатыздаушы Крсталдаты саркршшагы сол Зейнел болтан сиярты. Туып ескен ауылын эрю м сол Зейнелш е сушп, Зейнелш е шырылдап турса гой, ппрюн! AFam ere ме, агашын кесе ме, эрюм е з бглгенш icrepAj, эй дейтш ажа, крй дейтш кржа жок, М эдениетп ортаны, эстетикалык, эдемш кп не уйшен, не кешеден керш еспеген ж а с балалар ондай асы л сез1мдердд кдйтш бойларына с щ р е п т н е агдылыр жетпейдд. Осыньщ бэрш, бэрш де ж азу керек. Бэрппр туп ce6e6i басшыльщган. Шаруашылыкрд деген ж анталас мэдени ©Mipre деген ырыласты мулдем саябы рсы ты п ж1берген. Акдолмен баскдрмаса, буггап куннщ жанталас TipiniMri келеш екп байьптгап ойлауга да уакдгг крлдырмайды. Уйлерддр арасынан шыкрдн сор, кеш еш Kecin етер алдында Эли ж ан-ж агы на урлана кдрады. Кеш еш р шарынан дагдап етш келе жатьш осыны да жазу керек шырар деп ойлады. Тере берсе, кемшшк деген табаньщньщ асгьшан табылады екен-ау! Кеш еш кесш еткен сор, кдрсы бетгеп ашык, аларкдйга uibiFbin, е з уш не кэрай бурылды. Бурыла 6epin, мектеп жакран келе жаткдн С эл ^кан ды кез крыты шалып кдлды. Kicire кездесш кдлудан кдшып келе жатса да, неге екенш, Сэлймханнан крш кдкы келмедь Tiirri, кергеннен-ак, ерпсаз кул1мдей бастады. Ж ары ндай бере кыз да жымиып амандасты. С ория терт-бес кунде кермегенге ме, Эли/Цр крга ж узш е кэрай 6eprici кет ,. Ycripri ерш тур(рюлеу, мурны сэл келтелеу крра крю да бупн бутан м етрленш кррайтын сиярты. — Кылырмп 6iTrip бе? — Элдеб1р сыр буккендей, крю кулш сурады. К эп рыдырып кетпр деп юнэлэгендей д е ме, кдлай. 126

___________________________ Ъеу, к&З дяфвн! — Кдядыру 6 in i, ендд аз кунде эз1рлж. Уэдец есщ де ме, сен Баян боласьщ, м ен — Крзы. — ©м1рде Баян болмагасын, юпекгэюлдегшщ н е а кдязык, ойнап eMip суруден жалыкцым, ендд шындап eM ip сурем, биыл ойынга кдтыспаймын.— Ж узш деп кулю лез демде муцайыс к ей п к е ауысып улгердд, — Не болды, 6ipey рею ю тп ме? — ©3iMAi 63iM реюютпесем, м е т гам ренжггедд. Елдщ 6api езш е пайда кггейдд, м е н ш э н ш е й н бекер сор. Баскд MyFa/имдер ж азгы каникулда рахаттанып демалады, мен тен-преп гаспрелде журем; олар сабакц-ан сон, кд>1дырады, крнакдсд барады, ал м енщ эз!рлж тен крлым босамайды. Мунда келгетм е, мше, уш ж ы л болды, н е басымда у й ж ок, fiippy/uH пэтершде кдлсылып-кымтырыльт а м журмш. — Саспа. Ym бар ж ш тке тисец, уйщ де болады, кдясылып- кдямтырылмайсыц. — Ym бар ж ш тке тием деп у й а з ж у р е бередд екем гой? Акдялыца ракдяет. Эрткгген крркдтын н е ж ы нд ар ы бар екеш н, ертгссщ деп ж т т г е р де жоламайды, сонан сон, эрпстшмдд кряйьш деп ойладым. Осы келе жаткднында кдяздыц дэл соны ойлап келе жатпаранын, 6ipaK, элденеге р е н ж ш ы залы кдлж ындап т у р ран ы н Э л и тус1нд1, сондык,тан- а б а й л а п эз1лдеуге тырысты. — Жштгердд жазрыратьш не бар, сен езщ де эртютен кдшасыц, олар да сенен кдшады, айналып келгенде, байкдймын, саган завклуптан баскд ешгамнщ ыцрайы болмайтын сиякды гой. Барлык, мэселецлд б1ржола шешсен, кдйтедд, осы? Колхоз уй салган жок, биыл саган тары уй тимейдд, ж ш т маселес! жацагыдай. Ал менщ ез1м де, у й м де даяр, тэуекел деп кдлс туспей турьш кеш ш алсацшы!— Кулю, кулю упин рана айтып турран ю ам адд. BipaK, бар шыны да сол-тын. Эз1лмен айтпаса, ол ш ындьпъш баскдша ат у г а 6epi6ip батпайтын да едд. — Кдлс бггкен соц ж енщ е кетерсщ дейсщ гой? — К^айдарыны айтад ы е к е н с щ . Ж у р и л б1здщ уйге барайык, Апама: \"Мше, келш экелддм!” — д е й н , кдйтер екен. — Апарсац шын апар, ойнап апарганыцлы кдйтем? — Саран н е болтан 6yriH? ©yeAi алдап-сулап апары п алайыншы, сонан соц кересщ гой шындаранды.— Кенет 127

ЪвксуттHtfaheb-Wibt_____________ _____________________ есш е тусш, арыз жазбак, ойымды айтсам ба екен, айтпасам ба екен деп, Э ли Сал1мханньщ бетше era ойлы кдрады. Н е боп кдлды? Баганадан 6epi сен м е т баскд б1реумен шатастырьш турган шыгарсьщ? ©цщ бузылып кетп юй. — Саган 6ip нэрсе айтсам ба екен, айтпасам ба екен? — Айткд>щ келсе, айт; айткдщ келмесе, кдшалмай-ак, крй, зорламаймьш. — Мэселе онда емес, ьщрайсыз сиякуы. — Ендеше ы щ айлы деген гасще айт.— Кдаз кетпекке ыцгайланды. Ш ын екпелегеш де, ойнап екпелегеш де б е л п а з, 6ip турл! суйгамдд буртиды. — К еш ед е айтаты н н эр се ем ес, узак,. Уйге ж ур, акдглдасайык,! — Кдазды крлтырынан тартгы. Сэл1мхан жымиьш басьш шайкдды. — Сен, ш ынында да, уйще алдап ю рпзш альт, шьпармай кряйы н деп TypFaH жокдысьщ ? — Ол м ен щ крлымнан келмейдд рой. Келсе, сеш шыгармай-ак, кряр еддм. — Ж ар ай ды , куланбай-ак, крй. \"К рлымнан келмейдд\" деп, т а т у т м е Kipiri алып ш ы кдай кря м а деп крркдяп турсьщ гой. Крркдай-ак, крй, кдлдыррысы келмей турран гасппц уш нде мен, немене, зорлап кдлады гой деймющ, кдлмаймын. Э ли не д ерш б1лмей кдясылды, куларьшьщ асты дуылдап кря бердд. Е ю беттн1ц енддп ш с к е н пом идордай больш кеткенш 6k in , кдлздан сы р т айнала бердд. Кдяздыц эзш н е эз1л кдйтара алмады, ш ы ньш airryFa журексшдд. Гулс1м eKeyiHe тан д ан ы п к,арады, 6ipaK, оны сы н бкддрмеуге ты р ы с ь т , ш ай кдмдайтьш ьщгай керсетш, ак, ш эйнегш крльша устал сырткд бетгедд. Крлындагы семкесш устелдщ усгше кря сальш, Сэлпчхан да к есе шыкды. — Апа, экел щ з, мен-ак, быкдырып экелейш. — Эй, эке, крнакрьщ гой, оты ра бер. — Э ли крнакдф шакдфран жок, апа. \"Апам екеум!зге ш ай кдйнатып бер”, - деп е р т т келдд. К емгар кдяздьщ бетш е ащ ары лы п кдрады. Ашык, кдлран есж тен кдяздьщ э з к ш естш, Э л и тары кдязарып кря бердд. — Э л и е й т т айтса, адам болыпты гой, — дедд ГулНм кекеткендей кдткдял дауыспен.— Bip р ет к е л т к дйнатът берген ш айы ц н е болар дейсщ, шырагым. Кдз1рше шайра эз1мнщ де шамам келедд, элщ келсе, сен маган сол Элидщ 128

