Б. Нұржекеұлы т5

Ъвксутт Н^п/свке-щы_______________________ Сонда сен суйгенщнщ емес, суймеген адамыцнын, кдсына жатып, ал суйгенщдд тек тэтп сезбен алдап етуге тшссщ бе? Сонда м енщ ж е к кергендДктен FaHa сен щ кдсыца ж атк ам келе ме? Солай ма? Ж ш т щлзды тары сезден тоскэн сиякхы. Ойланып, етегш кдштай барып Гулбаршын тунде e3i жаткдн жиналмалы кереуетгщ успне отырды. — С е н ш дурыс болса дурыс шьшар. BipaK, мен Маскеуге тек сол ушш келгендей больш, ез1мнен ез1м уялып кдйтсам, ол сен щ ж аны ца батпай ма? Буйтш б1реулерддюнде алыскднша е з утм1з болгаша дешн шыдасак, содан б1здщ махабатымыз азайьш немесе жогалып кете ме? — Бул буйтш айтысатын нэрсе емес крй, Баршын. в зм зд д ц купиямыз, е зМ з гана бкетш шындьпымыз емес пе? М енщ влш -ешкен сез1м1ме, ынтык, кецш м е бетен уй, бетен кдла, кун бе, тун бе — оньщ кэж еп кднша? Оны неге ток,татам, неге теж ейм ш , айтш ы?! Ондай оцай токуайтын, тез тежелетш сез1м менде жок, болса кдйтем? Айтшы! С е т соншалык, к у и т сез1ммен су йгетм ушш де юнал1мш бе? — Kyiini сез1м бе, шыдамсыз сез1м бе, — кез1м жетпейдь Егер ж ш т п еркек, КД13ДЫейел деп кдрасац, мен емес, шын суйетшщад алдымен сен дэлелдеуге ттссщ . — Кдлай дэлелдешн, кдне айтшы! — Шыдамылыгъщмен, м е т шын сыйлайтындьпынмен дэлелде. М енщ намысымды, уятымды взщдшщдей квретшще кез1мдд жетю з. О л ушш алдымен ата-анамньщ алдьшан эке- ш еш ец етсш. Ж аманды-жакрылы солардан тэрбие кердж, эдет-руры пты сы й лай алаты ны м ы зды 6iAciH, куансын. О лардьщ куанганы б1здщ куаныш ымызды кебейтпесе азайтпас. Сейтш, бата-рукратгарын алайык, — Сол-ак, па? Бэрш орындаймын, Баршын. Биыл каникулра кднгардын, аягында барам. OFaH туп-тура ею-ак, ай кдлды. Бара салып папам мен мамамды сендердпоне ж1берем. Кдшан-кдшан деп олардьщ ездер1 де асыга кутш жур. Сен де сол кезде келетш шыгарсьщ? — М аскеуге келе алган адам К вю рекке б1рдеме кдш жетер. — С еш аландататьш сол FaHa ма? Баршын-ай, airreyip, сылтау тауып сырръгга бересщ-ау. Келпд, кдсыма отыршы!— Кдгздьщ келмейтшш бшп, кшм жапкдшггы белше орап, a3i орнынан турды. Жинамалы кереуетгщ серппесш купрлете 184

Ъеу, к&З дтфт! созып ж аньш а отырды. О ньщ салмагынан кереуетгщ кенеб1 солай ойыстап, онымен 6ipre кдяз да житгке кдрай ж антая бердд.— Ж аным менщ! — дедд Ж ум аш кдязды кушагына тартып.— Кушм менщ! Сол ею айдан кеш н болатынды бупн болдырсак, куна ме? Ею ай бурын бакдятты еткщ келмей ме меш, жаным? Ж аным екенще, жарым екенще эл1 кумэндэнем ш щ ? Б1ржола м е ш ю болш ы, зай ы б ы м болты! Ею айдьщ арысы не, 6epici не? \"Арысы не? Bepici н е?” Кушак, та, сез д е — 6api сикргр. Сикдфлы сезЫ Гулбаршынды да биледд. — О нсыз д а сенш м ш гой, жаным! Кдяз аузынан: \"Ж аны м\", — деген се зд щ алгаш шыкдфнын алкдлнып жаткдн жшт ацгармады. — Кдшамашы! — дедд кдяз жалынып. — Ж ок, мешю екенщ е сенддрип, дэлелдеип! — Осы !здеп келгешм дэлел емес пе? — Маган емес, Кулэйханга кеддщ гой, Баршын. Орньшан кдлай ырш ып турганын кдяз e3i де байкдмай кдлды. Ж инамалы кереует таре тецкерьлгенде, Ж ум аш еденге жалацаш куйрыгымен шарт ете кдлды. \"Шык, уйден!\" — детка келш турды да, Гулбаршын адептен аспай, долы ашуьш эр ец тежедд. — Уйще кете бер, Ж умаш, — дедд бэршен кудер узген ек й к унмен.— М ен сешмен елеем де ендд кдла араламаймын. Кдсында ж урим келмейдд титл. Кдндай адам екенщ е ендд кез1м эбден жетп. — Баршын, мешю эзьл гой. Соган да ашуланасыц ба? Б1лем гой сенщ мен ушш келгенщдд, бакдптымьш гой соган. TyciHiLii, укщы меш! Э нш еш н аз1лдегешмдд неге украйсыц, Баршын? Эзмдд украйсыц деп, езщ меш юнэлейсщ, мен эзДлдесем, ашуланасьщ. Сонда ецад кдйт дейсщ маган? — Эз1лдд де айтатын к ез бар, айтпайтын кез бар. Сыртга баспалдакден элдеюмнщ кетерш п келе жаткдны ест1лдд. Гулбарш ын е р н ш т1стелеп, ж а л м а-ж ан тесек , кереуетп жинастыруга Kipicri. ¥ш ы п турегеп Ж ум аш та эп-еэгге киш ш улгердд. Аяк, тыкдяры алыстап, жогары га eTin к е т а . ЕкеуД KyAin ж !б ер е ж аздап , 6ip-6ipiH e к е з кцыпямен томсырайып кдрады. — Жарайды, ж у р 6ip жерден тамак, inrin келейж. — ©зщ бара бер, мен тамак, шшеймш. Содан exeyi Кулвйхан келгенше татуласа алмады. Ол келген соц, ездерш ше сы р бермей, тоц-торыс хвлдерш одан 185

Ш сут т Н ^Щ а-т и_______________________ жасыруга тырысты. Бф сез, ею сезден кей н ептеп екеушщ де кдбары ж1бшн дедд. К еш ке оларды кеш еп e3i дэу болганмен, мшез1 елгезек аспирант белмесш е шак]ырды. Велме оныга дегенмен, буюл купм-жайды Кулэйхан ж ендеп журдд. О л кеш тщ гул1 Эркин дейтш езб е к ж нтп болды. Буйра шаш, кияк, мурт, домалак, жуздд, е т е еркецЬл ж ш т екен. 0yeA i езбекш е, кдзакди, кдлррызша ж ен е кдракдлпакдна эн айтып берш аузьгаа кдратгы. Одан орысша, тэжжше, ундине билеп, одан бетер тачдантгы. Кдлза-кдлза келш езбекш е бите Гулбаршынды ш акдф ы п едд, ол буралып 6ipre ушр1ле к е та . Эркинге ah урып отыртан ж урт ендд 6api Гулбаршынды кршеметгедд. EKi б е тш е ойм ак,тай рана к,ы зыл ж у п р ш , е зш е тес1ле кдрарандардан у яла ж у з ш тайды рранм ен, о л 6ipaK, бар ы нтасым ен билеп, 6ip-eni p e r е д е т кдгзык, уннн Эркинге к ,асы н K,aFbin-K,aFbin ж ! б е р д ь О р ан ж а у а п р е т ш д е Гулбаршынды куалай ж етш Эркин де оны дел белнпч буралач тусынан кдпсыра кушып 6ipa3 ж ер кдтарласа, иы к, с у й к е с е б ил ед !. Кдлзган ж у р т кдрк, б ол ы п к,ол сокдднмен, Ж у м аш шпне шок, тускендей кдизранды. Оны e c ip e c e б е л ш е н Э р к и н ку ш ак,тар ан да, о н ь щ к,олын Б арш ы н ньщ кдкдаганы ертедд. Бул кушакуаганда да 6ip булкдш бай крлмаушы едд, анаган, теп, титгей ддр етпедд. О дан к е й ш е зб е к жзгзт эбд ен ерюндедд, елддч кезш ш е Гулбаршынмен белектенш, кулагына сыбырлап кулкш бфдем елер айтып, би басталса-ак, тек соны шакдфып, тптп кдэюылмаура айналды. Ж уманггьщ бар-жогын Баршын да умьпты . Тым курыса кез кдрырын да тастамады. Шыдай алм ай Ж ум аш дэл1зге ш ыгып K erri. К ^зраны ш тан кррланып, ткан кдлнырлата пстендд. Енггече сезбеген, бейкунэ кешпте сэлден соч Гулбаршын да дэл1зге шыкдгы. — С ен неге б и лем ейач? — дедд тушлш турган ж т т к е тук биниегендей.— М еш м ен билеггч келмей ме? — Эркиннен ез1ч де артылмассыч, жэддгейленбей-ак, крй. — Такы н е боп кдлды? Ж а ч а гана жап-жакры едщ гои? Ж рпт кд>1зды крльшан ш ап бердд. Жулкдр езш е тартьш: — Баршын, жетедд ендд мазагьщ! — дед* TicreHin. Мен сегач мундай кррльпъща кене алмаймьш. Кешн естш кезш е ш еп сальш ж урм екач гой?! Гулбаршынньщ урты солып, гул-гул жайнап турган 041

___________________________________ кы З дм ф т ! лезде топырак,тустент кетп. Ke3i боталап, кемсендеп ернш арен; крзралтгы. — Ак£1мак,адам екенсщ, Ж умаш. — Бурылып, сол кдлпы уйге Kipin бара жаткднында, Ж ум аш алдьша келденец тура кддды. — Баршын, Kemipmi! Елден уят, андары куйщ м ен KipMemi! М ен ез1мд! ез1м у стай алмадым, кдлзрэндым, Баршын. — EcripiMAi eid куннщ йшнде естш бггпм. Ертецге белет алып бер, кетем. Акдымак, больш б екер келгеш ме екшем. Тур былай. Ж ац а рана кдяздьщ кезш де Teiw eA i турран ж ас Kp3ip жок, Уш де нык, Тек бетшдеп оймакуай кдн ушты-курш кершбейдд. Ж ум аш кдсынан кдяздьщ кдлай еттп кеткенш сезбедд. Уйге и р г е н бойда Гулбаршын е згер ш улгерген сиякды: кендлдд дауыспен Эркинге алдене деп ж а п ы . Ертесшде Гулбаршынды эуежайра Кулэйхан мен Ж умаш шьтарып салды. Келгенше, кеткенше к ецш хош сияк,танып кулш, эздлдегенсш ж ургеш м ен, кдлз ж узш де к1рбен, б ары н К улэйхан кешел1-бер1 байкдран. Ушакдсд отыргызу басталранша эрнеш сылтауратып, жастардьщ кдсынан эдеш кетш кдла бердд. 0 р оцаша сатп Ж ум аш та текке ж1бермедд, кдйткенде де кдяз ж урегш кдйта яабггуге ж аны н салды. — Келгенще еюнбей кдйтшы, Баршын. \"Уйленемгз\", — деп уэделестж крй, тусЬпспк крй. Е й ай деген ете шыкдай ма, сонан соц ылга 6ipre боламыз, буйтш не болса соган ренжк:пейм1з. Ж аным, к у т м менщ, кш эм болса, кеплре салшы! Keunpini! Bapi с е т шын суйгенджтен гой, Баршын. — Жарайды, крйшы, Кулэйханнан уят! Кдйта-кдйта айта бергеннен май шыкдайтын шырар. Кез1нде керерм1з. Ж акры сезщдд де, жам ан сезщдд де еспддк крй, крйсысы шын екенш ендд гсщ далелдер. — Бэрш делелдеймш, Баршын. Тек сен томсыраймай, кдбагынды шытпай атганшы! Гулбаршын Алматыра тацертец келш тусп. Таксимен жатакханага келгеншде, кдяздар aAi тесектерш ен турм аш ы да. Bapi оны жамырай бас салды. Базарлык,! Базарлык,! — д е с п б ел м еш б астары н а кетерш. Сол сездд еспгенде Гулбаршынньщ ж у р еп екси зырк, 187

Ъексщтан Hifalceke-ит _______________________ етп. Кулэйхан орап салган конфетгер мен 6ip шиша эпрден езге еш тецеа жок-ты. — Кэмпит жендер, ана энрден жакьщдар. Эпкем едет сендерге деп салды. Баска б1рдемелер алуга 6ip минет те уакьпы м болмады, — дед! акхалып. — 0 й , алп куррыр Ж ум аш ьщ ештеце бермедд ме? Б1зге бермесе бермей-ак, крйсын, езщ е сыйлаганын керсепш. Сыйына карал салмарын шамалайык, А щ ал эз!Л Гулбаршынныц жанды ж ерш ттлш тусп. Не каланы аралап жарытпады, не кдрк, боп куанып кайтпады, барды деген аты болмаса, ол Маскеуге бармаган адаммен б1рдей-дд. © з е п н ты рнаган аш ш ы ею ш ш пен неш е кун сыртка ш ыгара алмай камауда устаган нала-реншже ендд бегет бола алмады. © з тесегше отыра калып ексш-ексш жылады. Ж олдастарыньщ кез1 шарасынан шыщы. — Баршьш, не болды? Ж умаш р е ш и т ме? — Эй, куртып крйган жок, па, неге жылайсьщ? — деп, зарелер1 калмады- — Ештеце сурамадларшы, кеш н е зш айтам. Арада он шакды кун еткенде, Ж умаштьщ карындасы Биб1ден х а т келдд. Оран д е т н атасы era-уш хат ж азып тастаган . О л айтк д н ж ы л ы с е зд е р кдтз ж а н ы н ептеп ж1бггкендей едд. “Баратынынды 6i3re айтпай, келгенщде 6i3re хабарласпай...\" — деп, Биб1 6ipa3 окпе айтыпты. Ондай наз жакдш адамдардыц арасында жарасады да гой. \"Сен барардыц алдында рана: “Кэсгем-шалбар альш ки\", — деп Ж у м аш к д мамам уш ж у з сом салган, ол Kici соны ш аш кдндарьща ептеп уайым ж е п жур. BipaK сенщ е р л т ж а с а п б олаш ак, ж а р ы ц а б а р ы п к,айтк,аныца 6epiMi3 ризам ы з. Тойга дайындала бастаймы з ба, кдйтем1з?\" — дегенп Г улбарш ынды куантпады 6ipaK, Б ел им , Б ибш щ быместш де шьюар, алайда ана уш ж уз coMFa сонша мэн берш, х ат ж азы п ескерткендер1 тым усактык, тэр1здендд. Акдиалы адам е к е н ш Ж у м а ш буран байкдтпады да гой. Cipa, отбасында бар мш ез шырар. \"Тойга дайындала бастаймыз ба, кдйтемЬ?\" — д егет не? Оны будан неге сурайды? Элде кекесип ме? О сы кыздьщ, Teii, eci дурыс емес. Мунымен мулде терезеа тец, кунде кездесш журген адамша сейлеседд. Куды бул кдяз емес, элдекдшан агасьша тиш алган адамдай. Тшп алганньщ езш де муны мукдтып, мукдтпаган кунде де жаны н аяламай сейлеуге кдндай кдкдюы бар? U leineci де кдазык, ей-ш эй жок,уш ж у з сомына 188

_____________________________<ё(п/, кыЗ дяфен! кынжылраны Heci? Соньщ бэрш саран; баласы бул ушш тегш-шашты деп ойлай ма екен? Tiirri тепп-ш аш са да, несше кдшжылады? Осылар, cipa, Ж ум аш тьщ соцынан ез! ж упрш жур деп ойлайтьш болу керек муны. Баласы да, щлзы да будан езш ер устагылары келе ме, кдлай? КецШ н ауыртпайык, демейдд, айткмлары келгенш айта сап кррап отырады, аямайды. Артынан, бул ренж1ген соц барып жалынады, еюнедд, KenripiM сурайды. Атасы м ен кдрын- дасыны ц цылыцтары кдтты ук,сайды. М уньщ ж аны н ауыртатын сездо кейде eKeyi де эдеш айтатын сиякцы. Элде муньщ папасы кызметшен темендеп калган соц, ойланьш ж урген б1рдемеа бар ма? Ж аца жылдан кейш Ж умаш тан кдцтардыц 21-шде каникулга шыратынын айткдн хат келдг \"Екеум1з де exi уйдщ бетке устар адамымыз, керек десен,, макуаньппымыз. Сондыкцан 03iMi3Ai сыйламасак, та, ата-анамызды екеум1з де сыйлауга тшсгаз. Сен хатыцда менен бар шындыкзы сурап ж азыпсы ц. Ал мен саган ем1р1мде шындык,тан баскдны жазран емесшн. Сенщ маран баска нэрсе емес, махабат 1здеп келгенще сенемш. EciMe туссе, куанамын, ал кеш н не болганын ойласам, к ец ш м су бурккендей басылады. М енщ бацытым сен екенш бглесщ. MeHi багщггым деп ойлайтьгнынды м ен д е бглем. С ейте тура неге ренжзсе берем1з? Ендд барльпы езщ е байланысты. М ен саган М эскеуде айткдн сездер1мнщ 6ipiHeH д е тайы н- баймын\", — деггп. Сондайлык,сертп сезбен б т р с е де, неге екенш, онысына Гулбаршын кумэндене бердг Тары элдене кедерп б ольт, ауылра ол келе алмай кдлатьшдай кершдд д е турды. Ега-уш кун ойланы п журд1 де, е зш щ каникулы да кацтарды ц аярында басталагынын хабарлады. Ж ум аш оран: “Алдымен уйге сорып, сонан соц саган барайыншы, ж арай ма?\" — деп жауап жазыпты, Соньщ ертесшде тары хат салып: Мен 6iAMenniH, папам С очи д е д ем алы п ж а т ы р е к е н гой. кдцгардыц 26-сьша дешн м е т М эскеуде куте ту р ”, - деггп. ©3iMде эбден кагм-куьггТ1рлшен шаршадым\", — деггп. Э к е а ушш Ж умаш тьщ кэддмгущй мактанатынын бглетш, мейлг деп ойлады, и м экесш макц-ан тутпайды? \"ЭкецдД кутпей кете бер!\" — дей алмайды гой 6epi6ip. Кею рекке Гулбаршын акцанны ц 6ipi кун1 келдь Ол жок,та келш , уйге exi кун к,онып, Ж у м а ш к е ш е рана Ш ымкентке кетш ть \"Басе, оныц, эйтеу1р, еш теце 189

