Б. Нұржекеұлы т5

ЪексуиптИ^фке-щм____________________ ____________ — Бешт пе? - дед| Нурлыкржата бурылып. — Кдракерей Кдбанбай батырддю кершедд. Бул жотаныц аты Жалаулы, кдлмакдд шапкдндд, Кдбанбай батыр ту тж кен деседд. — Анык, Кдбанбай батырддю ме екен? — Б а з далада е а л ердщ б е й -ri жаты р дегенге Ж екейдщ ceHrici келмедд. — © з крлыммен крйматан сон, кдйдан бь\\ейн, ofrreyip, ел айтады. — Кдбанбайдай батырдьщ мьшандай жотада ескеруоз, ж ал устшде рана ж атуы мумюн емес uibiFap? — Уйлген тасты улы баты рдьщ б е й т деуге кдрмай, Ж е кей араша ■плеген адамша жыпылыкд-ап Кржакдоетке кдрады. — \"Баты р 6ip ок,тык,\" д еп буры нгы лар айткдн. Кдй баты рдьщ басы кдйда кдлмаган.— Кдлнжылмай, эуелден ейрддн, зацы солай деген ыщ айда Кржакдмет жайбаракдт ж ауап кдйтарды .— К дбанбай ма, баскд ма, 6ipara Ж алаулы ньщ устшде жаткднына Караганда, тегш адамньщ б е й -ri болмас. М ына таудьщ ортасында елген гасшщ басына ecTin тас у йгеннен баскд кдндай кум без орната да крйсын.— Тас б е й т а батырра кррашсынып турсьщ ба дегендей, кдр-ггын, уронен ептеген ганалау ащарылды. — Кдбанбай кдлмакд-арра трзесш кдтгы батырран батыр болыпты, — дедд Н урлыкржа е з бзлгенш ортара салып.— ©лерш сезген соц, еш ж кен ж ау б1рде болмаса б1рде кер1мдд атньтп кегш алып журмесш деп, алты ж ерге Кдбанбайдьщ б е й -ri депз1п ж алган б е й т кдздыры пты деген се з бар. Ж алраны ма, шьш ы ма, муньщ кдй бейтр екенш ешгам бишейдд. Кдбанбайдьщ кдй кезде, кдй жерде кдза болгандыры жайында накцы д ерек тарихта бар ма, жок, па — Ж екей есш е Tycipe алмады. Ажальшан елген бе алде ж ау крлынан б а — о л да е с ш д е жок,. Сондык,тан Н у р л ы крж аньщ Кдбанбай туралы сездерш е тоселей гагар б1лддре алмады. — Бул араны Кдгзылкдя атанды рьт журген осы жер, — дедд Кржакдиет Ж алаулы дан етк ен с о щ ы кдя беткейдд керсетш,— ана устщг! ж ол О рдьщ булагына барады, мьша 6i3 к е л е ж атк д н Keprai ауданра д еш н кетедд. Баягыда туйем кеш иманьщ у й р ш эр ец етупп едд, сэл жауын тисе, тай ан ак у ап ш ь т а келетш кдгаыл батпак, крй мьшау. Кдз1р ендд сайрап жаткдн маш ина жолра айналыпты. Ж е к е й крпггаскдн адамша, бэлгам, KeraipiM егшгендей, Кдбанбайдьщ б е й т деген укш таскд тары 6ip рет бурылып 234

_______________________________________ Ъщ/, кы З Ьэф т ! кдрады. Бойьш урей тар1зд1 6ip беймазалык, биледд. Кдзак, деген ел ж ер бет!нде кдла ма, жок, па деген килы кезецде крлына найза устап, жаудыц жебесш е кею репн тоскдн Кдбанбай батыр жайында жарьггьш ештеме бшчегенше кррланды. © зш ш е кдзак, тарихы н тэп -Tayip бглетш шыгармын дейтш, ол б1лепш эншешн эр жер-ар жерден жулып-тарткдн б1рдеме екен, К,абанбайдыц баты рлар 71зьмшде бар е к е н д т болмаса, накцы ерлш есш де кдлмапты. \"Алматыда 1гтейлд, бшмдд, мэдениетп\", — деп мына юсдлер муны да элдекдндай керш келедд-ау. Ж екей ендд н е де болса бул жайында ойламауга беюндд. Омы ойламауы ушш баскдны ойлауы керек едд, сондык,тан езш 03i зорлагандай больш экесш щ эцпм есш тагы есш е Tycipyre тырысты. Ол андмелердш, денш OFaH э ж е а айтьш беретш. Кейде эдешлеп, кейде сез арасында Б иж ш т туралы элденелердд айта отырмаса, жарык,тык,тыц к ец ш кешшмейтш. 0Keci Б иж ш тгщ айтгы рып крйган кдлзына а з кунде уйленгел1 оты рып баскд 6ipeyAi алып кдшып келгенш Ж е к е й ес бглгелпак, естш келедд. О ны егделер турмак, егде еместер де айтады. Bipeyre айтьш, б1реуден 6ipey естш, буюл ауыл бш п болтан. LLIeuieci б аскд к у й е у ге THin к е т к е н д ж т е н , Ж е к е й жасгайынан эжесшш, баурында ecri, сондыкцан ба, э ж е а Батпанды ол ап а дейтш . Ж алгы з улдьщ кдйрысы, c ip a, кдйрынын пшндеп ен; кдтгысы болар, апасы еле-елгенше Бижштш жокд-ап, Tipi шыгар деген у м т н уде алмай, ендд 6ip кермей шынымен-ак, елер ме екем деп арманда кегп. \"Кдйтейш, ку жалгыз, кдй кунэм1зден таптык,? Б1реудщ жалгыз кдязын жылатьш, алмай кепп ец, соньщ кдркысына ушырадьщ ба, неге ушырадьщ, кульшым!\" — деп куй- зелетш. 0Keci алмай кеткен KeAicri дейтш эйелдд кеш н Ж екей эбден танып алды. Кдра торыньщ эдемю! екен, тэмпшггеу мурны езш е тэп-Tayip жарасатын. О ньщ М эрзия дейтш кдязымен бастауышта 6ipre окдяды, eKeyi туйдей курдастын, кдз1р анык, есшде жок, не ол, не бул 6ip апта рана бурын туыпты. Апасы соньщ 6apiH сы ртгай санам алап айты п отыратын. Ж екей мен М эрзия 6ip-6ipiMen шуркдярап амандасатын, жакры эзглдесетш, араларында 6ip жылылык, бардай да едь тек соны урлей тусуге eKeyi де тартьшатын, ойткеш 235

ЪекщрпптН^пквке-щи___________________________________ эке-ш еш елерш щ бурынры с этазд ж тер 1 ескертпе сеюлдд естер1нен ш ы кдай туратын. Кейгн — М эрзия кдлалык, училищеде, Ж екей оныншы класта окдш жургенде — екеуш щ де ойында жок, ту пщ ы л 6ip окдета болды. Оны бастаган Ж екейдщ атасы Ешмемет едд. Ж екейд1ц атасы Ешмамет пен М эрзияньщ атасы Келгенбай ежедден кещ л кдгмас Kiclaep болыпты. Б и ж т т пен Келкптш бала кундершен атастырып крюларына да сол дос кец1лдер4 себеп болады. О л уэдеш Б и ж т т бузгандыкхан, Ешмэмет Келгенбайдын, алдында езш ылги айы пты ce3in, уялып журедд. Бушрше кадалган тжендей керш сол ганэсшен кррганшакхап келген карт, ендд кеш те болса, айыбынан арылуды ойлайды: ол ушш Ж екей мен М эрзияны уйленддрмек болады. О л кезде Келгенбай елген, KeMnipi Tipi, е н д т уэдеш сол KeMtiipi мен Ешмэмет eKeyi байласады. \"Ж алгы здан калган жалгызсьщ, бар ум тм 1з де, ем1рдеп алданьппымыз бен куаньпиымыз да 6ip сен ганасьщ\", — деп, оган жамандык, ойламайтындьщгарын юшкентайынан кулагы на cirypin тастагандык,тан ба: \"Уйленсе Heci бар, ж ам а н кд>13 ем ес\", — д еген о й е з кец1л тукш рш де де жаткдндыктан ба, атасы мен апасыньщ куана айткдн ■плегше Ж е к е й тулап кдрсылык, бглддрмедд. \"Ж арайды, макул\", — деуге де батпады. Тек уялып темен кдрады. BipaK, сол сэтге-ак, М эрзияньщ кара торы ж узш к ез алдьша елестетш улгердд. О ньщ будан былай калай езш щ кдсында керетппн, оган калай сейлейтш ш ойлап кддялдап та алды. Арада 6ip a3 кун етп . Ею уйдщ картгары KimiripiM алыс- 6 e p ic, ауыс-кушс ж асай да бастаган. C ipa, соган Караганда, М эрзия д а тулап туспеген тэр1здд. Бидди мэселе тек оку жылыньщ аякдалуына, Ж екейдщ оныншы класты б труш е гана -прелш турган. Сейтш жургенде, Ж е ке й 6 ip куш атасы м ен апасы н ы ц к,абагында элдеб1р салкдшдык, пайда болганьш байкады. К еп узамай оньщ сырьш ел де еспдд, Ж е к е й де еспдд: \"М аган айтпай неге ютейсшдер?\" — деп, Келю п ш еш есш е де, кдязына да катгы урсыпты, \"мен Tipi турганда eKeyiH уйленддрмеймш\", — деп кесш айтьшты. Сол айтканынан айнымай крйды акдяры. Сейтш, ойда жокуа басталган кудалык, ойда жок, ж ерде уз1лген. Кез1нде Ж е к е й ызаланды да, намыстанды^ да, Ирак, шгген ты нып бэрш е шыдады. Келгстшщ неге ейткенш, ол уш ш оны ж азыкуаудыц о ры нсы з екенш Ж е к е й жак,сы 236

тусшдд. Кезшде езш алдап кеткен ю сш щ баласына кдндай эйел е з кдязын бере крйсьш, ecid к е к н кеидрген кунде де, эйелддк намыс бар гой. Э йткенм ен Келюгш щ есю к е к п KemipMeyi де мумюн. © ш рде к езд ескен сетазддктерш щ бэрш содан керш, муньщ экесш эм к у ш е KppFan-ciAefl ме, к ш б ш пп. Бул сагынып ж урсе, оньщ KppFan журу1 мумюн. А пы рмай, eAi-Tipici 6eArici3 адам ды кдррау — кдндай э д Д л етоздш ! K,a3ip к,айда е к е н е з д е р ! ? М э р з и я н ы Талдыкррран мацындары 6ipeyre турмыскд шык,ты деп есиген. Cipe, Ke/ucri д е сонда, кдлзыньщ крлында болар, е й т к е т езге баласы жок, сеюлдд едд. Есенгулдьщ сайына жеткенше Ж екей е з ойымен болып, бетен ещтмеге араласпады. Кунгейм беткейден кулдилай бергенде FaHa ойдан ceprin жан-жагына кдрады. Кунгейдщ m e6i у з ец п л ш т е н келдд. Е цкеш п, ж алпак, с э р ы гулд1 сабакынан бы рт у зш алды. Ш скеп едд, гулден адамньщ жалацаш денесшдей тер nci шыкцы. Тула бойы турпштп кетп. Ж абы скдк, гулдд ciAKin-ciAKin ж ер ге тастай салды. Элденеден крркдсдн Kiciiiie ж ан-ж агы на сакмана кдрады. Есенгулдьщ сайымен куб1рлеп амандасты. — Бурын осы кунгейдщ будлдргешнен атгьщ туягы кдяп- КД.13ЫЛбоп шыратын, — дедд Кржакмет.— Ж арыкдык, ж ер де кдртайып бара ма, кдлай, тш и кдязарган еш теме кезге шалынбайды. \"Атам айта беретш булддрген осында болды гой\", — дедд Ж ек ей iuiiHeH. Ж е р ге ущлш 4здеп кдрады, булддргеннщ к ек жапырагы рана болмаса, кезш е кд>1зарран туспедд. Атьшан тусш, Кржакдяет Есешуддьщ суына-бепн жуды, крс уыстап уртгап а л ь т, аузьш узак, шайкдды. Ж е ке й су тубш ен торрайды ц ж ум ы рткдсы ндай с у р тасты Kepin, суртш-суртш жанкдлтасына салын алды. — Дурыс, ырым кдялраньщ жакры, — дедд Кржакрмег OFaH хош ал болып.— Тым курыса, сол тасты кергенде ауыльшды есщ е 6ip а л ь т турасьщ.— Cipe, ауылды умытып барасьщдар гой деген еск ертпеа сиякды. Насыбайды узак, уакдгг аткдндьщган, кдлталанып кеткен астьщры ернш щ шпн п лш щ ушымен кесш-кесш алды. Кезш сыры райта кулш жанкдлгасынан бет орамалын шыгарды, асыкдай букгеуш жазды, сонан соц судьщ жагасынан былайыракдщ барып олкш-сьлкш, бетш баппен, ерекш е 6ip суййш спен асыкдай сурте бастады. Кдртайып кдлыпты-ау\", — деп, Ж екей шалдьщ жузш е 237