кмЗдэцЬвн! ез1Н адам кд,1лып берид! — Кемгар Сэ.ммханга жалы нып кдрады. Крртгьщ KG3i кеп нэрсеш айтып тур едд. \"Ендд кутш журген куанышым — келш Tycipy FaHa, сол сенб1сщ ?” - деген сурауын да, \"сен болсац, куанышымды тездетип!\" - деген 'плегш де тусшдд. Кдаз уялып уйге кдйта Kipin кетп. Верш тыцдап, бэрш к ерш Эли 6ip турл1 суп-сур боп тур екен. Сэл1мхан оны ендд байкдп, эз)лдеу1 кер епн ащ арды. — Элп узак,эцпменД1 айтшы! —д ед орындыкдщ отырьш жатып. — Эуам шай пшп алайык, ол — апамньщ кезш ше айтуга болмайтын ащтме. Кдлздыц ой ы н а элдеб1р булды р куддк юрдд, оны сы н быддрмедд. Ш айдан кеш н Эли Сэл1мханга Балабектщ кдлай кылыргднын, крндай окдпалар болганьш, кдыскдсы, езш щ неге арыз жазбаккд беюнгенш тугел айтьш бердд. Айтьш бердд де, айыптау ую мш куткендей С элш ханньщ бетш е жаскдна кдрады. Кдлз юддрген сайьш: \"Бекер айтгым ба? Айтпай-ак, крйганымда кдйтетш едд?\" — деген крбалжулар мазасын кешрдд. — Дурыс, — д е д кд>13 ойланып отырьш-отырьш,— ары з жазудан баскд e 3i де амал жок, Тек ж еш ж ок жамандай бермей, дэлелдд жагдайларды гана ж азу керек. Титгей eiipiK кресан,, буюл шындыгынды бекер куйддрш кртедд. Эли \"арыз жазам\" дегенде, оны шпндеп аш у мен ызаны басатьш амал ретшде айтатьш, ендд кдыздьщ мьша сезш ен кешн арыз жазудьщ кджетш аш умен емес, акдллмен укдедндай болды. — Кел, екеулеп ж азайык] — дедд кдлзга батылсыздау •плекпен.— Кднш а айткднмен мугал1мсщ гой, сауатты болсын. EKeyi содан кеш баткднша ж азды . Ж азган д ар ы н ею рет ездер1 унатпай, уппннп р ет таза кеппрш тагы жазды. Колхоздыц поштасына салсак, б1реулер эддршшен сезш кдлар деп, арызды сальш жДберу ушш, epTeci Э ли ауданра 6ip сылтаумен барьш кдйтатын болды. Арызды эбден Алматьпа сальш ж^берген сон, барьш Элидд 6ip куддк басты. А рыз тексер1лш, ауылдьщ шп у-ш у ещтмеге толып кеткен кезде: \" Б а р т е KiHeAi ceHciH\", — деп, ел жабыла с епп ж урмесе ж арар над деп журекешдд. \"Ауылдьщ мэдениеп yiuin жаным ауырды, халыкдъщ кдмын ойлап жаздым\", — дегенге и м нанады? Дэулеткелддге icrereH 9-914 129

Ъвксунпт Н^п/секе-щы_____________________ кдстыты дейдд, бггп. Кейде шпнен: \"Эй, сол арызы бар болгыр жол-женекей жогалып кетсе, жакры болар едд\", - деп те Т1лед1. Эйтеу^р, ары зды ц 6ip icrereH жакрылызы сол — Сэлшхан екеуш жакргндасгырып кетп. Бес-алты кун етп. Уноздцс созылган сайын Элидщ мазасы к е тп , м аекдра 6ip ул кен TeKcepic дайындалып жаткдн сюпрганды. Крыша адам сау ете тусер екен, ел кайтер екен деп елепздд. Ж екелеп сейлессе, сез1мнен жанылып кдлмайын деп, арыздагы жазылтандарды кайта-кдйта есше Tycipin жатгап алды. Сэл1мханда ондай солкдмлдакдык, жок, Элидщ крркдкцыгын келекетш кулш кряды. — А р ы з ж а з у саган ж агад ы екен, — дедд 6ip куга С ам м хан Элите кулш.— Сол ары з болмаганда, сенщ маган сез айгпауьщ да мумюн едд. — А кдфы ары з жазуды уйрендвс крй, осы е т кдлзумен ауылкецеске де 6ip ары з ж азы п тастасак, кдйтедд? — К рндай ар ы з? — Э з й д щ м эш н ендд туеш ш кдлз ер к ел ей кулдд.— Ж а з с а н е а бар, ж азайы к, С ен менщ успмнен ж аз, мен сенщ устщнен жазайьш. Ж ок, Kp3ip тура турайык, эуел1 алдьщгы арызымы з 6ip ьщгайлы болсын. — BipaK, апам дайындала береш. — Неге, ол Kici неменеге дайындалады? Эуел! 6i3 e3iMi3 дайындальш алайык, та. — Куанып ж уреш дегешм гой. — Ж арайды , куанып журсе, куанып журеш.— Кдмздьщ ол ce3i басы ашык, кел1с!м едд. Арыз тексеру деген астац-кестен, аласапыран нэрсе шыгар деп ойлап едд. Эли. Келген уш Kici ейтпедд, кдйта урланып ж урген адамдай у н -ту н аз тексердд. Bipax; \"Эли мен Сэл1мхан бастьпргардьщ уетшен ары з жазыпты\", — деген хабар ауылдьщ адамдарын 6ip таи кдлдыруын тац крлдырды. Кдыз бен ж ш т крсылы п ж азады дегендд и м ойлаган, кдлайша олардьщ бас крса кдлганыньщ 03i кдлзык, эщ тме гой. Тексеруге келгендердд Элидщ Ke3i сыртынан 6ip шалып кдлып едд, жуздер1 ты м су ы к сиязрганды, сонан соц не де болса ездер4 ш акдфганша тьф п етпеш н деп, ушнен шыкрай жатып алды. Э дегенде-ак, мега шакдфтатын шыгар деп куткен, ейтпедд. Келе сап ynieyi де б1ргэд1лердд аралауга кетитп. Элидд к е л е а куш тустен к е т н 6ip-aK, шакдфтгы. 130

М унымен сьпы р к ез кара ж ш т сейлесп. Кдлскд рана амандасып ж ен сурасудан кейш комсомол, клуп жумыстарыньщ кдраздарымен асыкрай танысып шыкзы, артьшан амандык, сурай келген агайындарша аспай-саспай узак, эцпмелесп. Ш ымшып свйлейтш эдеп бар екен, кулш отырып-ак, кулюден безддретш нэрселердд сурады. — Арызды неге жалрыз жазбадыцыз, крркцъщыз ба? — дедд кдраздарды аударыстыра карал отырып. Э ли болтан жагдайды баяндап берген сон,. — Колхозда комсомол кэмитетшщ хатшысысыз, экелер дэетуршщ ардацталмауына алдымен жастар, олардыц бастауш ы сы ретш де е зщ 1з к ш эл 1 е к е н щ 1зд1 неге ойламадыцыз? Комсомол жумы сынан кендл толарлыкуай тукп де керш отыррам жок, \"Бесе, — дедд Эли ini жиып, 6ip беле ез1ме де ж абысар деп ем-ау\". — М енщ ол жумыспен айналысуыма, шыньш айткднда, ешкдндай мумкшддпм жок, — дедд Э ли езш щ э дегеннен акд-ала бастараньшан кдлсылып.— Энсэмбглддц a3ipAiri мен гаспрелшен-ак, бар уакрггым артылмайды. Колхоз бойынша барлык, клупкд мен басшымын, колхозда бес клуп бар, оныц барлыгына 6epi6ip улгере алмаймын, орталыкдарысына рана ие болам. Оньщ устше хатшымьш. 0 з1мдд е з 1м баскдрып, е з 1м е е з 1м ж ум ы с icreTeTiH адам сеюлддмш. — Ендеше артык, жумыстардан неге бас тартпадьщыз? — Ж ауапкерш шкген кдшасьщ деп ганэлэген соц кдйтем еидд? \"Кшалэп журген им?\" — деп сурар ма екен деп едд, сурамады. ©3i де тусшдд бкем. — Балабек Ж ансештов екеущнщ аранда 6ipirin арыз ж азу туралы KeAiciM болтан жок, па? — Ж ок,— Эли ж ш тгщ неге ейтш сураганын тусшбедд. Дегенмен дауыс ыррагынан оны жайдан-жай сурамаганын «щрарды. Кенет: \"М аган акдыл уйретп деп, осылар ецад со юаден кулдктетп журген жок,па екен?” —депойлады. К а р п ы aigraft сейледд.— О л Kici айтатындарыныц берш ауызш а айтып кеткен. Оран 6ipaK, басшылар кулак, аса крймады, кдйта кемшшкгер1м1здд айтгы деп маран да екпеледд. Сонан соц ыза болдым, Балабек акракэддыц айткдндарыньщ бэрш жогарры жакд<э жетгазпм келдд, ептеп е з ойларымды да айттым. Кдлай ж азу керепн уйретш Саммхан да акдлл крсты. 131

