Б. Нұржекеұлы т5

Ъ ексупт м Ц ф о /секе-ум __________________ Ж е ке й д щ ж у р е п кдтгы шаншып к е та . Ендд бегелсе, б1реулермен шатасып к^латынын б1лдд. Ундемей рана жерге кдрап басын шайкдды. Ш ыгарып сап турран журткд б уры лы п yHCi3 рана крлы н булгады. К е зш д е п жастан, кецш ндеп ойдан ж асы л ж айлау туман баскэндай булдырап кершдь Кабинага отыра 6epin артьш а тары бурылды. Кэмеш пен Убэтайдьщ крл альш крштасьш жаткдндарын керди Ke3i кдйта-кдйта жасаурады. 1976



Ъексут т Н^о/свке-щы КАМЫТ Ж АРАЛЫ КОЦЫР КвЙЛЕК Кррап аптобустатынын; Ke6i — то ш а келе жаткдндар. Одан кдлганы — ¥зынбулак, пен Ж ылысайда туратын жузтаныстар мен кезтаныстар. Той Жылысайда. Оньщ ж олы ¥зынбулакуы басьш етедь Ал ¥зынбулак, Алматыдан ею ж уз алты шак]ырым алые, Ж ылысайдан алты шакырым 6epi. Ж олауш ы ньщ K©6i ейел. Эйел кеп жерде жене оньщ 6epi 6ipiH-6ipi таныган сон,, ецпм е де кеп. Эцпмеге араласпай не кдлрып-шулрымай, ез1мен-ез! ой кушагында отырран — ж алгы з Ш ара рана. Ж олм ен узбей жары екдн Алатаудьщ жулгесш е бадана K63i суз1ле кдраганмен, оньщ эсемдцтне тук те там саны п келе жаткдн ж ок, онын, к ез алды мен к е щ л аясы н д агы ел ее — эл1 ту н д еп о ищ а. Мураттын, кдсынан осы тун аман шыкддны куаньпи па алде кдтелж пе — соны багалай алмай дал. О й толкдшымен томпак, б ел 6ip кызарып, 6ip куарып, ещ сэт сайын кубылатынын кдсындагылар байкдмайды, олардьщ ынтасы эщтмеде. Ш араньщ ойы шым-шытырык; Мураткд ренжиш десе, оньщ д а к^ 1лыры адам екпелейтшдей эбеепкке жатпайтьш си5щгы; езш ю нэлешн десе, бойжеткел1 куларьша ineiueci куйып келе жаткдн акдглдан бул да ауыткымапты. Тек М ураттьщ: \"М ен ойлап тапкдн жацалык, емес, ата- б а б ам ы зд ы ц 6 e p i icTereH таб и р ат зан,ы Foft\", — деп жалынганы... сол рана ж аны на батады. Б1рак;\"Тойымызра деш н 1пылай турайыкдхы!'' — деп муньщ жалынтаны неге Tepic? Ал ендд оньщ: \"Бул — 6ip-6ipiH суйген, 6ip-6ipiHeH еиггецесш аямайтын рашыкуардьщ рана рахаты\", — дегеш, кудай б1лед1, кулык, Рахат болса, ер к е кк е рахат шырар, эйелге оньщ Heci рахат? \"Еркек дегеннщ ец басты макраты — алдап-сулап соран жету\", — дегендд кдй ж ецгеа ай тп ады ? Э й е л а тау л ы н ы ц кд1здарды 6ipiHiui сак,тан- дыратьшы — сол: еркекке алданып кдлмау. Ендеше, мунш д у р ы с : н е к е л е с к е н г е д е ш н 1уыз ж 1 г г т ж ы н ы сты к ,

______________________________________ f a , t o t ? h u h m ! ж акдш ды кда жолатпауы к ерек. О йбай-ай, OFaH ж олаг- паганымен, оньщ крлы ене бойыньщ бэрш аралады-ау! ¥ят- ай, курысын! Еркек дегенщ оцаш ада eciH бглмей кетедд екен гой, теп. \"Крй!\" - деген с ез Кулагина юрмей ме деп ед! кдйта. Бакры боп Kerri ме елде аузьш а ал та бойы ас тимеген ашкд украй ма, кудай-ай, адамды айпап-туйпап жутып кря жаздайды! Кддайда ж аны 6ip кдлуы кдлды, aiheyip. Ендд тойлары еткен ш е ондай он,ашалык,тан кдш уы кдж ет. \"Агайга таныстырайын\", \"Кекемддкше Kipin шыгайык,!\" — деп, ол aAi талай нэрсе айтуы мумкш. \"Ендд алдап оцаш а уйге апарсац, екпелеймш\", — Aeyi керек. Аймалап, айналып- ушрш п, ешюмнен еспм еген ен; т э т а сездд айтьш жаткдн адаммен кдрсыласып алысып жаткдн да кдй абырой? Бэрш ен суш п жатып сыйпалаганы жаман. Ив кдрсыласарынды, ив кушак,тасарьщды бым ейсщ . Буйтш кдгз болганы да бар болсын! \"Шьш суйгенддкген де кдсыма жолатпаймын\", — дегешцдд кдлай тусшем? Сонда, шын суймесен,, жолатамысьщ?\" — деп те тьнырыкдсд иредд-ау. Оны екпелетпешн-ак, дейдд, 6ipaK, вйтсе, бэрш ен 6ip-aK, сэтте айырылады: ineineci байрустьщ: \"Неке тунш е таза жет! Куйеу1це сонда еле-влгенш е сыйлы боласьщ\", — деп зар илеумен кеде жаткдны, \"Сейтемш, OFaH уайым- дамашы!\" — деп OFari элденеш е уэде бергеш — 6epi зая к етпек. Кд>фк,ына шы дап, кдгрык, 6ipiH e ш ы дамаганы , шьгаьшда, уят-ты. Ертец, в з кдлздарына акдял уйреткенде, не б епн айтады? ©йткем жок, деп eripiK айта ма? Кудай оньщ б епн ары кдглсын! Т ой ж а с а п жатк,ан — Ш араньщ н агаш ы aFacbi. Тущъппын уйленддргенге, Teri, шат-шадыман. Bip крра боп булар Алматыньщ аптобусы нан тускенге Tirni к е те р ш п к е т а . \"Кудайдьщ ж етш зген ш е uryKip!\" — дейдд ам ан- даскдннын, б эрш бас сала кушатртап. Ш ара, н е п з ь осы арасына тарткэн: кезшщ улкендю, бетшщ томпакзыгы — 6epi айнымайды. — Ой, езйче тарткдн асыл суйек кдлзым! ©згедер ж уз тебе бодса да, 6ip 03i 6ip теб е боп бэрш басып туратын Шара жаным! — деп, муиы айрыкдиа мешрмен кушакдады. Тойдьщ дастаркднын уй ipreciriAeri бедедж тщ устш е узынынан уш кдтар устедге жасапты. ¥зынбудак, иен Ж ыдысайды удере шакдлрган той екеш квршш тур. — Ой, Шара! — деп, нагашысыныц кушагынан босана 287

Ш дрт ан H iM eb -щ и_________________________ берген буны кдлзыл орамалды келшшек бас салды. — Кдрар емессщ гой, теп! — Айжан?! — Тани кетш, Ш ара да курбысын кушакцай алды. М ектепте 6ipre о к д т , ауылда 6ipre ескен eKeyi емш- ерю н сейлесилер1 кеп, есж алдындагы елден кдша 6ipiH- 6ipi суйрелегендей уйге KipAi. Токуаусыз ец тупю белмеге етш, тесектщ устше кдтарласа отыра кетп. А йжан мен Ш ара ж ы л сайьш кемшде 6ip-eid рет керюедд: крлы кдлт етсе-ак, Ш ара ауылга шауып кеп турады. Айжан Kp3ip екшнп баласына ж е р ж екен, ал Ш ара оку бгпрем, куйеуге ертелеу деп, OAi бойдак, — О куьщ 6iTyre 6ip-aK, ай кдлды. K epi кдлз боп ащщып кдлайьш деп ж у р сщ бе, жок, м енш ж теп устаган б1реущ бар ма? — деп, Айжан сэлден кетн-ак, эцпменщ бетш \"кдшан куйеуге шыгасьщра\" бурды. — Сен менщ бойдакхьпыма кдвьжасьщ-ау деймш? Элде кдлзганасьщ ба? Айьша, жыльша 6ip кергенде баскд эгцтмец жок, па? — Ой, жынды! — деп, Айжан Ш араныц жотасына алакднымен крйып кдлды. — Кдлзганатындай кдй артык,- шыльпъщ бар, ей, сенщ? Айтсам, ез1м корген кдлзыкуы сен де керсе екен деп, энш ейш ж аным ашып айтам. Байым бар, балам бар, кушм мен тушм солардьщ кдсында, сенщ сокд басы сорайган бойддкдыгъща eci дурыс адам кдлзыга ма? — Неге щызыкрайды? Bipeyre тамак, гпармейсщ, б1реуд щ Kip-крцьш жумайсьщ , кдйда барсац да, кдйд ан келсен, де е з еркщ. Туске дешн уйыкдайсьщ, тустен кешн кмдырасьщ, кудайдьщ 6ip еркеасщ . — Еркелжтщ дам! еркелететш кзещ болса юредд. Сезще кдраганда, cem 6ipey Tepic окдпып ж урген сиякцы. Туске деш н уйык,тап, тустен кеш н кдгдырган да арман ба? Баскдны тыцдап кдйтесщ, бай м ен баланьщ кдлзьиын менен сура. — Ал сурадык, Айта крйшы, байга тигеннщ Heci кдлзык,? — Bopi кд1зык, О ньщ еш кдлзыгы жок, болса, эке- memeAepiMi3 уйкдл м ен кдгдырудан iurrepi пы екдн сон, уйлендд гой деп ж урсщ бе? С ен езщ ойлап кррашы, суйген ж т т щ крлыннан сипаса, кдндай эсер етедд? ¥ най ма, унамай ма? — Эрине, унайды.

— Ал ершщнен суйсе ше? — K e n u i api, с е н MeHi м азак, кдллайын д е д щ рой. Сыйпаран, суйген, кушакхаган — оньщ 6api баска нэрсе гой, кдсыца жаткдндарысы жаман. — Ойбуй, aAi бала екенсщ гой, Шара. Э йел болганньщ 6api тозакра, бойдакуар тугел жумакуа журедд деп ойлайды екенсщ гой? Шыныцды айтшы, жакры керген адамыцныц сыйпаганы, сыйпаганынан суйгеш, одан кушакхаганы — 6ipiHeH-6ipi жакры екеш oripiK пе? — Оны eripiK деген и м бар? — Ендеше, куйеущ api сыйпайды, api кушакуайды, api суйедд, жаньщ а рахатгы ц бэрш ж асайды — одан артык, кдндай кдлзык, керек саган? — Маскдра, сен эбден уятсыз боп бггкен екенсщ. Байдьщ кдлзьпын сен-ак, кар, менщ окуымды о к ц т, муралима болып, тып-тыныш жургегам жакры. — Из, эйелдщ куйеуаз-ак, бакд>пты болатыньш дэлел- дейтш 6ipAeH-6ip сен боларсыц. Кудай-ай, гам б1лген, сен мулде сауатсыз екенсщ гой. Крй, айналайьш, сен бь\\мегендд денец б!ледД; крльщды устаганда, денец ддр еткен жМ тке ти, бар ма ©3i крльщды устайтын 6ip>eyin? — Бар болтан соц гой басымньщ кдтып жургеш. Кеше тунде: \"Суйгенщ рас болса, крлымды кдкда\", — деп кдшап, зорра кутылдым. Э серш ен aAi айьна алмай, гамдпи ж е н екенш ш еш е алмай басым кдтгы. — Сешга ж ен. Асыкдщн еркек алдымен уйленсш, сонан соц рана. ^ ToftFa 6ipre окд>1рандардыц 6ipa3bi келдд. Арасында aAi уйленбегендердщ 6ipi Ырысбек екен, кдсынан шыкдай эбден ыгыр е тп . Ега-уш ур1мкеден к еш н ашык, eMiHin: “Ж у р и л , кдлдырып ц а й т а й ы к д а \", — шык,ты. Э у е л д е иыгьшан устал едд, крлы 6ipTe-6ipre белге тусп, тары 6ip билегенде бексесш сыйпалай басгаган соц, Ш ара шамданып, кдрып жлбердд. — Сен менщ мшез1мдд у м ы т ь т калганеыц-ау деймш? Тойдары тамам журткд тары 6ip кулга болгыц келмесе, крлыца ие бол! Оныншы класта осы баланы 6ip маскдралараны бар. Алысып журш, антурран, муныц емшегш кдсакдна кысьш ж!бердд. Кдлайша дал тигенш Ш араны ц ез( д е б1лмейдд, б а ж eT in, крлы н ш ош ы на KeTepin кдлранда, б арм агы Ырысбекгщ танауына гарш ете кдлды. С ау еткен кдн усп- 19-914 289

Ъексутан ‘H^hheke-mu__________________ басын ж ауьш кетДп, ак^гры кдадан таяк, жедД деген келекеге калган. С ол гой есДне сап жаткдны. Im in алган е р к е к т е р д е ай ы р м а болм айты н секДлдД: ауылдагы тДрэктДршДнщде, кдладагы студентгщ де — бэрДнщ кулкы ны н теск ен — кдйткенде де, эйтеуДр, кдлзбен крйындасу. Елден уят-ау, Ш араньщ аты на с е з келедД-ау дегендД Ырысбек, теп, ойлап та крймайды. ©нмендеп, уйкелесе ецкешп, айткдн ce3i де, кылыгы да — 6epi epci. Мана сызылып амандаскдн сабазьщ кдзДр пысылдап, танауыньщ желД Ш араньщ самай ш аш ын кэйта-кдйта мацдайына кдрай крбыратьш; шайнаддап отырып сейлесе, тукДрДпмен крса тушршДктер де шаш ырап, \"Кел, Ш ара, 6ipre окдшан кундердД еск е Tycipin, мынаны алып кряйыкД” — деген сай ы н ш ы наш агы устелдДц устДндегД не бетелкенД, не ыстакрнды кррьш кетш, оны тузеймДн дегенде, урДмкесДндеп арак, у с тел ге тегДлДп; н е к д сы н д агы л ар га елдДц сезДн естДртпей, н е езД берекелД сез айтпай, ебден берекенД алды. О дан Ш ара ор ны нан туры п кетДп кдна кутылды. Одан кутылганымен, бДрак, ойдан кутыла алмады. \"Мен, сДрэ, М уратты суймейтДн ш ыгармын. Бурын крлымнан устай алса, А йжан айткдндай, туда бойым дДр ете кдлатын едД, кдзДр ейтпейдД. Д егенш е кеш е туга кенбегенДм де содан oibiFap\", — деп сезДктендД. ЫрысбектДц б ар кд1лыгы кдйта-кдйта М уратты есш е тусДре бердД. ЕкеуДнщ ДшДп алгандагы мДнезД бДр-бДрДнен айнымайды. Аузына арак,тидД бДттД,тДмДскДитгщ тумсыгьшша крлы крйдагы жерлерДн туртДнектеп, ол да муны оцашага тартпакцайды. Сол украстыктан бойын бейне ызгар кдрып тургандай сезДледД. КДдД алмайтьш нарседен кещлД кДдДальт, тойга деген ынтасы бДрден бэсецсДп сала бердД. Кенбедщ деп, осыдан керДспей кетсе, М уратгьщ онда айрылысарга сылтау ДздегенД. ЕндДгД кдлган бДр айдьщ ДшДнде кДммен тузы ж араса кетер дейсщ, бойдак, журДп-ак, окуын бДтДрер. Кдп атаульша бДр-бДр К рзы Керпепгген тумайтыны тэты белгДлД, тэлейДне кдрай элдебДреу кезДгер. Ш араньщ осы туцшсД той таркдганда да таркдмады. Алматыньщ аптобусы тунДмен Ж ылысайга крнып, тацгы тогызда дукеннщ алдьшан крзгалады екен. Бас сукдай кетсе куна болатындай, тойдан кдйткдндар аддымен ашык, турган дукенге кдйырылды. Kipin барганнан-ак, Ш араньщ кезД ДлулД турган крцы р кейлекке тустД. 290

— Ж ецге, мынау кейлегнцзд! к ер сеп^зип! — дед! 6ipey бурьш сурап крймасьш дегендей аптыгып. © лш емш , багасы н, кднш асы к,алганын — б эр ш устемедете сурап жатый кейлектз бойьша елшеп байкдды. Куйып крйгандай дел ©cipece сага унады. Ж аганьщ ею ел^дей жалпак, кдйырмасыньщ мойы н сы рты догаланып, омырау тусы сушрленш, кэддмп кдмыт сегалденш тур. К игенде, м ойны ца куды ж алпак, алкд TaFbin алтандай кершесщ. Кдмыт жаталы мундай кейлекп кдз1р кдлада крлы ж е т к е н FaHa киедд. А кд гасы на т а б а а л м а й т а л а й л а р табанынан тозып жур. Диплом алатын куш киш барса, кыздар Ш араны, кудай бгледь и р л е й талап жейдк Сырлары балгш, 6api э дегеннен-ак; \"Б1зге де неге алмадьщ?\" — деп шулайды. \"Жалгыз кейлек кдлыпты\", — дегенге олар елее иланбайды. Илансын, иланбасын, arareyip, е зш е ете жарасады. Б етш щ кдхзылына крцы р туе эдем! уйлеседд. Алады. Эмиэнш де аз рана акдга кдлыпты. Касындагылардан кдрыз сурап едь 6epi де кдлтамыздагы ж ол кдржысынан артылмайды десть Асык,тырып, аптобус ею -уш дуркш беш лдедь К,айтерш бглмей кдтты састы . Вугш нагашысыгакшде кдлып, ертец кейлегш алып 6ip-aK, кдйтса ма екен? Bypciryra — 6ipiHuri мемлекетпк емтихан. Оган дейш окдпандарын 6ip кэйталап шыкдаса, кейлек турмак, б ас к,айры болы п к ету! м у м ю н. О н ы ц у е тш е то й д ан шаршаган нагашысын тэты кднамай-ак, даяр аптобуспен ертец 63i кдйта келмей ме? — Ж ечге! — дед1 жалынышпен. — Е р теф е деш н гыга турасьщ ба? Диплом алатын куга кисем деп ем. Бупн акщам жетпей тур. Ертецп аптобуспен Крита келем. Маган, теп, куйып крйгандай екен. — Ж арайды, — дед! дукегаш жымиып. — Bip кейлепцаД 6ip кун сакдап берерм}з. Epreci Ш ара Ж ылысайга кешга терт жарымда жегп. Крйдырып кеткен крцыр кейлекп куана сатып алып, нагашысыншне барды. — Ой, кудай-ай, кеш е уйге келе салсац гой, бупн буйтш ауре болмас ед1н, —деп атасы кешепк айтты. — Эй, сендерде де кдзакылык, крлмай барады-ау. Ертец емтиханы бар екенш eciireciH, агасы басын шайкрп 6ipa3 у н а з кдлды. — Талгатжан, — дед! кеш е тойы еткен баласына 291