ЪвксуттHdfake-wt ендд FaHa ж ендеп зер салды. М уныц бала куншде бул raci 6ipre,aip едд, асыкдайты н-саспайты н сабаз мш езш е бола ж урт оны \"Жайбаскдн\" дейтш. \"Ж айбаскан жакем керш кэлады\", — деп келшдер1 де алдьшан кия етпейтш, \"Крй, Кржакдяет агадан уят болады\", — деп iHi\\epi де каймьп'атьш. С огы стан KeftiHri ж ы лдард а у ш кдралы м ен де, к е ц ш жаралымен де бет жыртыспай ж у р т бар жумыстьщ женш тапкдн карт крй бул. О ны езш ен улкендер де сыйлы орьшга оты ррызаты н. Елддц кдмын ж еп, жет1м мен жездрдщ жардайын тусш е б1лгендю ушш сейтетш. Сол сабырынан, сол сы йы нан aai айры лм ай абыроймен картайып келедд екен, жарыцгык, Ж етш с ж ы л бойы бурк, е т т 6ip ашу, 6ip ж анж ал шьп^армаран мшез, эй, эулиелерде де бола крйган жок, ш ьтар. 1шшен к угант, ш пнен бокц-ап, бар жамандыкзы е з т п н д е елт1рш уйренген данышпан гой, кдн керш ту р ьт та к,аны тасы м ай ты н , зорлы к, K epin туры п та кек сакуамайтын кемецгер гой. С эл кдялилау ма, эйтеу[р, Kicire сырырая карайтыны ежелден бар. — А такрны сы цд ы к ер д щ , енд1 О рды ц буларына барайык,— М унда сен уш ш бурылдык, дегендд ацрартып, К рж ацм ет Ж е к е й ге карата сейледд. Алдыга тусш, бетш батыска а л ь т, жацагы кунгейге кайта керледд. — О л ж е р натып О рдыц булаты атанды екен? — Бул тауда н е кеп, булак, кеп, — дедд Кожакдяет ершген Kicinie ен ж ар дауыспен.— Булацган булакды ажы рату ушш атаган гой бурыш ылар. Белбулак, Карабастау, Келбастау, Акуастыбулак, дейдд, бэрш де 6ip белпсш е карап атаран. М уны да солай кдсында кдзылран ор болтасын, Ордыц булаты деген. — Кдндай ор? Кдсында кудык, бар ма? — Ж о к, Есттмеген екенсщ гой? Kp3ip ендеше кересщ, ордыц узьшдьпы, шамамен, ега-уш шакдярымдай бар. Ойлы- кдярлы ж ер, оны елш еп керген и м бар дейсщ, airreyip, мына ею таудыц арасьш а кесе келденец казылран: ана таудыц ньпы нан басталып, мьша сайдары cyFa тускенше созылып жатыр. Kp3ip тек эрец-эрец сулдеа рана байкалады, атам заманда казылран нэрсе гой, к ем ш п кеткен. — Сонда оны не ушш казуы мумкш? — Юм бьледд.— Кржакдяет иьпъш кцкац етюздд де шырт туюрдд. С уракда мэн бермедд ме элде билмедд ме, afrreyip, ундемедд. Ж е к е й ж ауап кутш М атан м ен Нурлыкржара ж ал тацтад ы . Н е д е р л е р ш бьлмеген Kicime о лар будан 238

____________ _____Ъ еу, кы З fo y b m ! ж узд ерш тай д ы р а бердд. Ш ыдам ы ж етп ей , Ж е к е й е з жорамалын айтып та ж^бердд. — Бэлюм, окоп uibiFap? — Ж о, окоп емес, — дедд М атан басьш шайкдп.— О коп кдзатындай бул ж ерде coflic болды ма? — Азамат сорысы ш е? Дутов, Сидоров, Анненковтармен сорыстык, крй, солдаты окоп iubiFap? — Кдйда-а, бул одан бурын бар ор той, анык, кдшан Ордьщ булаты атантанын, кдй кезде крзылганьш ага тупл, араньщ акелер1 де бымейдд.— М атан куптау куткендей э к е а жакд<д жалгакуай кдрады. К арт бДрак, отан да ундемедд. — М ен щ 6ip ж о р ам ал ы м бар, — дедд Н у р л ы к р ж а жаскдна сейлеп.— Еспген боларсыцдар, ел арасында Ж ошы-ханньщ баласы жайында 6ip ацы з бар емес пе? Анда жургешнде, ханньщ улын кулан теуш елтсредд де, отан кдЬарлантан хан ор кдзтызып, куланньщ бэрш сотан к у ь т экеп кулатпаушы ма едд? Сол ор осы ма деп ойлаймын. Кржакдгет пен Матан иэ крстамады, иэ кдрсы болмады. Ал Ж екей орды е з кезДмен керм ей турьш KeciMAi п ш р айта алмады. Тек эзДлдд кекесшмен: — Ci3 б1раздан кеш н кдзак,тыц бук!л тарихы н Бел жайлаудан тарата бастарсыз, — дедд кулш. — Ойбау-ау ендд, еспгешм1здд айтсак, та ж азыкдымы з ба бул журткд,— Кдязаракдвп, Нурлыкржа кдысылып кдлды. Эйткенмен, эзиудщ бетш эзьлмен кдйтаргысы келдд.— Эй, айналайын, журналис жолдас, журнальща мен айтгы деп бДрдеме ж азып жДберт, ер тец п кун басымды 6ip пэлеге шатьш крйма. Кдбанбайдьщ, Ж ош ы ханньщ жокд’аушысы ем естн, айналайьш. \"Баска пэле ттлден\" деп, т ш м нен тауып журмеган. — Ж азы п кряды деп шын крркдфньщыз ба, жок, жазьгп кет дегендд жукдлап ескерткенпуз бе, муньщызды, Нуреке, Ж екейдщ кдлай укдфны дурыс? — Э ке алдьшда тартына сейлеп келе жаткдн М атан мына взДлмен Н урлыкржаны кдтгы састырды: ьщгайсызданып, Кулагина дейш кдлзарып Kerri. ¥ял1-ан т е к турм айд ы ем е с пе, ы р ж и ы п 6 ip ece Ж екейге, 6ipece Матанга карал: — Ж о, шын айтам, ейтш жазып крйса, сен кайдан еспдщ, саган и м айтгы деп б1реулердщ басымды кдтыруы мумк1н гой. О ны ц 6api кдйдан есте турады, кдй кезде, им нен еспгетмдд, кдз1р ол адам Tipi ме, елД ме, кудай 6iAciH. 239

Ъвксутт fidnjeke-wiM________________________ ______ Айналып келгенде, ез1мд1 OTipuani щ>ш шыгарса, маскара емес пе? — М ше, сондыкуан ш и к ш п бар ещтмелерд» ауыздан шытармау керек,— Нурлыкржаньщ жатып кеп шала булшгешне тырк,-тырк, кулш М атан келемеждей тусп. — \"Керддм деген — кеп сез, б1лмеймш деген — 6ip сез\" деп бурынгылар, теп, бекер айтпаган екен гой. Буйткен е ц п м е а бар болсьш; одан да аш кулакуан тиьпн кулагым жак,сы, м е н еш т е м е айткдм ж ок, с ен д ер ту к е ст1ген жокрьщдар — содан дурысы жок, М атан й р д ем е деуге окуала 6epin рдо Кржакмет атыньщ басьш тартьш Ж екейге бурылды. — Мше, Ордын, булаты деген — мьша алдымыздагы келденец жотадан тартьш сонау квдэаткд д е й н п аральпдоа жаткрн ею сайдьщ шл.— Ж огаргы таудьщ етек жак,бушршен ж еке ж он боп белше шыккдн жотаны кдмшысымен бас- аягъш кэмти, айрыкщ а назармен нускдды. Кргры 6ip жерде аласарып, крбырта беткеш кейде ттк шаншылып, кей тусга келбей жазьпуф уласьш кетш, кдрт нускдган жсгга сайдагы езенге кррай кулдырай созыльш жатыр.— Булаты — анау; аппак, б о л ь т таудын, басынан кулап акдан, ал ордьщ e 3i мьша алдымыздагы жотаньщ успнде. Улкен жолдан бурылып жотаньщ кы р аркдсына шыта келгенде-ак, кудды шубатылтан аркдн кусал кдрауытып жаткдн кемесга судбаны Ж екейд щ K03i б1рден шалды. Кене сурлеу сшщганып ордьщ тек i3i тана кдлыпты. Соноу кря беткейден салбырай созыльш кеп озенге кдрай кулап жаткдн жш дпке жолакцы ынтык, кезбен асьпыс, крматайлана шольш еткеннщ ©зшде-ак, Ж екейд щ тула бойы турш шп кря бердо муншалык, ордьщ ж айдан-жай кдзылмаганын корген зам атта сездд, тегш нэр се вместит тур-сипатында-ак, тур екен. Элдеб1р улкен эулиенщ алдьша ойламатан, туткрыл жерде тап келш кдлган юодей, 6ip сот езш e3i билей алмай кэдды. Ойлана да алмай, згынан крргып тусш ордьщ успне п з е р л е п о ты р а к е т а . Ш алы к у р ган Kiciine ж айд ауы т т у н к ы рдьщ бетш алакднымен ары сипады, 6epi сипады, орньш ан ушьш туры п ж отаньщ ею жак, кдбыргасын, кдргып тусуге крлайлы ж е р 1здеп ж у р ген адамша, алак,-жулак, асьпы с кррап шьпдоы. Кенет бойьш элдеб1р урей билегендей болып, 6ipaK, к о ц ш куаныш к,а да, к,орк^ныш к,а да орныкрай, беймаза 6ip еюаралык, куйте тусп. 240