Ъвксуппан Н ф /м кв-ум _________________________ Ж арайды , жараиды, — дедд ж ш т ендд не сурасам екен дегендей ойланып.— Жалпы, жазып огыррандарын, — дурыс мэселе.— Эли елец етш умптешп кдлып едд, ж ш т сезш жалгастырмады. Есше жайсыз влдене тусп ме екен, ж ы м и ы п о т ы р г а н ж у з 1 к,олма-к,ол суык, т а р т т ы .— Ж арайды , — дедд бул ж олы кдткдял дауыспен,— мэселенщ крртындысын аудандык, партия кемитетшщ бюросына хабарлармыз, сау больщыз! Кдй сез1м, кдй м ш езш унамай кдлды деп куддктенш, Э ли кецседен б е р е к е а кднгып шьщгы. Ж ш тгщ HeFbm галт езгергенш е зил жетпедд. Ж айдары отырьш, аяк, асгы суына калганы сезисп кершдд. Дал13бен кетш бара жаткднында, д эл кдрсы алды нан Дэулеткелдд м ен Тазабек жолык,ты. Ж ал т бурылып кететш ж е р 1здеп Эли жан-жагъша кдрады, неге ейткенш ез1 д е бтлмедд. Саскднынан состиып турды да крлды. Дэулеткелдд бетше эдеш немкурайды кдрап бас изеп кдна, сы р бермей амандасты. Т азабек те бас изедд, 6ipaK, етш бара ж аты п журюш сел баяулатгы, Дэулеткелдде байкдткысы келмедд ме, OFaH ту сыртынан 6ip к ез тастады д а, буран куцк етп: — М аган Kipuii! Дэулеткелдд де, Т азабек те ездд-ез кецсесше Kipin кетп. Bip сэ т Э л и дэл1зде ж алгы з кэлды. ©TipiK ж ала жапкдн ад ам ш а ж а ц а е згн щ с о н ш а кдясылганына ы засы келдд. \"Жасыкрын. Крркэкцын!\" — дедд езш e 3i кшэлэп. Kp3ip не д е болса Т азабекпен кдткддл, крйтпай сейлесуге беюндд. Сол кезде баскдрманьщ кдбылдау белмесшен асыра басьш хатш ы кд.13 М эриям шык,ты. М уны Kepin юлт тоцтады, тацдана, е з кезш е e3i сенбегендей одырайып кдрады- — Йемене, танымай турсыц ба? — O hoy, ашуланбацыз, жолдас секретэр. Бурын таны м ай ж у р ш т з, ендд танимыз.— Н еге екеган, Мэриям ем1ршде, бэлюм, 6ipiHini p e r Элите эзь\\ айтгы. Эншейшде екд сезд щ 6ipiHe келмей урсыса кететш М эриямньщ дэл бугш дурысгап сейлесе кдлранына ж ьш ы келдд. — С енщ таныганьщ керек едд осы маран! — Ж арайд, жарайд! Ашуланба! Tiirri, жею п сейлейтш болы псы ц гой, Kicire женщдд айтсацш ы. © зщ комсомол кемитетш щ хатш ысы бола турып, колхозда комсомол жум ы сы наш ар деп ары з жазыпсын, гой, рас па? — Ендд меш сен тексереш н деп пе ер? 0 з женщдд 61л! — Ж о , дегенм ен ж ш т екенсщ , езщлд е зщ сынаганьщ 132

________ ______________________________ КыЗ foubm ! ere жакры. BipaK, шынынды айтшы, езщ нщ хатш ы е к егавд умытьш кетш ж азы п крйган жокрьщ ба? \"Кдп, мьша жындыга да келеке болганым-ай!\" — дедд Эли кррланьш. — Ж ен щ е кет! — деддм ю й саган! — Айкдйлама! Э й тпесе сенщ устщ нен ендд м ен ар ы з жазып журермш. — С енен крркданым — крра крйдан урпскешм. — Бул батырлыгынды ертец арыз тексерш п бггкенде керсет. ¥зын шашьш бексесшде 6ip аунатып Мэриям Тазабекке будан бурьш Kipin кетп. \"М ынаньщ мьша ce3i не сез?\" — деп Эли ойланып кдлды.— Крркдлткдны ма? Б1рдемеш кулагы шалган гой? Элде е з сандырагы ма?\" Парторгпен кыздьщ кезш ше сейлесгаа келмей, Эли оньщ кдйта шыгуьш кутп. М эриям кэп юддрмедд, есштен шыгып келе жатьш муны -пл1мен тары 6ip шагып алды. — Kip, ж аны цды ш ы гарсы н, бэлем! Б удан былай жогарыга ары з жазбак, турмак, кдяздарга хат ж азбайтын боласьщ. Эли жауап кдтпады, тек шпнен: \"Шынымен-ак, мьша кыз менщ басыма ic тускенше куаньш ж у р ме?\" — дедд ез ойьшан эзшщ 3apeci ушып. Тазабек б!рден суракд-ан бастады. — О йда жокд-а басымы зга эуре тауып, сол арызды неменесше жаздьщ? Б1зден не кдмнат кердщ соншалык,? Неменеге екпелеп журсщ? — Кдшнат кэрген, екпелеген nici гана ары з ж аза ма екен, Таке, шындыкды жаздым гой. — Шындыкды арызсыз да айтуга болмай ма? — Болуын болганмен, одан ешкдндай нэтиже болмайды гой. О зд ер б1лмейаздер, мен Крсталда тудым, Крсталда еспм, бала к у тм д е п Крстал Kp3ipri Крсталдан элдекдйда артык, болатын, есудщ орнына ешш барады, соньщ бэрш кере турьт шыдау маган оцай деп ойлайсыз ба? — Осыган дей н кдлай шыдап келдщ? — Шыдап келгем жок, кермей, б и м ей келддм, к е з 1мдд Балагац аиггы. — Ш ыныщы айтшы, Бакен екеущ арыз жазайык, деп неге акылдастындар ? О Kici саган акд>1л у йр етп ме, жок, сен о Kicire ой салдьщ ба? Бакен элде 6ipeyMi3re р е н ж т кдлды ма? 133

Ъексутан ^Н ^фкв-т ы________ ________________ Ой, Тэке, оныц 6api — © м рэлш щ сандыраты. Соган сенгендернцзге мен сумдык, ызаландым. Шынымды айтсам, ары з жазуыма басты туртю де сол болды. — К ,ойсацш ы , Э ли , с е й т ш енд1 KiciHi б ал аш а алдаитындарьщ бар. Бурын акдялдаспасандар, Бэкец нетып жазды? Э л и е з к,уларына ©3i с е н б е д п Т а за б е к б1рдемеш шатастырып отыртан шытар деп ойлады. BipaK, у н а з купи оты ра беруге шыдамы жетпедд. — О л Kici н е жазыпты? Тандантан кешппен Тазабек Элиге тесые, тексере кдрады. Сонан сон, жабыркду, р е ш и т дауыспен: — О idci де жазыпты, — дедд Элиден жузш тайдырып экетш.— Акд,1дласпадык, дегендерщ е адам сенбейдд. — Рас па, Тэке? — Э ли куанышын жасыра алмады.— Басе, сол Kici ж азтан соц екен гой.— Тазабекке ттктеп, ендд сендермен дурыстап сейлесуоме болады деген адамдай батыл кррады. — К е л е а аптада бю ро, — дедд Т азаб ек курсш ш ,— кересип сонда керерш з. Комсомол жумысы жайында маган 6ip уш-терт бет аньщгама ж азып экеп бер. Сурайды гой, б эр1м!зден сурайд ы, сонда б1рдеме айтуымыз керек шытар. Тазабекте 6ip у рей бар екенш Э ли ендд байкдды. Ол урейдщ арызта, тексеруге байланысты екенш де тусшдд. Аудандык, партия кэм итетш щ бю росына Э ли де, С амм хан да шакдлрылды. Кдра ж ш т Обылыстык, партия кэмитетшщ кдлзметкер1 екен, тексеру кррьпъшдысьш сол пкылы Кдлтан eKeyi де кдлскдша е з шюрлерш айтты. Дэулеткелдд мен Т азабек катан ceric алып кдйтгы. Комсомол кэмитетшщ эддрюше де ауыр сьшдар айтылды. Вюродан кеш н узамай колхоз баскдрмасыньщ м э ж ш а шакырылды. Дэулеткелдд баскдрма мушелерше бюрода болтан жатдайды жасы рмай айтты. \"Рухани байлыкды, мэдениепз де ойлайтьщ уакдлымыз ж ета, жолдастар!\" — дедд курсш е мойьшдап. Аутанбек Жуматуловтьщ б ей тн щ басына ескерпош, Ш илТЭзектеп алгаш батырак,тар одатыньщ жиналысы еткен тебеге, Аутанбек атылтан мойнакдф мемориалды такта орнату уйтарылды. Колхоздьщ, б1ргаддлердщ жылнамасьш жасауды партия кэмитетз басшылыкдса алатьш болды. Елдд 134