Ъ екеуипт Н ф !секв-щ ы ___________________ ___ K',lPd n — Ш ар а татецдд Алматынын, ж о л ы на ж етю зш салатын келж тап. © зщ 6ipre барып, 6ip мэшинеге отыргызьш Крит. Ш ара шай шлп алганша-ак, Талгат су таситын машинеш лезде алып келдд. Оньщ кэбинесше шопыр ymeyi кдасылыса отырып, Кертогайдьщ сайына келт, Ш арын езеншщ кешрше жетпей токуады. Талгат кррсы алдарынан крнша ж упргетмен, Алматыга баратьш бос машине кепке дешн кезжпедд: 6ipi Шонжыга бурылып кететш, 6ipi Ш елекке дешн гана баратьш болып шыгады. Талгат мэшинеден мэшинеге шапкдллаумен-ак, шаршады. Кертогайдьщ шпн келецке кемкере бастады. © зен н щ е ю ж агасы н дагы ку з ж ар л а р соншалык, сулу, айрыкщ а эдем! болганымен, ертеплерде гана айтылатын сумдык, пен сикдлр ж айлайты н кубыжык, жерлерд1 елестетедд. Кун бата \"МАЗ\" айдаган ецгезердей орыс Шараны ала кетуге азар KeAicri. О л бш к кэбинеден ебедейстз ецкешп, Талгат екш есш катере мойньш со зь т, eKeyi узак,саудаласты. Акдлрында ш опыр крлынан тартып, Талгат крлтьцынан кетерш, екеулеп Ш араны арен, мэшинеге мшпздд. ©рге шыкра, гужзлдеп, ещ ске туесе, сарылдап, кейде атысып жаткрн ганпстерлердщ мылтыгынша алденеа тарс- турс етш, \"МАЗ\"-дьщ ж у р га мазасыздау болды. Ауа екпесше б1рде жетш, б1рде ж етпей жаткрн адамша б1рде ышкршып, б1рде KjiiAFbiHbm; 6ipece ыткрш кетш, 6ipece юлт муддрт, акдлры кдкдлып-шашалып барып Кекпектшщ жазыгына ш н е б ере токдап тынды. М эш иненщ уш аш ш едд, айнала кулакдщ урган танадай тым-тырыс бола кдлды. Кдрсы келе жаткрн 6ipAe-6ip машине кершбейдд. Ш ара б1рден: \"Ойбай- ай, мына бале арам оймен эдеш токцамады ма екен?!\" — деп тпссщдд. Ж е р г е туссе, езддгшен кдйта мше алмайды. Анаган ам ал жок, кем ектесш ж1бер дейдд. Кетерген боп кушакц-ай алса, ар ж аты 6iTri гой: мына мыйдай айдалада ол юмнен крркдды? Крзгалмай кэбинеде отыра берсе, ол Kp3ip осы арада-ак, бас салуы мумюн. О сы крцыр кейлектщ соцьщда ж урш соры кдйнамаса етп! Кэбиненщ шпнен крлга ш нетш дей крру !здедд: ана денеам ен куры жудырыгымды шыбын шакдщн курлы кермес, б1рдемемен урсам, бет|н кдйтарам б а деген даме. Ш опыр 6ipax, алдын ала бэрш ойластырьш крйган ба, бос жаткдн 6ip тем1р-терсек кезш е туспедд. 292

Ш опыр асыкдай ж ерге тусш, мэшиненщ алдына барып капотгы ашты. Айналып Ш араньщ кдсына келд1. К а б и н ет ашып: — Юшкене токдауга тура кеп тур. Ж ерге т у а р е й н бе? — дедд гуж етш. — Ой, ж ок, оты ра берем , — дедд б аж ете кдлута дайындалган дауыспен. Басын уш-терт шайкдп, ортага таман урке ыгысып отырды. План ары дегендей, шопыр да к аби н ет кдтгы cepnin ж а т ы . Ендд Шара: \"Есжгщ, кдтгы cepnice, 03i жабыльш кдлатын купиясы жок, па екен?\" — деп куддктендь М эшиненщ бузылган ж ерш кдрамай жатып, муныц жаньша шопырдыц б1рден ж етш келгеншен шошыды. 1степ турганын кдрашы, пигылы бузык, болмаса, ейте ме? QpipeKKe барса б1рдемеа кететш дей, кдсакдна кдсынан узамай шорыддатьш тур. Кдялыгын 6ipre-6ipTe керсетпек крй. Аягьш б1рдеме кдгып кетш жыгт>1лы п кдлмаса, егер жерге тусе сап кдшса, эй, бутан жетюзбейтш шытар. Ал б1рак,устаса 6iTri, бул одан аман туртызбайды, ана денеймен албасты басып па? Эй, осы кейлеп куртырта кудай муны бекер кдязыкдырмаган шыгар. С онша жалынтан Мураткд кенбеп едд, ендд далада мьша орыскд ж ем болмаса ж арар едП М э ш и н е т узак, шукдллап, 6ip кезде ш опы р орны на келш кдйта отырды. — EcKi м эш и н ен щ о с ы с ы ж ам ан, — дедд езш е-ез1 куцюлдей кешп. — Ец курыса кунддз де бузылмай, кдс кддлтаодай кдрацгы тускешн кутш турады. 0 з ш щ ол жайыпда ж аман ойлаганына бетт кушп, кдлтып отырган адамша Ш ара кд,грын кдрап кезш жумды. Сейтш келе жатьш шьш кдлтып кеткен екен, шопырдьщ капотгы кдтгы жапкднынан селк етш оянды. Кднша туртанын 6ip кудай 6uvciH, жендеп болып кдйта жургел1 ж аты р екен. — Бул кдй жер? — Шопырдан емес, кдрандылыктан сураган Kicime, бурыльш кэбиненщ сыртьша ущлдд. — Шелектен ж ада тана етттк. Сагатына кдраса, тунп он еюден дал он ею м инет етитп. Мына тур1мен тацта жуык,жетер. Крцыр кейлектщ Kecipinen ертец емтиханда кулан кдп журм есе де. Барлык, уакдятын жолда журш етюзетш болды. Оку б тр ген д е кием деп журш, окуьш б т р е алмай кдлып маскдра болмасып. Кудай, теп, 6ip бэлеге итерш тур ма, осы ею-уш куннщ окдгасы 293

Ъ еЬ ц т п ш H yfa/celce-w M __________________ айры кщ а шытырман. Элде Муратгы кейДткеннщ Kecipi ме? \"Е р кек тщ кепиетД урады, киДмДнщ ж арасы н балаларра бастырма!\" — деп, жецгесДне апасы ж ею п жатуш ы едД, М урат та муны каргады ма, содан 6epi юлеч сэтсДздДкке кезДге беретДн сеюлдД. Ею жак, ш етгеп крлыц араштьщ бутары 6ip-6ipiMeH дал жолдьщ тебесДнде туйДсДп, мэшиненщ ж арьпы шексДз узьш yiyipAi учти тДлДп келе жаткрн терДздД. Азбанша азьшаган ауыр \"МАЗ\"-дьщ кушенДсД мен ышкдшысы бДркелкД ыррап, Ш ара е р ж а з крлга бердД, Акдфында уйыкуап кетп. ¥зак, у йьщ таса к ер ек, нед ен ояны п кеткенДн езД де бДлмейдД. Тун мулдем тыныштьщка бегДп, мулгш тур екен, 6ip бегде дыбыс естДлмейдД. М ашине тары бузылып, тары айдалада ту р екенбДз деп ойлады. Сыртка унДлген сэт т о катар уйлердД керш куанып кетп. — КелдДк пе? Бул кдй ж е р ? — дедД кр цы р кейлегД салынран семкесДн крлтырьша кдкьш жатьш. — Аптостанса. — Аптостанса? — Алматыньщ аптостансасын тани алмай, Ш ар а ш опы рды ц бетДне ш ош ына кдрады: алдап баска ж ак к д екелдД деп ук,ты. Bip сумдьщгьщ болганьш сезген шопыр: — Талрардьщ аптостансасы, — дедД тусшдДрш. — М ен сДзге Талгарга барам дедДм бе? — Ж алма-жан саратьша кррады: тунп екДден туп-тура е й м инет кепптД. 1шш суык, бДрдеме зы р етюзДп кдрып еткендей болды. Мунысы не: мана кэраганында, он еюден он ею минет кетДп едД, ендД еюден ею м инег етигп, жакры ырым ба элде ж ам ан ы ры м ба бул? — М аш ин е бузылмаганда, ерте жететДн ек. Осыннан аптобуска отырып кететДн едшДз, — дедД шопыр е з юнэсДн элД тусДне крймаган жазыкуы балаша буртиьш. — Маган: \"Талрардьщ ап тостан сасы н а жетюзДп таста.^ Ары карай а п т о б у с к д о ты р ы п кетедД\", — дедД. БуйтДп ж ол д а бузылатынымды кдйдан бДлейДн. — М ьш а ж ары м тунде мен ендД кайда барам? Алматыга апарьш тастацызшы! Канша алсацыз да телешн. Тачертеч емтиханым бар едД. Анау-мьшау емес, мемлекетгДк емтихан. О ку бДтДретДн ем. . — М ы н а н д а й ж у к мэшиненД астанара кДргДзбеидь жолдамам ж ок, М ен эбден шаршадым, кешДрерсДз! Уйде болмараныма бугДн бакандай о н кун. 294 •

________________________ _______ Ъеи, kbtS Щ>т! — Кдланыц ш етше FaHa апарьш тасгацызшы! — Bip-eKi caFaT аптостансада оты ра турсацы з, та ц да узамай атып кдлады. К ерек болса, мэщз, а з уипн телеген акдшны кдйтарып берейш. — Ж о-жок, ол менщ акдгам емес. Ш опырдьщ еш кенбейтпп кдглыгынан белгш болды. Талгарга дешн рана апаратынын айтпай, кутылура асьпдфн Талгаткр реююмесе, буран несш е ренжидд? Керторайдьщ куз жарынан сеи р гем турр'андай-ак, журексшш, шынтары мен Ti3eciH тем1рге сыдырып, кэбинеден созаландан зорга тусп. Табаны ж ерге тиер-тиместе-ак, ецкиген \"М АЗ\" eKipin орнынан крзгала бердь Шын кутылдым ба, жок, па деп, куана кршып барады. Тау жацкд карай гужмдеп алыстап бара жаткдны 6ipa3 естш п турды да, лып оньщ да уш eiirri. Cipa, ушне ж еткен болар. Талгар ш ы рт ушцлда, тым-тырыс. Еш дыбыстьщ есплмей кдлранына Караганда, жалгыз ояу Ш ара FaHa сияк^ы. Аз турьш, кдрацрыра кезш уйреткен соц, аптостансага кдрай журдд. Eciri таре жабьгк, терезелер1 де тас кдрацры, отыра туратындай ы щ айлы е ш т е ц е а ж ок, Есек дэм ем ен eciKTi ега-уш кдгып едд, кд1бы р еткен ж ан, ты р с еткен дыбыс байкдлмады. Bipey кеп бас салса, айгайлап араш ага адам шакдфатьгн ж ер емес, уйлерден ощ яау туркан урей/и орын. Бул араны паналаганша, кез келген уйдщ барып кдкрасын кдккдны дурыс кершди Тарцы аптобуекд дешн юм де болса ушне гунетер деп сендь Ж ап-жагына жалтак^ай басьш аптосгансаныц алдьшдагы алацкдйга шык,ты. Ж о л ыцрайын бардарлап, А лматы Fa шьпатын кеш енщ кегарш е кдрай журдд. K em p уетш деп шамнан алыстаган сайын кеш е бойындагы кдра тунек урейленддрш: “Ж у р е берсем, б1реулердщ кезш е тусем, одан да 6ip куыекд тырыльш, тац аткднша ты ныш отырсам ба екен?\" — деп толкдды. Ж урексш ш, 6ipaK, далада кдлудан одан бетер крркцтп, оц жакцары уйдщ кдкцасына кдрай бурылды. Ары 1здеп, 6 e p i 1здеп, зэул1м агаш кдкдадан крцырау басатын тетж таппады. О ны ескерм егенш е кдраганда, кдзак,тпо болар деп шамалады. Сол жорамалмен батылданып, кдкданы жудырьиымен крйып-крйып кдлды. Турып-турып тары урды. У рудан к,айыр б олм аган соц, к,акца м е н кр р ш а у д ы ц кцылыекдн тусьшан сацылау тауып пике сьпалады. Уйдщ берп бурышы мен кдкданыц арасы кемшде о н бес кддам 295

Ъвксцтан Нфз!секв-ты ж ер екен, муньщ урганын уйкыдары турмак, ояу адамнын, 93i зорга еститшдей. Бул уйден кудер узш, кел еа кдкрара жакдлндай бергеншде, арп ете калган итген шошып, кеше ж акдэ шоршьш тусп. © з макратыма б1рден жетпм дедд ме, иг арпылын критгаламдйдл. \"Курысыншы! — дедд келес1 уйдщ зеул1м кдкдасы н кез1 шалганан-ак, туцш п. — Кешеден шырып, 6ip араштьщ тубш е ты ш лайы н\". Ш етше жакдшдаган сайьш кеш е каращ ылана бердд. Эр агаш ты ц туб1нде андып элдею м туррандай. К енет арт жагьш ан жарык, керщдд. Кудай куткдрайын деген екен деп, жупрш ж ол ортасына шыкды. Ж алынышпен era крлын да кетердд. Баяулап кеп кдпыл \"Жигули\" дэл кдсына токуады. — А гатай, А лм аты га а п ар ы п тастацы зш ы ! — дедд шопырдьщ казак, болганьша куаньт. — Н е бересщ ? — Бет1 бытгиран буйра бас ырж иып кулгенде, мурньш а аракдъщ Hid мунд ете кдлды. Э л л с е з ес жирызды ма, Ш ара арт жакда отырран era ж ш т п ендд байкдды. — Кднша аласыздар? Бар акдгамньщ бэрш берешн, апарьш тастацыздаршы! — Bi3 акдна алмаймыз. Акдна к ер е к болса, 6i3 саган берешк. Кенешсщ? — Кенгеш кдлай? Неменеге кенем? — Y meyM i3re к ен есщ . — Ш улрып, буйра бас арттагыларын басымен нускдды. Буйра бастьщ бытгиран 6eTi, бггиген кез1 Kp3ip езш е атылралы тургандай керш ш кетп. Ш егшшектеп, ж ерге 6ip тук1рдд де, жолдын, ш е тш е к а р а й ж а л т бурылды. \" 0 3 кдлздарьщньщ басына келгзр!\" — дедд ызалана каркал. — Кррындас, кене салсацызшы! — дедд артгагылардьщ 6ipi eciKTi ашып. — Bip рахатганы п каласыц. — Тырк,- •гырк, ж ы рд-ж ы рк, кулгендер1 ж аладаш е л н е ине тырып жаткдндай ж ш р к е н ш т эсер етп. Тура куып, тарпа бас салмагандарына да шугар. B ipey к е м е к б е р е р дегеннен ендд мулде кудер узш, ж олдьщ ш е л м е н Алматыга дейш аяндай беруге бегандд. Bip к у н п у й в д д а н да, ш арш араннан д а ел е крймас, ец бастысы, ертецп едп-ихаша аман-есен улпрсе бопты. Эл1тлердей 6ipey-Mipey жолы кдаса, каран^ы туннщ де урейл! е ш т е ц е а жок, сиядты. Е л а з айдала емес, кдскдлр ж о л бойы нда ж урм еуге тш с. Енггецеге аландамай, ендд б1рдемеге ш алы ны п жырылып кдлмаура ты рысты. Bipa3 296

жургеннен к ей н арт жагынан тары машине кершдь Ею шамы ею ж акка шащярайып, бул да, 6ip турлр бузылып келе жаткдн секкдь Бэлесшен аулак, деп, бурылып та кдрамастан ж о л ш етш е ьпы са бердд. К енет пы рс-пырс, гыж-рыж еткен ею белек дыбысты естш, 3apeci кетп. С оньщ арасынша жаны нан жанай етш барып, ею матасеюл ipKec- •пркес жолын кес-кестеп токуай кдлды. Бул жолы оцай кутылмасын ею баланын, турш кергеннен-ак, тусшдп тышкрнды устап алган мысык, эбден оны кдшып тьпылар тесж пен кдлтарыстан аулаккэ экелш бос кря бергенде, осы ею балаша естш аузынан с к е к е й атып, тэги тэбетпен кдрайтын. — Бикеш, жолга тым кеш шырьшсыз гой? — дед) к у ска бойлылауы орысшалап. Танытпау уипн кэсюлерш кездерше баса киш, тамак,бауларын тарта туймелеп, эдеш бет- жуздерш щ ашык, жерлерш аз крлдыруга ты р ы сьтты . Tirrri крй улт екендерш де кесш айту киын. Крйын кррара кургейлеген шопанша eKeyi жол жакуы торып, муны жиектеп крльщ агашкр крйырмак, Буларга усгапы 6 in i курыганы. Не артган, не кррсыдан 6ip машине крйтсе де кершер деген дэмемен сэл де болса сезбен бегей турман, болды. — Не керек сендерге? Ж акындамацдар! — дедд езш ш е орысшала^анды айбатгырак, санап. Екеушщ одан сескенер сику кершбейдь Саскднынан: — Куткэрындар! — дед1 жалт бурыла к у л ьт. Ж алт бурылуын бурылган, 6ipan, к у л ь т удгердд ме, жок, па, ол жарын e3i де бкмецдд, eKeyi ею жагы нан келш шап бердд де, aFauiKp карай суйрелей женелдд. Ендд аянатын ештеце кдлмаранын тусшген Ш ара акдык, ыш куныспен жулкунып, крлдарынан шыгып кетп. Ж олдьщ ортасына ж еге бере eKeyi аддын орап тары устап алды. Тырнап алмак, болып узындауыньщ бетш шауып ж1бергеншде, крлына бауы kirin, басындары KacKici ш еш ш п кетп. К урт пе, турж пе, шашын ты курлап алдырран сопак, бас бала екен. — Бетщад тырнап алсам, ертен, сол 4зден усгаласыц! — Дед! ец курыса ертеща кунш еске Tycipin крркутам ба деген далбасамен. Крркудан бурын екеушщ бойын кумарлык, билеген Typi бар. Ж ацагы узыны от тиген су кдрагайша пырсылдап тумсыпян тамарына тыгып, крлын ыш куры на жупртш, олден-ак, a6irepre тусе бастады. К енет жолдьщ y cii жап- 297