Шхутпт fidokeb-w u________________________ тындырмайтыны н 6L\\in ем\", — дедд шггей налып. Кешюсш Ж ум аш телеф он сок?ы: “Н еге кешисгщ?\" - дедд б1рден. “Ойнап\", — дед; бул. — \"К^фсыкдгашы. Ертец осында келий, кеткенш е 6ipre болайык,\".— “Уакдггым жок, бес-ак, кунге келддм\". — \"С ол б ес кушндд кртшы!\"— \"Ж арайды , жакры. Ьф1лжакц'асып турура жагдайым жок, Кел десе, жетш келе береэтн KiciHi тапкд н е к ен сщ \", — дед1 де, трупканы Гулбаршын кря салды. EpTeci Ж у м а ш туске там ан жетш келдд. Байкдйды, ол буры нгы дай ем ес, папасы м ен, апасы м ен кдясылмай сейлеседд, уйде аяк, басысы д а нык, бул уйдщ занды туррыны Tapi3Ai. П а п а с ы м е н а п а с ы байрус ж аскднш ак,тай ма, кдасыла ма, т у сш ж азд еу 6ip жуастык, байкдтады. T im i буран да тж кррамайды. Акдярында апасын оцашалап: \"Сендерге не болтан? М ен жок;га б1рдеме icren крйган жокрындар ма?\" — деп едд, тура ж ауап берместен: \"Н е болушы едд? ©зщ Мэскеуге жайш а бардьщ ба? Акщаны кдйдан алдьщ? Б1зге айтпай кеткенщ не?\" — деп, езш е кдрсы сурак,крйды. Сурак, та емес, екпе, кш элеу сияк^ы. \"Шакдярып крймаган сон,, Кулэйханра баррам. Ендд Ж ум апггы 1здеп барды гой деймгсщ? Ею айлык, стипендиямды жинап, е з акдиаммен бардым, — дедд.— Не, баскд б1рдеме еспд щ бе?\" \"Кдлзьщ куйеу 1здеп кетп\", — д ей м е дегешм гой\". Гулбаршын ундемей ернш -пстедд. “Д ей м е” емес, деп те крйганы гой б1реудщ. М ейль А ш у билеп, екесш е сы р берш алмас ушш, пэлтесш желбегей жамылып акдгрын аулага ш ьп ы п к е тп . А ндып ж ургендей арты нан Ж у м а ш келдд. Оран бурыльш кдрамастан дурсе кря бердд. — С ен Foft ж и ы рм а терттесщ , мен ж иы рм а 6ipre ПП.ТКТЫМ. О ньщ устш е сен еркексщ . Сондьпрган менщ с е т ж етектегендей ы лри ейт-буйтдеп ж атуы м — езьме ындайсыз. Бул уйде е з уйщдей тайрацдап ж у р у ушш, эуел1 эке-шешендд ж 1берт ата-анамнын, алдьшан етюз. Сонан соц басымызга шырып ж урсец де еркщ. М ен 6eci куш кешюсш кетем. С ен кдз(р уйщ е кдйт. Н е екецмен, не экец жгберген б1реумен келерсщ . Келмесец, 6iTri. О сы ойнаранын, да жетер. Кеп нэрсе айткдньщмен, кебш орьшдаран жокрыц. О рьш дай алмайты н сездд аузьш а алмайтьш адамды кдзак, еж елден е р к е к дейдд. С оны айтгы да, бурыльш уйге кдйта Kipin кетп. Ж умаш сол кеткеннен бул кдйткднша жым-жырт крлды. Э ке-ш еш еа одан аньщгап ештеце сурамай, эке- 190

шешесше ол еиггеце анык^ап айтпай, 6eci кунп пойызбен Гулбаршын Алматыга атганды. Оньщ крмыгып крйткрнын курбылары тары кердь Олар да: \"Осы жолы 6api шеиплед, Ж умаш екеушщ арасы аныкуалады\", — деп куткен. Олай болмаг'анын есттген соц, олардын, да е ц с е а Tycri. К еш ке таман шггершдеп ец улкеш Зэуре: — Кд1здар! — дедд бэрш езш е крратып.— М енщ жиырма тертке шыкканымды биесщдер ме? — Б1лешз. — М енщ Kapi кыз болып кдлтанымды кдламайсындар гой? — Кдламаймыз. — Ендеше, бугш мешмен 6ipre кыдырура Гулбаршынды кенддр1ндер. — Кецйдрегшз. — Ж ок, мен ешкрйда бармаймын. — Баршын! Баршынтай! Ж умаштыц Баршасы! Ойбай, Ж умашы курысын, Рабдолдьщ Баршасы! Б1здщ алтынымыз, KyHiMi3!— Зэуре келш Гулбаршынды иырынан кдпсыра кушакуап жалына бердг— ©ткенде езщ бастап едщ, езщ аяк,тай крйшы. \"Екеу боп келем!з, Кдйдардьщ кдсына еткендеп жолдасынды алып шык, OFaH унап к э л ы т ы \", — Дейдь Мен уидн, менщ Kepi кди болып крлмауым у ш и 6ip жолга журил! Бугшнен кеш н крлкдламай-ак, кряйын. Екеущ жерлес екенсщдер, 6ip-6ipinai тез тусшесшдер. Кдйдар оран карапайым ж1пт керщдь Ж уас, сыпайы. Экес1 ауырып ертеректе елш ть Ж алры з -m em eci сол Тулюбас ауданындагы Балыкщы деген жерде турады екен. Асып-таспайтын, кррапайым, сабырлы жШт сиякуы. \"О эд ц ж ер бетшде бар екешщздд б1лмесем, тыныш журе беретш е/ум, керддм де тынышым кетп\", — дейдд. Бэлюм, рас шьнар. Бэлюм, жай кршемег1 болар. Ж алпы, кезге KepiMi жаман ж1пт емес. Ж умаш тан сущак, одан байсалды. Ол сиякуы кд1зыл сары да емес, боп-боз, кэддмп кдланьщ тас сорран жудеу ж т т ь ©3i жеттм, e3i жуас. \"Папам келем ЛСД1. Кетем дедд\", — демейдд. Н е болса да e3i айтады, e 3i бьледд. Жукрлап кдна кдр жауып, ауа бозац тартьш турран курп Ж умаштан хат келдд. Белмеде Зэуре eKeyi рана болатын. Куанбай не ашуланбай, хатты селсок, ашты. Оныншы акд1андд жазыпты. Бурынрысынша: \"Ж аным, Баршыным менщ!\" — деп бастапты. Белет болмай, уш кун сабакцан 191

Ысужн Н<Щх-ты___________________ кэлып, бугш 3opFa же-пггп. Аман-есен келгенш хабарлап уйше телеграмма салыпты. Сонан кешн бутан хат жазуга оты рыпты. О сы н ы ц 6spi сен уш ш Aerici келетш тарОД. Будан ж ауап хат келгенш е ендд к е ц ш тынбай кцналады екен. О нысы рас та шыгар, 6ipax, eirreyip, сене алмайды. Айткдны ш ы н сиякцы, ал icrerem оган уйлеспейдь \"Баршьш, сенщ: \"Кап нэрсе айтгьщ, 6ipaK, соньщ Ke6i орындалган жок,\", — дегенще тусшемш. С ендердш нен келе сап папама: \"Ертец барып кдйтайык,\", — деп paim, езш щ де ойында бар екен, 6ipax, ауырып келдд де, ол куш бара алмадык, Одан кеш нп кунге келю т едж, папамды жумыскд ш акырып к етп де, содан тары бара алмадык, \"Баршын барда барып кдйтайык,\", — деп ем, 6 ip i куш туыскдндардионен басы ауырьш шаршап кдйтыпты. Оньщ e p re ci мэш инеа ж ум ы спен кеткен екен, келмей кдлды. С ен кетш кдлган соц барсак, тагы сен апац мен папаца не айтьш кеткенщлд балмеймш. Ендд 5—6 куннен кеш н папам осьшда 6 ip aina OKyFa келедь Сонымен, тары кдльш тур. Баршын, иплнсгщ ерте-кепп жок, емес пе? Б1з екеум1з KeAicriK крй, 6iTri ем ес пе? О ньщ успне, Баршын, сен оку 6iTipeTiH ж ы л ы саган к е д е р п 6 oafhm д а келм ей дь \"Окуларьщ ды 6iTipiri алсандар, дурыс болар едд\", — дейдд папам м ен мамам да. Мен, Баршьш, сенщ палац мен апаца да, е з уй шпме де айтып крйдым, 6api биедд м енщ тек сеш мен FaHa 0Mip cypriM келетшш. Сондьщган, Баршын, майда-шуйдеге кдрамай- ак, кряйыкщ ы, ж ар ай ма? Kp3ip ушакцан кеш н болу керек, басым ауырьш отыр. Эл1 ж ендеп еамдд де жиган жокдын. Хатынды acbiFa кутем. Ж умаш ьщ \". \"Эй, сенщ де, экецнщ де сезш де бэтуэ жок, екен!\" — дед1 Гулбаршьш куш не Ticremn. Сураулы кесюнмен бетше баж ы рая кдраган Зэуреге крльщдагы хатты устата салды. О л хатты куныга окдш жаткднда, бул езш 03i мыск*ллдап: \"Егер сонда Кулвйханньщ уйшде айткднына кенсем, не эйел емес, не к*лз емес халде ал1 сорлап журедд екем-ау!\" — дедд курсш е басьш шайкдп. С уйсе суйетш де шыгар, 6ipax, буйтш кррлап суйгеш не керек? Кезшен жас акдай, жаны к у й зе Ain ж ы л ады . Акдглы, нам ы сы , а р ы ж ы лады . YHi ш ы кд а й ы ц ы р сы п , 1ш тей ж ы лады . К е н е т кдтуланып Зэуреге кдрады. — Ощлдыц ба? Н е айтасьщ мундай адамга? — Ештеце айта алмаймьш, Баршьш. Ш ьшы ма, сылтауы 192

Ът . Ы h u tm ! ма, тусш беймш . Cipa, эке-ш еш есш щ ыргуянан ш ыга алмайды-ау деймш. Ашып айтпайды. — Мен, ендеше, ашып айтам: кдйдан шык,са сонан шыкрын, Крйдарга таем. Багым бола ма, сорым бола ма, мейл1, тэуекел! Гулбаршын сол сезш де турды. Акданнын; аягында Кдйдар eKeyi Алматыдан, Кдйдардьщ m em eci м ен атасы Балыкдгыдан келш, паласы мен аласыньщ алдынан етп. \"Кызым-ау, Ж ум аш кдйда?\" — деген сурак,ты эке- шешесшщ кезш ен окдш, содан кейш-ак; \"Эй, мен осы ашумен асьпыс шепим жасап кротам жок, па?\" — деген кудпс Гулбаршынды екшелед! де ж урдг Тойы етш жаткднда Кел1бай к е к е с т щ уй ш д еп ж е щ -eci к упиялап Кулагина сыбырлады: — Ж умаш екеу1 крсылады деп жургенде, Кдйдарды тауып алганьща барЬпз крйранбыз. \"Bip нэрсеге урынып крлган гой, эйтаесе буйтоесе к е р е к едi”, — д еп ш еш ец жылайды. Мьшауьщ алдап сокцы ма, крйтп? — М ен эл1 аманмын. Ешгам де алдап сокдрн жок, — Ойбай, онда неге той болмай турып айтпадьщ? Ж умаш та, еке-ш еш еа де кдпа боп жаткдн кершедг ©з экец де эншейш амалсыз, \"Ьдызымды алдап сокддн екен- ау\", — деп крна кенш отыр. О ны бьлгеннен оран оцай болтан жок, \"Бул кд1льпымды эке-шешемнщ куптамаганы гой. Кдйдар оларга унамаган екен\", — деген кудж кекешнен кепке дешн шыкрады. Кдте icrece де, дурыс icrece де, кугыла алмай жургендей, кдгз дэуретмен асьпыс крштасгы. ©те асьпыс. ©гангетмен, ендд оньщ кдйта оралмасын бШп, ек си курсшдд. Алайда кунделпсп т1ршьмк келе-келе к е п нер сеге к р л ти п зб ей Ж1бердг Кдйдар екеу1 оцаша пэтер таба алмай, 6ipa3 уакргг эргам ез жатагрсанасында жатьш ж урдг Сондыкуан уйлендд деген аты болмаса, eKeyi ж аца табыскрн гашьи^гар кусап, кеш сайын крлтык,тасьгп кдйтатын да, 6ipiH 6ipi кря алмай амалсыз ажырасатын. Кдйдар курылыс техникумьш 6mpin, Kp3ip республикалык, курылыс мекемесшщ б!ршде кггейдд екен. Политехникалык, инстатупъщ курылыс фэкултетш сырггай ок^гп бгпруше 6ip ж ы л гана кдлыпты. М аусым айында оган отбасылык, жатакханадан 6ip белме берыдь М емлекетпк емтихан тапсы рып ж урген Гулбаршынга ж е к е уйге inbiFy ж ещ л тимедп кдшан ез уйлерщ болады деп кутш ж урген 13-914 193

Ъвксуапан Н‘ ^п/секв-щы жолдастары кутгыкц-ап Kipin шыгады, уй жабдыга, ыдыс- аяк, ж етю е бермейдд — соньщ 6api эйелге жумыс. BipaK, Гулбаршынньщ 6ip нэрсеге жаны жай тапты: Кдйдар exeyi ел кдтарлы е ш р cypin ж а п ы . Ж умаш, эрине, есшен б1ржола шы га крймады, алайда одан айрылганына енд! камьпып еганбедд. Ж азд а ж ум ы скэ турды, елмен араласты. Ж урт оны бакьпты эйелдщ 6ipi санайтын. Солай екенше 83i де, ата-анасы да сенетш. Ж етгас екш ид жы лы майда деюретке шыкцы. Кдйдар жумыскр кеткенде, куш бойы жалгыз, ал iccanapra кетсе, KyHi-TyHi ж алгы з. А уыр аяк, кез1нде эйелге у рей у т р , сондьщтан Гулбаршын маусымньщ орта шеншде ауылга эке-шешесшщ кдсына кетп. Келген куннщ epreci апасы eKeyi екпелесш кдлды. — Баршьш, сен н е ойлап журсщ? — дед! шешесз кьгзына оцашада.— Мундагы агайын-туыстар сырттай сешмен де, мунда экец екеум1збен де курги кабак, Экеце ешкдйсы батып айтпайды, 6ipaK, м е т пыш-пыпгымен эбден к эж ы пы . — Саган не кдлмадьщ дейд? — Тындасацшы. С ен Кэйдарга шыгащлы 6ip жары м жыл болды. Кудай кэласа, жакьщда балалы болгалы отырсыц. Туган анасы, к дзм ет кггейтш агасы бар екенш тойда агайы н ньщ 6api к е р д , керм егега е с п д , б1рак, мше, 6ip ж а р ы м ж ы л д а 6ip-6ipiM i3re eciK к е р с е тп е й б е д р еш п отырмыз. Не себеп екенш е экец екеум1здщ акдлымыз ж етпейд. Кш э куйеу баладан ба, жок, элде memeci мен агайында ма, кэйдан б1легак. Бэлгам, сен жакцырмай журген шыгарсьщ; бэлгам, ол ceHi жак,тырмай журген шыгар. Birreyip, н е ж ер д е де емес, кекте де емес халде кдлдык, Кдланда гамд гам б ш п жатыр, ал ауылда агайынньщ бетше тура кэраудан кдльш барамыз. Босанганьщша осы жайды дурыстай аламыз ба, жок, па? — М ен шынымды айтсам, оны ойламаппын, бьлмейд де екем. — Б1здщ крбалжитынымыз: сенен ю нэ жок, па? — Кридай ганэ? Кдйдардьщ у й н е мен де бар-жогы 6ip- ак, рет бардым гой. — Татусьщдар ма, airreyip? \"Exeyi араз болып, соньщ Kecipi uibffap?\" — деп ойладык, 6i3 эйтпесе. — Сендердщ ойьщша, менщ крлымнан ганэ жасаудан баскэ не келуид ед?! — Эне, бутан Шрдеме айтсац, ашуланып шыга келед. 194

Атырылып турран 6ipey. Адам танымайсын, ба деп крркрм. Елдщ айткдн сезш е нанасьщ , ол сезд1 не мак,сатпен айткднына бойламайсьщ. Кррганбек пен Эшмханнан, Жумангган артык, па осы тапкдньщ? — Неге артык, емес? Сендер ездерщ адам танымай- сындар. Олар сендерд1 менсшбейтш, папамды районодан алып тастаган сор, Ж умаш тьщ OKeci не uieuieci 6ip рет келдд ме утн,е? Баласы келш едД, артынан кдрындасын куа яаберш, meujeci шакрфтып алды. О ны сендер б1лмейсщдер. К^зымызды ал деп жалынгандай журдшдер. Соны керген сор, баласы да тайрардай бастады. — Сонда ендд б1здД менсшетш, тайрардамайтын куйеуге тигеш р осы ма? Айтса, айткднга рен ж и ар , айтпаса, б1лмейсщ. Гулбаршын жылап сырткд шыгып кетп. Орашада ары ойлап, 6epi ойлап, шеш есш щ олай деуге кдкргсы бар екеш не кез1 жетп. Кдйдармен акыддасуым керек деп туйдд де, epreci кдйта АлматыFa кдйтгы. Сенб1 ку ш тарертер, Кдйдарды оятпай, е з ю лпмен eciicri ашты. Kipe 6epicreri крл жугышты кдлкдлап TypFaH кэбырг'ага суйеп крлындагы торы н еркеш п кря бергенде, эдем] айел туф лш н керш, бетен уйге Kipin кеткендей селк ете кдлды. Уй пшндеп абыр-сабырды сонда байкдды. Босагадан 6epi ете алмай, нанарын да, нанбасын да бьлмей турган кдлпы бетен эйелге бакрграйып кррады. Д1р1лдеп, кдлтырап, кдз1р б ас салады-ау деген у рейм ен буран жалтар-жалтак, кдрап асьшыс кишгп жатыр. Устелдщ усгшдеп аракуыр бос б етелкеа кенет крзралып кеткендей кер1ндд Гулбарш ы нга. Б е те н э й е л д щ к д сы н ан ту р ган былганы ш К,айдардыр е зш е к,арай жакдлндап келе жаткднын керш, ж ш ркене ты р ты р ы п ж1бердд. Ж ыгылам деп крркда! жок, Крйдар меш арам крлымен усгай алады деп кррк,ты. Содан ауруханада Гулбаршын 6ip жарым^айдай жатгы. Акздэы босанып 6ip-aK, уйге келдд. © з бармагын e 3i -ricren, ешюмге урдемед]. \"©MipiMAe iciereH 6ipiHuii кунэм. Keurip!\" — деп, Кдйдардьщ жалынганы ж1бггкен жок, оны, ею ортада езйпр абыройсыз болатыны токцапы . Баласьш Tipi жетон endci де келмедг Ш лдеханага ауылдан еке-ш еш еа келш, он шакуы кун жаткдн сор: \"Баланьщ да, Гулбаршьшньщ да жагдайы крын екен мунда\", — деп, ездерш ен 6ipre ала кетп. Содан Кдйсар 6ipre толганша Гулбаршын Кеюректе болды. Артьшан Кдйдар анда-санда келш 'гурды, 6ipax, exeyi 195