— Ж ок, — дед! басын шайкдп,— бул ордьщ Ж ош ыханга кдтысы ж ок, М умю н емес. BipiHiniAeH, Ж о ш ы х а н н ьщ турагы да, бейгп де ¥лытау бойында, Орталык, Кдзакртан жакта. Командировкамен барганымда, мазарын е з кез1ммен кергем. AnFa бола ¥лытаудан Ж оцгарга келедд д еу — кцсынсыздау. Екшнпден, крнша акдлмак, болса да, куланды куьш кеп кулатып елпрем деп тап мынадай кыр жотадан Ж ош ыхан ор кдздырмайды. О ньщ бекер ауре екеш б1рден- ак, кершш тур, кдрацыздаршы, ж отаньщ е й жаты да тш- ттк, мынандай бетке куланды кумак, тупл а р 1ы н ан итерш те шытара алмайсыз. Tirrri, шыкдсдн кунде де, мына жаткдн еш е й адым болмайтын opFa кулан кулай кря ма? О дан да буйтш ор кдздырганша, кдтар-кдтар аскер крйып, шыкдсдн куланды кдк, шекеден 6ip-6ip с о к д азса, соны ц e 3i оцай емес пе? Кдгскдсы, Ж ош ы ханньщ куланды квдэган орны бул емес, бекер сез. — Э, басе, бекер саз болу керек, — деп Кржакдоет те крстады, 6ipaK, баскд niidp крспады. Бала кунш ен 6epi каре- каре кез1 де уйренш кеткен болу керек, кдрт ордьщ сырын б1\\уден repi Белекбайдын, уш ж агында н е болып жаткцнын б!луге кеб1рек кдязьпып туркан секглдк А л Н урлыкрж а, айтк д н ж о б а с ы н ы ц ic x e ас п а й кд лканы на кэддмг1д е й кдлсылып, шыжбалак,тап Kerri. — Е, м ен ш энш еш н эщтме ушш гой, ж о л кдяскррсын деген ой гой, — деп, элдеб1р кцглыгына эке-ш еш есш ен ж аза куткен бала кусап жыпылык,тап, ж анары н тайсацтата бердд. Талайларра айтып керген ойы-тын, \"болса болар\", \"бэлюм\", \"бул сезщ нщ ж аны бар екен\" деп гёк крлпапггау керш кеде жатк^н е д бугш быг-шыты шыкды. Ен, жаманы — оцай мойындатгы. Сешмаздогшен rap i ceKeMi к еп эщтме екенддгш e3i д е шггей сезетш , 6ipaK, е й таудьщ арасы н крсып жаткдн ор жайдан-жай кдзылмайтынын, оньщ ермек ушш емес, улкен 6ip кджет нэрсеге бола кэзылгандьпын ж ан дун и еам ен туйсш етш , ал ендд туы п ес к е н ж е р ш щ теанде жаткдн сол ор туралы жарты ауыз шындыкуы бимейшндц-ше нитей кррланатьш да. Сураган адамра сез тауып айта алмай талай жылдар журдд. © з ж ер щ туралы \"бммеймш\" деп жауап беру — шындырында ауыр айып, сол айыпты аз да болса жещлдету ушш Ж ошыханды жорамалдап тапкдн-тын, е й т к е т одан баскд ор туралы ец п м еш е з басы ecTin керм еген де едд. Ендд, Mine, ол жорамалы да будан кеш н айта ж уруге ж арам ай кдлды. 16-914 241

Ъексутт Нс ф^секе-щи______________________________ Осыныц бэрш оймен екшеп келш, Нурлыкржа Жекейдщ бетш е 6ip TypAi жазрыра карады. \"Б1мтш болсац, ордьщ неге крзы лганын е зщ айт! О ны 6iAMeirriHiH бар, менщ жорамалымды несше жокка шыгардьщ? Сол ацпменщ аркрсьшда op 6i3re алдеб1р тарихтьщ Tipi Ke3i кусал ыстык, тартып туруш ы едь ендд кайтедр ж ай гана ж аман б1рдемеше умыт кала бере ме?\" — деп куйзелдд. Эргам е з ойымен 6ipa3 yHci3 турып кдлды. Таты да не дер екен деп, 6api де Ж екейден 6ip rrirap кутетш Tapi3Ai. Ол 6ipaK, ордьщ жукднасына TeciAe кдрап каллютан куга крзгалар емес. Элсш-элсш тугале кеткен кабагы, кан ceAi кашып сурланган жуз1 оньщ да ой кушагында екенш ачгартады. Бул ор — кене заманньщ к у э а екендптне Ж екей куйттай да кумэнданбады. Bip жорамал кещлшде мана kj>l\\ t етш, 6ipaK.ондай аса улкен тарихи oratFara мына кездейсок,керш турган орды байланыстыра крюга батпай, 6ip севом, 6ip кудис ойын шырмап тайталаса бердд. \"Апырмай, сол юй!\" — деген куаныш пен \"Жо, бул баска шьпар\", — деген арамза кудвк араласып, эртурш дэлел-себептер езара кекпарласьш кетп. Сабырга езш зорлап шакырып, студент кезшдеп 6ip о к е а н ы 3opFa жуйелеп кдйта есш е туирдь КрзМ У мен К^ызПИ студенттер1 6ipAecin сауык, кеппн етюздь BiAiM жарыстырып викторина ойнады. Сонда Кдз- МУдыц 6ip ж и т а кыздардан: \"Казак, крлбасыларыныц шпнде, алгаш р ет жауга карсы ор казып кррранган гам? Ж эн е оны кай кезде, калай, гамдерге карсы сорысканда крлданран?\" - деп сурады. 0 AriHi еспгенде, era жак, та жы м-ж ырт тына кадды. Сурак, соншальщгы мэндд ед , езш мэдениетпмш, 6iAiMAiMiH деп санайтын адамга оны бвлмеу уят екеш тусшпсп болып-ак,тур, 6ipaK,кдгздар да тым-тырыс, ж ш тгер д е тым-тырыс, б1летш ыцрай керсеткен ж ан адам болмады. Сонда Ж е ке й езш щ 6iAiMci3AiriH сезш катгы 3epeci ушкан. Сыртка соншалык, крмпиьш кершген1мен, нагыз 6iAiMAiAiKTi4 ауылы 8Ai алые екендитн шггей мойындап, ез- езш ен ж эйрленген. © з халвщгаьщ тарихындары дэп мундай атакцы о к е а н ы б1лмегенше 6ip жаты кррлана турып, 6ip жаты сурак, крйган ж ш т элдеб1рдемеш шатастырьш турган жок, па екен деп те кудйсгенген. 1^ы здар жары ж ауап б ер е алмаган сон сурак, криган ж ш т e3i айтгы. — Кдзакща 6ipiHnii р ет ор казып согыскан крлбасы — 242

Ъеу, кмЗ <fouf>m! Ж эцпр. Он жетшпп гасырда. Ею таудыц арасындагы^ тар кцгспакда ор крзып беюнш, крлмакцыц Батур хонтайшы бастаган езш ен сексен есе кеп крлын кртты крфгынга ушыраткэн, — дедь и Ж т т г щ жауабы Жекейдд кэнагаттандырмады. \"Осы б!рдемеш булддрш тур\", — деген кудщ сешлмеген. К ецш н кудис жайлатан ол ею-уш куннен кеш н орталык, ютапханага барды. Ею томдык, Крзак, ССР тарихы ол орта мектегтп 6m pin кеткен сон; шыкцы, сондыкуан халкршыц тарихын Ж ек ей мулде бымейдд десе де болатын едд. Кггапханада Kici аз екен, айналасы ж ар ты сагатгьщ 1ппнде Ж э ц п р ханньщ эйгш жещ сш ютаптан ез кезш ен окцш шыкуы. Ендд, мше, ол окцга д а ойдан ш ьта бастагандай екен, мына ор соны крйта есш е салып тур. Этгец, тек дэлел1 жетпейдд, эйтпесе мынау — дэп сол Ж э ц п р кэздырган op. C ofeic ушш кэзылгандыгы крлайлылыгьшан да керш ш тур. Тарих дегендД тэл и р е к крна бглетш, о ны ц е зш эбден есейген кезш де окэ1гацдык,тан, 6ipiHi4 ж ы лы н, б1р ш щ адамын шатастыра беретш Ж е к е й opFa байланысты ойын дэлелдей тусетш баскд деректердд де есш е Tycipyre тырысты. Kecin айтатындай тук таппады, oapi куцпрт. ©3i к у цпрт бь\\е ме, тарихта к у цпр т ж азы лган б а — м иы жетпейдд. Tiirri, Ж эц п р мен Батурдыц крлы шайкрскрн таудыц аты тарихта аталган ба, жок, па, бул соны д а есш де сак,тай алмапты. Айтпакдпы, тагы 6ip дэлела бар ек ен гой! Уйгентастыц белшде жаткрн беш т кдлмак, хонтайшысы Батурдш деген жорамал бар, оны кезшде Шокрн да айткдн, бэлюм, ор мен б ейптщ 6ip-6ipiHe ж акцш ж ерде жатуы да тегш емес шыгар. Bip кезде бул араны ц майдан Topi болгандыгын дэлелдейтш усак, дерек толып жаткрн жок, па? Соз жок, Ж эцпр Батурмен осы тауда, осы ордыц устшде сорысгы. К р и т а заманнан 6epi i3-Ty3ci3 жогальш кеткен тарихи белпга Крита тауып алганына сенерш де б итей, сенбесш де б1лмей, ендд Ж е к е й куаны ш тан, бакрггтан сенд еле бастады. Улкен куанышкр буйтш туткцыл кенелудщ ез1 урей екен, ез жорамалын крсындагыларга жуйелеп айтып бере алмай кеп эурелендт Куанышкр кркрлып, ce3i де аузынан 6ipece туйдек, 6ipece тутыра шыгьш шатаса бердд. Э рец деп айтьш 6iTin эуел1 Кржакдоет крртгыц бетше кррады. \"Осы ж ерде бэр1м1зден кеп жасап, к е п п керген сенсщ гой, сен не дейсщ?\" — деп кррады. Крртгыц е щ куп-ку 243

Ъексутан Htfajceke-mu_____________________ болып кеткен екен, мына ацпм е оны да к э п ы толк^гткдны KepiHin тур: к е зш сы гы райта кдлсып, аярынын, астында ж аткрн ордьщ жукднасына те л м р е карал кдлыпты. — Ата-бабаларымыздьщ суйегш кешш ж урш з бе, юм бьлсш, — дедд к у р сш ш . О р д ьщ ш е тш ен ш е п н щ ю р еп турды.— Бул жайлаудьщ к ез келген ж ерш е отыра кдлып куран окура болады. — Ж ата кдлып топы рагы н ж алайты н ж ер депп, жарыкдъщ! — Н урлыкржа пзерлеп отыра кдп ордьщ i3iH алакднымен сипады.— Бдлмептз, тарих дегенщ нщ e 3i табанымыздьщ астында жатыпты гой. \"К езш де тутан халкдлмыздын, тардырын крргаган кдсиетп ордьщ дел бу й тш M ycanip халде ж атуы б1здердщ мешр1мс1здитшзден бе екен, б ш м с1зддпм1зден бе екен? — дедд Ж е к е й е з-е зш е н урейлеш п.— © ткеннщ умытылуы ем 1рдщ зац ы Foft, о нда н е ту р ? — деп, тары е з ш e3i алдаркдтпак, болып едд, оган к е ц ш клана крймады. Элдеб1р туйтю л кеуде lueMipuieriHe ш егеш е кддалып турды да крйды. О рдьщ кам еею i3i 6ip сэт жотаньщ уетш ен жулгелеп акдедн кдн к у с а п K erri. Ж у р е к ту к ш р ш е н туншырып, ыпгкына ш ы щ ы рран 6ip дауыс есплгендей болды. \"Б1здд неге у м ы пы ндар?! Bapi сендер ушш емес пе едд?!\" — деген жазрыруды ж ан дуниес1мен сезш, тула бойы шымырлап кря бердд.— TyFan ж ер! Туган ж ер! — деп ем1ренгенде, эке-шешем1з б ен ата-бабамызды умьпъш, т ек онда ез1м1здщ турандытымызды рана ескередд екемдз, — дедд кдлнжылып.— Б о д щ ен, улкен юнэм1з экем1з б ен шешем1здщ алдында екен гой езй\". К ец ш бузылып, Ж екей соноу таудьщ кузар басына жалыньшшен, кеш у етшш кдрады. Ж ата кдп мына ордан KeuripiM сурар едд, оньщ кдсындагыларга epci кершетш ш туешдд. Ж о тан ы кушакуай а л ь т ж ы лар едд, оньщ да езш уяткд кдлдырагынын укды да ппшен тьшды. Соноу бас суйегш ен 6epi карай шымыр-шымыр жулгелеп саркдллган 6ip ыстык, агын кезш щ айналасына келш тепле жаздап азар токуады. Зорлап, пстене токдшты. Куансан, да, крркран д а кейде естш кдсындарыларра кдрайсьщ, \"олар мунымды к д лай тус1нед1?\" — д е п о й л ай сы ц , ку а н у ь щ ymiH де кдсындарылардыц кабагы на кдрап, солардан рукрат сурауьщ керек сиякды. К езшщ ж асын зорлап ipran калгана, Ж екей елденеш урлап тырып крйган адам кусап кепке деш н ж ады рай алмады. Ж ана, жылап алатын кезде, 244