Ъ ексут т Н ф /секе-щ и____________________ /К<|РЬ[,\\ боп к етп . Era бала да, Ш ара да ар т жак,тарына ж ал т кдрады. Bip с э тп к дагдарысты пайдаланып, Ш ара кэтты жулкдшып, крлдарьшан тары шырып кетп. Басса басып-ак, кетсш деген тэуекелмен кеде жаткдн мэшинеге кдрсы жупрдг Кдпталддп ана eKeyi кдлыспай келедь ©цкиген ж ук м эш инео шихдглдап кеп кдгадыц кегарегш и тере-м итере ы ш кдш ып ток,тады. Е цкеш п кдрсы eciKTi ашкдн шопыр: — Кел, отыр, — дедд кдзакщалап. Кдлш-кдлш еткен кдгз бойы кэбинеге жетпей, ameyip, б1рдемеге ш н е р деген у м ппен era крлын да жогары созды. Шопырдын, кдрулы крлы КД13ДЫк е т е р т акетп. О гыра берш Ш араныц ж уреп зырк,ете каллы: шопыр орта жастан аскдн, бет-аузын сакдл-мурт баскдн турж екен. Акырында ажалдьщ аузы на e3i кеп тускен тэр1здендД. О сы Талгарда кдзак, кдгздарын тесекке тацы п крйып зорлайтын турпсгер шырыпты деген кдуесет тараран. Ток,тай криганы бекер емес, мынау соньщ 63i сегалдендд. — HeFbm тунде журсщ, кдкзым? \"Кдшым\" д е ге т бэршен кутылдьщ дегендей есп лт, Шара ж ы лап ж1бердД. ©кси отырьш Ж ылысайдан келе жаткдн хикаясы н кдгскдша айтьш бердД. — Агатай, Алматьшьщ ш етше рана апарып тастанызшы! — Таудан — малшылардан — келем, кдгаым. Bip балам б1реулермен тебелесш, соньщ шатагын соткд жетгазбей б т р е й ш деп, асьпы с у р л а н ь т келем. Басгьщгарра кершбей, iciMAi тунде б т р е м де, тац аткднша кдйтып кетем. ЕндД к,оры кла. Т ац ер тец аптобускд оты ргы зы п ж1берем1з, аялдамасы уйдщ кдсында. Мусылманньщ баласымыз, сенщ де 6ipeyre сауабьщ тиер. М еш де саган кезйспрген кудай iiibiFap. Крлдарында кдруы бар ш ы гар деп, ж ерге тусуге алп екеушен мен де кррыкцым. М эш и н ен щ 6ip кеш еге келш гаргеш н Kepin келе жаткднмен, урейден ал! бойы айыкдаран Ш ара оньщ кдй ауыл екенш ацрарьш улгермедД. Кпнкене жургеннен кейш маш ине куре жолдан тау ж аккд бурылды. Бурылган бойда- ак, сол жак^ан коршген теьпр кдкданыц алдына кеп токуай кдлды. С ол зам ат гаддрместен жарк, етш ауланьщ шамы жанды. Куды адам емес, автомат жаккдндай. М эш иненщ алдын айналып ©Tin кеп шопыр Ш араны крлтьпъшан суйеп TycipAi. Кдсы, K©3i кдп-кдра, гйсте мурын, басына кок ала орамал 298

_______________________________________ Ъеи, кы З jh y jm ! тарткдн эдем1 айел eciK ашты. К уйеуше туристе б1рдеме айггы да. Шарага басын изеп, кдзакща амандасты: — Амансыз ба? Уйге гарщЫ Эйел Шарадан ж ен сурамады. Булар юрген ауызгы уйге дастаркдн жайды да, тез арада ш ай экелд. Тез жайылган дастаркдн тез жиналды. — Кдгзым, дем ала гой, — д е д шопыр. — Да лага шыкрац... — д е д эйел! сезш аяк,тамастан сырткд беттеп. Аяк, асты мылкду боп калган Kicime, тыскд шьпусдн соц эйел тук ттл кдтпады, эж етхананьщ кдсына деш н бастап к ел д де, у н а з бурылып кдйта кетш кдлды. Запы с болтан Ш ара одан да кудктенд. Бупнп шырмаган шытырман окщв осымен 6iTe кдлатыньша 6ip TypAi к е ц ш сенбейд. Эйел муны ауызгы уйде ж алгаз кутш тур екен. Крлымен ишара Kj.ni сол ж акта™ е о к п ашты да, iunci уйге кдряй 03i жол бастады. Ш ара эуелде эскер и казарм ага Kipin келгендей эсер алды: о ртасы н ан ж о л тастап, ж е р д е н Ti3e б о й ы гана кетерген узын тактаныц он, жак, успнде узынды-крлскдлы тогыз ул тыр жалацаш, усплерше льша жамылмаган куш жатыр. Сол жак,такуа тар ендлеу екен, оньщ успнде тогыз улдьщ кдлай болса солай шешш тасгаган кшмдерь Ауызгы уйдщ ж ары ™ кезш е туря тускен е ц ш етю ул, cipe, ею-уш жаста болар, ушдллы-ояу басын кетерш отырды да, кезш ашпаган куш Tepic кдряп кдйта жатгы. Балалар жаткдннан кешнп тупи уйде керне жинаулы ж ал газ керюует бар екен. Тесек жапкрпиы мен ею жасгыкты былай алып крйып, эйел керпенщ е ц устщ псш ашты да, 6ip жасгыкты басьша т есед . Соны гстцд де, у н а з жымиьш бетше б!р кдряды. Б!р с ез айтпастан бурылып шып>ш кетп. \"Мынау e3i \"Мьщ 6ip туннщ\" заманынан калган эйел гой\", — деп тацданды Шаря. Шамды emipin, керпенщ ш пне Kipin кеткен сэт 6ip к у д к тагы сап ете кдлды. Бул белменщ еогш де л г е к бар-жогын байкдмапты, ж ацагы ецкей улдьщ улкендеу! eripiK уйыктап, эдеш андып жатса кдйтпек? ¥йы ктаган соц аяк,-крлын тесекке байлап тастаса, бул оган кдндай кдрсылык, керсетед? Бакдрмасын деп, аузьш да буьш тастайтын uibiFap. Алайда э к е а icrereH жакрылыкхы баласы жуып- шайып ж1бер)т мумюн бе? Н еге мумюн болмасын, э к е а e3i айтгы гой 6ip баласыныц шатагоша бола келе жаткднын. 299

Ъ вксут ан Ц ф ф вке- m t_______________________________ ©зшщ ете куддюшл боп кеткенш Ш ара Kp3ip байкдды. Bapi сол М уратпен оцаша калган куннен басталды. Оран дешн мундай ештеце ойьщда болмайтьш. Апырмай, кдлай болганда д а осыньщ 6api естш аман-есен аякд-алар ма екен? Ертегтден ecrice, кинодан керсе, 6ip capi, осынша кдуш ез басьшан втер деп кдшан ойлаган?! Элдеб1р тыкдяр есплсе, бакдлрып кдлын, бала уйыкрал ж аткдн бвлмеге кдшып 6apyFa беюндд. Kyrin жатып, акдфында узакдсд созылган тыныпггык, жещп тынтан екен, кдлж ырап кдтгы уйык,тап кдлыпты. С ьф тган есплген элдеб1р сы бды р ояты п ж1бердд. Ж алм а-ж ан сагатына кдраса, сепзге он бес м инет кдлыпты. Дереу крл семкесш аш ы п кдраса, iuiiHAeri ам ианы да, кдттап салган кдмыт жагалы крцьф кейлеп де — 6api аман. Т ез кишш, улдар уйыкуап ж апф нда акдярын етш к ететн деп, есисген сыгалап едд, такуаньщ y e n тап-таза, кдялау жок, EciKTi кдйта ж аб а крйды: баекд белмеш кдрап тур екем деп кдлды. BipaK, бул белмеден ш ьиатьш баекд есж жок, екен. Eciiai кегцрек ашып, егашш p e r сьпалараныцда, тундеп эйел туцдеп кшмшен — тап сол куш кдрсы келе жатгы, эл1 уйыкуамаран адам сеюлдд. — С эл ем етаз бе? М азаларьщ ызды аддым-ау, — дедд Ш ара ыщайсызданып. — Ж у р щ з, ш ай шпндз! — Э йел сал жымиды да, кдйта бурыльш сьфткд бетгедд. Тунде т ь ф жаланаш ты райьш жаткдн торыз улдьщ тап- таза орны на кдйран кдлып, 6api ауланьщ опьф-топьфьш шыгарьш ж урген ш ьтар деген оймен Ш ара сырткд шггей уркщ юреп шыкды. Алайда бала турм ак ауладан квлденен, жаткдн кек жапырак, квре алмады. Машине де, оньщ ш опьфы да — 6api жым-жылас. Ертегддей сикдфы бар уй сеюлдд. — Балалар кдйда кеткен? — дедд сурамауга, теп, шпне сыймай. — Ауылдьщ сьфтында кшдкене 6ip еккен кек ine6iMi3 бар едд, coFaH кепт. \"Кун ысыганша 6iTipin тастасьш\", - деп кепт гой экелерт Э й е л Ш арага кдзакдпалап кдймак, кдткдн ш ай бердд. Кдтяр м е н кдязанак, кдэекдн с э й ж а с а п к,ойды. Тунде к уйеуш ен кдймыгъш ундемеген болар, ендд бэрш сурап еуреге салар деп едд, эйел мулдем энпмеге зауык, б1лддрмедд. Kyfieyi айткдндай, аялдама уйлерш ен алые емес екен. 300

______________________________________Ъец, kbtS fotfbm ! \"Ракдчет, 03iM бара берем гой\", — дегенш е болмай, эйел кдсына к е с е шыкцы. Аптобус тез кеде крймады. — Ci3 жумысьщыздан крлмацыз. Кете берпцз, — деп, Ш ара кднша кдылып етш се де, эйел кенбедд. KyweyiM: \"К дш ан автобус ж у р ш к е тк ен ш е кдсы нан кегле\", — деген. Ш ара icm* мэнш ендд тусшдд: Kyfteyi бэрш эйелш е эбден укдыртан екен. Еркеп айтса, булардьщ баласы да, эйел1 де айткдны н eKi е тп е й тш сияцты той. А птобустьщ келе жаткднын керш: — О з д е р г е у лкен р азм ет ! - дед! Ш ара к,олын ыкдяласпен кдясып. — Агата сэлем айтьщыз, жакрыльпъш еле-елгенше умытпаспьш. Бала-шагаларьщыздьщ кдязытын керпцздер! — Айткрныц келсш! Ж ольщ болсьш! Аптобус узап кеткенше эйел соцынан кдрады д а турды. Kp3ip eKi улды, ею кдлзды болтан Ш арага сол турщ эйел! кейде соцы нан эм кдрап туртан тэр1зденедд. Сумдык, ыцтайсызданады. Ж ылысайдан сатьш алган крмыт жаталы крцыр кейлекп сол эйелге KHii3in кетпегенше эл1 екшедд. Ж ен бкмеген жасгытына налиды. Сол тунп окцга есш е тускен сайын Kyfteyi Мураткд да ренжидд: \"AFa, эйел1мдд бузык;гардан крргап кдлтаныцыз уппн кдрыздармын\", — деп, сол 6ip турщ шопьфдьщ алдьша 6ip барматаны — оньщ да ж е н бкмегеш. Сол уймен туыскдн боп жалтасып кете алмагандары крндай е ю н ш т ! Ана тотыз ул тотыз imci едд гой, этгец! 1992. К Ы З CE3IM Ауылдыц сы рты нан есептегенде, Акдказык, пен Кекталдыц арасы, шамамен, уш шакдлрымнан асады. Кекталдан кеш бата шыккдн Лэзэт пен Ж у с т кушакд-асып катар журген бойлары Акдказыкдд эбден кдрацты тускенде ж е т . Сездер1 сонда да бггпей, ауылдыц орта тусындаты м ек теп бакдпасы на Kipin о ты р д ы . О к у та т у с е а л м ай А л м аты дан р е ш ш п е н к,айтк,ан Л э з э т Ж у с ш к е эл1 жумбакдау-ды: иэ деп ашып та айтпай, жок, деп кесш те тастамай, ж ауабы ы лга эз1л м ен ш ы нны ц арасындаты 301

Ъексутан Нф1секе-у1м сезбуйда боп шырады. Бес ж ы л бурын Ж у сш те окуга тусе алмай, кузш де эскерге кеткен, содан кдйткдлы 6epi оньщ крлы тимеген ауылдьщ кара жумысы кдлмады: жугер1 отады, ш еп ш апты, кдф м анга шык,ты, мая басты, жем тасыды, крра жасады, кдмыс орды, гаргаш куйды, булардьщ сыртында 6ip кундж, ею кундж барып кед, алып келдщ ш аруасы тары тольш жатыр. Бул гстегендд ол да icren aKeci жур. Шешест уйде, алты ул мен уш кдидын, казан-ошатына ие болу да ол Kicire кэддмртдей жук. Осындай кеп басты отбасында ескен, ж а с ы ж иы р м а уштен аскдн баданы н, улкенше у й iiui: \"Уйлен, уй бол!\" — демей, не дейд1? Жусш, эрине, бугш уйленуге де 93ip, 6ipaK, coFaH Аэзэт кенбейдт — Mem крнаган сайьш куанатын сияк^ысыц, Лэззэт.— Ж усш тщ \"з\"-ны ecrin крсарлап айтатынын Л эзэт шггей унататьш. Оны Ж усш те ащарып, е д е т ж т айтатын. — М е т куанткдньщ а е зщ де куанатын уакдгг жетпедд ме, Л эззэтж ан ?! — Ж е тп . Екеум1з де куанып отырмыз гой, мше. — Куануын куаньш отырмыз гой. M em 6ipaic; \"Макул. О сы кузге тойымызды жасайык,\", — деп, неге кесш уэде бермейтшщ крбалжытады. — М е т де сенщ сол тыегщ крбалжытады: жасым он ceri3re ж аца толды, мектеггп б т р г е т м биыл рана, елден уят емес пе, \"Лэзэт, Teii, зорга шыдап ж ур екен\", - дейдд гой. Биылша кутсец, к е л е а кузде крщк, демешн. — Ж азда тары окуга тайьш турмайсьщ ба? — Тайьш турам. — Студент боп кетсец, м е т менсшу кдйда, ж ацагы уэдец энш еш н уакрггша алдап к уты льт кету болады гой. Л эзэт ундей алмады. Шынында, бул окуга тусш кетсе, eKeyi кдлай уйленедд? Bipi Алматыда, ею нш ю Акдказыкуа ж ур in кдйтш ерлнзайыпты болады? Мумюн бе? Ж усштщ де жагдайын тусш етш сиякды, аяйды. Ж убатып, ipemuici3 ж ол тапкдюы келедд. — Окуга тускешм саган зиян ба? Bip жылдан соц сыртгай окуга ауысармын. Ес 6iAieAi арманым — мугалима боп бала окдггу. О ки алмасам, соны кряддап, 6api6ip бакдггсыз ететш шьпармын. — Б1рден-ак, сыртгай окуга туссец болмай ма? — KiM бжедд... — С енгсе де болатыньш ойлап, Лэзэт 6ip сэт сасыцкрф ап кдлды. — Bip ж ы л болса д а студент болып ж урпм келедд, крыБнам. 302

Ът, КыЛ hni>m! — Сырггай окд>№андар да студент крй. — Кдйтайыкщы. — Эдеш орындык, кдлп шапкдн жалпак. туб1рддн, у с п н д е оты рган Л эзэт турегелген б е тге ж у р е бердд.— Ендд кеппккешм уйден уят. Ж усш тщ тары амалы курып, эщ тм еа тары тиянакрыз крлды. YHci3 нальш, Л эзетп уш не деган ш ыгарып салды. | Лэзатпш — бакщадан ш ыга крлгандары кдрсы уй. Кдкда алдында ток,тап туры п, кдлзды акдлрын о зш е тартты. Тарты нбады . Ж у сш баты лданды да кдазды кдпсы ра кушактап, ерншен сушп алды. Еш екпе быддрместен, кы з бурылы п кдкдага Kipin к е т п . К уаны ш тан ато й салтан Ж усш тщ ж уреп атш а тулады: \"Суйедд! Суйедд! Суймесе, неге суйпзедд?\" Аягы жерге тимей кешенщ басындагы ушне лез-демде жетп. Уйге и рген бойда аярыныц ушымен басып асуйдщ есш н ашты. Газдыц устш ен куырран картоптьщ nici келш, кдрныньщ кдтгы ашкднын сонда б1лдд. Картопты тж елей табадан-ак, ауызра тастап ж1беруге ыцрайлана бергенде, ацдып туррандай, memeci Kipin келдд. — Ой, сен адам болмайсын,. Еркек деген кдзаннан альш тамак, ж ей ме екен?! О ты р epi! Буйтш кдзанра басьщ сурып ж1берущдд крймасац, ертец, айтпадьщ деме, кртыньща да жакдгайсьщ. Кдтынбашша ер к екп кдй эйел жакры кореш. — Газет окдлмайсыц, штап окдлмайсьщ, бымейсщ. О сы кунп эйелдер таманцы 03i nicipeTiH ер к е кп багалайды. — Оа... кдзак, еместер сейтедд. Ауылдьщ кдлзынан ондай Кылык, шыкдайды. — Сондык,тан ауылдьщ кдлзына FaHa у йлену к ерек. Кдланьщ кд>1зы ©3i д е м е т менсшбейдд, солай ма? — М енщ тшмдд алсац, сен Лэзотгщ соцы нан ж у прш ауре болма. О л кд>13 саран тимейдд. Одан да езщ е лайык, баскд б1реудд танда. — Неге олай дейсщ? Бцэдеме еспдщ бе? — Е, жога. ©зимнщ в м р тэжррибемнен айтам. М ен адам танысам, ол aAi куйеуге тиюдд ойлап ж урген кдлз емес, ол Ty6i окршай тьшбайды. Ал окыган кдлздьщ окд>шаран yAFa тиер-THMeci ешталай. — Ш ын суйсе, неге тимейдд? — Шын суйсе, эрине, тиедд. Куырран картоп кещрдепнен зорра етш, Ж усш еш шьшы шайды дэмш алмай у н а з inrri де, ж ерде кртарласа жаткрн ш л ерш щ ipre жагына курсше барып ж ата кетп. Умгг пен 303