_________________________________ Ъ еу, к,ы З д эф т ! мекендердд кегалдандыру, буры ш ы парктердд, бакдгаларды жендеу, кдлпына келтзру колга альшатьш бодды. К драж ош а су шырару мумюнддгш рылыми-техникалык, тургыдан тексерту меселеа де талкыланды. С од ан к е ш н iAe-ш а л а к о л х о з п а р т и я у й ы м ы н ь щ жиналы сы белгглендн О нда аупартком бю росы ньщ шедшмш талкдллау ж э н е \"Колхоз ком сом ол кэм итетш щ жастарра саяси-идеялык, тарбие беру жумыстары туралы\" мэселеш кдрау жоспарланды. Ж иналыс тустен кешнп сарат ушке белгтленген болатьш. С ол куш тацертен, Элидд Тазабек шакыртгы. Кдшашы эдетшше сыпайы кдрсы алды. — Э ли, — дед1 дар д ы сы н да жок, кдялык, KepceTin кдркдллдай кул1п,— \"е п зге туган ку н бузаура да туады\" деген — осы. С ен елдщ у спнен ар ы з ж азы п ец, ендд сенщ устщнен де арыз тусп.— Эли дереу жиырыла крйды, жамандыкцъщ суык, Ae6i ене бойын тез cepriTri.— ©MipaAi жазыпты. Тунеукунг1 мэш инедеп жардай.— © зш щ де танданган куш н сезддрш Тазабек м ырс-мырс етш, кдйта- кдйта басын шайкдды. Me, езщ окд>т кер. Эли ©м1релщщ крлын да, сезш де ж азбай таныды. \"Бокцады, ж азыкрыз крл жумсады\", — деггп. \"Шындыкуы айткдным уш ш \", — д е и п ж эн е. Ок,ыды да, Т азаб ек к е кдйтарып бердд. — Ж аза алуымды сурапты гой, 6ip ж аза берцфздер, — дедд кекетш.— Ж урт: “©MipeAiHi урраны ymiH”, — деп ойлайды, 6ipaK, а з д е р ар ы з ж азганы м у ш ш ештергщздд аласыздар. — Сен сейтш ойламасын деп, eyeAi езщ м ен алдьш ала акдллдасып оты ррам жок, п а? К длай icTeftMi3, 6yriHri жиналыскд крсып кдрап жзберсек кдйтедд? — Кдтып кетедд. \"Кдтып кеткеш\" кдлай? Крйсацшы, сеш мен мен хатшы ретшде сейлесш отырмын, немене, ©MipeAire 6ipey арызды жаздырды деп отырсьщ ба? Эргамнщ арызына бола кунде 6ip жиналыс шакдярып жататын жардай жок, бугш муны да кдрай салайьп^ Сонымен, жиналыста Элидщ жеке басыньщ м еселеа де кдралды. Соньщ бэрш де© элдекдндай эдейш к, ар1ден уйы мдастырылран кд ск ей л ж б а р сияк,ты кер1ндд оран. Ызаланып, жиналыста ол езш ерец устап отырды. М е ш и н е н щ iuiiHAeri окдграра б о л а ©MipeAiHiH к ек сак,тайтынын да, крлы нан келген еш жамандык,тан 135

Ъ вксут т H ^n jceke-w u _____________________________ аянбайтыны н да ол пнтей б1лген, 6ipaK, дэл буйтш ары з ж аза кряды деу ойы на келм егт. Буйтш ашык, кетпес, ж асы ры н п л е е р деп куткен. Ал оньщ буйтш ашык, Keryi алдекЬш щ акдялымен icreAreH ерекет сиякды. Комсомол жумысьш карауды Эли бастан-аяк, eery деп кдбылдады. Bip кдлзыгы — оньщ ары зы нда керсенлген кемш ш ктердщ бэрш е дерлпс комсомол кэмитеи, накцылап айткднда, Э л и д щ 63i кшел1 болы п шык,ты. Т азаб ектщ сездерш тындап отырса, комсомол кэмитетшщ соншалык, кен; какдясын крсакрна пайдаланбай келген бул 6ip зиянкес адам тер!здд. — Эдега, — дедд орны нан атьш турып,— кек алудьщ амалы. А ры з ж азганы м уппн кудалау! Азсынсандар, aAi арызды еюнпй рет жазам! Эдеш уйы мдастырьт отыр- сьщдар. — Шынында, не булез1? Комсомол жумысьша паргиялык, басшылык, болмаушы ма едд? Кур ce re бермей, соньщды айтсацшы! — Тазабектщ езш е шуйшгупплер де табылды. Тазабек орнына отырып едд, колхоздьщ бас экономна, карт коммунис Эбхлбек сез сурады. О л б1рден Тазабекке тшеп. — Ол кш эш сендерге жабады, сендер Элиге жабасындар. Ж е к е бастьщ дауы гой, шынында. М ен мундай ж иналы ск,а к,арсымын. Э ли баекдраты н комсомол уйымыньщ есебш тьщдап отырып, Элидщ ж еке басын талкдялаганымыз уят нарсе. — Ж о л дастар ! — дедд Деулеткелдд араласы п,— бул жиналыс аудандык, партия кэмитеп бюросыньщ шеппмше сэйкес eTin отыр. О сы жиналы стьщ егкеш , онда кдндай мэселелердщ каралганы жайьш да 6i3 ауданга, аудан обкомга есеп 6epyi керек. О ньщ себебш , ерине, ездерщ1з де бдлеаздер. Ж аца, парткомньщ хатшысы айтып еткендей, бул жиналыс Балабек Ж ансеш тов жолдастыц обкомга ж азган хаты мен Э ли Тьлеулин жолдастьщ арызы бойьшша шакдырылып отыр. Ал бутан © ш релшщ арызьш крспай-ак, крйган ж е н едд, 6ipaK, Элидщ e3i алдьш ала кел к^пн берген сон,, кеш н таты ж ек е жиналы с ш акырып ж атканш а деп, осыган оны да крсьш карал ж1берудд уйгардык, — А рызьш ©MipaAi кайтып алсын, алгызу керек! — дедд ЭбЬлбек Тазабекке карап — Эрш м езш щ ренжш кен адамыньщ успнен буйтш боратып арыз жаза берсе, онда 136

______________________________________ (щ , t-.M-i <Wffmi! б!здш партия уйымы арыздан баска мэселе карамайтын болады. Акдярында Эли де катац ескерту альш шыкды. Ж иналы с кэрадгы тусе таркдды. Э ли 6ip арам куддктен арыла алмай-ак, крйды. Кднша иланайьш десе де, ©м1рэлшщ аяк, асты мунын, у спнен ары з жазуы, оныц жиналыста дереу карала крюы — соньщ 6api еш алудьщ айласы тэр1зденедд де турады. Егер е ш алу ойында болмаса, Дэулеткелд! ж аца негып жагдайды TyciHAipreHcin адргала сейледд? Кудай б1ледд, ©м1рэлшщ крлымен от кесеп отыр. Демек, ендд жумысты 6ipre icreyAepi мумкш емес, ара ж ж ашылды. Элидщ uni ызадан удай ашыды. Не де болса Дэулеткелддмен бетпе-бет сейлесккз келдд: буйтш ацдысканша, м эселенщ басын б1ржола ашып алганы жакры. Ашулы куш адымдай басып баскдрманыц кецсесш е кдрай журдд. М эриям эл1 кетпедт. — К1рме, ю ол ер бар, — дедд крлындагы торьш а кагазга оралган б1рдемелердд тытып жатып. — KiciAep болса кдйтейш, м ен Kici ем ес п е екем ?!— Кдярсыга барьш есгкп ашып карап едд, диванныц у сп тола адам екен, кдйта жауы п крйды. \"Bapi де жиналысган шыкды, уйлерше асыгып спырган шыгар\", — деп ойлады, б!рак, тез арада ешюм сыртка ш ьта крймады. К И л е р л т устш е Kipin барып айтканымен, жандайшаптар шулап кря бередд де, не жендеп оган тьщдатпайды, н е ж ендеп муны сейлетпейдд. Кенет ойына 6ip амал тусп. — Мэрияш, елеем умытпайын, — дедд кдязга жалынып,— 6ip парак, кагаз берпп! — Йемене, тэты арыз жазгыц келш кетп ме? Мэ, жаз. Акдллдасып ж азаты н Саммханды ш ацы рып к еп береш н бе? — Bip паракды крльша устата сап кдяз сыртка карай бетгедд. Мэрияш, 6ip жакрылык, icreiiri, тура туршы! М ынаны Дэукеце апарып берш кетнп! — ©зщ неге апармайсыц? — ©з1мдд кай к е р п а келш тур дейсщ, н е о н е кайта-кайта кэзше тусе берем. — Бол, тез ж аз. Т ек м еш ц ус-пмнен ж азба. Кдяздыц келеке мазатына Э ли кцщк,демедд. М эн де бермедд. Усгелге отыра калып, кагаздьщ бас жагына: \"Дэуке! - деп, оныц астын ею кдйтара сызды.— М ен Слздд сыйлаймьш, Ж ам ан 137