ж ы ламай крйранына екщ дь \"Эй, эн ш еш н де 1здеп таба алмайтын мэдениетгщ кдйдагы осындайда ояна кетепш- ай!\" —деп куйшдь Шала ж1бш токуаран ж у й к е а тула бойын сут кернеген шгеннщ емшегшдей сыздатгы. Ол сэлден кешн езш щ осы жур1сшен де уяла бастады, дэп 6ip дуниеш тындырып шаршаган ис1дей жайлаура келш демалып жаткднынын, кдншалык, epci екенддгш ендд сездд. © зш 03i баскд 6ipey болып сынаса, кудай-ау, муньщ мына кд1лык,тары кдндай к е р г е н а зд ж . Н агы з м э д ен и етазд ж . Халык,тыц кдншама кд си еп ! тарихы топы ракдд к е м ш п беймэл1м жаткднда, халык, м эдениетше езш ш е 6ip улкен улес крсып журген немеше муньщ кердец-керден, басута кдндай KpKjiicbi бар? © зш щ бш м аз/цгш , а р icri терецнен ойлап дардыланбарандьгрын Ж е к е й дэл кдз1рг1дей ешкдшан мойындап керген емес, кэтгы кысылды. Кдсындагылардан, б е л шыдамай, тергс айнала бердь Эулиеге сиынран гасйне кене ордьщ i3iHe жалтакуай кдрап: \"Жарыкцык, шынымен сол ма екен? Сол гой, сол!\" — деп куб1рледь Бойын алдеб1р ауырлык, басып, кдшчысын мойындаган айыпкер кусап кезш ж ерден алмай соза курсшдд. ¥ заган сайьш артьш а бурылы п кдраудан к,орк,ты: кдсы ндагы лар т е к осы н ы ц к*шыл-арекетш к а зм е н барьш сынай кдрап келе жаткдн сияк,танды. “CeHi д е бШмдд д е п журм13-ау!\" — д еген солардын, мыскд1лды кезкдрастарынан кдшты. — Апырмай, элп сезщнщ кекетм нен кетпей турранын кдрашы! — дедд Нурлыкржа Белекбайджше келе жаткдн жолда Ж екейге тары ризалык, быддрш.— Соцдай-сондайды б!реулер айтпаса, 6ipeyAep есшде сакуамаса, мьша ж ерде не тарих кдлады? Бурыш ы эдем ы ш тук ем ес екен гой e3i, алп тарихын ecrireAi тещ рек тй ш кез1ме турленш кегкен тар1зд1. Сырын быген сайын ыстык, тартып барады. IUe6i емес, Keri емес, ж ер д щ ш ы н сулулыгы тарихы нда екен гой, теп! ШОПАН ТОЙ Жайлаура келгел! 6epri Ж екейлердщ басты демалу Typi крнакдд бару болды. Кдлага OipiHini рет келген адамньщ ayeAi оныц адем1 уйлер1 мен театрларын тамашалайтыны сиякты , Ж е к е й нерурлы м ж олдан буры е к,ойнау- крйнауларда отырран ауылдарра барура айрыкща ынтыкуы. Сондай-сондай кщ>ш кдлтарыстарда к ене зам аннан 6epi 245

Ъ ексут а н Н ^ ф к е -щ ы _____________ бузылмай сацталып келе жаткдн табигаттыц сирек сулулыкц-ары, эргам кещ л аудара бермейтш купия сырлары кенет кез келе кдлатындай елепзод. 0cipece Ордьщ булагын Kepin кдйткдлы 6 e p i сол туралы ж орам алы н дэлелдей тусетш тары 6ip кереметгерге кезЫп кдлармын деген у м т зор. Адамныц жаратылысы солай ма эдде Ж екейдщ жеке мшез1 ме, соноу жаратылганынан 6epi ж ан аягы баспатан ж абайы табирапъщ 6ip пушпагьш кездеспрсем деп кдтгы ынтыгады. 0Ai кунге деш н елдщ K03i туспеген жердин, немесе араиггьщ, тас пен шептщ ам кунге дешн байкдмаган элдеб1р купиясы, ерекш е 6ip сы ры бар сияк^анады да турады, соны керуге, соны тусшуге кумартады. Булар жайлауга келгем 6epi \"Кргзыл гвардия\" совхозыньщ директоры Тецес те крлы тш п амандасып кдйта а лмалы, airreyip, Адойдан кдйта-кдйта солем айтып, сол аркылы хабарласады. Ж екей оныц жагдайын тусшедг пплде айы — ш аруаш ы лык, ж ум ы старыны н, нагы з кдхзган кез1, бул уакрггга гашен шабу м ен жугер1 отаудьщ ©знак, басшыньщ крлын босатпайды. Bip куш эйел1 Зинаны, era баласын жене кассирш алып тунделетт Адой келдд. — Bypcirym ш опандар тойы. Уй TiicripyiM керек, озат шопандардьщ сыйлыгын экелдьк, малшылардьщ айлыкуарын таратамыз. Эйел1м мен балаларым сендермен 6ipre 6ipa3 демалсын.— \"Неге келдщ?\", - деп сурамасын дегендей-ак, барлык, жагдайын б1рден тусшддрш тастады. — Той кдйда болады? — Комештщ шын 6iArici келш сураганын, жок,Адойды сезге та р т ь т крнакжайлык,керсетт сураганьш даусынан ажырату мумган емес едг — Ертен, е зщ барып кересщ гой, — деп Адой да OFaH к ел те ж ау ап кдйы рды .— С ьщ айы на кдраганда, ертен, Тецестщ e3i келетш сиякцы. ©йткеш бурынрыдай кдйта- кдйта салем айтпады, оз1м барып тойга шакдфаиын деген urbiFap! — Ш акрфмаса? — Комештщ тойды Koprici келш турраны тусшпсп болды. — О л шакрфмаса, мен шакдфам. Тойдан кдлмайсыц, крркра. Тецес Ж екейлердш н е тацертец кедм. Бастык, болгасын KiciMcin тур демесш деп, уйге жакдшдаганнан-ак, дабырлап сейлей келдд. — Крланьщ крзакуары, куннщ тобеге келгешмен жумысы 246

_______________________ кыЗhyj>m! жок, саратгарына кдрап оянады . EciK, тунджтер1 тугел жабык, тумшаланып альш эл1 уйкдап ж аты р гой езь Тецесп даусынан танып, Ж екей апыл-гупыл киш е бастады, 6ipaK, ол тесектен туры п улпргенш е к ш з уйдш, ш и eciriH де, сыкцфлауьпын да 63i аш ы п ол уйге бурьш Kipin келдь — То-еу! — а.р.л! ю рген бойда тан д ан ь т.— Кдншауы сыйып кеткен, ей, 6ip уйге. Кэмеш басын кетерш 6ip кдрады да, кунжыцдап к ер п ен щ ш пнде к и ш е бастады. Ендпт KHiHin улгерген Ж екей Тецеспен крл берш амандасты. Нуриша басын кетерди Адой мен Зина да кездерш укдлап ашты. — Ой, Тецес, не болды тац атпастан, — деп Адой эзыдеп буркылдады,— не ауылда уйк,татпайсыц, не жайлауда уйкуатпайсьщ, сенен крпгып кугылу мумюн болмады гой бул. — Елдд уйкуатпайтын Kici 03i де ушргамайды, так что, сенщ жылайтын женщ жок, — Бастык,тыц аз уйцтауы — зац, ал бугалтырга аз ушргау — зиян: акдюмен ойнауга болмайды, бастьщгыц уйкд1 кер м ей ж у р т ж и н аган дуниесш уйк,тап оты ры п таратып ж!беру1 мумюн. Уй жинаганша еркекгердщ далага ш ьта туруларына тура келдь Алдымен кцмыз, артьш ан ш ай шплдь Ертецп болатын шопандар тойы жайында эцпм е крзгалды. ЖекейлердД тойга альш баруды Адойга тапсырды да: — Bi3AiKi эн ш е ш н б е к е р бар ы с, о з а т ш о п ан дарга жакрылап сыйлык, 6epeMi3 — крлымыздан бар к е л ге т сол гана. Бэйгеге крсатын атымыз да жок, куресепн палуанымыз да жок, енггемесше кдтыспаймыз. Bipece болады, 6ipece болмайды деп, ауданныц e3i де ж ендеп дайындалтпады, — дед1 Тецес. Ертец 6epi6ip белгш болатьш жагдайды алдын ала ©3i айтты. Ж е ке й оган эдеш мэн берм егенсщ , 6ipaK, inrreft ойына 6ip кудисп мыкуап тушп крйды: \"шаруашылыкзыц керсеткшггерш гана куалайтын сен де б!ржакзы басшы- лардыц 6ipi болгансыц-ау, cipe?” Ш опандар тойы Акц-асты булакдыц етегтндеп жазыкуа его. Есю таныcrap, ежелп достар-туыстар, таныстар жольна кдлады да, амандык,-саулык,тан кеш н Ж екейдд крнакдэ 247