Ъ вксуппт Нф >/секв-щ м _____________________ ______ Уайым е й жакц-ап, 6ipi сыйпап, 6ipi тырнап, жанын тары узак, элекке салды. Крлынан устатгы, кушакд-атгы, ернш де суйлэдд, сейте ту р а неге буран тимейдд? THrici келм есе, неге идейна жолатады? Т ек биыл емес, eyeAi окуиа тусешн, сыртган окдын, сонан соц т и е т н дед! гой. Суймесе, ейтш уэде бере ме? К е н т , уэдесш берш турран кдыздан кдлайша бул бас тартады? Бастарта ала ма? Cipa, nienieci Л е з е т унатпайтын ш ыгар, алм а деп ашык, айта алмай, содан сипак,таткдн айласы болар? Элде баекд 6ipeyAi eneprici кеп ж ур ме? Акдказыкдъщ уш ж узге жуык, отбасы 6api дерлж 6ip атаньщ баласы, кд13 алысатыны он шакуы рана уй, оньщ шпнде А эзэтген езге оран унайтындай гамдер бар? Эзьл-ойьшьшды онд ай туеш етш , ж айдары м ш ез1 кдр^лез бойына ондай уйлесетш кдй кд»1з бар бул ауылда? О сы ауылдьщ буюл кдлзын 6ip арата ж инап крйса, соньщ шпнен Аэзэт кезге 6ipiHiiri туседд. О ньщ кар а то р ы ещ нде кде пен кездщ, мурын м ен ауыздьщ, жак, пен иектщ айрыкдпа эдем! ж арасы м ы бар. Ж уз! шуак, теп л турады. Крй кез! кул!м eTin, кдсы ндагы ларра ан да-санда у р лана сы н ай кдрап крятынын; кейде оз ойьша e 3i жымиьш, ез!мен-ез! сьфласып отыратьпп>ш; сол сэт оньщ соншалыкды суйюмдд, уюнщ улпепндей ya6ipen керш етш ш Ж усш тен баекд юм б!ледд, юм туешедд? Толыкрып, толкдш, 6ip басылып, б!р серпшп, тамагынан тесш е кулаган сайын акдпулан тартьш, шапак, шашып туратын омырауы тыныстаганда, ыммен сейлеп туррандай ынтанды куртады. Кдмлдап ынтьщеац, кезщ кдрауытады. Ж о к, окдлса окдлсын, кутед! Лэзэтп. Бул туш маза Аэзэтген да кетп. О л езшш, Жусйгп иэ суйетшш, и э суймейпнш туеш е алмай дал. Ауылдары жштгщ 6api алакдньшдарыдай: тур-туа м ен мшез-кулкдл жагынан, эй, Ж усйггщ алдына шыра кряты ндайы жок, Толкдгнды кдра шашы, ак, куба жуз! айрыкддалап керсететш кдфма мурты, байсалды мшез! мен байьпггы кезкдрасы, кдрулы екенш андартатын атпал денес! Ж у с ш т езгелерден взнак, ерекш елентед!. С ы рт кдраганда, эрине, Сэддрбек одан сулуырак, кершедд, 6ipaK, 6ip сэт сейлессец-ак, макданшак, ушкдлак, е к е н ш а щ а р т ы п алады. О й ш ам асы да MiHe3i KycaFaH ойкд,1л-шойкд>1л. K ecip болмасын, одан Ж успггщ е л т артык, Огбасын курам деген к ез келген кддз отагасым осындай болса екен-ау дейтш-ак, ж ш т. BipaK, afrreyip, Аэзэт оньщ элденесш aai де ж ете бдлмейтш сиякданады дд турады. 304

__ _________________________________ Ь п . Ы д я Ь м ! ¥ н атад ы , б агал ай ды , т е к э л д е б 1р н э з ж п е р д е a p ire терецдетпей тежеулей бередь Кызды Ж усш ке кдрай кцсайта беретчн — куйынша уййрген кунггарлык, емес, баскдш а 6ip ак^гл билеген с е з 1м. Ж т т к е д еген к е ц ш , бэлюм, туйш тастаган, а м 6ipaK, rricin улгермеген шиюлеу ж еш ске украйды. Cipa, кесшэд уэдеден кэшкркцай берегло де содан. Кеудеде кактеген сез1м кегенш ж айьш гул де ататы н уакдот туаты н ш ы гар. К,ыз д эу р е ш ж а ц а гана басталды, кдйда эль 6api алда емес пе? Ж усигп ергесшде 6ipraAip ауылдьщ ж елкесш деп жугер1 крсьша жумсады. Кешке Алматыдан кемекке студентгер келмек екен, соларга тесек-орын тасытгы. ¥лдарра арнап кдзармаша узыньш ан салган улкен уйдд уш ж т т туе элетшде тазалап 6iTin, енд1есж алдьш сыпырып- сыйырып жаткднда, студентгер келдь Кррап аптобустьщ шпнен он ею ж т т , жегп кыз, олармен ауылдьщ 6ipra,aipi 6ipre шык,ты. Келе жум ы екд Kipicin кететш Kiciiue 6api уетш е ж и н а шалбар, шолак, жендд тыкздэ ж ейде книги. ¥лы мен кдоыныц кшшешде айырма шамалы. Teci мен бексесш де 6ip айы рмаш ылы к, байкдлмаса, шаш крйыстарына карал ул-крлзьш аж ы рату мумюн емес. Bapi 6ip re келген ад ам дар кусам ай, 6ipiH-6ip i ж а ц а Kepin тургандай улап-шулап, крстьщ басы н 6ip сэтге-ак, азан- крзан к р т жгбердг Еркекгщ 6ipi бастык, екен, сол, эйтеугр, айгайы мен ойбайьш сала журш эрец тэртшке шакрфды. Ауылдьщ уш жптп туею тамакуы студентгермен 6ipre iiirri. Булар ауыл шаруашылык,институтьшан б о л ь т шьгк,ты. Ke6i агроном, тек Т1леу, Орынбай, Демесш деТен уш ж т т кдна механикалык, фэкултетген екен. — Маган камбайын берсе, кдтьш кетер едь — дед! бидай ецвД, балуан денелз Тглеу деген ж т т . Ж у с ш к е ол e 3i куралпас ересек ж т т кершдь Ж ак, сакдлын кулагыныц сыргалыгына д е й т Tycipin, уш ы н сендеп уш ю рлей к^фыпты. Бидай ецш кдлыц кем1рдей мурты табига туешен repi арартыцквдэап керсетед1. Tyci ип rayip ж т т сияк;ганды. — Сен меш квмекш ш кке алсац, lim i кртып кетедП — дедд Демесш кулш. — Меш кдйда тастайсьщдар? — дедд О рынбай кдбакын керш. — Кемекипнщ кемегаша болам ба? — Сен б1здщтершпэдд cyprin, сусынымызды тасьш турсац, жетпей ме? — деп, Демесш Т5леуге карал кезш крюты. — Ж т т т е р ! Кдлздар! — Т осы н дауы екд дастаркдн 20-914 305

_______Ъ е к с ц т а н Ц ф о/секе-щ м басындагылармен 6ipre Ж усш те ж алт кдрады: клуб мецгеруипа М элике екен. Кдшангы эдетшше асьпыс, 6ipaK, ете мацызды icneH журген болу керек, крлын шапалакуап, езш ы нта крйып тындаута шакднрды. — Б1ршцпден, алматылык, крнакд-ар, келулерирзбен! Кддамдарьщыз купы болсын! Екшинден, алдарыцыздары астарыцыз дэмд1 болсын! У ш ны пден, 6yriH клупта \"Хан Аспарук,\" атгы киноф ю им болады. Тертш ннден, одан кеш н крнак, студенттердщ курметш е би уйымдастырамыз. Соган т а к ы р а кедддм аздердд. Б1здщ кргадар мен а зд щ жштгер, а з д щ ж т т г е р м ен б1здщ кдаздар таныссьш, келнцздер! — Кдшан басталады? — Кдодардын, шпнде ец Kepiralci осы ак, сар ы кдлз ек енщ Ж у с ш м ана аптобустан тусш жаткрнда байкдран. Cipa, сауыкщылдауы да сол болу керек. — Д э л ту р а сеп зде, — дедд М элике ак, сары кдлзка бурыла басьш изеп. Тамакд'ан кеш н Ж усш тер ауылга кдйтпак, болды. — Кешке деш н куры жаткднда не б т р е ю з ? Акыр жум ы скд ер тец eip-ак, шыгады екем1з, мына ж т тгер м ен 6ipre барьш ауылды аралап крйтпаймыз ба? — дедд ТЛеу 6ipiBAipre карал. Б1рак,ол ондай жауапкерш ш ктен ат-тоньш ала кршты: — О ны е з бастыкдарьщнан сурандар. Маран тацертец торызда жугерш щ басында сакрдай сай турсаодар болды. — Т кеу, токуай турьщдар! Bi3 де 6ipre барамыз, — деп, ак, сары кдыз наздана ттлек айтты. Ж у сш одан нитей езш ш е ой туйдд: екеушщ арасында 6ip жакд.1ндык, не жацадан бастальш келедд, не бурыннан бар. Кунддз студенттердщ кеш е аралаганынан болар, кешке ж астар клупкд к еп жиналды. С ыртган келгендд сынауга, ез1н оларра сынатура Акдказык,тын, ул-кы зы айрыкдиа зауыкды. Эз1л-кдлжьщ, ойын-сауык,олардьщ ж ерж асындай. Л эзэт ж уртган уялып, Айгул eKeyi Ж уснггщ жанынан ауларыракда отырган. EKeyi сол сэ т сыртган жапырлай, тобымен кеп и р г е н крнак, студенттердщ ортасында кдльш крйды. Отырып улпрмей жатьш тшсш, Лэзэтгщ оц жагьша келген студент б1рден сезге кенш: — С элем етаз бе? Орынбай, — дедд крлын усынып. — Л эзэт. — Кд.13 усынар-усьш басы н бтлмей, бегелш барьш крл созды. Крлын Орынбай оцайлыкрен кря бере крймады, устап турран бойы тары сейлеп кетп: 306

%, Km S дж ф ен! — Алматы ауыл шаруашылык, институты ны ц механикалык, фвкултетшде окцтын тертшгш курс студенп. Слздщ Акжазык, аулына астык, жинаута кем ектесе келген ж уз токран студентпц бас б!ргэдДр1. — Эй, акыр айткдн соц бас крлбасшы демедщ бе?— Ар ж а!ында отырган муртты ж ш т мырс етш куддь Bipra/yp дегеш азы макцан екеган Лезет сезе крйды да, сезш е сез жуптады: — Э битуриенттен ары аса алмай Алматыдан ауылга 6ip апта бурын кдйтып келген, ауылдагы ец аддыцгы кдтарлы шопыр Токтарбек деген юсшщ окуы да жок, токуы да жок, кенж е кр1зы. Э л п epia,e отырган муртты ж ш т тагы а зы тастады: — Кдрындас, бул О рынбай агацныц 6ip сезш е сенсеи, ею сезш е сене керме, айналайьш. © йткеш кеш н 6epi6ip eTipiri шыгып, оньщ аягы агацны ц е зш е о цай тимейдд, сондыкцан еу бастан-ак, сенш ауре болмаганьщ жакры. — Эй, Плеу, досын ig j3Fa жамандаган ж ш т п казак, кдлай деп атайтынын быесщ бе? — Ойбай, Ореке, жамандады деген жаман сезд! кдйдан ш ы гардьщ ? Бурм алам ай, шындык,ты ш ындык, к у ш н д е ж етю згетм ушш де жазыкцымын ба? — ©TipiK болсын, ш ы н болсын, ж етю зуге тш с емес HapceHi ж етю зге н щ у ш ш 6a p i6ip жазык,тысы ц. Б1зд1ц купиямызды кцгздарга ашуга кэндай кдкрщ бар? — Ецдд, Ореке-ау, ешрщ шшгщнщ купия екенш айтьш, е з сырынды езщ эшкерелеп алдьщ ю й, кудай атьш. — Сейтпм бе? — Орынбайдьщ сасып калгандай эрпспк кейпше Айгул мен Л эзэт сыкыльпргай кулш ед>, айналадагы ауыл адамдары ж алт карасьш, жалтацтасып кадды. — Мен ез миссиамды осымен орындадым, ар жатый карыцдасгыц e 3i быедг — дед1 П леу алдына карал тисгеле отырьш жатып. — Ей, ол не кылган миссиа? — Макратым кэрыцдастыц конкурсынан с е т мулде oibiFapbm тастау болатьш, сол макрат ойдагыдай орындадды дегешм гой. Ой, оцбаган, арамыц-ай, ей! Лэзэтжан, мынандай арам жштгщ ез1де ол конкурсыцнан ендш серец етш ушып кеткен болар, а? Кдга эдеш эзы ге риза больш, 63i де а зы айтгы: На, ага, ci3 тырац етш ед щ з, о Kici серец ете кадды. 307

Ы щ в ш M iM x - v m ____________________ __________ О лар крсыла кулген сэт лып ш ам eiirri де, \"Хан Аспарук,\" басталды. Л эзэт кдрацтылык,ты пайдаланып, кдсындагы О ры нбай мен Т к еу ге урлана к ез тастады. О рынбай ею ранга уцййп, ал TiAey ол да Л эзэтке т е с к е кдрап крлган екен. К,ыз эдеш емес, энш еш н бурылган н а ш е бетш тез аударып экетп. BipaK, неге екенш, ж т т бутан ба, жок, баскдга ма, юмге сонша те с к е кез сап отыртаньш та га 6ip зер сап аныкд-ай Tycidci кеде бердь С оны аныкуамаса, дэп кдз1р содан улкен нукран тартатындай-ак, ез-езш ен мазасы к е т . Акдфы бетш бурмай, урлана к ез киытын сальш, ам Ткеудщ сол те с к ге н крлпы крзталмай отыртаньш кердд. Кдгзды ендд крркрш ьппкэ жакдян жумбак, 6ip сез1м биледг ойыны ма, шыны ма мьша жнтггщ?! Кинофилкгнен кейш ккец жастар езгелерден кейндеп, ез-езш ен ipiicreAe бердь Аргы жагы н М елике уйренппкп ж о л м ен e 3i ym pin эке т п . Алгашк^.1 бите Л э зэ тп Ж усш шакдырды. О ньщ иытьша крлын соза берш, эдем1 ак, сэры кдлзды Т кеудщ 63i сонадайдан барып бите шакргртанын Лэзэттщ к е з щ л ы шальш улпрдд. \"Э, — дед! шггей сыр туйш, — ж ан суйерщ кдсында ж урсе де, баскдларга тесkin кррай беретш ку екенсщ гой\". YniiHini би басталган сетге Т к е у д щ езш е карай тура тартып келе жаткднын байкдп, Аэзэт жалма-жан жаньшда туртан Ж а н а н деген ж ш т п ортага тартьш билей женелд). Ж асы xiini аталас жптг эпкесш щ кмлыгын epci керген ж ок, iHire ж асаган к типаты ш ытар деп ойлады. Т к еу алайда токз'ап тосы ркдп кдлмай, ту к и д е тусш е алмай дагдарып туртан Айгулмен биледд де кетс-i. О ньщ ейтш сы р берш саспаганы, 6ip турл!, Л эзэггщ ш амьш а тидд. ¥рлана зер сап, эр кдшылын андьш, назары тек Ткеуге тана ауьш кеткеш н бала кдыз байкдмады. Э кю санап, ж ш тп шггей жакдырм ай туртан-ды, 6ipax, нетып к ез1 кдйта-кдйта тусе б еретш ш 63i де тусшбедд. Ж а с бойжеткен сейтш журш кенетген-кенет Ж у сш к е ренж ш кдлды. О ньщ бар жазыгы билеп журш: \"Ж урил, далага шыгып кетейж!\" — дегеш езкгсш ш . \"Елдщ кезш ш е ме? С ен тек е з жагдайынды рана ойлайсыц. М еш уяткд кдлдыратыныцды неге тусш- бейсщ ?\" - деп, шап етш буртия крйды. Дэл сол с э т ацды п тургандай сап eTin, келеш биге Л э зэ тп Т к е у шакдлрды. — А тьщ ньщ Лэзэт, Токуарбек деген ю сш щ кенж е кдязы екенщдд еспддм, м енщ Т к е у екешмдд, О рьш бай атадмен 308

______________________________________ % u, kfitS fotiftm ! 6ipre окщ ыным ды сен де б ш п крй, — деп ж ш т бф ден батыл, ерюн сез бастап кетп. К еп узамай-ак, к е ц ш н б1ДД1ре бастар деп кутш едг TiAey 6ipaK,ейтпедг ауылдьщ жардайын, мундагы елдщ дагсы-жазы немен айналысатынын, дай ру, дай атара жататьшьш сурап, бэрш ен бурьш Ак^сазыкцъщ apFbi-6epri тар их ы н дазбалады. Bip б ид щ у с п н д е 6iTe крймаран соц, ж елган узбей, eKeyi эцпм есш к е л е а биде жалрастырды. — Ci3re Орьшбай ага кектене дарап тур, — дед! Лэзэт Ткеудщ тамырын басьш. — Досьщыз дасыцызга айнальш кетта журмей ме? — Орынбай ма? Ж ок, Ол ейтпейдг Кекшгл адамда ешдашан улкен мэдениет болмайды. ©йткеш мэдениетгщ ец басты Heri3i — басда адамды сыйлау, e3i сиякуы к ез келген т1ршшк иесш сыйлай б1лу. О ндай адам, крльшан келсе, Kici елт1рген Kicire де кцянат жасамаура тырысады. М уньщ да Kici елпруш щ 6ip ce6e6i бар ш ьтар деп, т у сш п а кеп турады. Ал кекппл адамныц басты макраты — басда- ньщ кезш курту, езш езгеге дайтсе де мойындату. Ондай адам е з куанышынан бурьш басданыц дайгысына куанады. Ал б1здщ Орекец ондай адам емес. Т ерт ж ы л болды 6ipre одаванымызга, оньщ 6ipeyre кекгенш, элдеюмнщ дагаыгы мен куанышьгн дапрашан кезш керген емесган, © зш е талай жамандык, жасаган жцтгтердд де кеппре бьлдд гой. Ондай ж ш тп, Лэззэтжан, кулм Кдзакртаннан 1здеп таба бермейсщ. Ж усш кусап бул да Л эзэт дегендд ею \"з\"-мен айтгы. Ж эн е 6ip турл! еркелетш айтгы. © зш щ эдем1 ак, сары дагзы бар болгасын, муны, cipa, О рьш бай досына ыщ айламак, крй. ©йткеш оны елгенше макуауы жаман. Би токдап, eKeyi шетгеу барып турысты. — Айгул сенщ ец сешмд1 досьщ ба, Лэззэт? Кдп не дерш бммей састы: “иэ\" десе, онысы, эрине, епрж; ал \"жок,\" десе, жадаш журетшдисгерш жасырраны сиякуы. — Шынымды айтсам, — дед1 кцналып,— аса сетмдд досым жок,-ау деймш. Айгул екеум1з ж аца-ж аца жадащ- д ась т журм1з. Олар Адаудык, деген ауылдан былтыр гана кешш келдь — Кулздыц ец сешмдд досы ж т т те бола алады гой, житгген де жок, па? Житгпц тым тура шабуылы жынына тшп: \"Эуре болмацыз, ж игам бар\", — Aerici келдь BipaK, сыпайылап: — Бар, — деп дана дагсда дайырды. 309