Ъвксутан Н‘ ^пквкв-уш____________ ___________ ерлнбайлы адамдардай шуш ркелест, алденеге акылдасып жатпайтьш. О ны байкрран е к е а шешесше тапсырма бердд. \"Бш ш, кдязынды Кдйдар ренжш гей ме екен? Кдбакд-ары онш а унамайды\", - д е д . Кдязы шеш есш е шынын айтпады. \"©зшщ ndHe3i сол, эщтме б1\\мейдГ, — дей салды. Кдйсарды эке-ш ешесшщ крлында кдлдырып, 6ip жылдан кейш Гулбаршын Алматыга кдйтгы. Таты жумыскд шыкды. К еш жпей Кдйдардьщ кдязмеп ecin, бе/им бастыгы болды. О дан у зам ай Гулбаршын тары жуктп болып, бул жолы ауылра алдын ала келш, ата-анасынын, крлында босанды. К^ыз ту ы п , Ж 1 б е к д е п а т к,ойды. О н ы да ем ш ек тен шыкарганша Кеюректе журдд. Бул жолы Кдйдар артьшан бурыш ыдай ж ш келе крйган жок, OFaH ce6e6i де сешмдд: жумысы, iccanapu, жауапкеринлш кап. Кдйсар тертке, ЖДбек е ю ге толганда, буларга уш белмел1 уй тидд. Ею баласьш крлдарына альш, адам сиякды ажептеу1р е ш р суре бастады. Балаларды балабакдиага орналастырып, Гулбарш ын т а г а жум ы скд шыкуы. Балабакдиага жакдян деп, соньщ кдсында турган м екеменщ кэддр белшшде гсгед. О л мекемеде ер кек те, ейел де к еп е д . ©3i ж аца келген, e3i эдема келш ш екке кдй мекемеде де кдфындагыш ж т т табылмай ма, мунда Гулбаршьшды мацайлашш тар тпгп м ол болды : K eft6ipi: \"C i3 aAi к у й е у ге шыкдгаган Kici сиякдысыз\", — деп тамсанатын. Кдйдар гссапарда кеп болады ж эне барлык, облыскд барады. Курылыс м эселей кдй кезде де басты мэселе, курылыс ж еш н деп республикалык, мекемеден келген адамды ж е р гш к п ж ер, сез жок, курак, ушып кдрсы алады. CoFaH e ii уйренш, 6ipTe-6ipre Кдйдарга крн, бгге бастады. О л Tirrri iccanapAa FaHa емес, Алматы шпнде де тушмен кдрта ойнап, арак, inrin, эрюмддюнде узак, отырьш немесе крньш кдлатынды шырарды. Эуелде себебш 6ip сурап керш е д , Кдйдар Гулбаршынга шыткды жауап бердд. Ж огарыдан тексеру келедд екен, олармен 6ipre болып бэрш куш-туш кдстарында ж урш туйнд1ру кджет екен. Ж умыстыц кдш ндьпынан ойнап-кулуге, кд,1дырура муршасы болмайтын кершедд. Кдлскдсы, сен кдлзганатындай себеп жок, дегендд зьлдене дэлелдеп бакуы. Кдлзганшак, атанбас ушш, одан кеш н OFaH: \"Кдйда бардьщ?\" — демеуге тырысатын. Айгса, e3i айтады, айтпаса, бул сурамайды. ©стш булар сепз ж ы л ответы. Кднша кун iccanapra кепп, к р н т а кун кдсында болмаса да, Гулбаршын Кдйдарды 1здеп eMipi сагьшбайтьш. 196

___________________________________ Ъ ву, fa d dayfreu! Ол жакдлндагысы келш ын^ай таньггса, кейде Жлбек-п кдсына жаткдлзып, соны кушакдгап адып, куйеуш жаны на жолатпайтын. Ондайда eKeyi урсысып тынатьш да, агггалап I тагы 6ip-6ipiHe жакдлндамайтын. Гулбаршьш т ек кдлз кунш, Кум1сбастауда еткен балальпын сагынатын. Ж умаш кд ренжш Кдйдарга тап болганына кдз1р нитей кртгы еюнетш. \"Жумашкд регогасем ренжшн-ак, 6ipaK, кдлз кушме 6yFay салып нем бар едд? Ж умаш кд тимесем, м шдетп турде баскр 6ipeyre сол кдлс табан асты таким керек пе едд? К у йеуаз крлмайтынымды керсетгам келш намыс кылдым-ау, cipa? К_ыз боп журе турганнан намыстанр'ам ба сонда? Апырмай, н е тк е н акдлмак, ед1м?! B ip e y re e p e re c in , е з eMipiMAi булддргешмдд кррашы. Ендд муны гам тузейдд, крйтш тузейдд? Беу, крйран кушм-ай, кдлз дэурешм-ай!\" — деп налитьш, сол кунде e3i ацсайтьгн ак, боз атгы, ак, жейдел1 ж т т п неге эл16ipa3 куге турмаганьша, 1здей турмаг-аньша кдпаланатын. Маусым айы болатьш. Bip куш Кдйдар жумыстан кешн таил KemiKTi. Балалары н уйктаты п, Г улбарш ы н 63i де жаткрлы жаткрнда, телефон шыр ете крлды. Балаларды оятып ж^бере ме деп, дереу телефонга жупрдд. Бейтаныс ай ел A apirep: \"Слздщ куйеущ 1з к,атты ж арак,атпен ауруханага туей. Ж агдайы кцын. Аягы сынган, басы жарылган. Kp3ip реанимацияда. Тацертец жолыгьщыз\", — деп, езш щ жен-турагьш айтгы. \"Курсын-ай, аман болса екен! Балалары ушш аман болса екен!\" — деп йледд Гулбаршьш. Крйсарды тацертец мектепке оятьш, e3i оган э к е а жайлы ештеце деместен, Ж 1бекй балабакдпага екелдд де, содан ары ауруханага барды. Крйдар, дер тер д щ айтуынша, era м ей р д ей би1кт1ктен басы м ен к,улаган. М асты к, па, тебелескен бе, оны д ар тер бшчейдд. Аягьша тунде дереу операция жасальшты, ендд басьша д а ж асау керек кершедд. Гулбаршьш кдрсы болмады. Операция туске таман earn 6ini. Кдйдарды кдйтадан реанимацияга экелгенде, халат кшп, Гулбаршьш rapin, керш шык;гы. Балабакдпадан Ж 1бекй алып кеш ке уш не келсе, Кдйсардыц крсында бетен 6ip кдра жптг ш ы р екен. Муны керш , жалпацтай амандасып алдынан шык,ты. К езш щ алдьш, езуш элдене жы рьш кетшй, кдлзарып тур. — Мама, папамныц аягы сьшьш крпты, - дедд Крйсар кез1 жыпылыкуап.— М ына ага айтады. Мен Кдйдардыц досы еддм, 6ip re icreftMi3, — дедд 197

Ъвксцтан Н^фкв-щ ы_______________________ бейтаныс.— К еш е е к е у м з pecropaHFa барып ек, iinin алган SipeyAep тебелес шырарып, Кдйдар сыртгагы бассеюннщ шпне абайсыздд кулап кетп. Соны о з ге айтайьш деп. — Ракмет, ci3ci3 де еспд м . — Егер жумыстан 6ipey-Mipey сурай кдлса, ресгоранда жырылып кдлыпты демей-ак, крйсадыз. Кешн кызметше зияны тиш ж уре ме. М еш де айтпай-ак, крйьщыз. Б1реулер б1рдеме деп быкрытуы мумкш. — О з д щ аты -ж енпцзд д е бшчеймш , ш деп айтам, крркдай-ак, крйьщыз. — Онда, жарайды, мен кетешн. Сау болыцыз. Бейтаныс ж т т п Гулбаршын жащырмады. \"Осыньщ ©3i кулаты п ж1беруден де тайы нбас\", — деп TYpmiKTi. Уш куннен кеш н тары кеш юсш бетен эйел келш крцырау басты. \"Кдйдардьщ уш осы ма?\" — деп, адуьш басьш юрд. — М енщ куйеугм, аты ©геген, Крйдармен 6ipre югейд, — д е д диванга отырар-отырмастан. Бъ\\етш шыгарсыз, биыл к д ст а рана Ж езкдзраннан ауысьш келдк. Оран Кдйдардьщ KeMeri бар ма, жок, па, б)лмеймш. Болса болтан шьнар, Ж езкдзранда турранымызда талай тебем1зге кетерш куткем1з. М ен у ш щ зд ал1 кермегенмен, ©геген ылга осында болдым деп, ж ш кеппгш келед. Алматыдагы кдзакуардьщ зац ы солай ма, оны ш акдрасы здар да, меш ш акдр- майсыздар. — Крйьщ ызшы. ©геген деген Kici eMipi утм1зде б ол ьт кврген емес. Ci3 баска б1реумен шатастырып отырран ж окры з ба б1зд? ©Aipicri гамнен алдьщыз? — © геген айтпай крйды, жумы стагы б1реуден барып эдеш сурап алдым. Ci3 © гегенд шынымен танымайсыз ба, жок, меш жынды кдлмак, боп отырсыз ба? — Ойбай, eripiK айтьш кдйтем? Танымаймьш ©гегешщзд. Тура турьщыз, энеугуш уйге 6ip кара ж т т келген, кезшщ алды, e3yi ептеп жырылыпты. \"Кдйдар еке>пшз ресгоранда 6ipre болдык,\", — дейд. Сол емес пе? — К дзы к, Крлайша оны осы уакдтка деш н ci3 кермейаз? Ойпырмай, онда к у й еу щ з нагыз зэл1мнщ ©3i екен. CoFaH 1лескел1 © геген де эбден езгер ш к етп. Оран бар б ал ет уйретш журген — сол. Ойнагандэры — карта, жургендер1 к д з-кел ш ш ек. Акдпа ты гаты н болды м енен ©теген. Ж езкрзран да ж ургенде eMipi ейтпейтш. Ж алак д сы н эм крлыма санап б ер ед. Сонда да кдлтасынан акщ а узьлмейд.

Булар 6ipirin 6ip кдшчыс жасап жур. Эл1, айтпады деме, бастарын жутады. — М енщ куйеу1м емес, а зд щ ©гегегащз ш ы гар менщ куйеу1ме уйретш ж у р ген, кдйдан б й е а з ? — Бь\\ем. Бэрш ©гегеннщ e3i айтгы. Ж аньш ан крркрш, амалсыз мойындады. \"М ппспрщнщ езш е барам, жаныц барда шынынды айт!\" — деп кррк^птым. О л e 3i крркдк, сорлы. Кдйдар оны крркдпып журген де болу керек. О з менен улкен де емес шыгарсыз осы, кдншадасыз? — Ж иы р м а тогыздамын. — Онда, улкен е к ен аз. Ж арайды \"саз\" дей берешн. С1з к уйеущ з кулаган куга тебелестщ неден шыкддньш б1лес1з бе? — Е, шпсен сон; тебелесп де, оны б ш п кдйтем? — Ойбай, ci3 тап 6ip он тогы зы нш ы гасырдьщ адамы сияк^ы сейлейаз. Куйеуццздд бглмегенде, ендд гамм бьлеаз? Олар эйелге бола тебелеогпт. Бглмей журш , 6 ip куш куйеущ зден б1ржола айрыларсыз. EKeyi era эйелмен барса, сол арада 6ipimn булардан бурынгы танысы кезш п калыпты да, юязганыштан теб е л е с п т. Б13 ушш булар елее тебелесе ме? Ананьщ кдсында жолдастары бар екен, екеуш урып елпрмеген екен кдйта. — О з г е елгеш к ер е к болганмен, 6i3re TipAiri к аж ет, крйыцызшы. — Ашумен айтам да, эйтпесе нем бар? Bip эрекет кылмасак, 6ip куш байымыздан айры лы п кдламыз. Крркрпыи крю ушш, жумыс орнына арыз rycipin экелерш тан ы тсак , MiHe м ен ж о б а с ы н ж а с а п экелдДм, к,арап керйпзип. О з крльщызды к о й ь т берсещз, калганын e 3iM жасаймын. Эйелдщ ары зы н окдш кердд де, Гулбаршын басын шайкады. — Мынауыцызга мен крл крймаймын, оз атьщыздан апар а берщ1з. Э й елм ен б ар са барган ш ы гар, 6ipaK, ол кецьлдеа ме, таны сы ма, кайдан бглем1з. © з к езщ м ен кермегеннщ 6api жала. — Ендеше, ерегескенде мен Канлардьщ уетшен жазам. Куйеуамдд бузып ж урген — сол. Жак,сылык,ты бглмейдд екеназ, бглддремш ел1. — BiAAipiH,i3 . Cay больщыз. Кдйдар ауруханада era ай ж аты п шык,ты. С ол арада онъщ эц п м еа бугал Тулгабаска тарап бггп. \"Бул не сез?\" — 199

Шсушаи Hihlceke-mu______________________ деп сурап Г у л б а р т ы т а паласы хат та жазды. Оран крезы: \"Ж ай есек\", - деген жауап кдйтарды. Еспгенш айтуга намысганды. Ендд 6api Кдйдардын, езш ен 6L\\rici келдь — Баскд ейелм ен ж у р у щ е Караганда, сен кдз1р м е т ж ак,сы к е р м е й с щ . Б элю м , б алаларьщ ymiH нем есе кргзметщнен кр р кр т кдна ажырасам дей алмай журген болуьщ керек. М ен арыз айтып сенщ жумыс орньща елеем бармаймын, одан крркрай-ак, крй. Ж ен е 6ip емес, сенщ мундай кррльпъща будан былай шыдай да алмаймын, осы абыройымызбен ажырасайык, Ыц-жьщсыз арызьщды жаз да, езщ женде. — М ен ары з жазбаймын. Ажыраспаймьш да. Саган акры уйретап ж урген 6ipey бар. © тегеннщ afteAi шырар, кудай быедё М ен жокц-а келптп гой уйге. Н еге юрпзесщ? — Оны уйге ю рпзбей крйранда, шындьщты бымейтш бе ем? Соноу Тулюбаста жаткдн папам мен апама да сел барып айты п келдд деп ойлайсьщ ба? — О ларга сен жаздын,. — ©йтетш болсац, соткр арызды е з 1м-ак, жазам. — Ж а з. О сыньщ бэрш е сенщ е зщ юнал1 екеищад дугам елдщ кезш ш е делелдеймш. — Не деп дэлелдейсщ? — Кдйсар туканда 6 ip жы л еке-ш еш ецнщ кдсында болдьщ ба? Болдьщ. Ай сайын артъщнан барып тургацда, кдеьща жаткргсдьщ ба? Ж ок, Ж аткротан жокрьщ. Жгбек туганда да сейтгщ. Ай бойы, апталар бойы сейтесщ. Сонда мен крйтуш керек? Мен, немене, еркек емеепш бе? Барам баскр ейелге, бармаскр амалым кдйсы? Бглем сенщ мешмен суйin крсылмаганынды. Энш еш н Ж умаш кд ашуланьш, сон ы ц ы засы н а ш ы дамай ти е салгансьщ . ©TipiK пе? \"©ripiK\", — дени осымды !? М е н щ ем1р1мдд курткдн — сенсщ. Берш е кшел1 сенсщ. Кдйдардын, ганалеу1 орынды сияк,танды. Гулбаршьш амалы курып, у н а з егш п жылады. Айьпггы деген адамы езш айыптады. Кдндай екшшгп! — Ж арайды, мен суймесем, сенщ суйгенщ кдйсы? Ж умапгган кетш сеш паналаганда, керсеткенщ осы ма? С ен меш мен eperecin, е ш аду ушш рана е ш р сурin журещ бе? Ана ею баланьщ анасы — мен, ек ей сен емессщ бе? Ен; курыса соны ойламадьщ ба? — Е, н ем ене, оларды бакр ай ж у р м ш бе, кгам-кеш ек эпермей журмш бе, не ю тептн? 200

__________ Ъеу, к&З ht/fim! — Мен сетм ен сейлесе де алмайды екем. Ж ацагы айткдныц — шын. Бэрш е ©з1м юнал1мш. Кдйсарды туган соц, 6ip ж ы л эке-ш ешемнщ крлында туркан ссщ, сенщ бетен эйелмен жаткрнынды е з кез1ммен кере тура акрмак, болып немеиеге кдйтьш кеддд екем? Сендей aKeci бар депзгенш ё, жок, деп-ак, неге ж уре бермед1м? Ол аздай Ж1бект1 туганымды крйтешн! ©кшшгген ексш жылап ваннага Kipin кетп. \"Беу, KpaipiH б1лмеген кдтз дэуреш м-ай!\" - деген аш ш ы к уш к езеп н е р тт е й куйд1рдь \"А ж ы р асп ай м ы н . О сы к,орлыцк,а кенесщ !\" — деген сьщайьш танып, Кдйдардан кщ ты тундлдг \"Ажырасам!\" —деп аш ум ен айткднымен, оган б е к е м д т езшде де жок, екеш аян. Соны 6iAin те басьша м а екен алде? Крйда барады? Н е клейм ? Юмнен акр,1л сурайды? К,анша ж алы нса да, К дйдардыц кдсы на б у п н тагы жоламады. Kp3ip урсысып, жарты сагатган соц аймаласьш ж ату Гулбаршынга ез1нд1 е з щ сату сияцтанады . Соны Кдйдар, airreyip, украй-ак, крйды. Енд1 екеуш щ угысуы да оцай болмас. Бул куткен сез1м, ацыл м ен б ш м , еркекке тан мэдениет Кдйдарда жок, болып шьиргы. Таты сол ею бала ушш кеппрш, тагы эйел! боп журе бере ме? \"Йемене, мен еркек емесшн бе? Барам баскд эйелге, бармаскд амалым кдйсы?\" — деген Кдйдардьщ ce3i кдйта есше Tycri. Неге ейтедд? Е ркекпп юмге мшдет? О л шыдаган 6ip жылга бул д а шыдаган жок, па? \"Барам баскр еркекке, бармаскд амалым кдйсы?\" — деп бул неге айтпайды, Крйдар неге айтады? Оньщ еркек болтаны артыкщылык, па? \"М енщ eMipiMAi курткрн — сенсщ\", — дейдд уялмай. М ен аз бакрпты болатынына сешмдд гой, cipa. Ол е й т т отырганда, мен негып оган жабысьш крлуым керек? Ею баланыц кдмын ойлап, ез1мдд ез1м курбандык, еткенде не табам? Оньщ тагы 6ip эйелмен байланысьш керш-бглгенше кутем бе? М ы ц ел генш е, н егы п 6ipaK, е л м ей м ш ? Ол аж ы распаса, м ен аж ы расам . Н е ез1м суйм еген, н е 63i суймеген еркекп кушкднша, ол кррлыкрр кенгенше, жес1р еткешмнщ e3i жакры. Болды, 6iTri. Тацнан аман шыкрам, а ж ы р асу г а а р ы з д ы ез1м ж а з а м . ©з1мд1 ез1м н щ осы цорлаганы м да ж етедь М ен К,айдарды сыйлады м, багаладым. Алгаш менщ кегцльмдд ©3i былгады. Содан 6epi ол кдсыма жатса, мен ©3iMAi зорланган эйелдей сезшем. Кушырланып кушакуай алмаймын, \"жаным!\" — деп бар 201

бексуапан ЧИф/секв-щы__________________ _ сезЫ шмен балки алмаймын. Шын методе бетен еркекке бойымды сипаткдн сайкдл сияк^ымын\". Бойжете бастатаннан 6epi, cipa, сепзипш кластан бастап, Гулбаршынньщ кеудесшде куддретп 6ip сакыныш журетш. Агаш жапырагьш самал жел дур сшинддрт етсе, оныц да кеюрегш ен алдеб1р алакдйлаган сез1м дур етш кусша ушып кетерьлетш . Судыц сарыны, эн н щ эуездд кдйырмасы, жулдыздьщ сы гарая кдраган ойлылыга — 6api кенет, тугкиы л оятып кететш сол сездмш. О ндай кезде ол езш езгеш е сыйлайтьш. Кднат бггкендей куанатьш. Кдяздэуренш кдйта-кдйта санынатын. ©здндеп сол кдсиетпч не деп аталатынын ол 6api6ip б1ле алмады. Bipre-6ipTe сол кдсиетген айы рыльш келе жаткднын ойласа, квзш е ж ас келедд. Кдяз дэуреш мен 6ipre акдгн кеодй д е кдза болганьш сезедд. Кдяз д эурен ш щ ендд оралм асы н б1ледд. А л акдян к о ц ш т а г а турленш тулей алар ма екен? Оран умгп де, куддп де кеп. Бе-еу, кдйран кддз дэурен-ай! 1986.