Ы суш н __________________ _____________ шакдярады. Biprne уэде берш, 6ipiHe жагдайын туанддрт, эрец дел айрылысады. \"К ^зы л гвардия\" совхозыныц кдсынан Тецес кдрсы алды. О, бэрекелде, 6epi журш дер! — дедд сыртына ак, мата устаган аппак, уйдщ есш н нускдп, Кдрапайым болып к е р ш п а келш турганы кдлльпынан байкдлды. Уйде Ж екейге бурыннан таныс аудандык, партия комитетщщ идеологиялык, жумыстар женш деп хатшысы Айша Кекеновна, уйымдастыру бел1шнщ мецгерушю Сенек, тагы 6ip кдрг idci бар екен. Ежелп езш щ кдмкрр кшшешдддтмен Айша Кекеновна: — Бгэдщ Ж е ке й со щ ы кезде е з аулына крнак, болып крна келетш больш кетп, — деп езуш эрец ашып, тш тент OTbipFaH Kici кусап у н ш ыгармай кулдд.— Ж а зс а да 6i3 туралы емес, баскдларды жазады. ©кпелеп журген жокдысыц e3i? — Адамга екпелеуге болады, туган аулына Kici кдйтш екпелейдд, Айша Кекеновна? Ж умысбастылык, крй. — М е т та н и с ь щ б а? — дедд А йш а К екеновнан ьщ кдсында отырган кдрт Ж екейге 6ip кцын жумбак, айткдн Kiciuie кдылмыцдай кдрап. — Е ом де жок, — дедд Ж екей, елде 6ip жакдлн адамымды танымай кдра баспады ма екен деп ыцгайсызданып. Шьш етш шекесш ен тер шьпъш та улгердд. — М ен с е т таныдым, — дедд кдрт таньпанына м акуатан Kicime ыргала шалкдйып,— баягыда Ешмэмет атац маган кдра биесш саткрн, сен онда кйпкентай баласьщ, мыкуаса он уш-он тертге шьп'арсьщ. М ен асханада гстеймш, K33ipri штап дукеш туркан жерде. Биеш Ж амбылбастаудан барьш e3iM алып кетпм, акдпасын асханадан а л ь т беретш болдым, coFaH сен келдщ. Ьшмнен: \"Апырмай, жап-жас бала мунша акдганы Ж амбылбастауга кдлай апарар екен? Ж олда 6ipey- ш реу т а р т ь т алмаса ж арар едд\", — деп к р р к д т турдым. BipaK, сен крркдфн жокрыц, акдпаны асыкдай санап алдьщ да шьпып кеттщ. — Дурыс, — дедд Ж е ке й ж ы м и ьт,— eciMe ендд тусп.— Бутан ж у з сомдыкдъщ жыртык, екенш керш кдйта бурыльт кеп ай ы рбастатьт алганына деш н есш е тусп. \"Бу гасшщ де есш е сол тусш отырган шыгар\", — деп ойлады.— Умытлаган екеназ. — Ж азганддрыцды балаларым ылри окдлп берш огырады. \"Э, болайын деп турган бала едд\", — деп ылри сенщ сол 248

______________________________ (Sei/, КыЛдэгфен! а к д и санап экеткенщдд есЫ е сонда 6ip Tycipin крям. Ана жылы Ж умабек бандыны аткдн Умбетжанды жазыпсьщ. Ж азганьщ жакры. С е т к е р т соцыцнан кетнплер де ж аза б астай д ы , улг1 б о л г а н ы ц ж ак,сы . М е н б и ы л ж е т ш с торызддмын талай тарихты б1лемш, есп гщ келсе, 1здеп кед, крнак, болып 6ip крйымды жейсщ , эцпмемдд естисш. — Эцпме естуден кдшпаймыз. — Кдпшасац, уй Кцсыкрайда, балам \"©рнек\" совхозында сиыр зоотехнип, аты — Э бкбек, е з атым — Тойбазар. Kp3ipri балалар эцпм е тыцдамайды, эйтпесе айты п беретш талай дуние табылады б1зден. Ж екей тескдлтасынан блокнотын алып кдрпы ц аты- женш , жайлаудаты эддресш ж а з ь т алды. — Кел, кдямыз im! — деп Тецес кесе усынды. Блокнотын ■пзесшщ асгына асьпыс баса сап крлын кымызга созды. — Ал, барлык,тарыцыз алацга ш ы рыцы здар! — дедд б1\\егше криыл байларан жiгiт есисген бас сурып. — Ж иналы скд барайык,! — деп А йш а К екен овн а орнынан турды. Ж екейл ер де кдгмыздарьш асытыс ixuin есж ке беттедд. Тебесш жауып, жан-жарын кдлкдлап арнайы жасаган президиумга аудан басшылары, озат крйшылар era кдтардан орналасыпты, ал журт кек шептщ устше, шацкдпан кунге отыра бастапты. Ж екейлер тобымен к е л т журтгьщ орта шеншен орын алды. Bipimni хатшы баяндама жасады. Ж у р н ал и сте эдеттмен Ж екейд щ кейб1р факттлердд кдза отыррысы келдд, 6ipaK, ары ак;гарып, 6epi ак,тарып кдлтасынан блокнотын таба алмады. 3epeci ушып кетп. Оньщ ишнде не жок, езш ен баскдлар уипн уят больт кэрш етш ж эне оларра окытута да болмайтьш кеп купиялар, Tinri, эдеп аз сездерге дейш жазылган. — Адой, жацагы уйде блокнотым кдлып крйыпты, — дедд бл окн о тты ц кднш алык, ку нд ы л ы гы н у р е й л е н г ен даусьшан сезддрт. С ейтп де баскд сезге келместен журтгьщ ортасымен уйге кдрай букшендей женелдд. Ж екей ж уртгьщ шетше ендд шыра бергенде, era жатынан era милиционер ж т т \"кдйт!” деп крлдарын кдтулана ciA-ren тап бердд. О ц жарындагы м илиционеры шырамытты, он жылдыкды 6ip-era ж ы л кеш н б т р г е н жш т, Ж е ке й неде 249

Ъ вксуппт Н^ю/секв-щы_______________________________ болса coFaH кд рай бурылды. Ж агдайы н тусшдцрш, блокногын алып кдйтып келетшш айтгы. — Болмайды, — дедд милиционер. Манадан 6epi оныц тусшддргендерш тук те тыцдемаран, не тугш е тусшбеген адам сеюлдд.— BipiHiui хатш ы сейлеп турранда, кдйда барасыц, болмайды. Ж е к е й блокнотгьщ дел кдз1р сол 6ipunni хатшыньщ сезш ж аза отыруы уппн кдж ет екенддгш улкен умл-пен тусшддре бастады. — Болмайды, 6i3re урсады. Э не начальник келе жатыр, — деддде,— барьщыз орньщызра! —деп жузш галт бурынтыдан бетер суьпты. Ж екей одан кдйыр болмасьш керш, осылай келе жаткдн милиция бастьпъша кдрай журдд. Ж ен ш тусшддре бермек больш едд, OFaH улгертпедд. — Ж у р т т ы ц б э р ш ц а р а т т ы ц Foft, н е г е м илици я форм асы н сыйламайсьщ? Вот, той 6iTCiH, м ен ал1 сешмен ж ек е сейлесемш! Б ар Kp3ip орньща! — дедд бала-шагага жекггендей акдярып. Ж екей жагдайды тусш е крйды. Бутан жауап кдйтару улкен уяткд кдлу екенш укды. Ызасы келдд. Басын шайкдды да, крльш 6ip с1лтеп бурылып кетп. М илиция бастьпы бутан кдрай куа ж у р ш арты нан е и -у ш атгап келдд де, Ж екей квптщ пшне Kipin кеткен соц, оныц артынан бакдллай кдрап турранын эд е м кеш нш к к е бмддрш узак, турды, кдй жерге бары п отырранын б ш п алтан соц рана е з орны на кетп. Оньщ бэрш Ж екей де кез кцьпымен керш барды. Адой да, Кэмештер де Ж екейдщ кдкуытысына кдрап отырыгаы. — Н ец бар тьшьпп отырмай? — деп Кэмеш б1рден дурсе кря бердд. — Апырмай, айты п турган факплердд тыцдемайды, - дедд Ж е к е й жэб1рленш,— жагдайыцды тусшддре тускен сайьш тусшплер1 келмейдд- — Ой, оларра де ж а н керек крй, — деду Адой кулш.— ‘'Б аяндама кезш де 6ipAe-6ip адам журш-турмайтын болсын, басыцмен жауап бересщ!\" — деп, буйрыкуы мыкуап 6epin крйган гой алды н ала. OFaH с е ш ц ж агдайы ц н е керек, бастыкуардыц алдындары оз жагдайы керек. Сол сезддц растыръш Ж е ке й у н а з мойьшдеды. Баяндама 6ip сараткд созылды. Тау болганымен, таудыц да к у м тэп-Tayip кдгздырады екен, тебелерш ен кун erin, •пзелер1 уйы п б!раздан к е ш н ж уртты ц цы быр-жыбыры 250

_______________________ Ъеу, KbtS дяфвн! кебейе бастады. Балалары жылаган б1рен-саран эйелдер, шыдамы таусылган кдртгар крршаган мдлисага бой бермей етш кетш те жатгы. Баяндамадан кешн де уш-терт адам сез алды. Сонан соц барып он минут узш с жарияланды. Ж екей мен Адой | дереу уй жакдд жупрд1, журттан бурын ж еткендерш ен, блокнот жок, боп шыкцы. О лар давдарып туртанда, Тецес келш KipAi. Президиумнан бэрш де керш отырыпты, мэн- жайды тусшген соц, уйлерге кдрайтын KiciHi шакырып ал ьт, булар кеткеннен кешн уйге юмдердщ гаргенш сурады. — Э, мен табам, кдм жеме! — дед1 Тецес келгендердщ ым екенш бь\\ген соц.— Kp3ip концерт кер е берщдер, ез!м тауьш алам. Манаты президиумныц орнын сахна етш жендегтп. Ж урт енд1 отырмай, турегеп турып-ак, тыцдауды уйгарыпты. Алдымен ж ергш кп акцш Токран Мусабеков осы тойта арналтан ж аца елещн окдщы. О зат шопандарта 6ip-6ip шумак, куггыкц'ау арнапты, тел алудан артга келе жаткрн шаруашылык, басшыларьша 6ip-eid ауыз уытгы шумак, та шытарыпты, журт жылы кдрсы алды. \"Мунысы дурыс екен\", — деп туйдд Ж екей. Домбырамен бадырак, к ез 6 ip жш т шыкуы. Ышкцша кушенш ай п ы . Сонысьша кдрамай, ы ртала балкьш ан ку йм ен к е з ш аш ы п -ж у м ы п epTicTiK керсетп. Ж екей жан-жагына кцрады, 6 epi де энипмен крса кушенш TypFaH Kicime кдбакцарын шытьш алыш ы. Одан кейш е ю ю>13 крс энге, 6 ip кщз бите шык,ты. Эдеш леп эз1рлентпей, эншейш асьпыс ж инап екеле салтан адамдар СИЯК.ТЫ. — М ыналары м аскдра той! — дедД Т ецес Ж е ке й д щ кд сы на к ел е 6 ep in . K,a3ip м ен Ж у м а б е к -п ш ы гартам , мынаныц бэрш ен артык, айтады. Bip кезде Ж у м абек пен Т ецес сахнаны ц сы рты н айналып бара жатгы. Содан узак, жок, боп кетп. Элден уакьпта eKeyi кдйта шыцты. Елдд аралай етш булардыц кдстарына келдь — Кенбей крйды, — де&1 Тецес крлын алтеп,— крркдды. \"Программада жок, адамды шытардыц деп бастыцтар урсады\", — дейд1. М ейм, кешке 03iMi3 оцашада тыцдармыз. — Ж умабекгщ ениплш де бар ма едд? — Ж екей аншейш тана, кдрап турмас уш ш комплимент жасады.— Оны б!лгенде, мынандай консертп е з аулымызда-ак, уйымдас- тыратын едис крй. 251