Ы ф т н М ^ Ш г - т _______________________________ — Юм ал? Осында журсе, керсепш! — Осында, 6ipaK, керсетпеймш. — Керсетпесец де б1лем. — Ком? Б1лсендз, айтьщызшы! — Ж усш. Таптым ба? — Неге олай ойлайсыз? — ©йткеш одан ылайыкды ешюм жок, эдем1 ж т т . Жургс-турысы да унамды. — ©TipiK мак,тап т у р га н ж ок,сы з б а? Ci3 оны эл1 б ш чей аз, таны майсыз да гой. — М ана к р ста таны сты к, 6ip re тамак,тандык, 6ipa3 эцпм елеспк. К ез келген ж акры адам 6ip кергенде жаман жакдгарын ж асы ра бкедд гой, ерине. ©йткенмен алтайцу^ эсер кебш е алдамайды, м енщ 6iAyimiie, жптгщ жаман болмау керек. © зщ 6ipaK, онш а емессщ. — Оны байкдганьщызга рахмет. — Л эзэт, — дедд О р ы н б а й кел е кр л ы нан устап, — м еш м ен 6ip билеген кд>гз е ш р бойы бакдггты боп етедд. Саган да 6ip бакдптылык, сыйлагым кеп тур. — О ндай сыйдан eci бар кдлз кдшпайды гой, ага. — Тю еум ен эл1 де ещ тм елесе Tycidci бар едд. О ньщ арзан кдллжакдсд бурм ай, ж е н д е м с е з ербггкеш кдыз ж аны на жакды. ©cipece е з досы Орьшбайды сонш а крргаганы унады. Досынан да езш бшк керсетю а кеп туратындар осы ауылда кеш еден ж урпзбей e p in ж ур. Ш етшен десе, eripiK болатын uibiFap, алайда ею нщ 6ipi сейтепш анык, И леу тэты сол ак, сэры кдгзбен билеггп. Аузы аузьша тиш кете жаздап, eKeyi, теп, тым жакдшдап сейлеседд. Б1рдеме деуге ьщгайланьш, Орынбай Кулагина ецкейе б ергенд е, э л дею м кд>1зды т у сы р ты нан итерш ж 1бердд. С у ш сп ек Kicuvepme eKeyi epiKCi3 бетгесш кдлды. Билеп жургендердщ 6ipi байкдмай к д гь т кеткен шыгар деп, жалт крраган А эзэт кдбагы туксшп, туртш кдлсач, бетшен тутш бурк, ете кдлардай ты рсиы п турган Ерюндд керш, кез! тас тебесш е шыкды. — Ерган, саган н е кершдд? — Крркдлк&аннан Ti3eci ддрыдеп, кд.13 О рьш байга epiKci3 суйендд. — Болды. М еш м ен билейсщ. — Алдьшдагы Л эзэтп азар кер ш тургднддй, к е зш жыпылыкдата жумьш, гаржитш кдйта ашты. Кртгы мае. — Ж арайды, келеоде билешк. 310

_______________________________________figy, KbiS дяф вн! — Ж ок, кдз1р. — Крльш 3opFa икемдеп кдлздьщ белше карай созды. — Bi3 билеп болайык, содан к ейш билейс1з, — деп, Орынбай кдлзды батыл езш е тартгы да, билеп opraFa узай бердд. Ызаланган Еркш артынан тап 6epin кеп кулапггай урды. Би ыррагымен Орынбай бурыльш кеткенде, Еркшнщ ж уды ры гы Л э зэ тт щ ту р а ш у йд есш ен тидд. Кдлз окдлс шы щ ы рып жабердд. TaFbi окуалып, ендд Орынбайды ypyFa крлы н к е те р е б ер ген Ерюндд ту с ы р ты н ан к е п Т1леу кушакуай алды. — Б1здщ кыздармен кезек-кезек билеп... сендер юмдд басьшасьщдар? Bi3 адам емесгаз бе? — деп, Еркш езш щ т и к у себебш тусшддрш тастады. — Юм, ей, бул? Ж1бер! — Ой, оцбаган, сен Л езетп урдьщ гой, — деп, И леудщ кушагында тырбандап турран Ерюндд Айгул буш рш ен 6ip н у к д т кдлды. — Оран сол керек. Сауап. Бетен ж ттгерм ен билемейтш болады. С е т де солай сору керек. — Айгулге айбат шегш TypFaH Ерюндд Т1леу урган да жок, бокдаган да жок, сол кушакдаган бойда TiK кетерш алды да, далага ап шыръш А рттары нан ауылдын; уш ж н т п кдэса ш ы гы п б ар а жаткднын керш, ез жшттерше журе ым жасап, Орынбай да далага умтылды. Айналшыкдап, кдсына жакдлндай берген Жусшта Лезет есиске карай итердд: — Баршы! Тебелестармегш! — Ж й тг е р , уят крйда? Ауьш-а келген крнакда кай казак, крл жумсаушы едд? — деп, М елике'д е айгайын сап ддлдгд карай жупрдд. Тебелеске айналып кете жаздаган осы жанжал Лезет ушш Ж усш пен Т1леудд езш ш е елшеп салыстыра карайтын таразы болды. Кдлай тура сейлесе, солай тура гстей де алатьш Т]леудщ батыл ерекета кд,1здын, есш е epucci3 кайта- кайта тусе бердд. Егер ол Еркшдд кетерш екетпесе, аузьша келгенш айтьш абден елдд маскара кдялары сезаз-дд. Онда 6api, кудай быедд, тебелеспен аякд-алатын едд. ЦЦрюн-ай, Тыеудщ сол югегенш Ж у сш ютесе гой! Ерюндд кетерш екетуге оньщ да шамасы жететан едд. Тек, етгец, тары не болар екен деп, ол да езгелермен 6ipre карады да турды- ау! Turn, жупрш кеп Ерюндд соньщ суйреп екететш ж еш бар Foft. Э н ш еш нде кеуделер1 аякдаптай, ж ем е-ж ем ге келгенде ж п п тер ез аулынын, тентепн ездер1 тыя алмады- 311

Ш отин НфМо-нт___________ _________ ay, ты м болмаса! Баскдмен билед1 деп кыздарды Kjii3FaHFaHbiH кдйтерсщ тагы. О ны сын ездерш ш е намыс деп буркемелейдь Кдйдагы намыс? Нагыз барып туркан iurrapAbiK, Еккен жугерпп тек техникамен ж инап ал>та комбайн жетпейд], сондыкуан совхоз крлмен жулуга да кеп куш ж ум сайды . EKi-уш к у ннен к е ш н елм ен 6ip re Л эзэт те ж ум ы скэ шыкуы. А йгул exeyi эйелдерм ен 6ipre жугер1 жулатын болды. Ауыл ж ацалыгын тарату ж еганен ейелдер, теп, таптырмайтьш маман болып шыкуы. Айгул мен Лазэт Акжазыкдъщ кулм о кщ асы н солар архдылы елден бурын ecrin алады: тацертен, 6ip-6ipiMeH амандаскдн сэтге-ак, олар ест1гендер1 м ен бы гендерш 6ip-6ipiHe лак, е т ю з т сез арасында-ак, акуара салады. \"Из, сенщ бугш нерып ш ш рейе калганынды б1лем, — дейдд 6ipeyi анау пшарейш турмаса да эдеш тгасш. — Кдлзьгнды узататьш бопсьщ гой. Кудан, кдлталы керш ед1, экелгенш жалгыз жемейтш шьтарсвщ\". \"Е, елге бер деп экелгенш ел жейдд, елмен 6ipre сен де ж е й с щ . © з щ е р ана д е г е н ш ез1м ж е й м ш , oFaH Ticin каппымасын, — деп, анау да карап жатпай, баска 6ipeyai ол да карауыльша ыедд. — С ен ылги м е т каж ай бергенше, ана ар ж агы нда турган жецгендд кахса. М ерш деп кдязы мен куйеу баласы крддырып кепи. Ега-ею шамадахшан уйге э р ец кетерш ю р гем н кергендер бар\". Ендд эйелдер шулап кеп эл п ж ецгесш е жабысады. Ол да жайына турмай, элдею м нщ купиясы н тары аш ы п бередд. Сол ретпен ауылдьщ айтылмаган жацальпы да калмайды. Кей-кейде сы рт б1реулер ж айы нда анык,-кднырына кез жетпейтш кдшнат сездер д е айтыльш кетедр о сек аталатьш эйгш балеа, cipa, сол болса керек. Алматы студентгерш щ кейб1р сырьш алгаш ею к у з осы зйел дер д ен есттдд. Олардын, айтуынш а, жум ы стан кейш к еш ю сш А лм аты дан ал а келген арак,-ш араптарын imin отырьш, ею ж ш т 6ip кдлзды 6ip-6ipiHeH кргзраньш тебелесшн де, басы жары лган 6ipeyi каз1р Кекгалдьщ ауруханасында ж атк,ан к е р ш е д ь Сезд1 к е б е й тп е с yrniH ж асы ры п, бастыкуары e3i жьпыльш кадды дей салган сиякуы. Аэззт со н ы ecTireai И л е у м ен ак, сар ы кдяздыц кайта-кдйта билегендерш к е з алдьша елестетш, тебелестщ себепкер1 сол eKeyi ш ы гар деп кумэнденедь Кдлзранбайтьш сиякуы, 6ipaK, ак, сар ы Kpi3Fa кызыгады. \"Плеудей тамаш а ж т т г щ техр болганы на, 61л1м ку ы п кд сы нд а к атар ж ургенш е, 312

__________________________ _______________ Ъеу, KmS fayfam! кычдын журге-турысындагы сеш м дш к пен еркш дж окр1гандык,тыц acepi екенш тусшш, езш ен артык, санап, мойындап, украгысы келш кдозьпады. Егер Т1леу ак, сары кдпга бола тебелессе, онда деп ойлайды Лэзэт езш ш е жорамаддап, екеушщ арасы эл1 гаспеген, думб1лдеу нэрсе. Ойткеш кеп узамай уйленетйп анык, адамдардьщ арасына, бейтаны с болса 6ip capi, кдсы нда ж ургендер кдгсты- рылыспайды. Ал тигп олай болмаган кунде, 6ipre окщ ъш жолдасына Т1леудщ крл жумсауы, Лэзэтгщ багалауынша, оны ч да аса дархан ж ш т ем естш н дэлелдейдд. Кдлайда тебелес шыгарганы кдлз ж орамалындагы TiAeyre ту к те украмайды. Т аяк, ж е п ауруханада жаткдн, бэлгам, Т1леу uibiFap деген куддк, кыздын ойында, кчсынсыз нэрсе. Оньщ бптм-тулгасы таяк, жеп, басы жарылатьш адамга украмайды. Ж ане байкдуында, оны урьш жьтатындай ж ш т ол ортада болмаса керек. Сол куш кешке Ж усш екеуппч эцгш еа онш а жараспады. Н еге ейткенш e3i де жендд бьлмейдд, жолыкдэннан-ак, кдгз жатып кеп кшэлэй женелдд. — Кургак, уэдемен кдрык, кр1лганьгчмен, сен меш шьш суймейач, — дед! салган жерден. — Ойбай, кудай, оны кдлай, кумалак, аш ы п бглддч бе?— Кдтгы сезддц т ш с ш Ж у с ш кдлж ы цм ен жапрызбак, едд, болмады. — Бэле-жаладан, зорльпр-зомбыльпрган крпды алдымен axe-memeci крргайды, — дед1 Лэзэт улкендерден еспгенш айтып. — Одан кдлса, бауырлары, олар жок, ж ерде — езйпч суйген жш п. Тунеугуш сен меш крргаган жокрьщ. Демек, суймейс1д. Бэлюм, суйе алмайсьщ. Айдаладагы бетен ж ш т крргады. — Мен улпрмей кдлдым гой, Лэззэт. — Ана ж ш т кдлай улгердд? — Ол бурын кердд. — Ал сен неге бурын кермедщ? О л досынан кез алмай багып жургенде, сен неге маган кдрап журмеддц? — Неге кдрамайым, кдрап журддм. — Кдрап журсеч, неге одан бурын ж упрш келмеддч? — Ж упрш келддм гой. — Ж упрш келгешч не керек, неге далага сен итерш шыгармадьщ Ериндд? — Кр>лы басьщ а кдтты тидд ме деп, саган кдрайлап кдлдым гой. — Жарайды, кдрайлап кдлдьщ. Сонан соч шы? 313

_________Ъ е к с у т т Л ф ф Ж е-щ ы — Сонан соц бэритз сыртка шыгып кетпк, бар-бар дел езщ гой крймаван. — Крйшы, айткэныцнын, 6api — тек сылтау. Менщ суйген житом гам езг сен бе, Плеу ме? — Эрине, мен. — Ендеше, меш неге суйген житом сен крргамай, кэйдагы 6ip Тглеу крргайды? С ен м еш Ерган сиякды маскунемнен де крргай алмасац, онда ертец гамнен крргай алады деп сенем? © з кдлзын ез1 крргай алмайтын житп-щ, Heci жотт? Ж арайды , ол куш И леуден бурын улпре алмаган-ак, шыгарсьщ, ертесшде Ергандд неге желкелеп алдыма алып келмедщ? Неге кеппрш суратпадьщ? Кершген маскунем еддщ кезипне к рл жум сай беретшдей гам еддм мен саган? Елден ecTin, а га л а р ы м epT eci 0ATipeMi3 дедд Ергандд, жалынып ж а ть т ез!м токдвтгым. Сен неге ейтпедщ? Элщ жетпесе, мешмен 6ipre таяк, жемедщ бе? — Ол с е т ед е т урган жок, крлы жацылыс тшп кетп гой, Лэззэт. — Маган тимей, Орьшбайдьщ езше-ак, тисш, жарайды. Сонда сен сжан да ара туспей кдрап турар ма едщ? Элде кдлзганып, Ергандд эдеш сен жумсаган шыгарсьщ? — Сен де айтады екенсщ. — Н еге айтп айм ы н? Ж у м сам асац да, \"сез1мдд 6ipey сейлесе, аузы м кд>ииып бара ма?\" деп, шок,-шок, дедщ де турдьщ гой, кудай б)ледд. Ш ынынды айтшы, сейтгщ бе? — К ,айдагы ны айтп аш ы ! М е н TinTi са с ы п кдлдым. Екеум1здщ арамызды елге эш керелеп алам деддм бе, airreyip, батылым жетпедд. — ©з аулында турып сен сасып кдласыц, батыльщ жетпейдд. Бул ортага 6ipiHuri тусш турган Ш еуд щ с а с ь т кдлмаганына крйран калам. © й тт меш 6ipey урган сайын с а с ь т кала беретш болсац, 6ip куш есщад жиганш а е л п р т те кететш ш ьтар меш. — Крйшы, кайдатыны айтпай! — © зщ ойлашы, ес бглгел1 ecrin келем1з, о к р т келем1з, К,озы да, Т элеген де суйгендер1 уннн откд да, cyFa да ойланбай тусш кетедд, ал сен 6ip кун, 6ip тун бойы о йланьт- ак, Ерганге ертесшде: \"О ньщ не, ей?\" — деуге жарамадьщ гой, осыдан кеш н де саган iperoraMeyiM кер ек пе, Ж усш? Булкдлна басып, аш умен узадкы рап кеткен Лэзэтгщ арты нда ацы рып туры п калган Ж усш таил кешеу кдгмылдады. 314

Ъ ву, кы З дяф ен! — Лэззэт, токкаты! Тындашы! Кдяз токуамай, тындамай, кдкцасын барк, етю зш ашты да, соцынан сарт етюзш ж а т ы . М иына сарт еткен дыбыс емес, солк,етюзген сокдсдл тигендей Ж усш кегжец ете кдлды. \"Маган не болды? Не кершдд?\" — деп, Л эзэт уйге юрген соц ез кэгльпъш e3i тусшбедь Ж уйелеп ой д а ойлай алмай, ары аласурды, 6epi аласурды, уйге сыймай, акдгры eciK алдына шыцты. Эл1 кутш тур ма деп, кдкраден шыгып Жусйтп кдрады. Кетш кдлыпты. \"Суймейдд. Суйсе, юшкене куте турар едд\", — дедд оны юнэлэп. Акдлрында е зш ез1 ептеп yFa бастагандай болды: бутан к ереп Ж усш тщ суйгега емес, суймегега сиякуы. Бурынгыдай оньщ жакрылыгын емес, ю н э а мен к ем ш ш гш 1здейдд. Н еге ейтедд? Соцгы кундер1 Ж усш тен repi Плеудд ж ш ойлайтьш боп барады. Ж усш те сондай болса, соган украса дейдд. Н еге ейтедд? Бшмдд, мэдениетп, ойы терец сол ж т т к е жанында 6ip жумбак, тартылыс бар. Кенет Л эзэт е з куддгшен e3i шошынды: \"М ен e3i сол ж т т к е гашык, боп кдлган жокдын ба?” Ж ок, деп те, иэ деп те езше-ез! жауап бере алмады. \"Мумюн емес! Мумюн емес! — дедд ез уреш н ©3i баса алмай сасьш. — Bip керген, эл1 ж ен д еп таны м айты н ж й т г п к д лай ш а су ш п кдлуы мумюн?\" Осы беймаза куйден кдшан K©3i уйкдлга кеткенше кутыла алмады. Ертецп шайга азар турып, устел басына жаца отыра берген Лэзэт э к е а мен ш еш есш щ эцпмесш е елец ете кдлды. — Егер элп студент ж ш т кермесе, не комбайн басьт, не далада кдлып, кдтып елетш екен, — дедд э к е а . — О юм, ana? — Е, элп Ерюн маскунем де. — Оган не бопты? — Кдйдан бНешн, ез1м де экецнен кдз1р естш отырмын. Сега урганын ecrireAi 6epi сол бэлеш суханым суймейдд, кдраптан-кдрап журш ж ек керш кетпм. С ураулы кеск1нмен дагдары п, кдяз э к е с ш щ б е тш е кдрады. Э к е а е ц ш етю ком байннан жугер1 тиеп, кд>фманга тетелей тартьш ацыздыц ортасымен келе жагса, бер жак, бугаршен далбацтап 6ip-eKey крл булгайды. Бурылмайын десе, 6ipeyiHin 6ip адамды аркдлап алганын байкдйды. Кдстарына келсе, комбайншы Эбддде ец-тус кдлмаган, Ерюндд студент к е м е ю ш а салацтатып аркдсы на салып 315