кы З дм ф ен! ЖАЙЛАУДАЕЫ Ж ИЫРМА KYH Ecti адам еш ю м нен: \"АнанАы н еге жак/сы квр есщ ? \" — д еп сурамайды, вйткет оны ц себебш в з басы нан бм ед/. Туган ж ер туралы да солай. БАЛА К0Ц1Л Ж екей тацра жуык, элдекдм бушршен туртш ж1бергендей селк етш оянды. Басын кетере сап сагатына кдраса, ам алты екен. Такси уйге сепзде келуге тшс-тш, OFaH деш н жуынып, крфы нып, ыстык, ш ай iurin, дайы н отырганды дурыс кердь Алматыдан ауылга деш нп терт ж уз шак^грымга жумсак, таксимен де адам азар шыдайды, acipece балалар. Ертерек, кун шыжымай журш кеткендер! жакры. Тыкрфын еспртпеуге тырысып-ак,тесекген сырги турегеле бергешнде, эйел1 Кэмеш те, улкен к)ызы Калила да к ездерш жыпылык,- жыпылык, ашып алысты. ¥рлык, устшде усталып калган адамдай куми\\жш: — Сендерд1 оятьш ж1берд1м бе? — дед1 KellripiM суратан кешппен иегш сипалап. — CaFaT кднша? — дед1 Кэмеш кезш укдлай керш п. — Алтыдан кетш барады. — Турайык, онда, б1рдеме iiunece, жолда мыналар кдрнымыз ашты деп мазаны кетзрер.— Б1рден асса да a\\i емш журген улын оятып алмаута тырысып, сыбырлай сойледь— С ен ж упрш барып сут экеле крйшы, кдз1р кезек кеп емес шыгар, ж урт эл1 ояна кр ш ан жок, Bip л и п р жете/у, кешепден 6ipa3 калган, балаларга соны берсем, е з 1м!з шай hue салармыз. Б1рдеме куырып ж1берем бе десем, оган енд1 улгерм есш н, мы н аларды кш нддрш , ш аш тары н тараганша да талай yaigjr етедг— Кэмеш ам бейкам ушдяда жаткдн крпдарын екжид рет иепмен нускдды. Уйдщ бурышында рана турган сут дукенге Ж екей ж упрш 203

Ьвксутт Ц^п/секе-щм_______________________ барып келгенше т ер т кдгзы мен улы Дэукен де оянып, 6api жан-жак,тан жамырай бастапты. — Мама, маган ж аца жемгпр кипзем дегесщ! — К элиланыц кек кей л еп н мен киейш пп, \"саган жарасады\" деп ен, гой! — Барып б етн к р л да р ьщ д ы жуыцдар! Kp3ip ешкдйсьща да ж ац а к т м жок, — дедд Кэмеш кдИарына мшш.— Эуем сут йшп альщдар, кшмдерщад сонан сон, берем. Ойтпесе, б1лем той с е н д е р д к у й д е н ш ы к д а й ж а ты п -а к , ycTi- бастарынды былгап б1теацдер. Кэлила, сен кшжене улкендж ж асап мыналардын, 6ip жагына шыкрацшы, Дарияш пен Заган жуьшсьш, су акызып бер. М ен Дэукендд ешзш алайын, сендердщ дабырларыцнан бул да ояньш кегп. Кунде: “Турындар, те с е к п жинаймын!\" — деп жатып э р ец оятатын балаларыньщ бутон е зд ер м ен жагаласа ту р ь т ж а тк д н ы н а К эм е ш р и з а . Ж е к е й д е м е ш р м е н к,арап жымьщ-жымьщ етедь — Эй, ецш ец далабэддк итгер-ай, экелерщ е мундай тартармысындар: командировка десе, энш еш н ж аяу кетш кдла жаздайтьш. Ж айлаудьщ не екенш сендер тупл, мен бымеймш, кормей жатьш сонша жемгулерш, тшп.— Кэмеш Ж екейге кдрап кез тщьпымен рана кумм етп. Еркелепс! келгенде, эйелш щ естш сезбен туртгалейтшше эдеттенген Ж екей балаларыньщ кезш ш е ундеместен ж ы м иы п кдна залга Kipin кегп . Айнаньщ алдьша барып езш щ бет элпетше асыкдай кдрады. Биыл жудеу. Ж аты ж а г ы н а ти1п т у р . Ет1 к,ашк,ан к е зд е о н с ы з д а ул кен мурныньщ естш тым децкшп кететип бар. Дегенмен эр муш есш ж екелеп жжтемей, жалпы уйлестогше кдраса, суеты, сым батгы ж т т - а к , С эл толу керек. Сонда ак, сур эдем! ж ш ттщ e3i боп ш ы га келедь Амандык, болса, жайлаудан сейтш кдйтатын шьшар. \"Ауылра барасындар, жайлауга шытасьщдар\", — дегенд| естш балалардьщ шыдамы кеткел! б!рталайдан аекдн. Bapi кудды уйден кдшып кутыла алмай отыргандай желтлдедт Кдлада бала 6aFy крй бакддннан бетер, олардьщ ойнаганы да Kicire крл байлау: 6ip адам кдрауы лдап кдетарынан шыкдауы керек. Кдла ппрганнщ бала ушш де, ата-ана ушш де ьпы р кд1лы кзары баршылык; кунде уй тетцрегшдеп тар ауланы таптаудан бала жалытады, 6ipey-Mipey урьш кете ме, маш инаньщ асты на туеш кете м е деп, оны мен унемт L\\ecin ж уруден эке-ш еш е де шаршайды. Бала байтустыц 204

бостандыгы уй ишнде де шектеум: жупрсе, оиыншыктарын дотгырак, салдырлатып яаберсе: \"Тарсылдатпа, астыцгы уй урсады!\" — деп улкеннщ де жаты талады, баланын, до 6epeKeci дошады. Кдла турмысында ерюндпс дейтшдей дозак, уш м ы нд агы ерюнддк Kiinire де, улкенге де жок, Кдлалыкхар, жалпы, басдонын, еркшдитн садоауга тырысьш, ез еркщдосгерш догсыцдограп журуге мэжбур. К ериллершен тэту туру уиин, эдепп, мэдениетп деген батата к1р KeATipin алмау уипн, догсдосы, адамдормен адомша дотынас жасау ушш ейтпестерше де болмайды. Тегшде, тартйтплиащ туп Heri3i — теж еу болтандыкуан, дола Tipiuwri тэртитп TipuiiAiK саналады. Эрине, ондой тэртш ке уйрену балага до кдын, ауыл мен доланьщ домш татып, сотан дотдыланып долган Ж екейдщ e3i балаларынан кем желшп журген жок, Такси дол уэдел1 кезде келдд. Тыдогршып турган балалар оган токцар-токцамасган тура кеп жупрдь — Oho, — дед! таксиип басын шайдоп,— 6api азд и а ме? — Kim бь\\едд, онын, анытьга мына ю о д ен сурацыз, — де/у Ж екей Кэмеш жакдо должындай иек догьш. — Кдладо туртан адамга бес бала деген, эй!.. — деп таксиип сезш щ аягын жутып, тэты до басын шайдоды.— Э зш од щ 6ip балага да басымыз дотып жур. Кдншата келдицз? — К е л д ж к,ой о т ы з б е с к е .— Ж а с ы н с у р а г а н ы н жакцырмай, неге жакдырмай долганын e3i де тусшбей, Ж екей селсок, жауап бердо — Кдрайлас екем1з, м ен оты з ж епд ем ш . Кдлада кеп мэселеш айлык, шешедо Айлык, молдоу болтан соц ю й, эрине, буйтш бала-шаганы кебейткенщ . Bi3 кусап тадоьл-тудогл акщага дорасад, тап мынандай бала-шаганы бага алмай басын, дотар едо— Ж асы н б ш п алганнан к ейш таксиип \"ci3, 6i3Ai” тастап, б1рден \"сенге\" кеш ш алды. — С онда... ездерщ 1здщ айлы к,тары цы з донш адан айналады? — Эрдолай. Кдз1р 6api хозрасчет. Кейде ж у з елу, кейде жуз ж еттс, тйпт ею жузге де ж етш жыгыламыз, сол аралыдгарда ауытдот турады. — Ж омарт клиенттер де кездесш долатын болар? — Азын-аулак, Берекеш з кдш б1рдеме бередй одан берекел1 не жиналады дейсщ. — Эйелпрз де гстейдд гой? 205

Ъвксцктт Н^о/секе-ут_______________________ — Кассир. Ж етш ске жетер-ж етпес б1рдеме акеледд. — Е, онда...— Ж е ке й таксидш т шамдандырып алмауды ойлап, майдалау с е з 1здедд. Ж у к салрышкд буйымдарын ж ендеп сыйгыза алмай 6ipa3 электендд.— Онда тым такуд- тукддл емес е к е н а з гой? Аз дегенде езшдздшн ж уз елуделш. Плюс жетгпс. Сонда айына ею жуздщ устшде акдда келедд ек ен ушщзге. Балацыз, эйелпдз... уш адамга соншалык, аз дуние емес. — Ой, бауырым, бетше кдрамай жумсасац, ею жуз дегенщ ею кунддк. Акдда ма сол? — Крлын кейи сдлтеп, ж ук салдышты таре етюзш жапты да, таксипп Ж екейдщ бетше жымия кдрады.— Ал езщ кдншаны курейсщ айына? — Bi3 ж у з кддрыкцвн куреп журм1з. — Ж у з кдгрык,? — Iini туйнеп кеткен адамша таксипп ты рж ы ц ете кдлды. Ж екей дщ эздлдеп турмаранын бет элпетш ен танып, сонда д а ол сезге сене алмай, шындырын ci3 айтарсы з дегендей К ам еш ке бурыла берш, оны ц да ецш ен эзм д щ i3iH к а р е алмады. \"Е, куреп алатын кддзметге муньщ айел1 ктейдд екен гой”, — деген ой сол кезде оньщ есш е сап ете калган болу керек,— Э, тусппкп, таразьшьщ басьш ci3 тартады е к е н а з гой? — дедд Камешке. Bip турл1 сацлак, куанган дауыспен айтгы. — М ен сол ж у з кддрыкдд ортаддгасам, — дедд Кэмеш кулш.— М ына балабакддата ие болып отырраным ушш жалакддны осыдан алам. — Ш ынымен? — Т аксиш ш щ кез1 шарасьш ан шыгып кете жаздады. 0ripiK айтасын, деп тж е бас салура батылы бармады бдлем,— Эй, ж у з кдгрыкда тары 6ip ж уз кддрыдды крсып алатын 6 ip кулыгъщ бар гой? — дедд Ж екейге, сезш э д е т эз1лмен жумсартып.— Кдйда гстейсщ? — Редакцияда. — Е, б асе жазрандарын, уппн жалакддньщ уетш е тары аласы цд ар гой сендер. М ен, Tiirri, туеш бейм ш , ж азган макдлаларьща, кдзакдда кдламакдд дей ме, гонорар бередд екен, сонда жалакддны н е уш ш аласьщдар? Кддзметгерщнщ e3i ж а зу болрандьтктян, жалакдддан тыс акдда 6epMeyi керек емес пе еюмет? — Bi3 жалакддны е з ж а зр ан ы м ы з у ш ш ем ес, елдщ жазрандарын жариялаганымыз ушш аламыз. Ж урнал ш ьпарранымыз уппн аламыз, ездерщ нщ такси айд аган уппн алаты ндары ц сиякуы.— \"Саз\" д еп сыпайыласуды тастап Ж е к е й де ендд \"сенге\" кепгп. 206

— Эйтеулр, м енщ бглетш1м: ж урналистер м ен жазушылардан бай адам жок, — Bip ойдан, оньщ рас. Кдлтасындагы а з акщ ам ен де кеп акщалы ю одей кулш-ойнап ж уре беретш кдяльпргары бар. Ж ок, деп жылаганнан repi баймын деп мак^анганды бедел санайды олар. Кекес1н сезге крты га кдлып, TaKcrani eciKTi жулкдш жапты. Ак, сур \"Волга\" элденеден тт р к е н г е н д енеш е окдгс олкш ш от алды. — П апа, апам ны ц у ш н е к е т п к пе? — дедд кдыздьщ кенж еа Дарияш. — Кетпк. Жан-жакд-арыца жакрылап кррап отырындар, жолда кеп кргзык, кересшдер. — Папа, не керем1з кдз1р? Тау керелпз бе? — Дарияш терезеге такала агырьш далага ундлдг— Кдшан керем1з? — Асыкра, ayeAi кдладан шыгайык, Тау да кересшдер, жол бойында крй мен сиыр жайылады, су агады, кус ушады — соньщ берш кересшдер. Таксиге мшгендерше де к а п ы эсерлеш п жы м ьщ кэгып, балалар кепке дей1н сол куаныш тыц ыркдгаан шыга алмады. Бара жаткан жакдары жакры ма, жаман ба, оны ойлап жаткдн еш кайсысы жок, em eyip, ep6ip тацсык, жагдай оларра куаныш. — Улкенщ нешеде? — дедд таксшш Ж е ке й ж акрд басын шулга крсайтып. — Улкегам — мынау, аты — К алила, онда, TepTiHmi класкд кепгп. Екшиимнщ аты — Анар, се п зге шьшады, 6ipiHiiii класты бтрдд. — EKeyi е п з сиякды екен. — Не, Анардыц суйеп ipuvey, содан елдщ 6epi с е й г т ойлайды, ейтпесе ею ж ас кшп. — Дегенмен, бауырым, батыр екенсщ, осы куш калада еюнщ 6ipi бес балага бел буа бермейдд. — Батыр мен емес, мына Kici.— Ш опырдьщ катарында OTbipFaH К е м е п т Ж е к е й еркелете иы гынан кдкды. Бес балага белдд буран — осы. — A-а, солай ма? К асьщдагы ю ш кентай да кдгз бала болды гой онда? — М ен бала ем естн , кр1жбын, — деп e3i жайлы сезге Дарияш та араласып калды. — Бул да кдяз — Ж е ке й Дарияш ты бауырына кдясып тебе шашынан шскедг— BipaK, муныц 6ip артыкщылыгы — 207

ШсувпанHifalceke-wM артынан ул тугандьпы. М ына арда емш журген азамат осы ны ц артынан 1лесп. Казак, мундай кызды майкуйрык, деп баскд балаларьша Караганда еркелеу ки п устайды. Сондай-сондай зандардьщ салдарынан бул кузымыз б таз гентектеу. — М ен ендеш е ул ек ен д еп каллым. © зш щ ce3i де, кыльпы да улдан айнымайды. Тентеп тентек кершедд. Bipar, кеган басылып кетедд. Улкейгенде тентек болып кеткенше, осы куш тентек болып алганы жакры. — Bip уйде 6 ip тентектщ болтаны да дурыс деп ойладык, ©зш щ тепннен-тегш тентек аталмагандыгьш Дарияш каладан шыга б ере-ак танытып тастады. Bipece: \"Папа, мен терезе ж акка е зш отырам\", - дедд, содан 6ipa3 еткен соц: \"Папа, сенщ аддьща отырам\", — дедд. Дегешнщ 6apiH де орындатгы. Боралдайга бурылган кезде, шошып оянган Kicinie орньш ан ушьш турегелдд. — М ама, Даукендд 6epi каратшы! - дедд Кэмештщ иыгьша асылып.— Kp3ip мен оган сиыр керсетем.— С ейтп де е зш кушак,тап отырган Жекейддн, крльш кеган алгап тастады.— Папа, купггамай отыршы, кызып кетпм. Дарияштын; кылыгына кулш, шопыр ж т т басын шайкады. — Ж акр ы сейлейдд екен, кемшр-шалдар уйреткен гой? — Екеум1з де эке-ш еш еден такыр жеттмйз. Туыс, агайын бар болганмен, бала тэрбиелеп беретшдер! жок, Осы куш оларга сенш бала тербиелету де киын. ©йпщз, буйпщз деп ж урш , ею ортада е зщ урсысьш к а л ь т маскара боласьщ. — Иэ, онд айы д а бар. Кдз1рп тарбиеш олар тупл окднан ж астар да мецгерш жарытпайды. Кэр1лердщ тэрбиесше б е р с е ц , б у л а р б а я г ы e3iM i3 к у с а п ж а р ты л ай ацкду, жарты лай жуас, энш еш н бозекпе 6ipey болад та шыгады. Мунынды мен де куптаймьш, бала тэрбиесше баска емес, тапкан ш еш е мен таптырган еке -пкелей ездер! жауап беруге тшс. Бул багьггьщ дурыс. BipaK, езщ , тапкан баланы езщ тэрбиелейсщ д еп бул Kicire жумыс ютетпей крйганьщ кдишат емес пе? — Бала эк е м ен ш еш еге б1рдей, сондыкдан менщ де ж ум ы с ютемей уйде отырьш бала багысуым керек едд. Оган мумюнддк жок, кайгерсщ, апгган елуге болмайды. — И э, TicTeyiK е к е н с щ , м е ш д е 6 ip ш агы п алдьщ. Ж у р н а л и с с щ гой. М ам андьпы бар ма едд? — Таксипп Кэмеш жакдъщ ауасын басымен 6ip сузш крйды, атын 208