Ъекстпан Н^з/свке-щм_____________________ — Ж ацагы улкен юлемдд ам-ан озат крйшымыз бэрМздд кеш ке уш не крнакда шакргрып отыр. Ж ум абекке сонда айткдязамыз, - дед! Тецес езш e3i жубаткрн racirne. Bip кезде Тецестщ кдсына манаты озат шопаны келш, exeyi елЭУФ куб1рлесп. Ж алпак, бет жайдары ж ш тгщ бойында адамды езш е тартатьш элдеб1р биязылык, бар, Ж екей оган барлай карал сырт тултасынан унатты. Тецеспен ce3i бггкен соц, Эппркдзы кулш кеп Ж екеймен амандасты. Сыртгай бдлетш ш айтты . К э м е п т , З и н а н ы — б эр ш к,онакда шакдярды. Ym Ж екейлер отыртанньщ кдрсы бетшде екен. — ByriH байте алды м гой, с о н ы ц то й ы д есещ з де болады, — дед! кулш. Ж екей де байге алуын куле кутгык,тады. Той кун батпай таркрды. Ж екейлер ею машина больт Э ппркрзы тгане кун ж арыкца келдд. Арасы он бес, жиырма мейрден ттлтен уш уйдщ ортацгысы екен. — \"Крнак, ш ак^фган idci де уйш е крнакрен 6ipre келедд екен-ау\", — деп секпендздер, — дедд Эппркдзы машинадан алдымен тусш ж а т ь т .— \"Боларьш 6ip сумдыкдъщ б ш п еддм\" демекпп, кдлай-кдлай емес деп, анау журген кдп-кдра келш ш екп бугш уйге эдеш тасгап кеткем. Kp3ip тексерш керем!з, дайындыты кащлден шыкра шыкды, шыкраса, оздердщ кездершдзше быт-шытьш шыгарам. Крп-кдра келшшек дегеш суцгак, кдна, эдем! дене 6iTiMi кш м ш щ сыртынан да айкдан бш н ш турган ак, куба эйел екен, куйеушщ э зш н е жы м ия кулш журткд кдрсы журдд. “Сэлем етс!зд ер ме!\" — деп у яц ам андасты. Бейтаны с болгасьш ба екен, Ж е к е й м ен Камешке к ез кцыгын 6ip- 6 ip юддртщюредд. Директордын,, б ас зоотехник пен бас бугалтырдьщ алдьшда кдялыгынан жацылып жалпакуамай, жасандылык, керсетпей, сыпайылыкден Зина мен Камешке тана келш крл берш амандасты. — К^ап, к,олдыц кдашуы кд нбай ты н болды, — дедд Эппркрзы жайрандай кулш,— ой, бул да 6ip бале эйел екен e3i,— к езш келш ш егш е еж1рейте cy3in кдбагын ш ы т к д н б о л д ы ,— к,уып ж ! б е р е м е д е п к,оркд>ш, айтканымнын, бэрш тап-туйнакуай кдялып кряды. Кане уйге кдл ж у ы п 6ip-aK, ю р1щ здер. Bip ю р ген со ц далага шыгармаймыз, уйдщ тендрегш карем десендздер, Kp3ip кун жарыкд-а к ер ш альщыздар. — K epin алсак, к ер ш алайык, — деп кулдд Зина мен Кэмеш. 252

Bipa3 KiAipin, барльпы крл ж уы п уйге и р д г Алты крнатгы уй, ишнен Караганда, орны нан ж ел кетерш кете ж аздап т у р г а н д а й ж е п -ж е ц гл к е р ш д к С ы р т MyciHi KeaicTi келшшекгщ iimd сулульпын у й жасауы ацгарткрндай екен: артык, элемшп жок, жарасымды, жарк, етш б1рден кезге уратьш асыл дуниелер1 болмаганымен, адам езш e3i ерю н сезш етш, езш е деген ж ы лы ыкььлас байкайты н элдеб1р жинанялык, бар. Энпрказы ayeAi крцакхарга, крнак, болганда Ж е к е й мен Камешке рана эйелш таныстырды, аты Дани екен. Сонан соц Даниге Ж екей мен Кэменгп таныстырды да: — Ж аке, каншадасыз? — дедд Ж екейге карал. — Оты з бес. — Е, ci3 де кеп калган екено з, м ен де отыз бестемш. Ж астау болып шык,сачыз, Д аниге осы бастан мык,ты болайын деп сурап жатканым гой. — Крркдай-ак, крй, б1здщ де карауылымыз касымызда. — Карауылдьщ езш 6ipey кдгып кетуз мумюн гой. О, Ж аке, жайлауда жургенде, ж ау кдйда демещз, жардьщ астында жатады. Эз1лкрй ж т т елдд кулиге жетектеп эп-сэтте уш рш экетп. Сал кенпгш кернп уйдеп крйшы ж т т келш ш епмен келдд. Эипрказы мен Д ани 6ip-6ipiHe кдлай уйлесш жарасып турса. KapiM мен Ш алила соншалык, 6ip-6ipme уйлеспейд! екен. KapiM бойы да, мойны да е п е те й а з узын, бетш щ сек пш кшжене бала кусатьш ецш жасартып керсететш ж ш т екен де, Шалила бадана кездд, кдлзыл шырайлы, тыгырлпзп^гай толык, бидай ендш щ де 6ip нагы з aAeMici екен, ж ар ты сулулыгыньщ 63i жанарында тургандай кершдд, юрген сагге- ак, уйде и м д е р бар екенш келш ш ек 6ip кдрап-ак, керш улгердд. Д еш нщ саулыгы да, денесш щ толыкдыгы да, енрнщ соншалык, балгьшдыгы да — 6api келшшекгщ езш е тш сп мелш ерден ты м артык, сияк,ты. \"Паи, даланы ц тагы сулулары-ай!\" — деп шггёй танданды Ж екей.— М ына екеуш к,ойшыньщ эйел1 деп е ш ш айтпас\". Ш алила Дэниден repi шалкдяма мшезддлеу керш дг AiubiK, бэлюм, ашылакеле шектен де шыгып кететш болу керек. Ж екейдщ тусш тнш е, осьшдай келшшекгердщ куйеулерш е сак,тык, кджет, эитпесе кауцгп. ¥рлык, ойын аныкц'ай тусккл келш урлана к ез тастап крйып едд, Ш алила екеуш щ ж анары сэт ту ш сш к,алып т е з тайкдлсып к е т а . Ж о , ж а н а р ы н д а жегцлтекпк жок,сиякуы. \"Сен крндайсьщ?\" — деген сынау 253

Ъекутан Нф>/секе-щы_________________________ __ бар ма, кдлай. Кэдичп пан, сулулардьщ тэкаппар кезкарасы. Ж еке й ьщрайсызданып кезш керегеге аударып экегп. Сары курец бауырсакзъщ ортасын ойып кара курен куырдак, орналасып едд, шет-шетш жагалап кызыл курен шай келдь Bip крлына коньягын, 6ip крльша аратын устал, екеуш е кезек-кезек 6ipa3 карал турды да, Элпрказы: — Курдас, кэйсысынан? — дедд Жекейге. — К,онак,тын к,ойдан ж у а с к е л е т ш ш б ьлесщ Foft, калаганынды куя бер. ©irreyip, мае боп осы уйде жатьш калмасымды ойласаншы, кунддз езщ крйра кеткенде, менщ ауырран басымды гам укалап беретшш умытпа. — Aha, туейпкп. Демек, мен ертен крйга барып кайтып келгенш е тукке шамасы келмей, басын кетере алмай жататындай етш куюым керек болды гой. Turn, Д ани келш KOTepicce д е к етер 1 л м ей тш д ей eTin к у яй ы н . Ш здер секпещ здер, ез1ммен курдас болтан сон. мен эйел1ме де эзыдей берем. Д астарк,ан басы ндары ларды н анекдотк,а ж уйрШ Ж у м абек болып шык,ты, баскалар 6ip-6ipaeH артылта алмаган сон. б1раздан кешн барльпы соньщ крш ем еш па больш кана кадды. Ж урттьщ шпне ел крньш, жана ортага эбден уйреш епк-ау деген кезде: — Ал ендд, imy, ж еу мэселесш ен баска да мэселелердд карастыра басгасак, — деп Тенес кулдь— Ауылдыц алты ауызымен бастаймыз ба, жок, каланьщ... калада канша ауыз айтады ©3i?.. — Kp3ip тук айтпайды, — дед1 Ж екей басьш шайкап. — Калада ауыз жок, ария айтады, — дед1 Жумабек. — Е, дурыс, каланьщ ариясынан бастаймыз ба? — дед1 Тецес сезш енд1 аяктап.— Ж арайды, калалыкуар ешкайда кашпас; кане, Шалила, е зщ бастап ж1бернл! — Bi3 кунде айты п журм1з гой, эуем крнакуар айтатын m biFap? — Ш эл и п а к е п е -к е р н е у кд1лы м сы ды , 6ipaK, жарасьпнды кдглымсыды. © з батасын б1летш, ашык, мшез керсетсе де, сьф ьш ашык, керсетпейтш ку эйел сиякуы. — Йемене, уйлерщде домбыра жок, па? — деп, Тенес уйддн керегелерш тугел сыды рта карал шыгып басын шайкады.— Оларьщ уят екен. О зат шопаш а лайык, емес. — О сы куш домбыра табу айел табудан да киын боп к еты .— Э и п ркдзы кдгсылып, кы сы лса да к,алжынга аударып куларын касыды. — Крйсаншы, базарга барсам домбыра емес, сыра i3Aen 254

_____________________________ ’Em /, KbtS Ь ф м ! кетем десендл онанда. Батана тойта акеп те с а п ы гой, ойьщ болса, алмадьщ ба 6ipiH. Ж умабек, машинадатыны экелпп! — Опырмай, Тэке-ай, Алматылык, крнакзы ц алдында уяткд кдлды рды цы з-ау KiciHi. Б айге алдым деп 6apTin отырганда, Дани курияр солай ауып кетш маскдрамды шыгарар ма екен енд1 Ж умабек улкен крцыр домбыраны алып кеп Тецеске усынды. Ол журтгьщ назарын езш е аудару ушш, домбыраны келденец устап 6ipa3 бегелд]. — Эппркдзы, батанаты алган и л ем — адал ецбепц ушш Дани екеущ е берген совхоздьщ сыйы. Ал мынау — сендердщ сол сыйлытыцды куттык,татан м ы на быдердщ сыйымыз. — Ой, бул кдлай болып K erri e3i? — Эцпрк,азы домбыраны алгалы орнынан турьш крльш соза берш едД, Тецес басын шайкддьг. — Ж о, болмайды, сен б агана кглемд] алгансьщ , домбыраны Дани алады. Дани уяла, куана орнынан турьш крльш созды. — Рак^ет! Барнцзге де ращчет! Ж екей бул жагдайды куана к у т а л ризашыльщган крл сотый яаберш едЁ, 6api крстай женелд1. Ду-дабыра басылган соц, Д ани домбыраны Тецеске кдйта усьшды. — Енд] езифз Шэлипаны суйемелдеп ж!берщ]з. Тецес домбыраны алып кулагын тузеп, бейтаныс 6ip эуенд] тартты. Шэлипа оган кезш кцык,тандыра кдрап, тамагын ашып иегш сэнмен кетердд. \"Бастадык,\" легенд] ацтартып Тецес Шалипага басын изед]. Келшшектщ уш ж урексш ш отыртандай баяу шык,ты. BipaK,журекке жылы тид]. Майда ескен самал ж елш е бойды шарпьш, кец1лге mpiM-mpiM эдем] буйра толкьш тастады. Ж алтыз емен жапанда еплед], Жапырары жел сокра теплед]. Сен eciMe тускенде, жаным сэулем: Сынбаса да кдбыртам сепледь ай, угай. ©лгендер де жас болтан, TipAiriHe мае болтан. Ойланыцдар, ж ттгер, Отпей турып бос жалган. — Ой, кеп жаса! — дед] Ж екей журтган бурын ьлтипат б1лд1рш.— Эш щ з езйпзден де эдем] екен! Тоймай кдлдык, 255