Ш оуапт Н фЫ в-ты___________ ____________ альтты , Ерюн кикен, арак, сасьш, Kiprriri арен, кдшылдайды. Айтуларына Караганда, комбайнды Эбдд айдап келе жатады. Bip кезде кемеюшск \"Ойбай, токц-а!\" - деп крльш усгай алады. Токхаса, комбайнньщ тусында epipeicre бук тусш ж угер ш щ кшнде 6ipey жатады. BipeyAep елттрш кеткен адам ш ьтар деп шошиды. Ж аны на барьш крраса,— Ерган. Ж араланган, iciHreH еш жер1 байкдлмайды, 6ipaK, былк,- сылк, етш есш бкшейдд. Cipe, inrin алган сон,, е ш к м кермейдд деп, ж угерш щ ортасы на кеп уйыкхамак, болса керек. Кемекнп ж т т кдрулы екен, дереу e3i Ерюндд кетерш алады да, келденендеп б ара ж аткдн мэш инеге кдрай Эбддш жупртедд. Содан Ток,тарбек пен алп студенг ж т т eKeyi Еркшд1 Квкталдьщ ауруханасына апарады. Олардьщ айтысы — аракхан уланган. — Елге с у й к ш а з болса да, еке-шешесшщ жалгызы едд, аман болса екен, байгус, — дедд апасы ж аны ашьш. Ал Лэзат Ершндд емес, студент ж т т г щ и м екенш ойлады: \"Кудай бь\\едд, Ti/vey шьшар?\" — дедд. \"Студентгщ аты юм? Муртгы ж т т емес пе?\", — деп екесшен сурай жаздады. — Крй, кдлзым, кетешк! — дедд Токхарбек асыкхырьш.— Bi3re кдрап комбайн турып кдлар. Ш айын асыгыс урттай салды да, Л эзэт екесш щ мешинесше отырды. Э к е а оны жолай жугершщ шетше тастай кеггт. © згелерден ертерек келгенддктен, Лезет крлындагы кдпты астьша тесеп, арыщъщ жагасьша келш отырды. “Е р и н байгускд м ен щ к дргасы м тимедд ме ек е н ? — дедд к ен ет кудштешп. — Ш ынында, байкдмай урды гой\". Б1ртшдеп ейел д ер ж и н ал а бастады. А йгул де келдд. Еркш дерге Kepmi ейел Лвзэттщ ж аца гана екесш ен еспгенш: \"Ерюндд комбайн басьш кете жаздапты\", — деп, эсерлей айтьш келе ж атгы да: \"©Keci айткдн н а г а р , аныгын осы Л езет бгледд\", — деп, ецпм енщ аягьш бутан ысыра салды. С ол кезде кдстарына адам тиеген машине токхап, устшен у-ду больш алматылык, студентгер тусш жатгы. Бул араны ж инауды бугш ж едел б т р у керек больш, бгргеддр есп п куш 6ipiKTipyAi уйгарьшты. Айгул м ен Лэзэтке сонадайдан крльш к етере селемдесш, Орынбай ж ы лы ушырай жакдындады. Ак,сары кдлз да куана амандасып, буларды астаналык, студентгер кездд ашып- жумганша крршап алды. Ьпгершде \"Плеу жок, екенш Лезет а дегеннен-ак, байкзды. \"Ол комбайнда, кеше Еркщлд кетерш журген — сол\", — дедд ж едел ой жорамал жасап. 316

____ Ъ ву, к м З дщ ф ен! Орьшбай, Айгул, ак, сары кдлз, о н ьщ аты Бакртгжамал екен, Демесш деген ж т т — 6api кдтар жуйекке тусп. Бурыннан таныс-бш с жанша: \" в з агасынан мен ушш таяк, жеген Аэзат-ау, шуйдецнщ ауырганы басылды м а?\" — деп, Орьшбай емш-ерган эзыдесть Л эзэтп 6ip крйган сол Ергандд кеше елгем жаткдн жершен Ш еудщ тауып алганын айтьт, басын шайкдды: — Эй, адам табигаты деген кддзык, крй, — дедд кулш.— Егер кеш е Еркш сау жолыкра гой, П л еу оны, кудай бкедд, сол арада бас сап e3i елирм ек болар едд. Ал оньщ елгем жаткднын керген соц, кдлай ripi альш кдлам деп, аркдлай сап машинеге жупрптп. — Кулме! — дедд Бакдггжамал кдбагын туйш. — ©Ai оньщ eAi-Tipici белпоз, бэледен аулак, Кдйта Плеудщ жалгыз болмаганьш айтсащпы. \"Эш ш альш, e3i урьш тастапты\", — десе, кдйтер едд? \"Рас-ау\", — дедд Л эзэт шггей урейленш. С е з ьщгайын баскд apHaFa бургысы келдд. 3 p i эзьлге эз1л кдйтарып, api Орьшбайдан сыр тартпак, оймен: — М е т е з aFacbi урды д ейоз, о зд е р д е в з жштгерщздд вздершдз урьш жьпып, ауруханага туо р ш о зд ер гой, — дедд. — Ойбай-ай, оны да естш алгансьщдар ма? — деп, Бакрпжамал бетш басты. — OFaH KiHaAi — мьша Демесш. MeHi не 63i алмайды, н е баскщ а алдырмайды, бекер багымды байлап жур. \"Э\", — деп, одан Л эзэт езш ш е ой туйдд: ол шатакуан Илеудщ аман болтаны, С ол ж ш ттщ ак,-кдрасын сырттай еспп ылги таразылайды. ©зше еш кдйыры тимесе де, afrreyip, жакры аты шыкдщнына плеулес. /K yrepi 6iTin, ол да Алматысына кдйтар, умытылар. Бэлшм, Ж усш eKeyi уйленер. BipaK, Тдлеудд бул унем1 еске альш: \"Ж акры ж т т едд-ау!\" — деп армандап втер, ©кипш ппрюн шпнде унс1з в з бетшше eMip суре берер. Одан баскд бунын, крлынан не келедд? Окд,1маган, б ш м о з Л эзэтп \"Плеу, эрине, кдйдан суйе крйсын, Эргамнщ вз тещ вз тещрегшен табылатьш шьпар. Муньщ тещ — Ж усш. Кещл, свз жок, кектегйп квксейдд, крл жетпесп ацсайды. Армандатар себеп болмаса, арман да болмас едд гой. Тдлеудд кермесе д е втетш eMip едд, кудай соны несше керсетп десещш. Одан да муны сейтш Ж усш ке умтылтып крйсашы! Неге сейтпейдд? О л да жакры ж т т , еш имнен кем емес. BipaK, кдлз, cipa, к ез келген жакры 317

Ъ вксуипт ‘Н ф 1секе-ут _______________________________ Ж1ПТП, титл ен, жакры ж ш т п де емес, ж аман болсьш, жакры болсьш, тек е з к е ц ш таньнанын рана суйетш болу керек. Кдлздыц табигаты н кудайдын, e3i кдражу жараткдн. Кдрашы, Трлеудщ ойы на тук те ю р т шыкдайды, тып-тыныш ж айы м ен жур, ал бул оны сыртгай ацсап, ез1мен-ез1 ауре- сарсац. О сы б1лмеген, сезбеген куш кетед1 ол ертен, Алматысына. Кдйтып кездеспейдд, кврюпейд1, 6iTri. Mauri 6iTeAi сонымен. Кдндай эддлетсщадк!? ГИскен жугернл жулып, жулгандарын 6ip apaFa жиьш, ж уй ек тщ ш етш е булар жы лдам шык,ты. Bip-6ipimn бас- аягы н кутш сал а ял кдялган сэ т Л эзэт Ба кртгжамалдын, кдсына келш отырды. — Ci3 к дндай бакдяттысыз, ci3 re кдлзыгам, — дед1 кдстарына отырып жаткдн Демесшге еспрте. — Е, кдлзыгатындай м енен не таптьщ? Ж усш тщ э зш Ерганнен крррамарандьнын эл1 умьгга алмай журген Лэзэт: — Оздд KppFan, ci3 уипн Д ем есш ага б1реудщ басын жары пты . KppFayiubi адамьщыз бар а з бакапты болмаганда, гам б а к р т ы ? — Е, сщл1м-ай, сол м а бакрптылык, деп жургенщ? Онда сен м енен де бакрптысыц, с е т энегуш клуггга TL\\ey крррады гой. Лэзэт крш-крюыл боп K erri: ачдамай сейлегенш кеш а ц р а р д ы . BipaK, Б акд л тж ам ал д ь щ : \" С е н м е н е н де бакрггтысьщ\", — детеншен Тьлеудд оньщ да жакры керетшш анык, тусшдд. YmIt п е алде дам е ме, элдене кещ л ту ктр ш де булк еткендей болды: эл п с эзш е Караганда, Бакрггжамал да эл1 П леуге крлы ж ете крймаган к ^ з . Ж у р е п лугалдеп ж ш соръш кегп . Ттлеудщ сонда \"Хан Аспарукра\" кдрамай, буран кдрап отырранында 6ip сыр бар сияктанды. Жылт етк е н yMiT с э у л е а кдлз ж а н ы н е згеш е куйге беледд де жДбердд. — О р ы н б а й aFa! - дед1 к у а н г а н ы н а н , эл1 6ipaK, Орынбайра н е айтпарын ойланган да жок,-ты. — Орьшбай aFa! — Лэзэтжан, байкашы, жан-жагымызда Акдказыкдъщ ж тттер1 жок, па? Таты 6ipeyi желкемДзден ту й п кетш журер. © з шатгырымен элек больш турран Лэзэт Бакрггжамалдыц аяк, асты муцая калганьш байкамады. К айтадан ж уйектщ басы на шыкдднда Бакдлтжамал Л эзэтке рана: 318

____________________ KmSЬафт! — CiHAiM, м енен с е н б ак^ тты сь щ , - дедд сы бы р- лагандай. — Сен жолыкдаганда, белюм, мен бакдлты болатьш еддм. — 0 й деу м еш ан тусш е алмай, Л езет бетше багжия Караганда, — тубшде ТТлеу сен ш болатьш шыгар, — дедд KypciHin. — С ол кеш к е зш ол сен ен ала алмады. Мешмен билеп журш те ею кез1 сенде болды. Бала емеспш, б1рдемеш б1лем гой, Лезет. Кдс кдгым сетте кдлз к е ц ш н квдэуар сез1м шарпыды. Куанды. Крркды. Умгггендд. Куддктендд. Бакдггжамалдын, бет-жуз1 бузыльш кеткенш керш: — Крйьщызшы! Ci3, теп... — деп, н е айтпагын бглмей, е з сезш ен ез1 жацылды. Шаруашылык, наукдн кезгнде жексенб1де де жумыс ютейдг Соньщ кдрымтасы болсын дегендей, аптаньщ аягы сенб1де Мелике тары би кеш ш уйымдастырды. О л 6ip гажап кеш болды. Студентгердд баскдры п келген Kici ерьбер1ден кеш н билисп крлына альш, к епш e3i баскдрды. Bipece жаппай, 6ipece 6ip-6ipAeH, е ы -ею ден б и л е т а . С туденттерге де, ауылдьщ кд>гз-жштгерше де кезек-кезек ен салилзды. ©3i баянды да, дом бы раны д а Teyip тартады екен. Э н ге де крсылды, бите де крсылды, eirreyip, кенсертке 6eprici3 сауык, жасады. О рынбай мен Демесш кезек-кезек куй тартгы, Т1леу мен Ж у сш те, Бакдггжамал мен Л езет те, баскдлар да — 6epi ен айтгы. Л е з е т бите Tuvey уш -терт кдбат шакдярды. Ж алпы , журтгын, ау-жайы жакры болгасын ба, екеу1 еуелден-ак, ерюн сейлесп. Бакдятжамалдьщ елп 6ip ce3i шындык, па, жок, па деген ой Лезеттщ кеюрепнде т у й н боп турган-ды. Соган к ез ж етгазпа кеп, у н о з бакд>1лап, шггеикутуде болды. Еюшш рет билегенде барып: — С енщ ж т т щ барын б1лддм гой, — дед1 TiAey 6ip ецпме бастатысы келш. — О здщ кд1зыцыз барын мен де бглддо. — Крй, епрйс айтпа, мендеп кдйдагы крлз? Юм ол? — Бакдггжамал. — Оны юм айтып жур? Ол екеум1з осында келерде FaHa танысгык, крй. Баскд фэкултетге окрмыз, 6ip-6ipiMi3Aj бурын керм ептз. Юм саган ондай eripucri айтьш журген? Ж усш пе? — Оньщ о зде Heci бар? — Шынывды айтшы, Ж уситп ш ын суйесщ бе? — Л езет 319

Ъвксуипан Hjfalceke-wbi_______________________ жауап бермедд. Кдлай тусшсе солай тусшсш деген оймен, ундемей кутылгысы келдд. Кдз1р, онын, усилие, Жуспгг! суйетшш де, суймейтшш де ез1 тусше адмай журген-дд. — Неге жауап бермейсщ, Лэззэт? М ен е з шындыбымды ж асы рмай айтсам, iperoran калмайсьщ ба? — Кдлз ун аз гана басьш шайкады. Ж ш т макул кергеш деп укды. — Сенесщ бе, жок, па, Лэззэт, мен с е т жакры керш кдлдым.— Селк е т п ме, Аэзат суршш кеткендей болды. TiAey кдлзды кдгсьщкдярап бауырына тартгы. — Ш ын айтам, Лэззэт, мен сеш суйем. Ж усш тен уят екенш, екеущ нщ арацды б1ле туры п буйтш am yFa кркдлм жокдырын — бэрш тусшем. BipaK,.. Сол к ез эуен узш п, би токуап кдлды. Ж ш т эцпмесш ж алгасты ра алмады. Кдлз ж ауап катпады, Ж ауап айтар xaAi де жок,-ты. О сы сездд ацсаган, куткен, алайда ендд соны еспген сэт илана алмады, алдап турган сиякуанды. Ymimiri р ет билегенде, TiAey б1рден жауап сурады. — Ага, — дедд Л эзэт ж ш тгщ кушагьшда азар езш e3i билеп. — 0 й тш м е т келеке кдялмацыз! — Крита м е т сен келеке кдялма, Лэззэт. — М ен аздд келеке кдглып тургам жок, шыным. Bip кепгге рана керддщз, коре сап унатгым дейсзз, OFaH кдлай нанура болады? — Неге болмайды? ¥нату уппн мьщ рет керу керек пе? — Ж ок, ендд, к еру аз, бюу керек дегешм гой. — М ен сеш aAFani кергеннен 6epi уздцгаз б1лумен келем гой, Л эззэт. Эбдд агадан сенщ бугал ата-бабац мен эке- ш еш ецнщ кдлр-сырын эбден сурап бнуум. Ж асыратыны ж ок, 9Ai толкдш, era ойлы боп жургешндд Ж усш тщ е з сезш ен сезддм де, содан умптенш, куш-туш сен Kp3ip мен ж урген ж ерде 6ipre журесщ, 6ip сэт е а м н е н шыкдайсьщ. Эке-шешем, жалгыз баласы болгасын, юшкене еркелеу ecipreH , сондык,тан кейб1р су й га м а з к,ылык,тарым сеш шошытатын иютар, 6ipax, сен ойларандай eripiraui емеспш, Лэззэт. Бар шыным, ж а н сырымды айтьш турмын. Кдлз к а п ы кдлсылды. Екеушщ ce3i тендрегщдеплерге тугел есплш TypFaH сегалдендд. Ж ш т тым езш е тартьш, оны ж урт байкдп, ындайсыз жагдайда билеп жургендей кершдд. Тура жауаптан тайсакдап: — Б эрш уакдлт керсетедд, ага, — дегендд эрен айтгы. О ньщ era ушты с ез екенш кдлздыц e3i де, ж ш т те жакры тусшдд. 320

_______________________ %и, кыЗfedm! Осыдан он шакуы куннен кешн кешюсш, мал кррага юргенде, Ток^арбектаоне ырж иып ЕркДн келдД. — Ассалаумэликум! — деп, аддымен отагасыньщ крльш алды. Турегеп томсырая калган Л эзэтп аркдсынан кдгып, мандайынан шскедД. — ©й, бул кдоз маган екпелеп ж ур дейдД гой, неге екпелейсщ ? М ен с е т крргайм ы н деп, ж ттгерге жудырык, олтеп журсем, сен маган екпелейсщ. Атаца налет арак^ъщ KecipiHeH ж удыры гым жазатайы м саган т и п кетитп. Kemip, айналайын! Соньщ ж азасы болу керек, езДм елш аузьшан кдлдым. — Ж огары шык, — дедД Лэзатгщ ш е ш еа ырайланьш.— Oyeai отырсацшы, таудан домалаган тасша токцар емессщ гой, теп. — Кдйдан ток,тайым, кдгзьщньщ кдбагы aAi кдпрыл, жДбДмейдД. — ЖзбидД. Алдьща келсе, атацныц кунын кеш деген. Куддй саган ак^гл гарпзш, алдыга келедД деген гамнщ ойында бар? — На десещш, ез1мнщ де ойымда жок, едД. С ол куш ш еисш кдлатын элп Т1леу деген жш т, ай, 63i 6ip жакры ж ш т екен, кдз1р екеум1з кампанбыз, сол айтгы: Кррындасьща барып кеипрйи сура\", — деп. Ж е н екен дедДм. Хирургияда 6ip ж ш т жатгы, студентгер кунде кеш исш ж аяу соган тобымен келедД де, тунге таман йр-ак, кдйтады. Эцпмелесш, бэртпз 6ipre отырып журдДк. ЕркшдД Т1леу эдеш, эсер ету ушш жумсады деп уйгарды Лэзат. Орынбай, Бак^пжамалдарды жумыста кунде кередД, ал комбайн алыста, баскд алкдпта, \"ПлеудД сондыкуан Kepyi кдын. Орынбай айтпакщы, адам табигаты кэ1зык,-ау: куш кеш е гана ТДлеу маган титгей ытипат 51лдДрмейдД-ау деп акДнш едД, ендД оньщ суйем дегенш ecrireai 6epi, 6ip турлр соган ceraici келмейдД. Бшп, багалап емес, асыгыс, ушкдлак, айтып калган сезш дей секемдене бередД. \"Кудай-ау, теп, кдндай оцбаган kjj3 едДм?!\" — деп, езш е e3i тан; кдлады: Ж усш тщ айткднына кенбейдД, ал Т1леудщ айткднына сенбейдД. Сощ ы кезде кунде Орынбай кулагьша сыбырлап: — Bip Kici саган сэлем айтты, — д е й тin болды. — \"Сагыньш журмш\", — дейдД. — Салемет болсын, — дейдД кды б!реулер естш кдла ма деп кдгсылып. Малике тагы 6ip би кешш уйымдастырды. Ж усш сол 21-914 321