Ъексутт’Щпквке-щы____________________________________ басш ы ем естнтщздд бь\\ем . BipaK, м ен ез1м туы п еск ен Крсталды О зден де аргык, сыйлаймын. Сондьщган арызды Ci3 уш ш емес, Крсгал ушш жаздым. Ал О зд щ сол умпн еш алмак, болганьщыз, OFaH ©MipaAim пайдаланганыцыз уяттау болды. Ci3 Эм1рал1мен одакд-аскдн соц, ендд маган колхозда ж ум ы с кггеудщ к р ы н болатыньш тусшддм. О з г е кептен- кеп ракдчет, мугаммддгше кдйта яабершдз!\" С оцы на е з атьш суйкете салды. Кдлз кдразды алып инке Kipin кеткен кезде, Эли де сьш етш сырткд шьпъш улгердд. Уйге келсе, Hienieci жалкыз e3i ш ай йдш отыр екен, Эли д е 6ip-eid к есе инкен болды. 1ипн ертеген ы за басылмады. Аз-кем дом бы ра тартып байкдп едд, OFaH да болмады. Сонан соц жы лырак, киш ш сырткд кдрай бетгедд. К езш ен узатып салганы болмаса, кдйда бараты ны н Гулс1м д е сурамады. Сырткд шьпъш еспстщ алдында ары турды, 6epi турды. Ж елто к р ан \"болып кдлды дегенге Kici наш ы сы з. Тес1ле кдрасац , ту н ы к, асп ан кулагъщ а эл ден ею сыбы рлагы сы келгендей к ен ет е ц к е й п келе жаткдн тэр1зденед1. Ж азра б е р п а з жылы. Тек борпылдак, топыракдъщ кебу mci гана к е ц а р т н д д крггык,тайды. Э ли клупкд 6ip coFbin кдйтудан баскр баратьш ж е р таппады. “Ец болмаса кинофииим керш кдйтармын\", — деп кецш н жубатгы. Клуптьщ алдында жарык^ан тасалау жерде е й ж т т куцшлдесш тур екен, и м д е р екенш 6iArici кеп, Э ли э д ей оларра такду журдд. — Э л и гой, — дедд екеудщ 6ipi. О ньщ Т е м р ж ан екенш Эли даусьшан таныды. — О рта толсын, ж ттгер! — © зщ м ен тепелем е болсьш! — Э ли ендд Теьиржанньщ кэсьшдары Базарбайды да таныды. — Турып кетшсщдер гой? — К е р е -к е р е к и но цнан жалык,тык, — дедд Базарбай крл ы н к луп жакдсд нем курайды с!лтеп.— Тем1ржан 6ip жакдф ж у р дейдд, м ен барарымды да бьлмей, бармасымды да б1лмей, соны м ен екеулпз ары тарт, 6epi тарт больш турмыз. — Клайда? — Н есш бектткш е, — дедд Т е ш р ж а н TyciHAiprici KeAin турран ы нтасьш ашык, байкдтып.— Ертен, той ж асап кдлзын узатады гой. Бугш кудалары мен туыскдндары бас крсьш ж аты р. Р онда ж у р десем, солк^глдайды. Ж урсендп, ушеум13 де 6ipa3 отырьш кдйтайьп^ 138

— Крнак, успне барганымыз уят шыгар, ертец тойьша барсак, та ж елтей ме? — О й, Эли, сен к£1зык,сыц, кдзакдъщ агайыншылык, базы н асы н б глм ейсщ .— Т ем 1рж ан Элид1 e3iMciHin аркдсынан кркуы.— Н есш бек пен м енщ экем Ж усш бек eKeyi де Э убэюрдщ баласы. Бауыр. Ертецп той — менщ де тойым. Несжецнщ мшезш е зщ бдлесщ, 6i3 барсак, сеш алып барсак, т е б е а кекке жетш куанып кдлады. Несшбек, шынында да, куанып кдлды. Е ртецп тойта деп балмелердщ бэрш босатып ыщайлап крйган екен, соньщ 6ipeyiHe демде дастаркдн жайылды. Ет жылытьш экелшдд, ею келшшек кдйтадан куырдак, жасап ж1берудщ крмына Kipicri. Даяр ш ай алдарына алдымен ж етп. Ж ш ттерм ен 6ipre 6ip рум кеш тарты п ж1берд1 де, Н есш бек рук,сат сурап к,онак,тарыньщ кдсы на K eiri. Жолдастарын кугу мшдеп Тем1ржаннын, езш е жуктелдд. Ж арасып отыру ушш эндме жарасуы керек. Ж ш тгер Элиден арыз жатдайын сурады. Кдшкдкц-араньша кенбедд. С онан сон ток, етер ш айты п 6epin кутылды. Б азарбай кулана кулдд. — Сонымен, Сэл1мхан екеущ нщ тойларьщ кршан? — Кдйдагы той? — Бшиейдь М енен сурайды.— Тем1ржанга кезш кдлсып Базарбай тырк,-тырк, кулдд.— Кулиладан уялма, — д е д ш ай куйып отырран келш ш екп иепм ен нускдп,— ешюмге айтпайды. BipaK, ж урт онсы з да бгледд, 6ipirin ары з ж азган сон;, ар жаты белгш гой. - \"Шынында\", — деп ойлады Эли мойындай жымиып, — Осы арыздьщ элепнен аман кутылсам, Ty6i 6ip той жасайтын шыгармын. К уты лм айты н н е к,алды? — дед1 Б а за р б а й танданып.— Кдйта бэрш щ аятын 6ip етжке сен тыкрадьщ ба? Э ли б асы н ш айкдды. О н ьщ эл1 Э м 1 р эл ш щ ар ы зы жайында ештеме еспмегенш тусщдд. Соны айтып едд, бэрш щ де кдбагы туйш п кегп. ' Е-е, сенщ жаны нды алып калган Б алабектщ хаты гой, — дедд Тем1ржан кдртгарша басын изей тунжырап.— Эйтпесе эбден эурелейтш едд. Ал ендд, Эм1рэлшщ ойы, менщше, Тазабектщ орнын алу. Кдз1р Дэулеткелдднщ саган ренж ш ж ур генш бгледд, ceHi ж ам анд ау аркдялы соган жагына бермек, одан баска ойы жок, \"Тазабек осы сайлауда 139

Ы ттан Н ^Ш х-им ___________________ ауысады\", — дегендд елддн, 6api айтып кетп, соган крм ж асап ж ургеш шьшар. ©те арам адам, крлынан келш турган ж акры льпы н Kicire кдгмайды. Егер Т азабектщ орны на парткомньщ хатшысы болып кетсе, онда, сез жок, сенщ тебецде ойнайды. — М ен онда одан бурын кимылдаган екем. Бастыкдр мугаммддтме Крита ж1бершдз деп ары з берддм. — А рыз бердум? — Тем1ржан Элидщ бетш е танымай оты рган Kiciiue тесЫ п кррады.— Куып uibiFy деген — сол ©3i шьи-арып Ж1берсе, зац ньщ алдында ж ауап береди ал кдосып-кдясып экелш езщ е \"кетем\" д епзсе, онда оны бастыкцъщ б и т р л ш дейдд. — Элидд бул с е з кэдимпдей ойланпы . \"Ш ынында, кысып- КД.1СЫП э кеп езичдд акдчмак, кдш отырган жок, па?\" — деп кудйегендд. — Ж о , Kp3ip с е т олар кетем десец д е кепрмейдд.— Сэл с а б ы р ет!ндер, о н ы ц себеб1н Kp3ip тусш ддрем дегенд1 ацгарты п, Б азар б ай сук, саусагы н ж огары кетердд.— Bi3 бглген занды бастыкц-ар д а бгледд. Д эл крз1р сеш жумыстан uibiFapy, титл, е з ар ы зьщ бойьш ш а да — 6api 6ip кудалау. — ©й, крйшы! — дедд Тем1ржан крлын cLvren.— Алса кдязметш алар, эншдд, домбыранды, крбызынды ала ма? Егер сурасац, саган завклуптыгьш колхоз-совхоздын, барлыгыньщ бастыгы куана-куана бередд. М ьш а шатакды еспген соц, ал1 кересщ , \"й зге кел, 6i3re кел!\" деупплер кебейедд. — Ешкрйда барма! О сы ауылда тудык, осы ауылда елемзз!— Б азарбай крбагын шытты.— Кетсец, облыскр, Алматыга бар — жогарыга! Ал баскр ауылга... кррсымын. © з ш еш ецнен кршып егей шешеге тыгылган сиякды. ©з аулыцды е зщ н е н артык, суйетш адам болмайды, сондыкд-ан эншдд айтсац да е з аульщда айт, кдшнат керсец де ез аульшда кер. — ©й, крйдагы ецпм еге крйдан тусш кетпк? Одан да, Эли, энщлд айтш ы. Э н айтпас буры н тагы 6ip альш кряйык, дегендд ацгартьш , Т е ш р ж а н румкелерге куя оты рып сейледд. Бупн мен танга отыр десецдер, отырам. Тек Эли эн айтып б ерсе болды. Ж у р т кррта ойнап та оты рьш ж атады гой, Tempi. — © з1мнщ д е айткдям к елш оты р, — дедд Э ли жан- жагьша кррап,— Несдкецнщ домбырасы крйда екен? Теш ржан орнынан ушьш турып Несшбекке кетп. Тез оралды. Typi бузыльщкдлрап оралды. 140