Ъщ!, kfitShyjteu!_________________________________________ атамайды, ол жайы нда б1рдеме сураса, естш ол жакцы 6ip сузш тусшддредь — MyFaAiM, ягни мугалима. Бурьш ауылда icren ж урген рл1, ал мунда мумкщдцз болмады. Bapi сол балага бола. — Непз1нде осы дурыс. Eui6ip мемлекетгщ баласыз болашагы болмайды. Олай болса, балалар бар жерде жауапты мемлекетпк жумыс аткдрып отырмьш деп сезшш, машинаны жвндеп айдамасак, болмас. — Свйт. Ауылга барамыз деп ацкылдап келе жаткдны- мызда, б1рдемеге уш ы рап кдлмайык, — Кдладары кдзак, интеллигенциясыньщ 6api ауыл, ауыл деп ауыздарынан суы а рады да отырады, 6ipa3 э р тк , жазуш ы таныстарым бар, 6api сол. Соншалык, ауылдьщ кдладан кдндай артыкщыльпы бар? — Артыкдшлыры дейсщ бе? Артыкщылык, деу онша дал свз бола крймас. Ал ендд, б!здщ ауылды ацсау себеб^пз, менщше, рылыми ттлмен айпфнда, тарихи-психологаялык, жардайга байланысты. Маселен, мен вз басымды алайын. Ауылда туы п, ауы лда е с к е н , а у ы л д е с е eAin ту р аты н адамньщ мен д е 6ipiMiH. Балальпы м ен жастык, шары еткен жер, мейм ол ауыл бола ма, кдла бола ма, 6api 6ip — гамге де болса ыстык, Кдладагы кдзак, интеллигенциясыньщ басы м xenmiAiri ауылда турандар. О лар ауылды ацсамаганда, юмдд ацсайды? С онан соц акемоз елгенмен, memeMi3 елгеншен, e3iMi3 Tipi жургеннен кеш н элсш-элсш, анда-санда оларды да еске аламыз. Сондайда ездерш кермесек те, солар ecin-енген, еле-елгендершше eMip сурген ауылды керсек, сэл де болса сарынышымызды баскдндай боламыз. Ауыл бадщ эке-ш ешешз сиякцы. Кдлага ауылды кдрсы крю акэшакдык, Эйткенмен озык, мэдениет, жогары бшм, талашты енер, дамыган экономика деген нэрселер кдй халык, ушш де керек. — Дэукен, вне ат! Атгы кдрашы! — деп, дап сол кезде Дарияш шацк, етш свздд бузып ж1бердд.— Мама, Дэукенге керсетпп! вн е , ане тур, мама! — Ой, жынды Дарияш! О л ат емес, есек крй! — CiH/dciH келемеждеп Кэлиланьщ ипек-алеа кдтгы.— Мама! Папа! Дарияшты кдрашы, есекп ат дейдь Кэлилага крсылып Анар да, таксипп де, Ж екей мен Кэмеш те кулдд. Сэлден соц кулюсш ар ец тежеп: Ж арайды ендд, — дедд К эм еш е ю улкен кдязына кдбагын туйш ,— ездерщ нен ю ш кентайды келекете 14-914 209

Ъексутт Насеке-mu_____________________ бермецдер. Ондай кездер1нде сендер де сейткенандер. Ауылдатусандар да, крйдан крркрш тала тал тусге далага шыкдай крйгансьщдар. — Иэ, сатан, ол мен емес, Анар болатын. — Кришн? ©й, eTipiKiui, е зщ крркррнсыц! Е кеущ де enpiKiiiicinpep. Tirrri, анык, бшетшдей-ак, 6ipiHe 6ipiHin ж ала жабуьш. Ею-уш жасгагыларынды крйдан бьлесщдер? Балалардьщ базары жуырмадда б1тпедд. Куатцнылыкдан курап кеткен ж о л ж агасы оларды онш а кдлзыкдырмады, эуелп ынтык, к рркртд ары 6ipre-6ipTe басендей бердд. Ерте саргайган ею жагага улкендер де самаркру кез салып келедд. — Ж о л бойы на кррасам, 6yriH цплденщ 6ipi емес, крзанньщ 6ipi сиякды, — дедд, Ж екей жан-жагына курсше к ез тастап.— М ына турде болса, биыл жайлаудьщ да сэш жок, па деп шошимын. Куш бурьш керемет деп кулагыца куйып келе жатырмын, барганда, сатан кулю болып журм есем ж ар ар едд.— Кэмеш тщ Ж е ке й тагы иыгынан сипады. — Маган, айналайьш, жайлауьщньщ сэншщ кереп жок, тьшьшхгыты болса екен, теп. Кэмештщ кеш сп п н баскдлсы келдд ме, Ж е к е й жайлауды таты да ж аты п кеп макуай женелдд. 0 з eMipiHe байланыс- ты рып кисындатты. М ектепке деш нп балалыгы жаз ж айлауда, кд>1с кд>гстауда eTiirri. Содан кеш н соцгы рет осыдан он б ес ж ы л бурьш 6ip Kepim i. О нда да балалык, кундерш щ ец кдлзыкды шагьш етюзген Баркернеуге бара алмай кетигп, оны кермегель есептеп крраса, дэл жиырма ж е н ж ы л болыпты, сагыньшты. Атасы жылкд,1 батьш, буюл ж арты жасьш сол жайлауда етюзотп. Eip тойда ш еш есш ен танысып, э к е а д е жайлауда отырганда уйленшп. Соньщ 6api Ж екей ушш тарих. Крндай да болмасын еск е алудьщ туп непзш де элдеб1р кдшастык, немесе ж ек керу жатады гой, айтып отырса, жайлауга байланысты сондай-сондай окдпалар тым кеп-ак, Басында с е зш Aenipin м акуаныш пен бастап едд, аягьш а келгенде крйта-крйта юддрш, 6ip турлд Ki6ipTiKren, акргрында у н а з о й л ан ы п к,алды. Б а у ы р ы н а ты гы ла уйк,тап жатк,ан Д арияш тьщ теб е шаш ынан ею-уш курсш е шскедд. Кезше ж ас утрьле басгаган сиякданды. 210

\"Осы жылап OTbrpFaH жок, па e3i?\" — деп К эмеш артьша б1рнеше рет бурылды. Куйеушщ сазары п сырткд кдрап отырранын кердд де, сейлеп ауре болмады. Булар Буракржырга туе ауа, сагат ем-уштщ аральпында ж егп. Ж екей таксидд акесш щ т>тан araceci Н уриш анш не токуатты. О л Kici, булар келгенде, eciK алдында ж у р екен, 6ipa«, кдкдага келш TOKjaFaH таксидд керш турса да, артьша кдйрылмастан уйге Kipin кетп, cipa, буларды кдлай кдрсы алганы дурыс, соны сэл ойластырьш алгысы келген тар1здд. Таксиден тусе сап Калила мен Анар уйге кдрай тура ж у иргенде, Н уриш а олардьщ ал д ары нан шык,ты. К нут ток,тап, таксиден туеш ж аткдн Ж е кей л ер ге зер сала кдрады. — Кернплердщ 6ipi ме десем, амансьщдар ма, сендер екенещдер гой?— Элдеб1р екпе айткргсы келген адамша Нуриша буларга урке жакд>шдады. — Апа, мен с е т б1рден таныдым! — дедд Калила ж упрш келген бойы бас сальш. — М ен де таныдым, — дедд Анар. О л да К элиламен кдбатгаса барып бас салды. — 0ке-ш еш елерщ арен, таниды, сендер кдйтш тани крйдьщдар ж ам ан кемшрдд.— Е й кдлздыц мандайынан асьпыс кдна шскедд. — Таныдык,! Таныдык,! — д е с п Калила м ен А нар е з шындык,тарын шырылдай дэлелдеп. — Элп Дэукен кдйда? Дэу ж т т болды ма? Алдымен со немелершдд керсетщдерпп! — деп к енет Н урйш а таксиден Tycin ж аткдн К ам еш ке кррай далбалак,тады. © цмендей умтылып келе ж аткдн кдра к ем тр д д Kepin, Д эукен мамасыньщ бауырьша тьпылды. — 0 й , апа гой. Апанды умьпып кдлгансьщ ба? — Кэмеш жатыркдп жылаганына кдрамай, Дэукендд Нуришанын, крлына устата салды. Сол кезде Калила мен Анардан кергендерш icTen, 3aFaH м ен Д арияш та апалап барып Нуришаньщ етегше жармасты. — Ма, м ы на жылацкд>1 немецдд е зщ алш ы! Ырш ып, крлымнан туеш кете жаздады гой, т и т . Ж алм ауы з кемгпр деп кдлды ма м е т сонша, ей, эддрем кдлгыр! — Нуриша Дэукендд Камешке кдйта устата 6epin, етегше жармаекдн eKi кдлзды к р с а р л ай кушак,тады, к е зе к -к е зе к м уры н - дарыньщ уш ынан суйдь— Bapi ж абылы п 6ip м енщ 211

ШсутанИ^зквкв-уш__________________ _______________ _ майкуйрыкыма жетпейдд, - деп, Дарияшка арты гарак ыкдялас быддрдд. Ж е к е й мен Кемеш туйшшектерш уйге тасьш жатканда, б а л а л а р ж е м й п м э у е л е п т у р Faн бак,тагы агаш тард ы айналдырып кета, кездерщ сатьш, шыр айналып шыга алмай кдлды. Bipece араштьщ басына, 6ipece тубше жаутац- жаутац кдрасады. Ш ыдап тура алмай Дарияш жерде ж аткдн eni-уш epiicri езгеден бурьш бас салды. Соны кез1 шалып кдлып: Калила, ал ананьщ крлындарыны! — деп Кэмеш баж ете TycTi — Ж ем ен д ер ж ер д е жаткднды: m ipin кеткен. Ьптерщ етедд, ауырасыцдар! — Еш теце етпейдд, — дедд Н уриш а ар а туеin,— ана шелекте су тур, соран малып жДберш ж уы п жецдер. Kp3ip се н д е р г е а б р и к о с т а н ciAKin T ycipin бер ей ш п н , д эн ш тастамацдар, тэта, кешн шагып жейсшдер. Осы 6ipey кара бала кдйтш жейдд екен, осьнан ш ие узш берешнпл.— Араштьщ басына карал ацкцып турран Дэукендд шал берш бетш ен суйш адды. Кдяп-кдязыл шиеге тамсана карал турган Д эукен оган ашулану керекпгш де у м ы ть т кеткен сеюлдд. \"С ен байк ду сы зд а суш п крйды ц, э ? \" — д еген Kiciuie Нуриш аньщ бетше 6ipa3 баж ы рая карал турды да, п ш е т нускап сук,крлын шошайтгы. О ныц ейтш езш жумсаганына елердей куанып, уш айын деп ебедейш з талпынран кезкуйрык, кусал Н уриш а калбан, етш кеп Дэукеннщ ш ош айтьш турран саусагьш суйш-сушп адды. — ©й, саусагьщнан айналган! Садагац кетш, сары лагьщ болайьш! С оньщ ж ейтш н эрсе екенш сезш турран миьщнан, керш турран кезщ нен-ау сенщ! Кулдыгым-ау гашкентай! Bip жакынан асыръгп, 6ip жагы нан Дэукеннщ кд1льпъша керцл] толкрш, 6ip уыс ш и е т узш бггкенше Н уриша ею-уш cypim n к е та . Таратсызданып, Дэукеннщ п ш е т 6ipiHeH соц 6ipiH кабатгап аузьш а крмарайлана тыръш жатканьш керш, Кэменггщ кез1 шарасьш ан ип»пъш кете жаздады. — Ж е й береш! — дедд Нуриш а крркатьш дэнеце жок, дегенд1 К амеш ке бет кубылысымен керсетш .— Ой, крмпанддран аузьпщ ан айналайьш! Епггеце етпейдд, кешн суйеп туеш калады. EHeci алдьш о р ал турран соц К эм еш ундемедд. Оны ц усп н е келмей жатьш такдлмдап, балаларды \"крй, крйдьщ\" асты на алганнан да тартынды. Гул мен топыракщщ, кегал ш ел пен агаш ж апырарыньщ крепа ш еш е елтш, e3i де ауыл 212

Sw. Ы huhm! ■пршшгш сагынып кдлыпты. Н е болса соган ты ж алакуап куйгелектж жасарысы келмедь Кррап турса, балаларыньщ 6epi ерйс пен ш иеге елш -епвп барады. Улкендерш щ де, кшплершщ де бет-ауыздары вп-сэтге сатпак,-сатпак, жагал- жарал болып улгеригп. Кднша ж е с е де, крлай ж есе де ешгам тек демейтш, бггпейтш, таусылмайтьш ерган дуниеге енш кеткендей, барльпыньщ кездершде тек куаныш, жуздершде шекспз ризашылык. Бала ппрю ннщ есгш 6ip асып-тегш п куашаныньщ e3i аке-шешеге мереке! Ж екей де балаларын кезш ен аймалап, эпкесш ен ж е н cypacyFa acbiFap емес. KeimdciH \"Кдязыл гвардия\" совхозыньщ бас бугалтыры, Ж екейдш мектептен ipre ашыспай келе жаткдн досы Адой келдд. Ж ай л ау га TireTiH ю п з уйдд де, апар ы п салаты н маш инаны да — 6apiH даярлап крйы пты , тек тацертец жуктерш буып-тушп 33ip отыруларын ескертп. — Баратынымыз кднша ж ер e3i? — дедд К эмеш алденеге куддкп адамша Адойдьщ бетш е бакдярая кдрап. — UlbipaFbiM, жайлау деген жетш бара крятын жакдян ж ер емес. Ол сенщ Кектебец мен Медеущ гой деп пе ец демде барып демалып кдйта крятын.— Адой жендеп, ыждаЬатпен туанддруге Kipicri.— О сы н нан есептегенде, жайлаудьщ 6epri шетт, ж е тт с -с е к с е н шакдярым ж ер, ал сендер баратын ж ер, бэлгам, ж узден асып жыгылатын mbirap, Bi3 Бел жайлауы деп б эр ш белшен басьш 6ip-aK, айта саламыз, эйтпесе ap6ip жайлаудьщ ж еке-ж еке аты бар. Сендердд б1здщ совхоздьщ жылкд>1лы ауылы отырган Аршалы бетке апарамыз. ...EpTeci Адой уэдел! уак^пында келдд. — М ьшауьщ и м д ш ? — дедд Ж е к е й ол мшш келген су ж аца Т ази кп \" нускдп. — Д иректордж ь \"03iM бары п K euiipicyre 6ropoFa баратын болып кдлдым. Балалары мен К э м е и т осында отыррызсын. ©3i ж ук машинаньщ у спне шыкрын\", — деп саган селем айтгы, Ж екей ундемедд, кулдд де крйды. BipaK. iurreft: \"Bipre ескен итгщ аты 6ipre ескен екен гой!\" — деп ризалык, бхдмрдд. Соньщ арасьш ш а “кеш келпсп болсын!\" айтьш Ж екейддч 6ip-exi к е ц ш жакдын жолдастары келе кдлды. Ж ещ л рана жолашардан кешн кеш орньш ан крзгалды. Буракржыр кдлашыгын как, жарып, булар солтуспкте келбей жаткдн Жоцгарга карай тж е тартгы. Ж уктщ успне 213

ЪвксцтанНЖ/аЖе-ты____________________ ______________ жайгаса отырып алып Ж екей мен Адой онжылдыкцы 6ipre б т р г е н кыз-жттгердд тугендей бастады. Анада Себираны керддм, — дедд Ж екей, еткендд еске алганда адамды epiKci3 билейтш 6ip жы лылыкден,— Ш онжыга командировкамен баррам. Крнак,уйге орналасып, ендд кеш еге шыгайын деп келе жатсам, кррсы алдымда б1реумен с е й л е с ш С эби р а тур. О л да, м ен де б1рден таныдык, ©й, мектепте ту к п бдлмейгпн топас екем1з гой, сгумдык, суду эйел болыпты. Tiirri, кергенде, кызганыштан ишме шок, тусш кеткендей болды. \"Крлда барда алтынньщ Kftaipi жок,” д еп крзак, б екер айтпаран екен. Бет дегенщ аппак, энш еш н тац асырран атгай тыкрдршып тур. КезЬпчен шпп-жеп бара жаткрнымды 6api6ip керш тур, култелемей оиымды аитып салдым: — Туу, сенщ мундай суду екешцдд бурын крлай байкрмарамын, — деддм сукцанып. — Kp3ip байкрганыца да шуюр, — дедд кудш.— Ештен кеш жак,сы деген. BipaK, ендд байкрраньщнан пайда жок, оцар крддарыцар еддк крй, ендд крзгап крйтесщ, етп, кетп, — дедд. ©ATippi. Э й ел боп 6 eri ашыдран соц ба, етю р сейлейтш болыпты. Титтей кш эраты бар дейтш емес, тап-таза, тараотан акд^удай эйел. Сэбирад ан кейш де 6ipre окрнан 6ipa3 кыздьщ кулагын шулатгы. Содан аяндап ж1гптерге жетп. — Кэддрбай крйда Kp3ip? — дедд Ж е ке й 6ip кезде елендд 6ipre ж азы скрн жолдасын еске Tycipin.— Онжылдьпрган кешн сод 03i окр алды ма? Эщ зме арасында жол жарасына Ж екей сыдырта кез сала отырды. Улкенаранггьщ желкесшдегд адыр, шокддлар арык, аттьщ кур жонындай ырсиып жатыр, шеп те, бута да бас кылтитпайды, суркрй, сурец аз. Биылры курракдпылык,- тын, б е л ж ам ан екенддп содан д а белп берш тур. Бурындар бул араньщ e3i к ез тарткрн кегал болушы едд. Таты 6ip кргзыл шакр жотага кдллткетершенде, алдарынан к еп жайкрдран кен, сай жайнап ш ьпа келдд. Куз суркршдай суриллт тебелерге сулесок, кррап келе жаткрн Ж екей ж уктщ куысына уйелеп крлган ж ерш ен тыпыр-тыпыр умтылды. — М ьшау Китщ бе? Китщ гой мынау! — дедд крсында крлгьш бара жаткрн Адойды жулкрш. С айдьщ iixii саялы кегал. Кдггщнщ суы жылдарысынан элдекрйда аз. Ж агадагы сэмб1 талдар шапггарын жайып 214