______________Ъ ексут а н 9 jiJ> j/ceh -m u куш Аезатке ашьпщренжддд. \"Сен м е т алдап журсщ, Цдеудд суйесщ \", - дедд ашуланып. \"Солай ойласац, онда ездч б!л\", - дедд kjj3 да бултарма жауаппен кдллт ете кдлып. Ал П леу тэты жалыньш жауабын сурады: — Ендд аз кунде Алматыга атганамыз, Лэззэтжан. Ею ушты кдллмай, ж е н жауап бердш! — дедд. — М ен ею ушты ем естн , тек а зг е сенбеймш, - дедд Аэзэт 6ip сэт ашыльщкдлрап. — Крлай сенддрем? Н е icre дейсщ? — Е ш т е ц е ш т е м ещ з. А лм аты га б ар ган со ц 6epiH ум ытасыз. Кщнамасацызш ы! MeHi мунда жылатып кеткенде, а з г е одан не туседд? — Ж аны м Лвззэт! М ен с е т умьгга алмаймын, сагынамьш. К езщ нен кеткен со ц кещлщнен де кетш, кдйта алдымен сен умытарсьщ. — М ен ум ы та алм айты н ш ьтар м ы н.— Кдлздыц уш бузыльш барып басыдды. — ¥мытпаймьш дегенщ бе, Лэззат?! Маган осы жауабьщ да жетедд, жаным. Ten, 6epi курысын, 6ipre алып кетейшдш Алматыга. Kemiri соган! — Б1здщ ауы лда кдлз е й тш ж т т к е e3i iAecin кете бермейдд. О ньщ е з ж е ш болады. — Барлык, ж енш жасайын, тек осы сезщнен айнып кетпеиш! — Эуел1 Алматыга барьш 6ip-era ай ойланыцыз. Е сщзден шыга крймасам, к е р е о з гой. Екеушщ 6ip-6ipiHe крйган сынагы да, берген уэдеа де сол туспал сезбен 6iTri. Студенттер Алматыга кдйткдн куш Аэзэт уйде жалгыз урланьш жылады. Т1леудд сонша тез унагып кдлганына езш e3i жазгырды- Оны езш щ ешкдшан умыта алмайтьшьш, кещ лш деп оньщ орны н ешюм толтыра алмайтыньш кдлз ж у р е п кдпысы з тусшдд. \"Бакд,ггсызбын. Т ез суйддм, тез айрылдым\", —дедд е з дэрменс1зддгш мойьшдап. Ертец-ак, Тьлеуддн, есш ен шыгьш кететшше, астананьщ у-дуы муны ум ы тты р аты н ы н а кдлз iuiKi е з т у й с т м е н кэм1л сендд. в к ш ш г п а сол; ею ортада Ж усш тен де айрылды, оны езш щ суйм ейпнш е б1ржола кез1 жетп. А рада он шакуы кун еткенде, кеш ю сш Ток,тарбектщ кдкдасына алматылык, ак, сур “Волга\" келш токуады. Уйде А эзэт пен uieiiieci eKeyi гана-тын. Кдкдтадан Kipin келе ж аткдн Тдлеудд кергенде, Аэзэт еуем ж упрш барып бас 322

______________________________________ кы З Ь ф т ! сала жаздады. 1ле-шала артынан келе жаткдн самайына ак, юрген егделеу еркекке, е з OKeci куралпас ак, сэры xicire, iueineci кдрайлас ак, куба эйелге асьпы с сэлем десп де, уйдщ eciriH ашьш: — Апа! — дед! кике ецкейщюреп. — Крнакуар келдд. Улкендер уйге Kipin, П леу арткд ысырыльш сыртга кдлды. — Лэззатжан! — дедд eciicri ж аба 6epin. Кдызга кдрай крльш соза умтылды. Лэзэт крзталмады, крлымен тек бетiH басты. К ез жасы ыпрып кеткенш алакднына сокдсдн ыстьнртан сездд. ¥ я т екенш, Kp3ip uibiFa келсе, апасы керш кдлатынын ойлап, бш п-ак, тур. Bipaic, И л еу д щ ку ш аты нан б аскд кдш ып тьпылар ол уппн ендд турак, жок,-ты. — Ж аным! — деп кушьш, ернш ен ол емш е сорганда, басы айналып, иьпы на жьиы ла бердд. \"Лэзэтке куда тусе KeAinTi!\" — деген хабар Акдказыкдф сол кеште-ак, тарап улгердд. Bipey\\ep: \"Ж усйтп алдап кетп, сатгы”, — дедд, 6ipeyAep: \"Дурыс, суйгенш ендд тапты\", — дедд. Кд»13 кдлайда Ж уоптщ : “Биыл кузде уйленешк\", — дегенше конбеп едд, Т кеудщ дэл бупн уйленуше де кдрсы болмады. 1993. Щ>1РГЫЗ КЕЛ1НШ ЕК С ол к елш ш екп ©шр бойы ылри ойлап ж урем десем, оным, эрине, eripiK болар едд. Алайда сырласарга cepiK таппай, жам ау-ж ам ау д униенщ TiriciH co rin кер сететш жакрылардьщ 6ipAe-6ipi жаны мда болмай жудегенде, жакрыныц озш де, созш де ацсап сашнранда, eciMe кейде кдгррыз келшшектщ де тусетпй рас. Кдзак, атам айтьтты: — Bip жулдыз бар аспанда айдан жакры, Bip кедей бар к,олы ашык, байдан жакры. Bip сез айтсац жаманга кррс етедд, Э зш м ен маз кдллкаи кдйран жакры' — деп. CoFaH кдраганда, бабалары мыз да ж акр ы ны !здеп, зарыкып еткен сиякды. ©йткеш адамньщ адамшылыгын ocipeTiH — жакрыны сагыну. Бар!м1здщ, cipo, бакд>гг деп 323

Ъвксуапан'Н^фЬ-уаы________ _________ ж ургенш п жакры га жолыгу. Ж ольиуын жолыкддн болармыз-ау, ку прпплисгщ куйбещмен журш, кдншасын жогалтып алганымы зды айтсаншы! Кдддрше жетттк пе, жок, элде жаманга ктейтйтиздд OFaH да icren еюнддрддк пё, и м б1ледд? Бэрш айт та 6ipiH айт, ез1\\пз жакрыны 1здеп емДр к е и т к ; таптык, жоралтгык, — 6api тагдырдан; 6ipaK, вз1мв ж акры бола алдык, па? Б1здд 1здейтш, б1здд ацсайтын иэ кдтарымызда , иэ артымызда 6ip пенде бар ма? О сы ой басымды шырмаганда, кд>фрыз келш ш екп де ео м е алам. О л мен ушш жакры боп жолыкды, жакры боп адсатып келедд. \"Bip жакры адам едд-ау!\" - деп, ол да м е т ец курыгандэ он жылда 6ip рет есше ала ма екен, жок, па екен, ппрюн?! Кдзак, кдлррыз Ka3ip, кудайга шуюр, тэу ел аз ел болдык, Ауыспалы кезец эйел турмак, еркектщ езш есец п ретт ж аты р. Ж агдайы ж а к р ь т ы да ж ун кдлп жiбepдi. ©м1рде ж ам аннан repi ж акры кеп суршедд. — AFa, — д е п едд-ау, ай налайы н. — Ж а к р ы адам кд>фгызда д а аз. BipaK, 6i3 кдзакцъщ жакрысьш да ез1м1зддю санаймыз. Содан 6epi мен де кдфрыздын, жакрысын сырттай e3iMcimn отырам. ©Mip болтан соц к у й ш ш пен суйпшп кдтар андысып, унем! кдсында журедд. К еш е FaHa сенщ кдсында бакрпты болдым деген ж а н бар-жокды сылтауратьт, бугш баскдга кдшкдк,тайды. © з Йдылырын буркемелеп, сылтау-себепке бугынады. ©йткеш мансаптьщ, билжтщ, пайданьщ ара салмагы сенен repi баскдра ауыцкдярайды. Сондайда сырласура ж а н таппай, жалрыз кдласьщ. Ж алгы з кдлранда жакрыны сагынасьщ. М ен дэл Kfi3ip кдлргыз келш ш екп сагынып отырмын. К ом сом ол кдызметшде ж у р ген кез1м. С ызы кетпеген кектемде апталык, семинар-кецес М инсюнщ кэсшодакд-ар сарайында етш жатгы. Осы сарайдьщ кдж етаз эш екет уш ш кдлруар басы артык, кдрж ы жумсалды деп, кезшде Х рущ ев республика басш ылары н кдтгы сьюта алган-ды. С ол eciMe тусш , сарайдьщ сы рт келбетш е асы кдай кез ток,татты м. А лды м да рана иы гы на Tycipe к оц ы р шэлз жамылган эйел келе жатгы. М ен кеш енщ шетше ендд iAirin, ал ддлкшлягы эйел ортасына жетер-ж етпесте сол жак, б уш р д ен зы м ы р ап 6eciKTi м а т а с е и л шьша келдд. М ен сескенш и л т токдвй кдлдым, ал алдымдары эйел кдрамады, 324

______________________________________ Ъеу, км З дяф ен! ештеце де есттмеген болу керек, дэл матасеюлдщ жолын кес-кестеп ете бердд. Кездд аш ьт-ж ум ганш а м атасеил кеп эйелдд кдкуы. Б е с ш т ц тумсьпы дэл аягынын; кдллта тусынан сок,ты. Э й ел б у к те тш п , б е а к т щ у стш ен асы п б ары п эсф элтке тусп. ©лдд-ак, деп ойладым. Ж алтак ^ап ж ан- жагыма кдрадым. Улап-шуларан, кещ л аударган 6ip адам байкдлмады. М атасекшн ж ол шетше кря сап, ецгезердей еркек эйелге улпылды. Ес жиып, мен де жупрддм. Сол сэт эйел орнынан ж еп-жещ л турды да, тш-тис ж урш кеш енщ арга бетше ете шыкзы. — Кегшрвдз! Bip жерифз ауырып кдлмады ма? Ауруханага апарайын ба? — дедд м атасекш ш саскдлакцвп. — Ж огалы цы з! — дед1 э й е л к,олын 6ip-aK, с1лтеп. Ж алляз куэ маган кдрап алакднын жайды да, еркек дереу тайып турды, М ен ацырып, эйелден кез алматан куш кешеден етпм. Ет кызумен кетш барады, кеп узамай кулайды деп кутпм. Кез1м эйелде болтанмен, ез1м байкдмай аяцдай берсем керек, 6ipeyre сокдъпып кдп токуадым. — Б1здщ aFafl беларус эйелдщ соцынан сонша кдрады. Cipa, рашык, больгп кдлган-ау?! Э з ш epiKCi3 б етш е кдратты . К ел ш ш ек е к е н ш ток, омырауы мен тырсиган бексес1 б1рден ащ артгы . Кэддмп кдзак, кеп айтатьш оймак, ауыз, кумм кез, крра торьш ьщ 63i. Ж ум ы р мойны мен с у т р и еп суйшммен созылып, ещ н сэл пацдау керсетедд. Тамак, тусьшан тем ен кдрай ак, куба тартып, омырауы ньщ ашык, шет1 шапак, тегш гендей сэулелешп тур. Темендеген сайын титп агара беретшш кещл сезедд. К езш щ астьшда тана тары ш а шаш ыратан селддр- селддр секпш бар. Басындагы ак, 6eperi кдпждра шашьша K,oHFaH акдиа булт сенлдд. Ж ы м и ы п к эр аганы ны ц e3i керемет жарасымды. — Kernip, кдрындасым! А нау крцы р шэл! ж амы лган эйелд1 кез1мше м а т а с е и л KpFbin кулаты п Kerri, 6ipaK, орнынан турды да, кдрашы, тук болмагандай к е т т барады. CoFaH кдраймын деп, байкдмай кэлыппын. Окдсы жок, ага. Матасеил кдкрднша саздщ кэкканьгцыз жакры гой. Ол эзмдеп кулдд, мен эзш н е риза боп кулдум. Кеп жаса, кррындасым! Эйелдд ж у з есе эдем] кд>ш ж1беретш осьшдай э з ш мен кдялыры гой. ©кпелегпщз. Сез1м болмаса, сонда менщ ездм эдем1 ем естн бе? 325

’ Ш оутан ЧНдШсе-щы________________ ______ — Ойбай, жаным, мен олай дегешм жок, Эдем1сщ. Э зш д мен к£1лырьщ одан бетер эдемт — К дтелеспщ з. ЭзшмдД есттдДщз, кгллырымды 6ipaK, керсеткем жок, крй? К^фгыздьщ э зш н кдзак,агаца беларус жершде сыйлап ж атщ ньщ рдялык, емегенде, ендд не, кдрындасым? — Ьфгррыз екешмдд крйдан бш п крйдьщыз? — С оза сейлеген суйгамдх ушцнен. — Бул жауабыцыз 6ipa3 Tayip. Ж урщ в, ага, жиналысымыз басталып кеткен шьтар. Ж урттьщ соцын ала екеулпз кдтар отырдык, К ^ р ш з к ел ш ш е к т щ аты T ypcbiH 6y6i ек ен . К,азак,та да 6ipa3 к езд есетш ат, 0 у е л д е ьхнта крйрансып ек, к еп узамай уйренпш еп сездерден жальпа бастадык, — AFa, н е ойлап отырсыз? — дедд Турсынбуб1 эщтмеге шакдфып. — Ештеце ойлай алмай отьфмын. К^фрыздан кднша адам келдщдер? — YuieyMi3. М енен баскд 6ip жхпт пен 6ip крлз бар. Олар ездер1мен ездер1 ауре. Балалы-шагалысыз ба, aFa? — Эрине. Yhi кд1зы м бар. — ¥ л кдшан болады? — Кудай буйьфса, болар. © зщ нщ ульщ, отбасыц бар ма? — Бар, биыл тертке шырады. Куйеу1м — кецсе Kj>i3Mencepi. Кдоымы з era жасга. Ата-енемнщ крлында турам. © з ата-анам Крракрлда. Слз a p iic ем е с а з бе, aFa? — Неге олай ойладьщ? — Соны, ш ьшымды айтсам, ез1м де бхлмеймш. Жур1сщ1з, сезшрз адамды epiKci3 езш е карата ма, 6ip TypAici3. — Кудйсп адамсыз дегенщ бе? — Ж о к , ойбай. Bi3 бхлмейпн мацы зды 6ip купияны быетшдей, езпфзге езшдз е те сешмд1 адамдай журеаз. — М уньщ шындьпуф жанасады, 6ip купияны б1леттшм б1лем. — Маган айтыцызшы! — Саган айткрн соц, купия болмай кдлады рой. — Теп, ешгамге айткдн ем есаз бе? — Ешгамге. — Ci3 кусыз гой деймш, ага? М е т жальшсьш, эбден кдоыкрын деп, э д е й сейдеп отырсыз гой, кудай б1лед1? — Мумган. 326

Ъя/, КмЗfoyf>m! — Ci3 e3i 6ipTe-6ipTe ж ам ан aFa боп б арасы з. \"Кррындасым\", - деп, ж аца рана мен ушш бэрш icreihiH ю адей елж1реп ед>щз, ендд сы р айтпайгын кдтгы Kici боп кептщз. — Шынында, менщ жагдайым ете к р ш . ©3iM,ai кдлай устарымды би\\мей, киналып отырганым рас. — Неге? Ол да купия ма? — BipaK, бул — айтуга болатын купия. — Онда айтьщызшы! — Сен ете эдем1 эйелсщ, кдрындасым. BipiHnii сезщмен- ак, м енщ ce3iMiM/vi селк етюздщ- Содан 6epi, с ы р 6epin крймайын, уят болар деп, ез1ммен ез1м алысьш отырмын. Сенщ куйеущ бар, менщ эйемм бар. Екеулпз де балалы- 1 шагалымыз. Б1рдеме десем, сен кдтгы с е з айтып, беттмдд кдрьш тастайсьщ. С онан сон мен сенен б1ржола айрыльш ; кдлуым мумкш. — Ой, ара, к£1зьгк£ыз. Ега-уш куннен кеш н уйдд-ушм1зге кдйтамыз. Bapi6ip айрылып кдласыз, coFaH да рщналасыз ба? — Олай емес, айналайын. Сенщ ез1ч К^ррызстанра кеткенмен, суйкрмдр рд>рльпъщ, эдем1 эзш ц . сымбатты эйел тулрац — 6api мегомен 6ipre Алматыга барады. С ен менщ мэнп сагынышым боп кдлуьщ керек. Ал мен мэцп еганкшм боп кдласьщ ба деп крркдм. — 0кшшпррз-ак, боп кдлайьш, aFa. Баскд жолдьщ ретт де жок, крй. — ©KiHiiu дегендд де аса eAiMTiK с езш деп есептемеймш. Ж ана рана кере сап, 6ip-eid сезден кешн-ак, саган сырымды айтып жаткдным — сенщ жакрыльпъщ. Кдуып тастасач, кдйтер ем? Ж ердщ астымен Алматыма кдйтар ем. — Еркеказ гой, aFa. Вокзал жаткдн жокрыз, жамандап жаткдн жокрыз, жакры кергетщ з ушш кдуып алсам, менщ иг болтаным емес пе? О зд е й агалар кдозырып кдраса, менщ де осал эйел болмаганым гой?! — Ой, акдрльщнан айналайы н! K^i3biFy к е з келген еркектщ крлынан келе бередо, с е т багалау керек, кдддрще ж е г т курмегтеу кджет. — ©йтш e'ripiK марргаумен мери алдай алмайсыз. Шын жакры керсещз, купиянызды айтар еддрцз, айтпадьщыз. — М ети, купиям с о л жакры адам болтым келед!. М енщ ойымша, б1реудщ жакры екенш кере алран адам e3i де жакры. Мен осы ойдьщ куатымен ж ер бетш ылга сегамдд, 327