______________________ Ы Ъая1ш1 — Бул уйде домбыра жок, екен, — дедд кдралы хабар еспрткендей ж у п сынып. Едпелектеп Несшбектщ e3i де келдд. — Эли! А й н а л а й ы н , у й д е д о м б ы р а жок, ед1, а й та берсещш, конакдардыц кезш ше 6ip кркцланып кдлайын! \" Д эп 0м 1 р эл ш 1 к ш д е г1 д е й \", — дед1 Э л и iiuiHeH, Н есшбектщ кендлше кдяу салгысы келмей FaHa амалсыз жымиды. — Той ертец бе? — Е р т е ц Fofi, е р т е ц . Б и л е т б е р м е п п е ед1к? — Несшбектщ K03i жьшылыкуап кета, — Кднша арак, алдыцыз? — Ж етедд. Бук1л колхоз бала-ш агасы мен келсе де жетедд. — Кднша мал сойдыцыз? — О л да жетедд. Бес Kicire 6ip табак, крям. — Ал кдзак, тойг'а тамак, у ш ш емес, ойын-кулш утщн келмеуцд ме едд? Ж аш ж -ж эш ж арак, алганда, 6ip домбыра сатып алуга акдпацыз жетпедд ме? — Эз1лге суйеп-ак, айтармьш деп едд, болмады. Тым з1лдд сейлегенш Э ли e3i де сездд. — Эй, осы сезщ етш к ета-ay, айналайьш! Кдйтесщ, надан агацньщ ойына сол келмегтп. Кдп, мьша сезщ мДрдш, огындай тидд. Тацнан аман шыкрам, ол айткдныиды орындаймын. Ал ендд бугшше былай-ак, 6ip-eKi э н сальш ж1бер, тойбастар болсын! — М ен домбырасыз эн afrmayFa серт берсен адаммын, ага.— Эли орнынан турып пиджагыныц ж агасы н тузеп, ун-тунс!з туймелене бастады. — Элижан! Айналайын, агаца екпелеме! Э н айтпасац да, асты тастап кетпешй — Н есшбек жыларман халге жакдлндап жалынды. — Кетпеймш, атасы. Кдз1р барьш е з домбырамды алып келешн. — Ойбай-ау, онда оты ра берсещ ш , балаларды-ак, жумсайык, та.— Несшбек балалардыц 6ipme дереу буйрык, бермек больш есщке кдрай томпандады. — Ж о! — дедд Эли басын шайкдп.— Н есшбек токдап, оныц бетше урейлене кдрады.— Апам ез1мнен басища домбырамды бермейдд. Кдндай к елж бар? _ — М ашине да жок, осындайда. Ж арайды , ертец айтарсыц, бугш тун шпнде ауре болмай-ак, крйшы! 141

Ъексщ т т ’H rjn lceke-w u ____________________________ — Ж о , ж аяу барсам да екелем! Даусыц ашыла ма деп 6ip-eKi румке берш ек, соны да катере алмай кдддын, ба? Эли, не болды саган? Огыршы! „ Энд1 дауы спен айтпайды , Тем1ржан, ж анм ен айтады,— С ейдел де, Эли сырткд шыгып кетп. Н естбек пен Т еш рж ан 1лесе шыкцы. — М ы н а б айлаулы ту р ган а т ю м дпо? — дед1 Эли кррадагы атгы керш крлып. — Крнакртга,— Т ез жауап берсем, к ецш н табам ба деп, Н естб ек сабак, айтып турган балаша сасцалацтады — Керпп колхоздагы жекжатпю. — Ш ешш экелйцзпд! — Т ун imiHAe ерттеп эу р е болы п журем1з бе, Эли. Бупнше крй-ак, крйшы! — Ж айдак, мшем. Элидщ e3i кетш бара жаткдн соц, Н естб ек одан бурьш барьш атгьщ шылбырьш шешн. — Байкд, жыгып кетш журмесш. — Атган жыгылган крзак, кдндай к^зак] — Крй, ейтш Kecip айтпа, байкрп жур! — Эли аткр жещл мшдь Кдкдадан да дурыс шык,ты. Каддмп аткд уйренген так^пч. Н есш бек пен Тем1ржан, кещлдер1 орньпъш, кдйта уйге гардь Э ли шощыракуатып уш не келдг — Апа! — дед1 атгьщ устш ен дауыстап. Элидщ даусын танып, eyeAi Г улсм е а к алдыньщ шамын жак^ы, сырткд сонан соц барып шыкцы. Ж айдак, атгьщ устш деп Элцлд керш шошьш кетп. — М ынасы н е а ! К1мнщ аты? — Апа, домбырамды enepmi! — Ш ешесш крркцггып алмайын деп, Эли мейлшш е жайбарацат сейледг— Несшбекикшде отыр ек, крнащары келген екен. TyAciM ундем ей уйге Kipin к етп. К еп гаддрмей кдйта шыгып, кундацтаулы домбырасьш Элиге усынды. Атын тебшш, ол да крлын созды. Сол кезде домбырадан урюп астындагы аты ж алт бердг Ецкейген куш барьш жерге топ ете крлды. — Ойбай, ку ж амы з! Ойбай, журтым! — Гулам шыр етш кеп бас салды. 142

Ему, км З дэцЬвн! Э ли жазран кэгаздьщ не ж ум багы б ары н бДле алмай ДеулеткедлД к еп эу р е ге тустД. БДр сы р ы н устай алм ай отырмын ба деп, кдйта-кдйта окыды, окапан сайын ойы бьггырай бердД. Кдразды оньщ екпелеп ж азранын, жок, влде кркдн-AOKfj жасап отырганьш тусДне алмады. Е й макраты да жок, емес сияк^ы. \"©зДмен ертец оцаша сейлесш керсем бе екен? — деп ойлады.— С ы рттан тон niuiKeHuie, ойымызды 6ip-6ipiMi3 бетДмДзге айтсак, одан етДмДз жарылып кетпес\". Ойды ой куалап, кепке дейДн уйкдгсы келмедД. Окрьлмай, сощ ы аптада гэзет-журналдар да жиналып кдлтан екен, жастьпъш бижтеп крйып, эуелД журналдарды жугДрте кдрап uibiFa бастады . К е н е т к у й р Б н ы н 6 ip e y б асы п к е тк е н мысыкд1а телефон б аж ете кдлды. Даусы аш ш ы шьпргы. ДэулеткелдД epiHe турегелДп б ары п телеф он ды асы кд ай кетердД. Гараждьщ мецгерушДсД Болатхан екен. — Дэуке, Эли атган жьпылыпты, — дедД бДрден. Куш богаы Д эулеткелдшщ ойьш жалгастырып турганын бДлетДн гасДдей айтгы.— Бас инж ен ер ж ок, звондап аурухананы да, жедел жэрдемдД де ала алмадык, кдлага e3iMi3 апармасак, болмайды. CoFaH... Ж умсак, крй, сДздщ \"Болтаны\" берейДн деп ем. Кдсында гам бар? М ае па, сау ма? Ат кдйдары ат? Не кдш жьпылыпты? БэрДн сурагысы келдД. БДрак, Болатханньщ даусынан ейтДп кеп сурап TypyFa болмайтынын да тусДндД. КейДн д е б1ле жатады гой бэрш. — Аяк,-крлы бутш бе? — дедД тек кдна. — Бутш. БДрак, есДн бДлмейдД. М ойнымен жьпылыпты. — “Болтаны \" бер, — дедД кДддрмей.— \"ГазиктД\" д е дайында, екеумДз кдлага 6ipre барайык, мен кэзДр шьпам. — Таты н е боп кдлыпты? Крида? — деп, тесектен басын урейлене кетерген эйелДне: — Ж ата бер! — дедД ж акзырмай.— Э ли атган ж ьпыльш кдпты, барып жагдайын бДлДп келешн. — Э лмесе емДрем кдпсын! — дедД эйелД айы зы кротаи дауыспен.— 1шкен де. Крлы сынса, крйта жакры болады, еганшД рет ары з жазбайды. Сэл юдДрДп, бДрдеме депеД келдД де, ДэулеткелдД крлын бДр-ак, сДлтедД... ...ДэулеткелдД тацертец тары келДп бас дэрДгердД к еп кугп. О ны ц нендей себ еппен кепйгДп жатк,аны н ж эй 143