лаберш жуып отырран эйелдерге украйды. Ж у к арткдн машина крс теректщ саясы на тьпыла келш тогргады. — А л жолдастар, перекур! — дед! Адой.— Кэмеш, бул араны Китщ дейдд. К еш тогргамай етсе, к и е а атьш кетедд, ат суытьш алайык, Балаларьщ еркш ж у п р т , табираткд бой уйрете берсш. — Ж ай л ау басталды м а? — дедд К эм еш ж ан-ж агы на сынай кдрап, к е ц ш толмаган сьщай ануартып. — Е, эл1 ж айл ау га алпы с шакдлрымдай бар. Бул — жайлаура кдкда icnerri ж ер. К езш де мына е зе н н щ apFbi бетснде кдптаран ел отырран. Оты зы нш ы ж ы лдары ез алдьша ж еке колхоз болтан. Ауданнан алые, тау крйнауында болрандыкуан, талай кдяргъш, талай ш атрьш еткен тарихи ж ер. Согыстан кеш н 1р1ленген колхоздьщ 6ip бригадасы болды. Кешн колхоз совхозга айналган кезде, мундагы елдд орталыкд<д кегшрдд. Кдз1р ж а ц а д а н к у ры лган \"© рнек\" совхозы осыннан кдйтадан перма ашкдлы жатыр. Кезшде уйлердд бульдозермен буздырып едд, ендд кдйтадан курылыс салу керек болды. — Егш салу ушш бузран ба бурын? — Егш салмак, туг1л еппом агаш та еккен жок, энш еш н ел кетпей кряды деп, баегьпргар эдеш бузд ырран. Кулддрлеп акд<дн та у с у ы н а тагзы м е тк е н д е й , 6api жагасына келш шокдгып-шокдгьш оты ра кдлысты. — Жарыгргык,тап-таза агып ж аты р екен! — деп Нуриша алак,аны м ен 6 ip Ш п а п 6eTiH с и п а д ы .— Б у ю л ата- бабамыздын, жайлауы мен кдястауын аралап. атып жаткдн су гой. Эй, Кэмеш, экелпп ана Дэукенд1 бетш жуайын, бабаларьшьщ батасындай гой, экел, балаларьщньщ бэрш щ де бетш жу, езщ д е жу! BipiHnri рет келш турсын, жу! — Ойбай, тате, лгунын, балаларын cyFa жолатпацыз, — дедд Адой бетелкенщ кднылтыр тырынын TiciMeH тарткдллап ашып жатып.— Кдлзык, керш, бул да 6ip ойнайтьгн нэрсе шырар деп, cyFa туеш кетш журмесш. — Осыншамыз кдсында журм1з гой, кудай сагргасын. Елаз жердщ эдемшгт ел бар жерддгане украмайды. Кдла парк1 де кдндай керкем ! Шрак, оньщ дэл мы нандай TbiHbiLUTbiFbi жок, А дамньщ крлы м ен ж асалган эдемглж екенш б ш п туркан соц ба, тандансан, да езщад е зщ тежеп тацданасьщ. Балалар кутпеген жерден кеп кэмпитке Ke3irin, оны кдлай 215

ШсутанHijnlceke-щы ж еп, кдлай белш алудын, амалын таппагаидай датдарып кдлысты. Ж умсак, шалгынка ж ата кдп аунагаи аргык, па, кегал беткейге тырмысып ж упрш шыккдн кдлзык, па, жок, су жагалап кеткен жакры ма, мьша мол мумюнддкт! кдлай пайдаланарларын б1лмей бегелюп. Тузде пикон астьщ д эш уйдепден тэтп. Cipe, таза ауаньщ ол д а 6ip apn.iKjiibiAbiFbi болар. Ею-уш кесек шскен ег пен 6ip уыс бауырсакды газетгщ устше шаша салып Адой мен Ж е к е й б етел кенщ мойны н кек ш эш кеге ендд ецкейте бастатан. С ол кезд е вткел жак,тан 6ip маш ина дур ете кэады- Ж айлауды аралап кдйткдн бастыкд-ардьщ 6ipi ме деи, Адой крлындаты бетелкеш такымыныц астына тыта крйды. Bipan, бекер кррккднын еткел жакдф жалт кдраган- да-ак, быдд: жацаты а т ъ ш отыртан \"©рнек\" совхозыныц бас зоотехнии Матанньщ мапшнасьш зумсьнындагы кок жолатынан таныды. О лар да танып бурылды. М аш инадан те р т ж ш т тусп. Ендд оларды Ж е к е й де таныды. Толык, аятьш oip баскдн сайын 6ip жымиьш келе жаткдн ж ш т — Матан, бас зоотехник. Жан-жакына кезшщ астымен кдрап, езш ш е ж асы рып кулш келе жаткдн жалпак, бет сэры ж ш т — Кдсенхан, жакдгада гана осы совхозга бас мал Aapirepi болды деп еспген. Бул eKi ж ш т те, Ж екей де Ж амбылбастаудьщ жш тгерь ауылдастар, Матан мен Кдсенханныц yin-терт ж а с улкенддктер1 болтанмен, бала кунп араластык, кейде жас айырмасын умыттырып ж1бередд. Ал анау талтац басып келе жаткдн сопак, бет сары ж ш т — оньщ да аты Кдсенхан, мекгепте 6ipre окртан ж ш тгердщ ерке эдеттмен сонадайдан бокдай амандасып келедд. Ш опы р ж ш т т е Ж екейл ер д ен 6ipep ж ы л кейш окыган жузтаныс. Шуркдлрай амандасып ж ен сурасгы. Ж екейдщ кезш ала 6epin М атан ш опы р ж ш т к е ы м кдк,ты, ол машина жакдф ж алт бурылды да, лезде кдтазка оратан алденеш альш жетш келдд. — Кеш келе жапфнда, алдьшан сусын альш шьпу — ата-бабамыздьщ салты, — дедд М атан Нуришадан рукрат сурагандай жалтак,тай ж ы миы п.— Бушл отбасыцды Нуриш а татем o3i бастап келе ж аты р екен,— кдне, туып- ес к е н жер1нА* ам ан -есен аралап, А лматыца ам ан-есен кдйтуыц уппн! Манадан сы рт бакддлап сабыр етш туркан Нуриша сол арада б е з ете кдлды. 216

% fotSдяфен! — Ойбуй, мьшаларды кара, бул демалгалы келе жатса, сендер OFaH келмей жатьш и д и зш ж атырсьщаар, оньщ Heci демалыс болды?! — Тэте, б1здд Ж е к е й кермегел1 кдшан, Ж екейдд 6i3 кермегел1 кдшан. ©сттп ойда жок,та бас крскднда 6ip ж арты ны белш iiixyre ж арам асак, баягы б ала к у т ш з д е несш е 6ipre есттк? — Кдсенхан кцсындатып Н уриш аны сезден тосты.— Келвдз, кдйта бас больш б1здерге езнцз шгизицз! — Крй, экем, Kp3ip аузы ма алмаймьш, к е з м ауырады, ездерщ ime бершдер! — Арак, кезге э сер етедд дегендд о э д е н 6ipiHiiri рет естш отырмын.— Улкен Кдсенхан куддктене кулдд. — О йбай, экем , eiipiK ай ты п т у р деймкгщ , eKi р ет операция жасаттым гой Алматыга барып. Ж арык, дуниеш кере турайын, к ез болмарасын, сендердщ осы журкггерщд1 к ер е алмагасын, тт р ш ш п кцран, кдлсын. Д е н дер щ сау, ездерщ-ак, йне берсендернл! — Е, одан да сейтш рукратыцызды б е р м е й а з бе?! — Кдсенхан рукрат алганьша риза больш кцк-кцк кулдд. Дала тесшдеп газет-дастаркрнныц басында гу-гу эндме демде басталды да к етп. ©cipece 6ip ауылдьщ тулектер1 тым есщюреп сейлеп, еткендд б1ршен соц 6ipi есш е алады. — Bi3/ii орталы кдд ж иналы скд шакдяртыпты, — дедд Матан ездерш щ жайлаудан келе жаткдн жендерш туанддрш.— Терт-бес кун айналып кдлатын шыгармыз. Кдсенхаи екеум1з 1здеп тауьш аламыз. Баягы солкдылдагын жеп, кебелегш кутан Акдсдйкдяра, басына шьпъш бултгы устап аламыз дейтш Баркернеуге — бэрш е барамыз, аралаймыз. — М енщ е ам н ен Ж екей екеум1здщ бала кунг1 6ip кдылырымыз к е т п е й д ь О с ы K p caF au rra о т ы р р а н д а ,— Кдсенхан бала куннщ 6ip кдлзырын кдйта ж ац р ы р п ы ,— Ж екейлердщ ушнен 6ip кррын сэры майды алып кетгж те, тоспар'а апарып э л и т тугелдей суык, сура салып езддк. С ондагы ой ы н ы м ы зд ы ц сикдя: м а й с у д ы ц б е т ш е ак, кебистенш езш ш е ©рнек сальш еридд, соны кдлзык, керем1з. Ал сенщ кемец кетп, ал менщ кемем озды, сенщ кемецнщ i3i тузу, м е т и кцсык, деген сиякды былжыракуар. С е й г т отырып 6ip кдрын майды эбден курты п бггкешм1зде, Ж екейдщ э ж е а Батпан апам тап усшмчзден тусп. Ой, 6ip там аш а адам едь жарьпргык,! ©Mipi аш у л а н у дегенд1 217

ЪвксщтанН^п/свке-щм___________________ бДлмейтш. \"Алда к у р б ак к а с ы н -а й , м ы н алар н е icTen оты р?\" - деп, судьщ бетш кергенде, e3i сасып кдлды. Курып-ак, кдлсын дегенд1 ол Kici жылдамдатып курбаккдсын дейтш . Ец ашулы ce3i сол. Куйеуш ен — Ешмэмет атам нан — к а п ы крркдтын, атын атамайды, М эупл дейтш. Ал ол ис1ден б эр М з д е крркртынбыз. С ары шалдьщ Te6eci кершсе, зытып кететшб1з. Батпан апам екеунозге 6ip сез де айткдн жок, ж етектеген куй! уйге алып кедаД. Ycri- басымыз малмандай су. Ешюмге керсетпей экелш екеумзд1 шешшдДрАД де, кдйтадан кургак, KHiM кидДрдД. Ж екейдщ атасы, н е м еш ч апам керш крйса, май уппн емес, успм1зд! су к^>1ЛРанымыз ушш-ак, жакрылап таяк жейпшм1з сеэспз. С оны б ш п ол Kici б!здД баскдлардан жасы рьш кшнаДраД. С ондай-сондай жак,сы адамдарды кердш , осындай- осындайда соларды 6ip еск е алып крйтан арты к болмас. М еш ч почему-то, ЖекейдД керсем, сол Батпан апам eciMe туседДде, ез-ез1мнен кенДмм босайды.— Кдсенхан е з сырын айтарьш айтьш алып ынуайсызданьш жан-жагына карады. — ©й, сен мундайда баска 6ip кеч^лддрек эчпм е айтсачш ы .— М атан К,асенханды баска сезге карай кдкдайлады. — О с ы с е н е л е ч ж а зб а у ш ы ма ец? — деАД eKiHmi Кдсенхан м ектептеп кундД еске Tycipin.— ©стш зэуДмен елге келгеганде, б1здердД елечге крсьш кетсеч, тебемДз кекке жетш жешсш кдламыз гой. \"Bi3re де 6ipey елеч шьпрарран!\" — деп л етр ш журер ек, эй, с е т ч сол елеч жазбай кеткешч жарамады. — © й, 6i3Ai ж а з деп кинап к д й те а ч , — дедД М атан Кдсенханньщ сезш е кдрсы болтаный да. куптаганьш да анрартпай,— мына жайлауымызды жазып кетсе, жетпей м е? Ж а ч а Н уриш а татем айтгы гой, 6epiMi3Ai4 де ата- бабамыз осы Белжайлауда туып ескен... ЭлдебДр ащ ы ш ьщ тыры к шыкты. Bepi орындарынан ушьш-ушьш турысты. Тукке тусше алмай жан-жакуарына жалтак-жалтак кдрасты. ЕкД крлы ербендеп су жагасында тыпырлап TypFaH Затанды алдымен Ж екей байкдды. Дереу солай карай сурш е-кабы на жупрдД. С ол кезде барып Заганньщ даусы кдйта шыкуы. — Папа! Папа! - дейдД шыр-шыр етш. \"Ж ылан! Ж ылан!\" - деп оклады Ж екей жанталаса умтыльш. BipaK ж а к ^ тд а й бере Заганньщ сута кдрап кез1 ш арасьш ан шытып бара ж аткдны н байкдп кдлды. Ж алт 218 .

_________________________ Ъеу, кыЗЪфт! караганында, тал тубшен Дэукеннщ булт ете калганын 6ip байкдп улпрдо. Ж у р е к тусы шым ете тусп. Арын суга келген бойда крйды да кетп. Тал бугаръша ш нш , cyFa 6ip батып, 6ip шьпып чурган баласын бас салды. Кдкдлып-шашалып баласы баж ете кдлранда, кезш ен ж асы ырш ып кета. Куанганынан жылады! Tipi екенш е жылады! К рркыны ш пен куаныштын, кдбатгасуьшан Ti3eci ,ддр1лдеп крйта-крйта буттле бередь М атан м ен К дсенхан кдбатгаса келш крлынан Деукенд4 ж у л ы п алды, е з ш Адой м е н Kinii К ,асенхан крлтыкуап Судан шь^арды. Нуриша мен Кэмеш те ес крлмапты. Ш ын Tipi ме деп сенбей Дэукендд 6ipece анасы, 6ipece мынасы крлдарына алады, сш ауу, снпайды. К ец ш куррыр сене алмай сарсац. Дереу шепинддрш керш, куррак;гап кайта кищгурдг — Эй, мынау есещчреп калган бала гой, крркаанынан бглмей тур. Bip жер1 не шыгып, н е сынып кетпед1 дейм кщ муньщ, — деп Нуриш а eAi дудамал. Куррак, кшм кипзген сон, Дэукен ж ерге тусш альш тары су жакда карай бортацдады. Калила мен Нуриша тары ойбай салды. Ж 1бермеп едд, Дэукен жылады, шьщрырды. Баланыц шошып та, крркаш та калмаганын сонда бш п, улкендер кайта сезге келдь — ©й, мынау, 63i де сезбей калган гой кдлай cyFa aFbm кеткенш, ойына ештеме Kipin-шыгар емес, — деп М атан тандана басын шайкады. — Туу, судан Ж е ке й жулып алганда, елш калган бала сияк,ты былк,-сылк, eTin ж а тк а н д а й керш дч, з э р е м н щ ушканы-ай! — дедд улкен Крсенхан енднендд сезге келш.— ©не бойым 8Ai ддрьлдеп тур. ©з1ц бала кунщнен осьшдай судьщ касында ессец де, ешкашан арып кермеп ец, 6ip сагат болмай жатып балац агып кете жаздады, значить, саган тацсык, емес дуниелер оган тацсык,— Ж у р тгы да, езш д е урейл! жагдайдан алыстату уппн, Кдсенхан е зш 63i зорлап калжындады.— Дегенмен, жакры ырым. Ал, Ж екей балацны ц ж1гчт болып, туган ж е р щ н щ су ы н а туцры ш шомылганы ушш той жасауымыз керек. — Ойбай, мыналардьщ сезш-ай! Баланьщ елш кала жаздаганымен жумысгары жок, тагы той жасамак. Осы тойларыцныц Kecipi гой бэр1м1здщ байкамай калг'анымыз. Кайта Заган болмаганда бымейччн де екеш з.— Нуриша яйпчтердщ жайбаракаттанып кайтадан ойын-кулюге юрккенше ашуланды. 219

ЪвксуттНф/секв-ум____________________ ______________ — Ж аца м ы та Дэукеншд суга агып кете жаздаганы 6ip жагы нан ны ш ан сияк,ты нэрсе, — дедд М атан салмакцы унмен,— одан Ж екей кррытынды шыгаруы керек. Баласьша атамекенш керсетпеген аке — езш щ экелж борышын тугел етемеген аке. Экесшщ туып-ескен жерш керген соц барып бала е з экесш жакрылап тусше бастайды. в й т к е т ap6ip адамньщ мшез1 езш щ туган жерш е таргады. ©3i тауда ecin, тау суьша талай шомылган адамньщ баласы таудан крркдт, Судан шошып турса, табигат зацынын, бузылганы деп би\\ем. Э к е а с у й п ескен тау-тастан баласы крркцы деген сез — ол баскд бала болып е с п деген сез. Тау, су — б1здщ эке- ш епгатз, сондыкдан, журналист жолдас, жайлауга сен кусал он бес жылда 6ip емес, жыл сайьш келш амандасьш туру керек. Курорт, санаторий деп ауре болганша, демалуга ез1м!здщ ортамызга — жайлауга кел будан былай! Дэукеннщ cyFa а г ь т кете жаздаганы булардьщ крштасуьш тездете м е деп едд Кэмеш, кдйта кдйдагыны ойларьша Tycipin эцпмеш туындата бердд. Ж екей, титл, кеш ш келе жаткднын умы тьт, ж аца крныскр уй Tirin тастаган адамша жайбаракдт. Даурыкдсдн жттгердд ш ы р айнальш Нуриша да кдйта-кэйта тацдайын кэгады. \"Кудай-ау, мьшалар кдйдд огыргандарын да у м ы т ь т к егп б1лем\". — Ал, 6ip эн айты п ж1берешкпп! — дедд Ж екей 6ip кезде. С ей тп де, езш щ с у т к и э т \"Ж иы рм а беске\" басгы. Баласы Кдратокд ЗДлгара еддм, Алмаган эке ттлш 6ip бала еддм. Keuieri жиырма бес кдйтып келсе, Терт бурышьш дуниенщ шырмар еддм! О-оу, жалган! Жиырма бес кдйта айналып, Жштгер, келмес матан! АРШ АЛЫ БЕТТЕГ1 АЛРАПЩЫ KYH Ж екей л ер жылкдллы ауылга ел ж ата ж етть Адой м аш и н ан ы б ас жылкдышы Н у р л ы к р ж а т ю н е ток,татты. Ж а т ь т кдлган олар тесекгерш жинап, крнакуар отыратын оры н эз1рлегенше, булар сыртга бегеле турды. Ж е к е й д щ ес б1лгел1 Уйгентасты ц белш ен 6epi асьш турганы бугш. Бейтаныс ж ерден бейтаныс кубылыстар 220 .