Ъ вксут ан Н ф Ы в -щ ы ___________________ нык,басып журем. ©йткеш 6ipAe-6ip адамра, ез1ме жауыздык, ж асаган акымак,тарра да жамандык, TiAeMeftMiH. ©йтсем, ж акры адам бола алмайтынымды б1лем, буюл lipuii/uriM ж ак,сы адам болура багы тталран соц, е зщ сияк,ты жакрылардьщ ж у р еп элденеш сезетш uibiFap. — Нагыз ж ш т е к ен аз, ага. М еш макцатан боп огырып, езшдз кдлаи нэзж макуанасыз! Эзгл мен шынньщ арасьш жымдасгырьш жзбердшдз. Bepi6ip крльщызга Tycipe алмайсыз, куйеу1мдд ете жакры керем. — М ен е з эйелшвд алемдеп бар айелден де артык, керем. — Онда неге маран жацарыдай сез айтасыз? — Э лемдеп жадрыз жакры менщ эйел1м рана емес крй? — Сонда кдлай, барлык. жакрымен жанаса берм еказ бе? — Барлырымен емес, эрине. Тек жолыккднымен рана. — © те кдунтп адамсыз. Э з ш щ з кдйсы, шындырьщыз кдйсы, эдега ара ж ш н байкдтпай сейлейаз. Осындай эзгл-шыны аралас эщтмеден екеумаз жиын бггкенше жалыкрадык, Ж алган кд1лымсымай, бьммдарсымай, ой-гагарш ангьш, кдлай ойласа, солай буклей айтатыны кдтгы риза КД1ЛДЫ. Дау айтса да кещ лщ е кдяу салмайтындай крш, ез1лге бурып айтатыны — айрыкдпа унасымды. Уйренген, оку аркдглы бойьша сйррген дейтш емес, туа бггкен табига медениетшдей lirici жатык, Ондай жайсандык, кеп жасап, кеггп кергендерде де сирек. Epreci б1здердд немютер сорыс кезш де адамдарымен крса ертеп жзберген Хатын ауыльша, Bipec кррраньша апарды. Крнакуйге кенпрек оралдык, Ш аршавдарадык, Аптобусган тусш, усп-басымды кдрьш тур ем, Турсынбуб1 кдсымнан етш барьш кдйырылды. — Ара, шарш адьщ ыз ба? Басыцыз ауырран жок, па? — Ш арш ай крйрам жок,-ау, 6ipax, кунше уш уак, шай iu iin у й р е н г е н б ас былк,-сылк, eTin, К ы р гы зст ан мен Кдзакртанньщ арасында тербеттлген сагат ттл) кусал кдлды. — Ж и ы р м а м инеттен к е ш н т е р т ж у з ею ге кел1ьцз, крфрызшалап ш ай ж асап берешн. Кдрындастьщ ен, жаманы 6ip ш ай беруге жарауы кер ек крй. — Ж иы рм а м инегп етюзе алмай, куаныштан журепм жарылып елмесем, жетермш. — Кдрындасьщыздьщ крлынан шынымен шай ипкщ!з келсе, елмеуге тырысырыз. Ж атгап алгандай жацылмайды: сезш щ крсыны да, асгары 328

да — 6api кемсш тур. Кдгып, мукдтып кдлжьшдамайды; im тартып, сыйлап сыпайылайды. Кдлай езодеудщ арнайы окуын б т р г е н д е й . С е й л е с к е т н щ 03i с е р г т п , кецшцдд кетерш тастайды. Тавотат ппрган кдндай тамаша адамдарды тудырады?! Ж упрш крнакуйдщ астындагы pecropaH Fa гардин. LUaiffa к,орап кэмпит, 6 ip ш ам пан алдым да, б елм ем е кеп Алматыдан экелген базарлыкуарымды акуардым. Ылайык,- а у дейтш ештеце таппадым. ¥ ятгау болса да \"Кдзакртан\" кэниэгш тацдадым. Сыртында елйоздщ аты жазылтан жалгыз нэрсе сол боп шьпргы. Турсынбуб1 шайьш эз1рлеп, кш мш ауыстырьш, гашшрш салтанаткд аз1рленгендей дегб1раздеу куйде екен, юлтгеузй eciicri крлын орамалга ж уре с у р т т кеп апггы. Белмедеп е й тесек ете ьщгият ж иналы ш ы . Era арасына устел крйьш, 6ip орындык;гы тер жакрд, еганпдсш босага ж акда кдрама-кдрсы крйыпты. Кдй орындык,тьщ гамге арналтаны крйылысынан-ак, керш ш тур. — AFa, б1рдеце айтсам, р е н ж ш е й а з бе? — Айта гой, регогамеймш. — Эдеш жалгыз калган шыгар деп, дэмеленш кдп журмещз. Крсымдары орыс к р вы 6ip жш тпен ж ем пей боп калган ба, Kp3ip FaHa сол шакдгрып экетп. — Жарайды, шайка FaHa риза болайык, — дедом кулгаге жырып. Шынында, дэмел1леу боп кдлраным рас едо. Бурьш еркек боп кергендей-ак, пейшмдо дал басты. — Шайдын, су п болмай кдлды, ака. Сут орньш а кдоргъв кэниэгш кдтьш берейш деп отырмын, оган кддай кдрайсыз? — ©те жанры кдраймын, тек езщ де кэниэк кдтып писец, ©йткеш ас и е ам ен т эгп гой. Екеу1м1з де кэн иэк iurriK. Э з й д щ ттзгшш екеум13 де агьптык, Tmcin, эзм деп сейлейтш Kici e3i де нитей сондайды т е п отырады. Мен эдеш аз тшсш, кебш е жещлщгареп, ре-пн тауып кртем етгеп , риза кецШмд1 кепе-кернеу байкртып отырдым. Maiqran, суйсшш отырура ©3i де, теп, эбден ылайык, Ш ын макуап, рас суйсшгеннен ж аньщ да жадырап демалады гой. Сондай 6ip ж арасты отырыс болды. Bip кезде ептеп кдоздык,-ау, cipe? Э лде шггей 6ip-6ipi№3re жакдшдагымыз келдо ме, неге екенш кудай бь\\едо, ремкешэдд гурегеп кеп согыстырган кдлпымыз устелдоц сол жак, 6yftipiHAeri тесек к е кдтарласа оты ра салдык, ©3iMi3 ага 329

______________Ъ ексут а н Н ^п /свкв-щ м аныкуал 6L\\e крймаган 6ip сез1мдер солай отыргазып, б1збен санаспай билеп бара жаткэн сеюлдендр — Ж ак,сы Kepin, су й сш ш оты рып, 6ipan, белш ен кушакхауга да бата алмаудьщ крыны-ай! - деддм крлымды белше апарьш. — Ага-а? - дедд, муньщыз кдлай дегендей унмен. — А-ау! — деддм белшен кушакхай езш е тартьш. — Болмайды гой, aFa! ©кпелеп калам гой. М ен ттлден калдым. О л екпелейтш ш айтьш жаткднда тамагынан шскеп, ендд иегшен ерлеп ерш ге барып калгам. Он, крлым ньщ саусакхары тырсиран тесш мыта сипалап тштюлеп ж а п ы . Карсыльпы токхап, келшшек кушагымда кезш жумды, сэл ашылран ершш жанасып кеп менщ ершм ж аб а 6epin едд, элдеюм солк, етю зш еспс какхы. Кдяррыз келш ш ек ток, сокрандай ырш ып турегелдд. М ен ек ш пптен кдн ж ы лап оты ры п кдлдым. ImiMe у куйылып кеткендей куйщддм. Келген касында жаткан эйел боп шыкхы. О л эй-ш ай жок, есж тен ю ре бере элдеюмдд бокхап кря бердд: — Еркек деген кандай оцбатан! Бетше кулш карасац болды, бас салады. Карашы, усп-басымнан тамтык, крймады. М ен отыр-ау деп айылын жимады. Енддп отырыста мэн болмасьш тусщадм. Ж ыларман халде квдны з карындасыммен крштасып, белмеме кайтгым. EpTeci с е м и н а р -к е ц е с т щ 6iTyiHe ор ай банкет уйымдастырылды. Эйел заты кандай гажап: барльпыньщ да сол кунге сакхап, келгелл керсетпей келген кгамдер1 бар боп шыкхы. Турсынбуб1 Tirrri турленш кетптп. Кдязыл копта киш, м ойны на узы н крс кдбат кдязыл моншак, татыпты. Kp3FaAFaH сайьш оньщ тастары жалт-жулт кубылады. KepiK урлегендей кетерш п-басы лган к е у деа кез1мдд epiKCi3 тарта бердд. Б илегенде, от к еулеп ер тен ш б ара жаткдндай омырауы оцды-солды аласура булкршады. Кернеп бара жаткдн бой куатын бэсецсгпйст кеп, эдеш жанталаса билейтш сеюлдд. К ейде крмылына к ез рлеспейдд. Ж алынымен шарпып, шалкрш жанран о т кусал 6ip-eKi р ет кдсымнан етп . KeAeci биге шггей ыцгайланып, жакдындау барып турдым. М ен крлымды соза бере-ак, кррсы умтылды. ¥ршыкщ а уш рш п, валгсп екеум1з 6ipiinni бастап кетпк. — Б энк еттен к е й ш белм еге Kipin А лматы ныц дэмш татсацшы! — деддм алрашкд.1 алкршысымыз басылган сетге. 330

_______________________________________B w . Ы h u h m ! — Ой, ага, кеш е екеумздд кунэден кудайдьщ e3i сакуап кдлды. Енд1 ол так^грыпкд оралмай-ак, кряйык, та. — Бугш сондай 6ip эдем, бак^пты боп журсщ. — СМздщ жак,сы Kepin, м уцая кдрап турраньщ ызды келген бойда байкддым. Кдйдрщад биетш адамныц кдсында 6apiMi3 де бакд пты м ы з, aFa. MaFaH ренж1мен,13, ci3Ai крлымнан келгенше сыйлауга ты ры стьм . Багалап, жакры кергешндз уипн, устамды болота умтылганьщыз ухшн — 6api ушш ракртет, ага! ¥мытпай еске ала журерсЫ — М ен умытпаймын ю й, — деддм курсшш. Будан былай баскрша сез/у догарайык, деген ишарасьш тусшддм. Крлыма тусе жаздап турып, кездейсок, жатдайдьщ кеарш ен туспей кеткенш ойласам, шпм, теп, удай ашиды. Эйткенмен мундай жакрыга жанаскдньщньщ e3i ж а н сем ртедь Bip сэт оньщ да к ец ш н опай-топай еткеш м ол да естен оцай шыга крймайтын окрра. Шындап келгенде, отан да ш ую ршшк. Мундай жакрыны арман к эт , сагынып, еске ап жургеннщ 03i де табигатгыц сыйы mbiFap. Е р теа кдзак,стандык,тар ауылымызра М эскеу аркдш л уштык, М эскеуге деш н мшгешм1з шагын, ауыл арасыньщ ушагы екен. Турсынбуб1лер де б1збен dipre отырды. Ж ещ л ушак, жерден кетер1лгеннен-ак, ж еци\\ м ш ез байкдтгы: солк, етю зш 6ip с!лкщ , зырк, eTKi3in 6ip тастап жаберд), одан кепсерге салган токдш тай ш айкдп-шайкдп алды. Ш ошынып, шьщрырып, эйелдер жары эжептэу1р эб1герлендь . Турсынбуб1 алдьщгы жак,та м е н е н eKi катар Larepi отырган. Кдрасам, аузын беторамалымен басып апты, локрып, ышкршып, б ер екеа кдшьш кеткен сеюлдь Ж алма- ж ан тебе жагымдагы криыл кнопканы бастым. Обалы не керек, стюардесса тез жетш кедлд. — Ана кдтардагы эйелдд кердд аз бе? П акет экеп берш}зип! - дед1м ТурсынбубМ керсетш. ©зш орнымнан турегеп, Турсынбубшщ кдсында отырган орта жастагы Kiciie кеп етшии айтгым: — Слзбен орьш ауыстырсак, кдйтед!? М ен мына щсшщ кдсына отырсам. — Макул, жарайды. — ©3i де кайтерш биш ей зорга отырса керек, ушып турегеп д ереу мен in, орныма карай жупрдь Эйелдщ беторамалына Караганда еркекпю эжептэу1р келемд! гой, отыра сап орамалыммен Турсынбубшщ аузьш 331

Ъ вксут т H t& h eke-w iu ___________________ _________ CYPrriM. Сейткенш е ею-уш пакетш кетерш стюардесса да жетп. К,ары ндасым-ау, мы на куйщ м ен мунда кдлай келгенсщ? — Улкен самолет буйтш селюлдетпейдд гой, ага. Мынау мен1 М ескеуге ж етю збей ел-претш nibiFap. Кдйдан рана отырып еддм, пойызбен кете бермей! — Ендд болары бодды. Сабырра жещ1зш, селюлдетпей ушкан аральщга уйыкдап кетуге тырысшы! Ею арамыздагы шынтакруйердд кетерш тасгап, келшшекке такала отырдым. — О рамальщ ы зды маган бервдзнп! М енйонщ куррак, жер1 крлмады, — дед) ептеп басьш кетерш. Орамалыммен кезш щ алдьш, езуш, ерш н асыкдай суртп де, маран жымия кдрады. — К,анша кдшсам д а кутылмай, акдлры катар отырранымызды кдрашы! — Менен неге кдштьщ? — Верш ен бурын ез1мнщ босадкдлрап калганымнан кррыкдым. Ендд крльщызга туссем, аман ж1бермейтшшдздд сезддм. Оздд де, ез1мдд де кунэден сакдэдым келдд. — Сол кунэден меш бекер-ак, сакуадыц-ау! Кунэнщ де KyHeci бар емес пе? Кунше к езМ зге кулш, сыртымыздан ypin; 6ip жаманатка ушыраса екен деп, крлынан келген арамдьпъш аямай ж асап крншама душпанымыз ж ур? BipiH 6ipi атарра OFbi жок, жак,-жак, боп ештесш , аз халыкдъщ ауызб1рлтн б у зь т кдншама зиялы деген агаларымыз эуре- сарсац. Солардьщ — е л кдмын алдымен осылар жейдд деген билжттлер м ен бшкттлердщ — 6ipiH 6ipi ж ек к е р г е т куне емес те, екеум1здщ 6ip-6ipiMi3^i жакры керген^пз куне ме? Куне болранда да екеуш щ айырмасы ж ер мен кектей гой? Айтшы, солай емес пе?! Оймак,тай аузы децгеленш , Турсынбуб! кул1мдеп КРЛЫМДЫ КД.1СТЫ. — О сы сезшдздд кеш е айтпаран езшдзден керпцз! Э з ш езепмдд ертеп ж1бергендей болды. Онсыз да кеудеме сыймай ш ь т -ш ь ш шытынаралы турран екшпшм зырк, етш мыйыма сокды. К ез алдым карауытып к е т . Сол сет ушак, та солк, етюзш, курт темен тусш кетп. Ышкд>гнранда Турсынбубшщ imeri у з ш п кете жаздады. ¥шак, сел кетерыш барьш, кдйтадан кулап кетпеуге тырыскдндаи кдлтырап-ддрыдеп, ю ш кене шайкакдан турды да, б1раздан сон; крлк,-крлк, етш тем ен куддырап женелдд. вц -тус кдлмай, 332

Турсынбуб1тальш кеткен адамша былк,-сылк, ж ансы з кдлды. ©зшде еш дэрмен кдлмаган соц, пакета мен устап аузына тостым. Кезш ен ж ас парлап, аузы-басынан соргалап, 6ip жаты менен де уяльш, ебден мазасы кета. ¥шак, кдйтадан оцальш ушты. Ж арты сагаткд жуыкуан кешн тана квдиыз келшшек ептеп жан шак^фды. Басьш кетерш, менщ орамалыммен бет-аузын сурта. — Ж ан ы м агасы-ай, аздД эбд ен ш арш атгым-ау! © з •пземнщ устшде жаткдн сол крлымды аузына апарып, саусагымнан суйдд. — Сол куш солай болтанда да еюнбейтш екем. Алдамай, шьш жакры кергешщзге ендд кез1м ж ета. ©йел1 бар еркек баскд эйелден тек тэн йдейпн шытар деп ойлаушы ем. © ш р пиркшнщ купнята толы екенш енд[-енд1 авдаргандаймын. Эйел баласы ондай сезд1 неге айтады, не айпрызады, оны кудай б1лмесе, м ен кдйдан бтлешн? Алайда анандай сездд кдфгыз келшшектщ аузынан еспгенде, мен ез1мдд ж ер бетш деп бакдпты еркек деп сезшддм. Балк^га отырып келтншект1 бауьф ы ма тартгым. Кулак, тубш ен ш скеп, мегарене суйддм. — Адам жакры кергецде, 6ip уак, бала-шагасыньщ бар екенш д е умьпъш кетед1 екен, — дедом сыбьфлап.— Соган Караганда, анда-санда улкен сез1ммен де санасьш крйганньщ еш сек етап жок,-ау, cipe? — Неге жок, болсын, ага? Ел естидо, есек тарайды, соган бола кдншама юскердш, отбасы ойран боп жаткднын керш жургем1з жок, па? Талайлар (рызметтен куылып, алтын бастарьш тырнагъгна татымайтьшдардьщ табагйлнда крр Kj>m жур. — Шындап келгенде, мансаптыц рахатын керу ушш барын сап умтылатьш еркектерден repi эйелдщ лэзэтш тэту ушш бэрш аямайтьш еркектердд е з басым элдекдйда биж санаймын. — ©йткеш езшдз сондайсыз. Оган уеж айта алмадым. Екеум1з кепке деш н уншз кдлдык, А кыры ам ан-есен к,ондык,-ау. Т у р сы н бу б ш щ ж у п н кетеркш, эуежайдын; шпне дешн 6ipre бардым. Крштасар сэт те жак^шдады. Эйел шамаданынан Ыстьпдселге арналган буюлетп ал ьт, сыртьша турагын, телефоны» жазды. 333