ЪвкгщптНфу/ceice-tfibt____________________________________ д эр терлердщ еш каисысы бдлмедд. Bip кезде да/издщ а р т ту к т р ш е н узы н бойлы кара ж ш т адымдай басып 6epi журдд. Ж олдан 6ip дэрш ер амандасып, ол да кдсына 1лесп. Айбьшды, астьщры ерш мен иегшщ ортасында ж щ ш ке тыртыкы бар ж ш т щ жуз! сыртга кергендепден аурухана шпнде суык, кершдд. Бас д эри ер крл берш амандасты да, \"юрщдз\" дегендд быддрш Дэулеткелдц-е у н а з рана басын изедд. 0 л и д щ жардайьш б1лейш деп ем, — дед! Дэулеткелдд орындьпдф да оты рмасган— Адам бола ма, жок, па? Кдра ж т т ш арш аганын быддрш кезш , бетш крс крлдап укалап оты рьш басын шайкады. Сонан сон; Дэулеткелдте YHCi3 орындыкды нускдды. О л отырган соц барып: — М ой ы н ом ы рткасы узтлген, — дед1 KypciHin.— Ж улыны сау ма, сау емес пе, соны бымей турмыз. Сау болса, у м iT бар; узглсе, еледд.— \"©ледд\" дегендд элдеб1р аш ум ен айтты .— О блы стан бую л техникалык, аппаратгары м ен Aapirep ш акдфтгы к, кел1с1мен операция жасаймыз.— Ж т т г щ кцналып, езш e3i зорлап сейлеп отырраньш Дэулеткелдд ацрарды. \"Cipa, тугамен Элидд e3i кузетш шыкдсан болар\", — деп жорамалдады. — М ен 6ip м инетке idpin шыкрам кайтедд?! Бас aa p ire p ернш ткдтелеп 6ipa3 у н а з ш ы рды . Содан к е ш н Дэулеткелддге т е а л е кар ал тары 6ipa3 юддрдд. Тым ындайсыз карады. Бас д эр тер дщ е зш онш а унатьщкдлрамай о т ы р р а н ы н Д эу л етк ел д 1 д е TyciHAi. \" З а ц с ы з eTiHiin ж асаганы м ды жак,тырмады ма, жок, Э ли екеум1здщ араздырымызды ойлап отыр ма?\" — деп ьщрайсызданды. — О з кергеннен 6ip жещлддк болса, керш шырыцыз! — дедд б ас A apirep ке ке т ке н ш де, ж е к к ер ш турранын да ж асы рмай.— Керщ1з де шырыцыз, жакдш барудыц, сипалаудьщ ендд к а ж е п жок, \"Ендд кажетг жок,\" Элидщ ерш, танауы кекппл тарткандай кершдд. Акцен оралмаган ашык, ж ерш щ ез! алакандай рана бет ушы екен, о н ы ц e3i элдеб1р синтетикалы к, Tycci3 зат сеюлдд. Ke3i жумулы , элденеш есш е Tycipe алмай жаткдн адамша кабагьш шытьш алыпты. Ыцыранбайды, ьщырсымайды, алыстан тальш ж етк ен тау суыньщ сарынындай емгс-емгс кана с ы ры л еспледд. ТСршшкпц 6ipaeH-6ip б е л п а сол узш п есплген eACi3 леп кана. К еш е рана шалкдш турран -пршшктщ бугш 6ip э л а з унге рана ш н ш езер турганына нангыц 144

_______________________________________Ъву, КыЗ ЬцЬен! келмейдд. Кдллдай назж ун у зш п кетсе, 6ip е ш р бггкелд тур. Дэулеткеддд урейлене турш ш ть \"Бауырым, кш ш ймш ! Кшэлдмш!\" — деду куб1рлеп. Аузьша анпиы запыранньщ д э м келгендей болды. Ж утынып едд, а лп дам ары кеткеннщ орнына жылжып тШ нщ уш ы на кдрай жакдандады. “Коштасып турраным болмаса екен! С е т ендд таныдым, Эли!\" Бас дэриерге ракдчетш айтьш, кдшла 6ip ттлек бпуурдд. — Эбдлдаш, дал мезплш бйшегесш, кдйта-крйта мазалап ж ату ынрййсыз, эйтпесе маган кдшн емес, операциядан кейш жагдайын айтып телефон coFa салшы. Кецседен таппасац, уйге звонда. © з крлым тимейдд десец, кдлай-кдлай емес, 6ipeyre тапсы ры п крйш ы . Дэм1л-дэм1л ж агдайы н хабарлап турсын. \"КднэлМн, — дедд Дэулеткеддд жолда м эш инеде келе жатып.— Эм1ралшщ арызьш жиналыскд крсудьщ кджеп жок, едд. Тазабек те энш еш н езддгшен еш теме бкмейдд. Шындап келгенде, осы кем ш ш ктщ 6api соныкь Мэдени жумыс кдлып барады деп кдм ж е п жургенш керген емес- т н . Мен мал деп шапкдлласам, ол д а мал деп шапкдллайды, мен ш еп десем, ол д а шоп дейдд. Мен, airreyip, оньщ ез1ме 1лесш шапкдулап жургенш е м эз екем. Крсымша б1ргэддрш кусапты да ж урит\". Даулеткеддд еткенде 6ipim in хатшымен болтан эндтмеш есш е алды. — Тазабек осы жумысты тарта алмай жур, — деген мэймецкелемей,— ©м1рэлшщ кандидатурасы кдлай, 6ipirin icrecyine сол дурыс-ау деймш? Тазабек-пц бул сайлауда кдйта сайланбайтыны анык. Дал мьша жагдайдан кейш ©MipaAim Дэулеткелдднщ сыйлай крюы да кддын. Кекешнде сакуап, \"анау кдйда, мынау кдйда?\" деп унемд !здеп журмесе, кейде адамньщ кер ек нэрсеш де керм ей Reryi мумкш. Эйтпесе сощ ы жылдары бул колхозда мэдени жагддйдыц eiu6ip басшылыкрыз, кдмкррлыкрыз кдлганын кору Дэулеткедддге соншалык, кдшн нэрсе емес едд. О йлап кдраса, ш аруаш ы лы к, к е р с е т ю ш т е р ш е FaHa табы ны п, м эдени жак,ты м улде ж ы л ы ж а у ы п к,оюга айналган екен. Б алабек ак,сакдл айтпакдпы, келеш ек жайында кец мол отырып ойлануга да мумюнддк болмай кетедд. Ана жумысты кдлай аякуасак, екен, мьша жумыскд К1мдд жумсасак, екен — 6ipim ui ойлайтындары сол. 10-914 145

Ъексхрт ан H yfa/ceke-m M __________________________ Ж о, Эли арыз жазбаган кунде де 6api6ip булай жалгаса 6epyi мумган емес ед . Кдйта epire узамай турып осысы дурыс болды. Тубшде бул кдтелшшз ушш жауап берепн едж. Балабектш де, Элидга де жен: ауыл мадениеп дегеннщ халык, мадениеп екеш рас, халык^ъщ непз1 кдйда болса, халык^ъщ мадениеп сонда жасалады. Бул кемшшпм13 — колхозшылардьщ алдындагы рана к ем ш ш к емес, бугал халык, алдындагы кемшшк. Бес жылдык, кемшшктщ бес-он жылдык, зардабы болуы мумган. Улкен бетбурыс керек. К ш эн д ж у у ушш рана емес, болаш ак, ym iH кд ж ет. Енддг1 гадДрш — ол д а к д лм ы с. Тазабектщ орньша Элиден ылайык, адам жок, Эуел! содан бастау керек. Д эулеткелдш щ м ацдайы нан ш ы п-ш ы п тер шык,ты. Кртелж нпргандд тусш у де киьш: миьщ а 6ipey тесе бургы салрандай н е тес in кеглей, не тьш ыш крймай Tipi тозаккд салады. Баскдрма уйше сокдай, тура кецсеге тартга. Мэриям муны кергенде, орны нан урейлене у ш ь т турды. \"Тур1мнщ онша rayip болмаганы гой\", — деп ойлады Дэулеткелд. — Агай, ripi ме? — д е д М эриям даусы дрглдеп. — Tipi, — д е д а л к дн а сыбырлап. Бегелмей кэбинетше Kipin Kerri. Сол сэт кэбинепндеп п к е жалгайтын телефон дыр ете кдлды. Kpyin, к у д к тайталасьш, телефонга а зар жакдшдады. М ина устарандай трубканы арен; ке те р д . \"Тек дэр^герлер болмаса екен! Ж аманат болмаса екен!\" — деп плед. — Алоу?! 1976