байдер ма екем деп, айналасына дерап еде дерадгыде кезш е кещл белепндей тук шальша крймады. Жан-жакцы едкие крршаган едсел1 таулар еш тедеш керсетпеде. Ауылдьщ тау жак, ipreci утррейген удпрдед аузы сегалде деп-дера тущ иык, екен, ол дерауытденды делыд арша болар деп шамалады. \"Cipe, жаман ж е р болмас\". Уйге ю рген бетге Ж е к е й уй иелерш е б1рден з ер сап к д рады . Ш здщ к е л г е н 1м 1зге д е л а й д е р а р е к е н д еп, дебадеарын андыды. Огагасы жезкумандей рана жщ ш же, кунге тотыкден жузшщ сары екенш де, крцырдей екенш де ажы рату кдын, 6ipaK, мшез1 де, кдмылы де жылдем Kici кершде. Ондык, ш амныд жарьпъш ан уй iuri крды р кудгтрт. Э й е л ш е н re p i егд е л еу ек е д д е п н с'ам айы ндары кум1с кдераулардан адгарды. Ак, куба, толык, мыдеш келшшектш, ку йеу ш детты сайлайты ндыры д ес-дебаты м ен ж у р 1с- турысьшан с езш п те улгерде. Н урлыкржа Салиханы ыммен рана жумсап дегмыз куйрызды, жуктщ астьшдеры ж асы рьш крйран бетелкею алрызды, кундеп уйренхшк-п стадендерды ысыртып крйып, жозыга дегнай бел румкелерде крйгызды. Ерлнбайлылардыд у н а з сейлескендерш е Ж е к е й 1штей суйсшде. Ж ардейымыз жаман болмайтын шырар деген умгг жылт етп. Куырдадтан сод, ертед ауданде тырыз жумысым бар деп, Адой орталыкде тунделетш дейтып кетп. Кдлган ж урт 6ip кдерынан кдсайысты. Ж екей тадгы бесте тусшен шошып оянды: куз бшктен кулап кете жаздеды. К езш аш ы п алранде, Салиханьщ шелек алып сыртде mbiFbiri бара жатдены н керде. Т у сш делай жоры рын б1лмей 6ipa3 ж а п ы . \"Эй, делай болар екен?\" — Деген 6ip к уд прт кудек кекеш нде турды д е крйды. Енде уйк,тай алмасын сезде де, тез-тез KHiHin ты сд е шык,ты. Салиха саууга ыдрайланыи сиырдыд бауырьша енде отырран екен, Жекейде керш KeuiipiM етшде: — Салдырыммен ci3Ai оятып ж1бердем бе? — Ж о, ci3 емес. \"Неге тадертед турып амандаспай- сыц?\" — деп мына жайлау оятып ж 1берде. — Биыл жайлаудыд сэш онш а болмай тур гой, жылда бул ара белуарден шалгын болушы еде. Бурырпысын бглмеймш, маган Kp3iprici де керкем. — Бурын бул арада болып па едецз? ~“ Ес б1лгел1 келш турганым осы. Уйгентастыд белше деишп жерде 6ip-eid рет кергем, 6ipaK, 6epi асден емесшн. 221

ЪекеувптНф1секе-щы_____________________ _____________ Сонда да улкендерден бул жайлау туралы талай эщтме естш еспк. Ш апаньш желбегей жамылып, ая!ъша галошты крцыл- таяк, cyFa салып далага Н урлыкржа да шыкцы. \"Кдп, мына Kici ейелш кызтанып калган жок, па екен? — деп Ж екей ез-езш ен кысылды.— HeFbm сонша асыкыс шык?ы?\" — Н уреке, ж айлау кермегел1 кеп болды, тунде келгеш шзде крращ ы тусш к е т , тещ рекке жендеп 6ip кррап алмай ж ата алмадым, арш аны барып 6ip шскеп келмесем, болатьш емес.— Элденеге акуала сейлеп турранын Ж екей e 3i де байкдды. Крнакцъщ артьш ан ж упре шыкддныньщ секет болтаный сезлд ме, Н урлыкржа влденеш м щ пр е т п де, уйге кдйта Kipin кетп. Ж е ке й арш алы беткейге карай аяцдады. Кун шыкдатанмен, куннщ шапагынан айнала жап-жарык, Сатыньпт, анасынын, кушатына е т п кетуге асыгып келе жаткдн баладай Ж екейдщ ж уреп ерекпш кетп. Аршаньщ етепне ш нбей жатьш-ак, шаршай бастатанын сездь Ток,тап тещ р епне кдрады. Ентш н басып отыррысы келд1. Ш ыты кеппеген шалтын суык, кершдь \"Крй, б1реулер кдрап турса, уят. М ына кдлалык, байрус жиырма мепр ж урм ей жатьш-ак, шаршады дер\". Алкршса да алдыра карай жылжыды. Кдльщ арш аньщ етепне иингенше пстенш шыдады. Ж е те берш балан; арш аны ж апы ра барып кулады. А р ш ан ьщ к,атык, Hici K encipiriH e ем ес, KeKiperiHe куйылгандай бурк, е те кдлды. Аунап тусш крльщ ш епке тум сьпы н тырьш жабердд. Ж у ка шык,ттркенд1рмедд, бетшен суйгендей, тш м ен жаларандай жылы эсер етп. Кектщ крепа т е ш суйсш е ж у п ы . “Мунда жы лан болмай ма екен?\" — деп ойлады кенет шошынып. О рны нан ыршып турегелдь А йнала аяры ньщ асты н абайлап кдрап шык,ты. Кдлзыл бурьш пъщ урырьшдай двцгелек-децгелек ак, п зб ек ryai бар е а м д ж квзш е ерекш е басылды. \"О сы кдгмыздык, па, жок, па?\" — деп куджтендь Кермей кеткен затынан коз де жацылады екен. Гулден тем еш рек крьтгадан бырт узш альш аузына салды. Таныс дэм тш н yrapin, бала куннщ булдыр ел ей бойын жылыткдндай болды. Крльщ аршаны аралап Ж екей жотаньщ успне карай журдд. Баркернеудщ арш асы ндай емес, бул а р а н ш бшк келедд екен, Баркернеудщ жатаран аршасын шубар арша дейдд, ал м ы на сексеудл кусап бойлап есепндд баекдша атаса керек. А ры ойлап, 6epi ойлап, 6ipaK, оньщ атын Ж екей 222

ЫЗ foutmi! еш есш е туе iре алмады. К езден кеткен соц кещ лден де кеткен о в о д ы . Адам ана ттлш де умытып кетедД дейтшдерддо рас-ау, cipe. Bip сездД умьгпфн адам 6ipTe-6ipTe бар сездД де умытуы мумкш гой. Жотанын, y e n туйетайлы жазык, больш шык,ты. Кунгей жагы ндары ар ш ал ар шок,-шок, болы п ею -уш -ак, ж е р ге енитп, елдеюм ер ж акда куьш тастарандай тым-тыракдй, андыз. Аршаньщ ipi буршей 6ip уысьш т е р т кдлтасына галлы. \"Кдлздарым кр й ж асап ойнасы н\", — дед1 е зш щ балалык, тэж1рибесш еске Tycipin. Такдф лау болганмен, кунгей жак,та ш еп Typi кеб1рек кершедД. Bipi г'уддд, 6ipi гулоз, тур-туо сан турл1 ш енгерге кдрап турьш, осынша еомдйсгщ атьш тугелдей бглетш адам болады дегенге ез-езшен кумэнданды. Кднша шеп таныр екем деп, 03i б1\\етшдерш 1здеп байкдды. Э н е 6ip кппкене кекш 1л гулД, б уры ш -буры ш ж ап ы р агы барды ш ай-ш еп дейтш. Бала кезщде кеп терген, апасы майга куырьш одан ш ай ж асайты н, с о д ан тани ды . Т уп-туп болы п eceTiH кндкене боз жапырак^ыны arip ш еп деп атайтын. Оларды биологгар да солай атайды деп сене алмайды. Бэлюм, бала куншде ездер1 крйран атгар ма, оны да анык, бДлмейдД. Кенет кез1 булд1ргеннщ тук-п ж апы рак,тары н тан и Kerri: \"О, ж арьпды к, бар екен рой!\" — дедД ттзерлей кеп кдсы на отырьш жатып. Ж еш сш жеп кермек болып айналасына ашкарак,тана кдрады. Шашылран буршатды т е р т журген тауык, кусан шокдндап будДргеннщ талай жапырарын аударыстырды, ею-уш кек туйш нен езге тук таппады. Жеттлтпей, бэрш мал ж еп к е т й т . Атасы: “Кртзылкрянын, булдДргеш-ай! Атгьщ туяры ш аш асы нан боялы п ш ьна келедД\" — деп с у й с ш т отыратьш. Сол атасы айткдн жердД кдйтсе де Kepyi керек. Крпылкряра бару керек! Кун Итшокршыц -гауьшан кдглтиып кершдД. К екпецбек жайлау алтьш жалаткрндай сеулеге шомылып uibiFa келдД. Мунша эсемдисп неге тецеуге болады? Кдндай с ез мына кубылысты айнытпай айты п бередД? М умкш емес. Т укп кдлемдей, текеметгщ туршдей деген тецеулер тук емес, олар мьша кершгстщ e 3i тупл ггушпарьш да елестетпейдД. Сонау крырдан ту крянга созылып жаткдн белес-белес жагалар мен ак, сеукелел1 шындарды, кэрагайлы сайлар мен аршалы беткейлердД, айналасы ат шаптырым келетш жалпак, саздар мен жылга куалаган булартарды,— соньщ 6epiH кдмтып, 6epiH ел есте те т ш д е й eTin к,алай с у р е тт е у ге болады ? 223

ЪексутанHijn/ceke-wu___________________________________ Болмайды. Суреттеген кунде де онынды еш и м укдайды. М ынандай ж умакзы ез кезш ен еш рш де 6ip кермеген адам кермеген дуниесш кдйтш елестетедд? Мумкш емес, елестеге алмайды. Мундай суду табигатгыц бар екенш бжмей-ак, кермей- ак, талай адам дуниеден етп-ау! Кдншама адам кдз1р де кдмсыз eMip cypin жур. 1Шркш-ай, мына сулулыккд суйсшш 6ip кдрамай елу кдндай екшшгп! BipaK, муны кергендер де, керш к ез1 тоймагандар да е т п гой, осы сулулыкхы кергенщ ушш деп, OAapFa ком eMip крсып бердд дейсщ. Опасыз дуние деп казак, осыдан айткдн ш ьтар. Сонау кегал беткейлер, ана кдлыц аршалар болмаса, к ш м аз денедей айнала ж алацаш ту рар едд, к ер ж 6epin турганын кдрашы! Ж о, мына есемддктщ арасында ескен адамньщ баскд жерде ©скен адамдардан кдйтсе д е 6ip артыкдпыльпы болуга тшс. С ез ж ок, болуга тш с. Ол артыкднылык,ты 6ip сезбен нак^ылап атау, эрине, кдгын. Алайда мына т а б т а т езге табигатган кдлай ерекшеленсе, мунда ескен урпакц-ар да, cipe, баскддан солай ерекшеленетш болар. Кеше Матан келем сез айтгы. Экеге тартып бала тууы ушш, eKeci туып-ескен табигатга баласы да туып-ecyi керек дедд-аудеймш. Дэл осылай демегенмен, осы магынаны айтгы. Дурыс, урпакзврдьщ сабакхастьпъш осы туган жер, оньщ таботаты жасамаганда, баскд кдй куддрет жасайды? Туган ж е р — ата-бабацньщ K03i, тастап кеткен сыйы. Ж е р де сешю, табигат та сен ш . Бугш с е т и , ертец баладдди. Бул ж ай гана тау, энш еш н шеп, eirreyip топырак, емес. Бул — ата-бабац. ©лсец, сен де сол ата-бабацнъщ 6ipme айналасьщ. Кдзак, ушш е з ж ерш де елу д е эулиелж. Сез1мнщ ыркргмен сан турл! ой кешш, кептен хабарсыз кеткен экесш щ Tipi екенш б ш п кдйткдн баладай Ж екей кдтты толкдлды. Ертецп шайдан соц уй ттгетш орын 1здеспр1лдд. Жылкдллы ауы л буры н Ti3 кдтар тш л ген т е р т уй екен, 6eciHmiHi белектеу етш беткейге тйудд уйгарысты. Туе бола уй Timin 6ini. Ж азык, беткейге жаца уй жараса кетп. — Папа, бул б1здщ уйм1з бе? — М ама, 6i3 ендд ылги осында турамыз ба? Алматыдагы угштздд кдйтем!з? — деп, балалар жайлауда б1ржола кдлып крятындай больш жатыр. 224

__________________________________ figy, кы З hd> m ! Жылкдлшылардьщ жекемешшк малдары Дэукен унпн цирктен де кдязьж, дуние болды. Bipece крй м ен ирзьна, 6ipece сиырра жетектеп Ж екейдщ эбден мазасын алды. 0Ai уйрешсе крймаган керш1лердщ уга тещ регш е бала жетектеп жш -жш келе бергеннен шггей тартыншакгаса да, Д эукен бакы ры п кеткенде, Ж е к е й epiKci3 дедектей женеледр Bcipece шетга уйддн, ак, лагына кдязырып, Д эукен солай карай кеп суйреледд. Ак,лакда экесш суйреп апаруьш апарганмен, ак, лак, езш е карал тап берсе, Д эукен ж алт берш Ж екейге тьпылады. Крркдап турьш та кызмгдды. Мал acre адамнан уркедд ю й, ал кала баласы малдан уркедд. Карсы алдынан бузау не крй бетпе-бет келсе, Ж екейдщ улкен кдяздары да булт берш тайки женеледд. Сы ры н б1\\меген жануардьщ элдеб1р крркдлнышты купиясы бар сиякганатьш болуы керек. Уйге к у п ы болсын айта келш, Н урлыкожа буларды шайга шакьфды. Кекешнде кептен журген ce3i болар, шыдамай 6ip сы р байкатып тастады. — Ж урнал шыгаратьш адамсьщ гой, Ж аке, шынынды айтшы, казакуьщ жайлауына мьшандай кшз уйден баска уй ж арасар м а едд ecrin? Эгарэгам осыньщ орнында там уй болсыншы, мына кекпецбек дуниендзддн, ортасында 6ip ж ара туррандай кершедд.— Айткдясы келш турран е з туйнп бар е к ен ш б ш п , Ж е к е й онын, сауалы на ж а у а п 1здеп ау р е болмады, тек зер сап тындап отырранын сезддрш бас изеп езу тартгы.— Bip кезде кш з уйде отыртанды мэдениетазддк санап, малшыларра жаца, мэдениетп уй салып беру керек деп уран тасгарандар шыкгы. Есттддк, керддк. Сол уранды удетш, дурыдетш журген — осы ездерщ, газет-журналдарда гстейттндер болатын, Н емен ты нар екен деп ундемей кутпк. Агаштан да ж асап кердд, к ш зден д е белм е-белм е етш курастырып байкдды, айналып келгенде, соны ц 6api бурыннан ата-бабамыз пайдаланып келген керегел1 уйдей крлайлы болып шыкрады. Осы уйден озар уй болмасына осы кун1 ралымдар да, ж у р нал истер м ен б асш ы лар да токтаран сеюлдд. Епрак мына к ы зы кты кдрацыз, кудай УРгандД, ендд солар эл п ездер16ip кезде м эдениетаз санаган уйдд б1здерге жендеп жасап б ере алмай ауре болып жур. Мьша yiwepi уй ме, бурьшры уйлерден эдекдйда мэдениетаз. Соньщ езш де де крлайлы. Ал, ендд бар гой, м е т и жаман 15-914 225

ЪвксутанHifalceh-wiM__________________________________ ойым айтады, cam де, мэдениеи де кдзакцъщ нарыз кгаз уйш е тецесетшдей уйдя осы к у т em6ip мадениегп деген елдерщ де ж асай алмайды. 0здер1 eMip cypin кермеген сырт адам оньщ сырын тусшбейдь К т з уйдщ, кен, жайлаудьщ артыкщыльпъш Нурлыкржа шай устшде де узак, айтгы. Ж екей крлзытып тыцлэды, 6ip сэт крстап крсыльт та кетп. Кун ец к е й е б е с баласы н epTin Ж е к е й м ен Кэмеш тощ рекп шолып кайтуга шыкцы. ¥зацкрфаран сон, Кэмеш Дэукендд ойнатып батпакуы булакцъщ кдсында кадды да, Ж екей кыздарымен 6ipre кобелек куып беткейге шьпъш кетп. Эдден уакрггта Кэмеш Жекейдд ашулы дауыспен усп- усгш е шаквдэды. Бю кте журген Ж екей кдйта теменге тусуден ершдд. — Н е болды? — Ой, oepi келсещш! Тез! — Кэмештщ даусы катгы ашуланранын ацгартты. Келмей жатып айкдйласып турганымызды жылкрьлы ауылдьщ адамдары еспп кдлар деп, Ж екей томен карай ж упрш ала женедад. К в т е р д е п Д э у к е н шатак, ш ы рарды м а деп едд, ол шешесшщ кдсында жайбаракат ойнап жур екен. Кэмеш аш улана кряты ндай себеп кврш беген сон,, Ж екейдщ де ш еке тамыры ты рыса кадды. — Не боп кадды сонша? — Б1рдеме болып калса рана келмекш сщ ? Сонша айгайлатпай-ак, келе салса кайтед) екен, тшп. — Ж ар айды ендд, алдьща келген сон; атацньщ кунын кеш деген. Кессен; -пд ш апсац бас — мше. — Демалтам деп альш келесщ де, 6ip кун болмай жатып адамньщ настроениесш бузасьщ. \" О р н ь щ д а т у р ы п 6aK£ipFaHFa с е н щ н а с т р о е н и е ц бузылганда, жогарыдан жупрш келген менщ настроением бузылмай ма екен?\" — дей жаздап барып Ж екей озш дер кезш де токтатты. — А д неге шакд>грраныцызды айтсацыз, сонан сон; эрюм е з ж у м ы с ы н а кетсе. Кдлздарым к у гш кадды — BipaK, кдлздары куге крймапты, папасыньщ соцынан салып урып олар да кулдырап келед! екен. — К араты , анау уш бузаудьщ ортащысы эбден влетш болды, байрус. Босатш ы! — ApuiaFa оралып калган 226

kbtSfoyftm!_____________________________ ______________ ^ я у , бузауларды Кэмеш кртгы аяп сейледд. К ергенде Жекейдд де аяныш биледд, макулык, немелер таргьш а берсек босаньш кетермз деп, эбден буйдаларын шиелеп тастапты. Ж екей керлей ерлеп бузаулардьщ кдсына барды. Шуркдлрасып кыздары да солай журдд. Анар FaHa ж упрген куш ш еш есш щ ж аны на бары п тоцтады. \"Бузау елгел1 ж ать ф \" — деген балаларга улкен 6ip сенсациядай кершдд. Ж арлауытгьщ успндег! жалгыз туп аршага уш бузау оцбай оралыгпы. Крцыр бузаудьщ мойны крцыр кдскдныц асты нда кэлыпты. Ш атаскдн буйданыц уш ы н таб у Tiirri мумшн болмады, ер жерш ен 6ip тарткдялап ж у р ш крцьф бузаудыц буйдасын 6ipa3 узартты . Ж ануар, мойны н к^шындырран ж ш босай бастап едд, елуге мойьшсунрандай сулк, жаткдн кдлпынан крлма-к,ол e3repin ты пы рлай бастады. Ж екей крцыр бузаудыц буйдасын тарткдллап ж аты п акдлры босатып алды. Бостандык, болтаный б ш п, б узау тэл й р ек тей 6ip-eKi аттап бары п е щ с к е к,арай ойнакдай женелдд. Дел бузаудыц жолында турран Анар бузау м е т куып келе ж аты р деп ойлап тура кеп кдшты. — 0 й , тимейдд, крркдда! К рркда деймш! — Кдлзыныц кд1лырына Ж е ке й ерпсаз кулдд.— Ой, ол а ю емес, бузау гой! Туу, акдлмак,! Анар артына кдйтып кдрамады. Камешке кдрай жан ушырьш барады. Жылрадагы судыц жарлауьгг кдбарынан кдррып кетш етпетшен тусп. Бузау езш ш е ойнакдап айдалага кетп. — Туу, мына итп ц осынш а крркдфны! —^ дедд Ж е кей басын ш айкдй кулш.— Тур ендд, жырылран орныцда жатпа. Тур1ызсацшы! — дедд Камешке жегап. Кэмеш те кдязыныц кдлльпына кдрап ж ы м иып турран, сол жымиган кдлпы ж упрш барып А нардыц крлынан тарп ы . Анар оран 6ip iypAi ауыр керщад. С оньщ арасынш а K03i 6ip сумдыкды шалып улгердд. — Ойбай, аяры! — дедд б а ж етш .— HeFbin турсы ц, келсецнп! Анардыц сынган аярын Эйтбек дейтш оташы салды. Неге екенш, Ж еке й кдлзыныц аягы жазы лы п кететш ш е к эм й сендд, тек нитей 6ip нэрсеге кцшжылды: жылкдялы ауылга журт кеп келедд, келгеннщ 6api муныц кдлзыныц аягы кдлай 227