Ш ц р т т ’НЖ окекв-ты______________________________ — О й б а й , к,онак,ты то й д ы р , Ш эл и п а. К,ане, енд1 кдйсысын? — Тедес езш щ де тыддай тусккц келш OTbipFaHbiH адгартгы. — О н д а к дйсы сы н. \"1нж у-м арж анды \" м а? - дедд келшшек Тедестщ бетше сураулы кескшмен кдрап. “Крй \"1нжу-маржан\", Эсетгщ энш айгкдлы отыр ма?\" — деп Ж е ке й танданып кдлды. Бурьш да талай суйемелдеп, талай тыддап дардыланган сиякды, Тецестщ крлы тодталмай пернелердд тап басып тарта женелдд. Ш элипа кдбагын сэл тушндиреп, мойнын домбыра жакдд бура отырды. Эуеннщ мудын, созып айтылатын зарын ете эсерл! келиредд екен. © з багасын e3i бшп, эн бггкен сон журткд жы мия кдрады. Кршеметгеген журтка да, эн айткдн езше д е р и з а к е й ш п е н , 6ipaK, с о н ы с ы н 6iAAiprici кел м ей ыдрайсызданып кезш темен тайдырды. — Bi3 о с ы м е н ау ы л д ы ц ал ты а у ы зы н а н куты лран шыгармыз, енддп к езек крнак, келшшектердиа, — дедд кулш. © зш кдлстамасын деп, e3i баскэларды кдлстай басгады. — Bip келш ш ек эдем1 айткдн сод, баска келшшектердщ ундемегеш-ак, Tayip. — Ж о, ci3 ейтш э йел щ зге ар а тусперцз, — дедд Шэлипа Ж екейге кшэлай карал. — Ундеме, Шэлипа, эйелш е ара тускен юсшщ езше ай-щызамыз, — дедд Т едес келшшек-п тодтатып.— Мэ, домбыраны ал. — Ж арайды , — дедд Ж е к е й карсыласпай,— шамама карай мен б!рдеме айтьш керешн. BipaK, эн айтпас бурьш тамаша эн салып, мьша отырысымызды сэнге белегега ушш Ш элипаныд курметше 6ip альш крйсад! — Ол усьшысты 6api дуылдай крстады, acipece у й иелер1 Эппрказы мен Дэни риза болысты. Кайтсек крнакд-apFa 6ip румке болса д а кеб1рек шпазем1з деп отырранда, крнакдъщ e3i ондай ■плек бмддргенше eKeyi де кулш кетп. \"Ауданныд шопан тойьшан repi ж еке шопанныд тойы дызык, болды-ау e3i, — деп ойлады Ж екей.— Мынандаи энпп келдншекп керудщ e3i не турады, куаныш крй\". Кедьлденш отырран ж у р тгы Ж екейддц де кеддлденддре ■ryadci келдд. О л е зш щ уй р еш ш кп е ш \"Ж и ы рм а бесп\" айтгы. — Е, бэсе! — дрд! Ш элипа кезш ж алт етгазе т ер жакдф аударьш,— езгеге эн айт дейпн адамньщ e3i де тегш адам 256

________________________________________кыЗ дяфвн! болмайды. Bip энм ен 6i3 де кутылмап ек, 6ip энм ен аэдд де кутылтпаймыз. Кдладан келгендердд кунде тыцдап жаткдн жокдыз, тагы 6ip эн айтьщыз. Даусы ашылып, ортага бойы уйренш алган Ж екей кеп кэшкдк,тамады, пернелердд басы п Kepin, д о м б ы р ан ьщ бурауын даусына ыцрайлады. Атасы мен апасыньщ айтуынша, э к е а Бижштгщ ец сугап айтатын аш \"Ею жирен\" екен, ендд соны а й п ы . Сонан кеш н к езек Ж ум абекке тидд. Ет келер алдында крнак,тар далага ж е л т и т кдйтура шык,ты. Ж ерош ак,тагы оттьщ ж ар ь п ы н а н е о к т щ алды алагеу1м екен. Уйден шыкддндарра элдеюмдд 1здегендей ущле кдрап турган егделеу эйел Ж екейге ж узтаны с кер1ндд. Тэм тш мурны, аппак, ещ, сиркулмен сызгандай сынык, дога кдсы элдеб1р алые кундердд елестететш сияк,танды. Кдйдан каргенш ойланьш улгеретшдей болмады, эйел кдрсы журдд, таныган тэр1здд. — Бижштгщ баласы кдйсьщ? — Мен, — дедд Ж е ке й танданып. — Е, айналайьш, деш-кдрньщ сау м а? — Э й ел крлын 6epin амандасты. Ж екей алакднына ошак,тыц аузында жаткдн КДТКД.1Л курайдьщ 6ipiH устарандай болды. Есштщ алдындэры жарыкуан ыгысып, эйел Жекейдд ш етке кдрай икемдей бердд.— Шешецдд о дуниеге женелтшещ, артынын, кдйыры н 6epciH! О ны ц кер м еген кдязырын езд ер ш е буйыртсын! \"Апырмау, мына эйелдщ даусы д а таные сеюлдд. Юм едд, кдйдан керш еддм?\" — деп кцналды Ж екей. Qirreyip, муны жакры бкетш 6ipey. Арайын-туыстарында мундай ешгам жок, сиякуы, есш е туспейдд. Юм бул? — М е т танымадыц-ау деймш? — дедд эйел Ж екейд щ унс1з келе жаткднынан ацрарып. — Атьщызды eciMe Tycipe алмай... — Атым — KeAicri. М эрзияньщ uiem eci е м е с т н бе? М е т умытсан да, М эрзияны умытпаран шырарсьщ, бала кунде- рщнен 6ipre естщ дер гой. — С о д де б1лем.— \"Бэсе, тэмпип мурны таные кершш едд\". Ж е к е й эйелддн, кдндай ойм ен е зш оцаш алап келе жаткднын б1луге тырысты. Kp3ip оны, сез жок, Келкгпнщ 03i де айтатыны н б1ле туры п куш бурын тапкдясы келдд. М эрзия 6ip бакдятсыз куйте ушырап кдлды ма екен? Онын, несш Ж екейге оцашалап айтады? Бул эйел мунда кдйдан жур? М ына кдялыры кдй кдллык, жакрылык, па, жамандык, 257

Ъексутит Нф/свЬ-щм___________________________ па? Ж е к е й белпазддктен ептеп урейлендд. Уй мацынан узацкдгратан сон; К ем сп оц жакц-аты уйдд керсетт: М ен м ы на уйде крнак, болып жатырмын, — дедд ж агдайы н ту сш дд р т — Ш алипаньщ куйеуД К ар ш 6i3re жакдлн ж иен болады. Аз кун болса да ескен жерге аунап- кунап кдйтайы н деддм. С е н щ осында келетМ ндд мана Ш элип а айткдн. BipaK, о нда к е р п м кеде кр йган жок, ш еш еце к ещ л айтпасам да \"неге кендл айтпады?!\" деп сенщ м е т жок,тамайгыньщ ды бглгем. Ж а ц а сырткд шыкрам, кудая тоба, кулагыма Б и ж т т г щ даусы келгендей болды. Тула бойымнан ал кеттп жыгылып кала жаздддым. \"Апырмау, мьша Kici не айтпак, маган?\" — Ж екей соны шеше алмай, соны б!лгенше мазасызданды. — С онан сон, сенщ эн айтып отырганынды сезддм. Э н де, се з д е б ая™ Б и ж М т т а . “Ж атад ы тещ ректеп кара орм аньщ \", — деген ш ен таны дым. Уйдщ ipreciHe келш ты нд ап турды м . Ж ы н д ы Kicime ез-ез1м нен жыладым. Бижш тп ж ек керш кетам деп ойлайтынмын, Нуржамалга уйленген с о ц оны каргадым да, оледдм де, кай жамандыкды аяды м дейсщ . Э кец н щ эн1н айтып, оны соншалык, сагынатыньщды б ш енд е, ж урепм узЬлш кете жаздады. Не де болса сатан шдте сактап ж урген 6ip сырымды айткдлм келдд. ©лмей ш айтан болар деймющ, 6i3 де елем1з, Мэрзията емес, купиямды сатан тана айтпакдын. \"Соншалык,не сы р айтпак,?\" — Ж е к е й Келютшщ жузше тандана карады, 6ipaK, карацгыда эйелдщ ещ н аныктап каре алмады. — Э кеце екпем болса да, саган жамандык, ойлаган ем естн. М эрзия екеущнщ уйленуще карсы болганда да ж е к к е р ге тм н е н карсы болтам жок, С ол кезде маган елдщ 6api екпеледд, тутан ш еш ем де, туган кдлзым да талайта деш н тоц T epic болып журдд, осы сырымды сол кезде 6ip ашьш кря жаздадым, ашпаганым дурыс болыпты. Мэрзията айтайьгн деп окуалып еддм, айтсам, улкен куна аркалагандаи екем. Э д е т ынтыкцыргандай, сырьш айтута жакдшдап келедд де, айел кайтадан еткенш еске алып баска эщтмеге ауысып кете бередд. Каз1рпден 6ip с е з айтса, еткеншен ега-уш сез крсып айтады. — Ж асы раты н не бар, кезш де Н уржамал екеум}з 6ip- 6ipiMi3Ai ж еп кря ж аздап ж е к керддк, — дедд курсшш. Соган ендд е и н е т ш д е сиякцы.— Ертец, б у р с п у т тигел1 отырган 258

________________________________ Ъ т , КыЗ дтфен! ку й еу щ е ти ш алган эй елд 1 к,айтш те жак,сы к е р е крярсьщ. Крлымнан келмедд, крлымнан келсе, кдй аяйын дед! ю й дейсщ. Нуржамадддга не, ж ецген айел, оныга ж ещ л К1иъгн болганда маган кдтын болды, ел1м болды. ©лейш деп те ойладым. ©лш кдла ма деп, эке-ш ешем кунддз-туш кузетш кдсымнан шыкрай крйды, эйтпесе елш те кдлатын ба ед1м, гам б1лед). М енщ беттмнщ куйгеш — Бижитт екеум1з елдщ кезшше де ерлйбайлы гаалерше ашык, журддк крй. О л да 6ip уйдш, epKeci, мен де 6ip уйдщ epKeci, кеш н уят болып журмесш дегендд ойга да алмадык, Ш ырагым, эйелдердщ аузы жещ л дейдд, — eripiK, карте 6ipre ала кететш сырды ерк ек емес, эй ел тана сак,тай алады. Ж а н баласы на айтпатан сырымды сатан тана айткдлы турмын. Оньщ д а а з ce6e6i бар. Б1лем, сен де, М эрзия да 6ip-6ipiHAi жакры кердшдер. Сонда да крсылуларьща рукрат бермеддм. © д е т бермеддм. М эрзия да мойнымнан кушакуап талай жылады гой, жаным. Кдра тастай кдтып 6ip жтбьмеддм. \"Ж о, aKeci меш алмай кеткен, ендд оньщ баласы на кдязымды бере алмаймын\", — деп оты рып аддым. BipaK, ш ы н сырымды айта алмадым. О л да сен кусап е з экесш 6ip керудд арман етедд, ол туралы елден еспгендерш м енен крйталап сурап сагынады. Сол сешмш бузтым келмедд, куддк араласгырмайын деддм. Элдеб1р улкен купияньщ ашылута жакршдаганын сезш, Ж екейдщ туда бойы тоцазып кря бердд. Бижитт маган уйленбей кетер деген уш ушргасам ойымда жок,-тын. Б1р-ак,тунде бузылды. Н е сикргры барын гам бтледд, ш еш ец , эйтеу1р, м е н е н ай н ы ты п экеттГГ К,алай MeHi Б и ж т т г щ кры л кеткенше а/и кунге деган кдйран кдлам, ж аны 6ipre адамдай больш кетш едд, Ж астьпы ма, эзэзм дщ купгпл т ме, eirreyip, 6ip куннщ шпнде ж ерге кдратгы да кетп. Ашынган адам не айтпайды, шыратым. Кезшде, рас, экендд де кдргадым, шешецад де кдргадым. М еш ттр1дей влт1рд1, оздер1 де ел ее е к е н деддм. М ен in кдргы сы м а ушыраган жок, шытар экец, ешгам кдргап-сьлемеген ез куйеу1м де сол согыстан оралмады, оньщ 6epi тагдырдан да. TipmiAirace екпелейтш тук т е жок, кдйгысына тезш , куаныш ын Kepin — 6epiHe тэуба деу керек. Ш ындап келгенде, мен тарткдн кдйгыны Н уржамал да тартгы, маган буйырмаган Бижитт отан да буйырмады: согыскд кетп. ©Ai де бас курап бакдат табамыз ба деген дэмемен Нуржамал екеутшз онан кешн де куйеуге шыкдык, тэты опа таппадык, 259