Б Е У , К,Ы З Д 0У Р Е Н ! Алматы — М эскеу ж урдек пойызы тацныц к е б е а сеплгеннен 6epi тау жулгелеп келедк dipece кунгей жагынан, dipece тергсигшен тау cuveMi dipAe алыстап, dipAe жакдшдап, Шржола кдлып крюга kjhя алмайтындай. Тацгы dyAbiHFbipAa TadHFaT бейне ж у к а д эк е dypKeHin, е р т е п кешпке енгендей: жасыл желекке оранган тау крйнауы dip туста жап-жакдшнан жарк, ете кдлса, ж урегщ луп erin, устай ала жаздап умсынасыц; dip туста жартас па, aFani па ецкиген алдене кэрац етш кдна кала depeAi, угцле карал улгермейсщ. BipaK, кдй суреп де е л т п кр1зык;гырады, кдй- кайдагыны еске салады; аралап, cenipin, daAa болып кеткщ келедь Кенелеу кара шамаданын кдсына крйып тамбурдан сырткд теске кдраран Гулбаршын осы эдемш ктщ бэрш ез менипгшдей тугендеп келедь Kp3ip ендд dip тумсыктан кейш Тулю бастьщ ж азы гы dacTaAyFa Tnic. >Kyperi epeK nin, аддыщы жакда ашкдрак, кещлмен карайды. О л ушш dyA манда, T inri буюл элемде сол арадан ыстык, сол арадан ком бат api едем1 еш теце жок, TyFaii ж ер ш jip i ж анньщ d api жак,сы кередд, а л ай д а dipA e-dipi д а л dyA к у с ап ынтыкрайтьшдай болады да турады. ¥зак, калыспай, крс бушрден капталдасып келе жаткан тау ckeMAepi кенет ею жакта да шалкдлап, ж о л бойынан ж алт-ж алт dypbiAa каш ты . Т е р к ж е й жак,тагысы ж ота- кдлратка айналып ydan-urydan тез узап к е т де, кунгей жакгарысы алыстан узак, орарьпът, алыстаган сайын аспандап бшктеп барады, баурайыцдагы жазык, алантыц dip шетш кере тартьш созьш та dapa жаткан тарпл! Сол созылган алапты Тулюбасгыц ж азы гы нем есе ж а й FaHa TyAKidac дейдд. Алые тау етегшен шок, агапльщ Tedeci кдллац еткенде, Гулбаршынньщ ж уреп луп-луп тулап кря бердо KyMicdacray гой! Алыстан анасын орамалынан ганып, ем ш екп ацеаран сэби осылай куанатын шыгар, cipe! ¥м сынып барып, 147

ЪвкеувпанНф1секв-щы__________________________________ Гулбаршын эйнекке маддайын предд. Шок, агаштыд ушар басы гана дылтияды. К едъ\\ ж етпесе, одан apFUFa коз жетпейдд. LLIaFbiH ауы лды д баты с ш етш де ш агы н кек шалтын бар-ды. 0Ai де бар т ь в а р , кврмегем кдй заман. Балалык, кездщ елесэ есеймейдд екен-ау, теп: талай жупрген, талай жыгылган сол шалгында балалык, шары эм жупрш, aAi жырылып ж урген тэр1здд. Кдншама есешп, куаныш- кдлзыкгаа кдрык, боп, белшеден бакьггкд батып журите де, адамньщ е з балалык, кезш адсай беретпо Heci екен?! Элде Гулбаршынньщ езш е FaHa тэн езгеш елж пе? Ш агын к е к шалтынныц ш етш кулай акрдн тау суы т1лш ететш . О н ьщ aF-ысы б ала турмак, ул кен адамнын, езш урейленддредд. Bipax, соншалык, урейдд кумарлыгы жещп, тоеыз жасы нда эл п Судан Гулбаршын ж аяу еткен. Эуелде Судан емес, Судан еткел1 жаткднымды 6ip>ey керш урса ма деп крркдан. Кулаш тап алдымен аяк, кш мш ар жакдщ лакрырран. С онан сод кейлегшщ етегш туре сап сура асьпыс крйды да кетп. Ега-уш атгап барып е р ж а з токрады, ендд аякын кетерсе-ак, арьш судыд табанын таскд типзбей ала ж енелетш ш адрарды. 0лдд деген осы muFap деп ойлады. Ж агага кдйта бурылайын десе де, бурылып улгергеншше кдтгы агыс KpFbin экеткел1 тур. С удыд суыкрьпы зыркьфап теб есш ен етш барады. Ендд аз бегелсе, епггемеге икем1 келмей кртьш кдлатын тэр1здд. Табаныньщ асты жылбыскд тайганак, тас, крзгалса 6irri, кулайды, куласа бггп, агады, агын су домалатып экетедд. ApFbi жагага дешн ега-уш cerapiM ж ер. Cerapie алмай суршсе, онда да алгеш. ©зге амал жок, тек альа сегару керек. Сеюре бере етпетшен тусп. Крлы бары п таскд тидд. Таты умтылып барып, тары жырылды. Ж ете алмасгай кершген жагага кдлай крлы тигенш ез! де анрармай кдлды. Е теп рана емес, бугал тула бойы малмаддаи болды. Кдс кдрьм сэтгщ кдншалык, сети аякралганын ол осы куш рана ойлап жур, ол кезде оншалык, мен бермеген. Аргы бетке умтыла жанталаскрны соншалык, — ол езш щ cyFa акдщнын анрарган да жок, тек жагага умтылганын, ж ете алмай жыгылранын, тары умтылранда, крлыныд жагага тигенш FaHa б1ледд. С у-су больш аргы жагага шыкдфн сод, крс epiM шаш ьш таркдта ж урш аяк, кшмш 1здедь Оны, Teri, соншалык, ж орары дан келш тапкднына кдиран кдлды. Осыншалык, ж ерге э л п 6ip сэтге FaHa агып барранына сене алмады. Y cri-басымды кдрып-сш оп ж ургенде, байкдмай том ен кетш крлган шырармын деп куддкгендд. 148

__ _______________________________ fifty, к& З д яф м ! Судьщ а р га б ел к^Ф жота. Ж ота да, жотаньщ бауьгрьш ■пле кулдилаган су да ауылдьщ тем енп жагы н Тулюбастьщ жазьпынан келегейлеп, сэл келденендей агады. Сондыкуан жотаньщ арры жары Гулбаршынга купия, щязык, дуние боп кершетш. Сол ынта билеп, денеоне жабыскрн су кейлегш журе тарпфшш, од дереу жотаньщ успне кдрай умтылды. Ж упрш шыкдан бойда ацырып турып кэдды. Ж е р элемнщ кечдише кез1 тущ ы ш сондэ ж етп, созылып жаткдн жазык, алаптьщ ушы-кчырын коре алма лы. Аргы ш е л кдлын, орман боп кдрауы ты п ж аты р, бер1ректе шок,-шок, агаш ты ц арасынан шатыры щллтиран уйлер байкдлады. BepiperiiriH, езш е д е й н 6ipa3 жер. К ^ р а т y e n ж ел ем ж болгасын, ык,тап ар ы асты. Бер ж ак^ата ез аулы да, ар жакуагы шатырлы уйлер де кдлкдда крлды. Кейлегш ш ешш сыръш, сЬдкш-кдгът кдйта кидг Ендк \"Ж ацагы шатырлы уйлер/у, ппрган-ай, барып керсе-ау!\" — деген -плек оянды. BipaK, OFaH тэуекем бармады: уй де, агаш та кеп екен, адасып кету1 мумкш елг Сол ай, cipe, маусым болар. Каникулга ж ац а шыкддн Ke3i сиякцы. Балалык, шакцын, естелш ылри ойдым-ойдым, узж-узж. Судан еткеш ep6ip сетш е деш н есшде. Cipe, аж ал аузы нан ам ан кдлгандык,тан болар. Ал одан езгесш жалпылай рана бьледь © irreyip, 6ip кушак, гул тергенш умытпапты. ©з басы эрец еткен адам сонш а гулмен кдйтарында кдйтш етерш ойламаган да болу керек, тек еткелдд узак, 1здегеш есш де. С у бойы н ерлей-ерлей шаггкдлдьщ шине юрдг ишне Kipin те к еп ж е р ерледь Акдгры тапты-ау! Улкен-улкен крйтастарра сорылып, 6ip ж ерде су белшш-белшш жайыла агып жатыр екен, шетш кеппп келш, ортасындагы ею тастан сеюрш е т п де кетп. Ауылга ендд тау етегш керлеп тетелей тартгы. Тым узап кеткен екен, жеткенше эбден шаршады. Ауылдыц ж елке тусындагы Кумшбастаудьщ кезш ен ж ата кдлып с у iurri, бетькрлын жуды. Тегепггей рана ойьщ ган булюлдеп ш ьпып жаткдн медмр сумей кдлай ойнап отырып кдлранын 63i де бммейдг К^я жолмен кетершп келе жаткрн элдеюмнщ шелеп дащыр ете кдлганда барып басын кетердг Басгаудьщ арры бепне erin, уйше кррай тура жупрдг Апасы алдынан ацы рап жы лап шык,ты. Гулбаршын епггеце туеш е алмай ац-тац. Апасынын, артынан уйден шыккдн уш-терт ейел де муны керш ж у пр ш келедг Bip кузьпы, олар кулш келедг \"Ойбай-ай, кдйда журещ?\" — 149