ЪексутанЛ^фкв-щы___________________________ мертжкенш сурайды. Бузаудан крркдш сындырганьш бжедд. Кдлсылатыны сол. О ньщ несше кдлсылатынын 031 де жендеп б1лмейдд. Bip турю уялады. Баланьщ бузаудан крркуында бэлендей уятгы ештеме ж о д та секдлдд. Bipax бушршде 6ip белпазддк кддалады да турады. Кудды кд,1лмыс icren крйтан адамдай кдлсылады. Эйтеу1р, кдазыныд жагдайын сурай бастаган адамныд бетше тура кдрап сейлей алмайды. Bip RiHsci бар гас1дей теменш ектей бередд. ОРДЬЩ BYJIAFbl — Ал, кдне к е тп к пе? — дедд Н урлыкржа аткд мшш жатып. — Кетейж, — дедд Ж е ке й атыньщ басын батыскд бурып. Таддап, ж уас аткд м ш пзсе де, ептеп такдлмы ддрыдейтш тэр4здд. Такд>шы аткд тимегел1 он б ес ж ы л еткенддктен, aftTeyip, ecxi э д е т п еск е Tycipin дана сыр бермедс Негурлым орныкуырак, отырута тырыскдн сайьш солгурлым дуйрыры крпандай туседд. Ерюндеу отырсам дурыс бола ма деген ойм ен денесш бостау тастап байкдп едд, ердщ усттнде e x i сан ы ойнад тап , б о с б айланган куш дусап крлпылдап кетп. Сонан сон; -пзгшдд та р п ы , сонда барып сорып TypFaH ж елдщ сап басыла кэлганындай, ат журюш галт езгерте крйды, такд>1м ы ерге орныкдырак, жабысты. — Б1зддц жылкд>шьщ uieri сонау бш ктщ алкргмындагы уш шокэдда жатады.— Нурлыкржа кдмшысымен батыс ж адгы нускдды.— Жылкдл тугендеп соган д е й н барамыз. — Бугш соньщ бэрш е улгерем1з бе? — Улгермек турмак, талай уйге тусш кршыз да инемаз, таддап барып 6ip уйден тустенем1з. Верп бетгеп таудьщ етегшен арры бетке кдрай кдпаштай тартьш улкен жолга жете бергенде, од ж ад крлтыдган ею атты кд>1лад етп. — KiM д е б о л са, а тт а р ы б е те н , б!зд1д совхозддю болм ады , — дедд Н урлы д ож а аты н ы д басы н теж еп .— Ж олыга кетейж, сыргта ушыраскдн адамнан сырт бермеген дуры с, н е олар, н е 6i3 6ip-6ipiMi3,ain кэдем1зге ж арап кдлармыз, бэлюм. Тодтай далган кезде Ж екей энеукуш жолыддан М атанды да, оньщ axeci Кржакдгетп де ж азбай таныды. Ж акрш даранда, аты н теб ш е тусш алдымен сэлем бердд. 228

_____________ Ъ&ц, кыЗ дтфт! Оларды Нурлыкржа да таниды екен, терт атгы айдалада шуркыраса кетп. — \"Эке-ш еш емнщ басьш а куран окд>ш кайтамын\", — дегесш, аганы Акрудагы б е й тк е ертш келемш, — дедд М атан элденеден ацталгандай кцпак, унмен. Ж екей елец ете кэлды. — Алые па, ага, ол ара? - дедд Кржакдиетке карал,— М енщ атам да ылги айтьш отьф уш ы едд: \"Экем Турганды патша ecKepi Акруга д е й н куьш барьш атып елтрген\", — деп. — Сол Акру — осы. Мунда баекд Акру жок, — Нуреке, 6i3 де бурыла кетсек кдйтедд? — Ойбай-ау, бурыла кету борыш крй онда. Жарыкдыкды не уипн атгы екен? — Е, не уипн дерщ бар ма? — К р ж а к ^е т e3i ж акры б1летш ж эйтп e3i а т к а н д ы дурыс кордд.— Ж екейд щ атасы, Ешмэметгщ aKeci гой Туриан деген Kici.— Саган айтканым дегендей, бурылып Нурлыкржаныц бетш е карады .— Баптап ею байге атьш устайды екен, кргздан бетер кутетш кершедд. Ym-терт аскер элдеб!р кдшкдшды куып келе жатып сол ауылга бурылады, болдырган атгарын ауыегьфьш алгылары келедд. Барады д а Турганны ц е й байге аты на жабысады. Е й б1рдей байге атган айры лу д еген ол кез уипн ельммен тец. О й а де акдыр елген ж ан дедд ме екен, эскерлер сезге айналып турганда, зьш берш ез1нщ ец ж уйрж деген Керкаскдсыпа жайдак, м ш е шабады. Тым курса, 6ip жуйрпчмдд аман алып калайьш дедд ме екен, й м би\\едд. Калган 6ip атгы-ак, экете бермей, аскер соцынан куьш кеп 6epiirri. Кугынды адастьфып а дегенше Турган крлыц аршага й р ш кетедд. BipaK, 6ip арада тыгылып тура бермей, кугынныц кайда екенш урланып карамак, болады. Сол кезде жолга Tycin ж ен ш е кетш бара ж аткан 6ip солдат керш калады да, бесатармен басьш ж1бередд. Болган-бггкеш сол, ол кезде: \"Неге атгьщ? — деп эскерге сауал крятын казак, кайдан болсьш. TepTeyi де у н а з томен карады, 6ipa3 ж ерге дейш ешкайсысы lie жармады. Ж ацагы ецпменщ аягын эрйм озшше шггей аякд-ап келе ж аткан тэр1здд. — Карагайлымыз — мына сай.— Нурлыкржа уназддкп бузып Ж екейге сол жак, кднаттагы терец шаткдлды камшысымен нускады. Карагайлы — б1зддц атакрнысымыз, — дедд Кржакдчет 229

ЪексутанЧН^з/секе-щи___________________ _______________ Нурлыкржага,— бул баланьщ атакрнысы — Есенгулдыц сайы. Сэлден кешн булар Акруга келдь Судыц нелжтен олай аталуын жаньш а барганда ^Кекей б1рден ащарды: тунык, судьщ туб!ндеп тастар э д е м т е р т тесегендей и л акриыл екен, медлдр суды одан бетер мелддрепп тур. Б е т т езеннщ б ер п бетшде кдграт усгшде екен. Б е т т деп келгендер1 6ip- 6ipiHeH ipreci эрец ажырап, жартылай ж ерге rapin жаткдн 6 ip -6 ip уы с та с т а р д ы ц TGMnemiri тана болы п шыцты, Ешб1ршде ж азу да, айрыкщ а белп д е жок, 6api б1ркелю. О дуние бар дегенге кдзакзыц кдлай сенш келгенше кдйран кдласы ц, ел ге н ад ам ы н ендд кдйты п ш ь т ы п кетп есш дегендей, таспен эбден бастырьш тастапты. — Кржеке, эке-шешегрздщ бештш бкунп ме едщз? — Н урлыкржа мьша бейптердщ 6ipmeH 6ipin ажы рату мумган емеспгш б1ле тура э д е т , кдрггы сезге тарту уш ш сурады. — Кдй бегатге гам жаткднын кдйдан бслешк. Bmreyip, ата-бабаларымыздьщ б1разы осы арада, кдз1р 6i3re олардьщ 6api ж ацы н, алалап кдйтем!з, ж алпы аруацтарга дута КЦ1ЛЭЙЫК, Bepi де атгарьшан т у с т Кржак|чет акракдлдыц айткднына кендд. — Ал, балалар, ендд 6ipa3 ж ер керелж, — дед< Кржакдоет бабаларына дуга окапан соц к е ц ш орньпдсдн адал(дай сергек сейлеп.— Ж екейге атакрнысын керсететк, Есенгулдьщ сайьшан б уры льт Ордьщ булагында отырган Белекбайдшнен б а р ь т тустенешк. К еп Сплели кдрттар кдлмады, аз бслетш б4здер де азайы п барамыз, кэзит-ж урналда ттей тш Ж е к е й г е ондай-ондайды б1ле ж у р геш дурыс ш ьтар.— Нурлыкржа Ж екейге кдрады. Ж екей кдрпъщ усынысьша куаныш бглддрдь — Дал мьша Кррагайлыньщ аузындагы жазык, м утсп Ушсудьщ к у т а н ы дейдд. Кржакдоет сейдегенде, Ж екей елец en i. Атасы мен эж еа ж ы р кцьлып айтатын, гаш кентай кунш ен аты кулагына кднык, ж ер. 0K eci осы арада отырганда уйленнгп. Атасы онда колхоздыц жылцысын багады екен. Мушске жакцшдаган сайьш 6ip жылылык, 6ip дагдарыс бойьш кдбат билеп кдтгы толкдлы. Ж уртьш а емес, атасы мен апасыньщ, eKeci м ен ш еш есш щ езш керуге келе жаткдндаи Aer6ipi кдшты. Ж екей бул араныц ap6ip тасын жадында сацтагысы 230 ■

келш, айналасына бар зеш нш сап кдрады. Ушсудыц куйганына жакдлндаран сайьш езен нщ к у р ш куш ейе бердд. Судьщ сарыны 6ipece он; жакуары шаткдл жакцан, 6ipece алдьщ1Ы арна жакдан ауысып еспледд. О ны олай уйткдггып турран Кдрарайлыдан сокддн самал ж ел екенш Ж екей сэлден соц бары п сездд. © зе н н щ к у р ш елд енеш есш е салкандай оньщ кендлш аландата бердд. С эл ойланса, есш е тусе кететш-ак, тэр1здд, 6ipaK, соны кднша ойланса да таба алмай дал болды. \"Бул дауыс бесйсге жаткднымда кулакыма сщ ш кдлган шыгар, элдекдндай гажаптыкдтен миымда кдлган кейб1р клеткалар сол дауысты таньш келе жаткдн болар\", —деп ойлады. Крсынсыз ойьша ешгамге керсетпей жасырын жымиды. Булар Кдрагайлы сайы ньщ дэл аузы на келш токуады. “Биылры куащцылыкда былай кулпырьш турран ж е р баскд жылдары жеруйыкуай тырар\", — деп шамалады Ж екей. — Мшеки, —дедд Кржакдяет Ж екейдщ толкдлп турраньш тусшш, сабырмен,— акец осы тубекте отырганда уйленген. О ты з тпрьтзынт1ты ж ы лы болар, умытпасам. Э лде кдфык, па екен? Birreyip, сорыстан 6ip ме, 6ip жары м ба жыл бурын.— Ж екей анык, ж ылын биап турып тузетпедд, сездд бузрысы келмедд. С ейлесе, даусы бузылып сы р алдырып крярьш да сездд.— Экен, Бижрггг бугш-ертец уйленедд деп отырганымызда, айтпай-дэнеце етпей баскд 6ipeyai — шеш ец Нуржамалды 6ip тунде алып кдшып келш бугал жайлаудары ж уртгы дурлжтзрген. Атан, м ен ап ац талай айткдн uibiFap, era сездерш щ 6ipi Б и ж т т болып е г п гой ем1рден.— Босап бара жаткдн е з даусын к$йта кдтайтып алрысы келш, Кржакдмет а з ундемей кдлды. К езш ен ытып кеткен жасты суртерш де, суртпесш де бммей Ж екей ■пстенш шыдады.— Бюгаггг сендей емес, ашык,-жаркдян, ойын-сауыкдсд е т е yftip едд.— С одан к е ш н а тасы мен эжесшен сан рет еспген экесшщ уйлену тарихьщ Кржак^ет тары айтура к о п т . \"Ж ылап ж!бермесем ж арар едд!\" — деп тютендд Ж екей. Кдй арата бие байлап, кдй арата уй тт л ге ш коне журтган байкдлмас па екен деп, жан-жарына -пнте кдрады. Осы дейтшдей окдпау белл кезш е туспедд. Кдншама заманды, кднш ам а урпак,ты етк е р с е де, к е н е ж у р т та к е з ток,тататындай ту к езгер!стщ i3i кдлмапты, ш ы м дауы т шалгын румыры адамныц табаны мен атгьщ туяры тиш кермегендей жайкдлады. Елу кддамдай эр1де крйш ыньщ 231

Ш сут а н Hdnlceke-W M _____________________________ ею крцыр у й тур, бэлюм, к ене журтгьщ орнында солар отырран шыгар, и м б1ледь Атамыз 6i3in бу С уш нш Куйеу болып барган журт, Анамыз 6i3in Бозтуган К елжшек болып тускен журт, — дед! куб1рлеп. Крзтутан жырынын, крсиетш, оньщ е зек п ертеп ш ьпуфн екш пп екенш ол ешкрш ан дэл кэз!ргтдей туспйп кермеггп. К ене журтгы кергенде, idcim тек екшйп пен сагыныш билейдд екен. Ж е к е й е зм е н e3i больш узак, ойланьш кдлды. \"Экецнщ кдсы сеш кш ен repi кдлындау ед1, крбагы апаш , болатын, домбыра тартатын, ен айтатьш. Ойбо-ой, ол журген жер дум ай едд гой\",— тэр1здд сипаттам алары н FaHa ecrirem болмаса, ие турш , иэ суретщ кермеген екесш щ бутан крлдырран 6ipAeH-6ip ескертюш д у н и е а осы кене журты екен. Бул оньщ езш отыз беске келгенде арен, керш отыр. Онда да ед етлеп келмей, кездейсок, бурылды. Маскрра! Куйбен, TipuriAiKTin ы рк^ш ен экесш еске де алмай кеткеш ме? Ер ж етш ел кртарына крсылгандагысы, оку ок^ш бшмдд болрандагысы осы гой? “О ке-шешемнщ уй тж кен журтьш керсем, атам ж ы лкы баккэн ж ерлерд1 араласам\", — деп, крйта ж асырак, кезш де к еп армандайгьш. Ендд, мшеки, ею- уш кун уакьггын белят арнайы келе алмаган, барайыншы д еп б ел буы п 6ipAe-6ip р е т талпы нбаган адам отыз бес ж асы нда FaHa екесш щ есга ж уртымен ойда ж окуа жуздесш тур. Бул ес б т г е м тфшан, отбасын курьш дуние курагалы кршан. Елден ат сурап, машина жалдап мше алатындай халге жеткелт де кд нш а е т п . К елем д еген Kicire келж таппайтьш ж ер емес. Апырмай, экемнщ журтын керетнпп деп, ж а с куншде бойдак, ж урш те 6ip рет булкынбапты-ау! Студент болып 6ipim ui курсты б т р г е н жылы мына турган Уйгентастьщ белшен Kepi крйткрны бар. Одан 6epi де он б ес ж ы л e r r i. С онда: “Агатай, э к е м н щ ж у рты н к ер е кдйтайын, атьщ ызды 6ip кунге бере турьщызшы!\" - десе, крй крзак, бутан атын кщмас едд? Атьш бермек туты, аркрлап экелетш адамдар ш ы кдас па едд? Ендяз м ьщ келш, мыц табьш атьш жердд ж ац а FaHa керш турраны кдндай маскдра! А ттан кдлай ту ск ен ш , кдй кезд е ттзерлей кел1п ж ерге отырганьш Ж е ке й 63i де бтлмейдь — Ал, аткд мш еш к! - деген К рж ак^етгщ дауысы 232

_______________________________________Щ KwS fayj>m! алдекдндай алыстан ж ел куып есплгендей болды. К езш щ алдын уяла суртш орнынан турегелдд.— 0 й , акдямак, ендд е зщ эк е болдыц. Ж ур, Kp3ip Есенгулдын, сайы н кересщ , ол — еж елп атакрнысьщ.— Кдртгын, ж убата сейлеген жылы уш кещлш крйта ж1бггп. Бет ж узш келегейлей берш аярын узецпге салды. Ердщ кдсына крлын созтанда, саусатымен кезш щ алдын 6ip суйкей кетп. Алдана тусш, енддп ж олды К,ожак>1е т бастады. \"Ата- крнысын керш, кдрпъщ да кецш босап келе жаткдн шьтар- ау\", — деп ойлады Ж екей. — Ендд -пзгшдд осы Kicire б е р е тк , — дедд Н урлыкржа сыбырлан,— жылкдпа бупннен кешн де барып алармыз.— Ж екей у н а з басын шулрыды. Кржакдоет кдрия тубектщ тап тумсьпъша келш токцады. — Мше, уш судьщ крсылып жаткдн жер1 — осы, — дедд Ж екейге бурылып. Тулап акдфн уш тау суыньщ дел 6ip ж ерге келш тогысуына Ж екей элдеб1р кдсиетп нэрседей суйсшш кдрады. Не 6ip адым ары кетпей, не 6epi кетпей, ymeyi де туп-тура уэделескендей 6ip децгейден тушскгп. Ушсудьщ куйганы! Аталуыньщ e3i кдндай жакры едд! He6ip куздан кулап, тас-тастан сеюрш акдсдн асау сулар жап-жазык, ж ерде тату-тэтп тана крйындаса кетш п. Уш атайы нньщ уш жак,тан келш кушак,таса кеткенш дей. Кемейш таты Кдзтутанньщ жы ры жыбырлатты. Салп-салпыншак, анау уш езен, Салуалы менщ ордам контан жер. Жабагылы жас тайлак ~- Ж ардай атан болтан жер. Ж атып кдлтан 6ip ток,ты Жайылып мыц кой болтан жер. Ж ы рауды ц ce3i тап осы уш езен ге арналган сеюлдд. Оцтустжтен Кдрагайлыньщ, солтустжтен Акрудьщ, дал ортадан Белдщ суы келш бас т у ш с п р к т . OftFa е р ж берсец, уш езеннщ торысуы кдй-кдйдарыра жетектейтш Typi бар. Сал аялдаран соц атыньщ басын бурып Кржакмет кдйтадан езеннщ Акру ж а к бетше етп. Bipa3 келденендеп барып манаты жолга тусп. Ж о та устше шыкдщн соц жол ешге айрылды. Дал жолайырьпргьщ ортасында крмакты у тл ген тас бар екен. Кржакдчет пен Н урлыкржа тусына келгенде беттерш сипасты. Ж екей себебш бы е крйды, эйткенмен сез кдузагысы келш: 233