Ъексутт fiifalceb-wiu____________________________ © лгеннщ арты нан елмейдД екенсщ , Tipi адам -приплтн жасайды, оньщ бэрш куна санай берсец, eMip сурудщ e3i куна сеюлдД. С ен м еш ж е к керетш болуьщ керек. BipaK, мен сеш ж ек кермеймш. Бижштгщ 6ip баласын жакры керген Kici еганхш баласын кдйтш ж ек кередд. \"М ына эйел не жумбакц-ап барады взИ — деп Ж екей шош ынайын дедд.— Bip баласы не, екшип баласы не, не айтып келедд?\" Э й ел крл орамальш алып бет-аузын cypni, б ет аузы н сурткен боп к е з жасы н да c y p n i ме, и м бжедд. — Кдргап-алегеннен ештеме шыкдайтыньш ею-уш кун еткесш -ак, ура бастадым, — дедд эйел эу елп эщтмесшщ жел1сш кдйта тауып.— \"Тасганды\" атанг'аныма шим куйдд. \"Б и ж тт пен Нуржамал кдмр кызык,думанга батып жатыр- ау\", —дегендд ойласам, ишме будак,-будак,от тусш кеткендей ызаландым. М ен FaHa емес, эке-шешем, буюл ауыл жерге кэрап кдлдык, Сонш а сенш кеткешме, Бююгггпен елдщ к езш ш е кдш сы нбай жургеш м е сонда рана аюнддм. У табылса, эй, iniin ж1берер еддм сонда, табылмады. ©лш кетпегесш, кдрабетгжтен кутылудьщ амалын кдрастырады екен адам, эке-шешемнщ, елдщ бетше ппркеу болтаным ж аны м а кдтгы батгы. Бурьш талай саз айткднда, шпмнен: \"Бижитггщ тырнагына да татымайсьщ\", — деп менсшбей ж урген Т еребек дейтш жiгiт бар рдд, ар-уятгы жиы п крйып элдтге e3iM бардым. \"Уйще экеле салмай, душпан K93i кдшяп меш 6ip жакдф алып кдшып кет!\" — дедум жалыньш. Кендд. BipaK, ку д ай о н ы да кдмады, согы стан оралмады. Ендд сендердщ уйленулерще неге кдрсы болганымды айтайьш. Т ереб екк е ти е сап ж е р ж болдым. Ел арасы жакдш гой, кейш се н щ М эрзиядан 6ip ж ум а FaHa к е т н туганьщды есттддм. Bip сумдык, куддк ойыма сол кезде сап ете кдлды. \"М эрзияны Б и ж т п е н кетерш кдлмадым ба екен?\" — деп куджтенддм. С енщ бурын тумай, М эрзияньщ бурын тураны с е з ж салды. М э р зи я е з 1м е тарткдн, е щ Биж1птке де, Т е р е б е к к е д е ук,самайды. К е й кдылыры Б и ж iгiткe де, Т ер еб екк е де ук,сап кетедд. Анык, деп кесш те айта алмаймын,, 6ipaK, сол куддктен aAi кунге арыла алмай келем. Туран шешеме де бул сьфымды айткрн емеспш, еле-елгенше еппомге айтпаура ез1ме e3iM ан т берддм. М эрзия екеущ уйленбек дегенде кдтгы сасгым. \"Кудай-ау, екеу1 6ip экенщ баласы болып ж урсе кдйтем, кунэсш м ен кетерем гой\", - деп зэрем кетп. Шьш сырымды ешшмге айта алмаган соц \"©з1мдд м аскдра етш к еткен ю сш щ баласына кдлзымды 260

Ъеу, кыЗ дяфвн! елеем бермеймш\", — деп кдсарысып отырып алдым. Тэуекел, рукрат етсем бе е к е н деп те талай толкдлдым, 6ipax, кудайдан крркдым. Tipiuwicre Tipi адам тогысып кала бередд, балам. Ж астык,тыц ттлеп кейде акциза д а тззгш б ерм ей кетедд. Bip кезд е 6 ip -6 ip iiw ж а к р ы керддцдер, М эрзия екеущнщ eAi д е кезиш кдлуларьщ мумюн. Кездесе кдлсац, сен оньщ езщ е бауыр болып шьпуы мумюн екенш есщде уста. Бул сырды мен де айтпаймын, М эрзш па сен де айтпа, экесш е деген к е ц ш н е кдялау туспей-ак, крйсын. Айтпай-ак, кряйын деп ем, екеущ кезш п кдламысыцдар деп крркдым... — Ж екей кдйда кета? — деген Тецесгщ даусы шыкды. KeAicri елец етш уй жакрд кдрады. — Ж олдастарьщ 1здеп ж аты р, б ар а той. Келпи, мац- дайыцнан 6ip суйейш, М ерзия екеущ бауыр болсандар, мен сенщ д е шешецмш гой, балам. — Ш еш ем оз! Ш ешемшз! — Ж екей эйелд1 унс1з к уш ацтап ж о т ас ы н а ал ак дн ы н б асты . Эйелддц акдял- дылыгеша риза боп кецш босады. Экесш осындай жакры эйелдщ жакры кергенш е itui жылыды. Э кесш ойлайтын, экесш, сагынатын езш ен баска да адамдардьщ бар екенше куанып кецш босады. Ертепде айтылатын жагдай кусап аяк, асгында бауыр тапкдньша босады. — Азамат болдыц гой, жаным, жылама! Жылама! — Экец есще тусп ме, шешец есще тусп ме, неге жыладыц? Жылама! Б1здщ жыларьшымыз да жетер, сендер жыламацдар.— ©3i жылап турып KeAicri Жекейдд жубатпак, балды. EKeyi кайта кушакдасты. Екеуш жакцшдап калган аяк, гысыры рана ажыратгы. Тецес пен Кэмеш екен. — Баламыз екеум1з бас крсып кдлып ж ы лап та алдык, — дедд KeAicri олардан Keuiipiw етшгендей. — М ынау к е л ш щ з болады, — дедд Ж е к е й Кэмеш тщ иырына крлын арты п.— К эм еш , бул Kici KeAicri деген шешей. — Е, ж аным, крсагыцмен крса агар! — KeAicri Кэмештщ мацдайы н ан суйдд.— Б ар ы нд ар , ай н ал ай ы н , е л кутш калмасын. Кдйда журсендер де аман журшдер, eirreyip! Ж аулыгы агарацдап эйел булардан алыстай бердк Жекейддц юлт кдйтадан кец ш босап кета. Тецес пен Кэмешке сезддрмеуге тырысып, тю тенш турып кезш щ жасын урлана сурта. — Бул Kici юм? — дедд Тецес тукке туешбей. 261

Щ о ц ш т Н ^ Щ х -у т ___________________ ___________ — Ш ешем, — дед1 Ж е к е й эз1\\ге жыгьщкдлрап,— кезшде экем д1 е те жакры керген Kici. — Оида, олжац жаман емес екен. — Ж а м ан емес. Б у т и т ш опан той кдызьщ-думанымен емес, ж олы кдан адамдары мен eciMAe кдлатын балды.— Ж е к е й ризалыкден, успнен ауыр ж ук тускендей жендлдеп к у р с и в .— Bip куннщ шпнде кдншама адаммен кездеспм?! Осьшдай кундер гой адамды есейтетш. КОЙШЫ КЕЛ1НШЕКТЩ К,¥ПИЯСЫ Ж екей кун тебеге кетер1лгенше уйкталы. Оянып жан- жаты на кдраса, уйде Анар екеуш ен баскд жан адам кдлмапты. Bipa3 тьщ тыцадп, уй тещ репнде тыкдирлатып журген Н уриш а екенш бьлдь \"Булары кдлай, меш тастап 6epi 6 ip жакдщ кеткен бе?\" — д е д кудйсгенш. Тез-тез кшнш тыскэ шыкды. — Адойлар к е т т кдлтан ба? — Е, кетпей ж ата м а тал туске дешн, бэрш щ шаруасы бар, — д е д Н уриш а к е т п . \"Тусшисп, шаруасы жок, мен тана екем гой\", — д е д к еп уйкцараньш унатпай турганын ащарып. — Балаларын да алып кеткен бе? БДздц балалар да к ерш бейд, крйда жогалган 6api? — Сэеьшьш бара ж атсац Kp3ip 6epi де келед. Балалар балык, устагалы сука кетп сандалып. Адой мен Зинаны Тецес малшыларды аралатам деп алып кетп. — Кэмеш кдйда? — Ж урген шыгар ана аршаньщ арасында, — дед сай жакдсд крлын ш амдана сwren. — Ж алгыз ба? — Е, арш аньщ mime де эйелщ некер ep rin барушы ма ед? О л сурауьш ьщ epci болтаный Ж е ке й ез1 сезд1. Аршаньщ ишне неге кетп? — деп сурамаганыма да шуюр\", — дед im ineH ку л ш . У йге Kipin с а п ы р ы п -с а п ы р ы п eKi к есе к д мы зды ciMipin алды да, Ж е к е й де арша ж акдэ беттедд. Сайдыц мацынан Кэмеш кезш е туспед. \"Пысыкрып шемш ек терш журген шыгар\", —деп ойлады. Жан-жагына жалтакуай кдрагыштап аршалы бетке кетерьлд. Бгакте баяу самал бар екен, бойы сергш, самалга сушнш, журе тусккз 262 .

келуу. Аршаныц бвктерлей барьш темендейтш тусында 6ip крра крй жайылып жур екен. Крйшысы кэйда деп шолып Kepin еуу, к е зш е ол м ацайдан еш ю м туспедд. Ж акуянда журсе, 6ipa3 сейлесш ермек e n d c i келуу. Крйшыны д а кере алмады. Кэмеш те кершбеуу. Биш рекке шыкрам, айналам анык, керш етш uibiFap деп шамалады. Ж орарыракуа турран ц о ж ы р ж а р та с к д к д р ай ж у р д й с о н ы ц у с т ш е nibiFbin тещ рекке к ез салрысы келуу. Бш кке к е те р ш е н сайын бойы шымырлап, шекесшен шып-шып тер шьпа бастады. Таза аудда шаршаудьщ ез! ракдт ш арш ау сющганды, жартаскд карай умтыльш жылдамдата журуу. Ж ар тас к д ж е т е б ергенд е, эл д е н е он; ж ар ы н ан пы с еткендей болды. Ж ы лан б а деп кедт токтай калды. Кеудесш уррылап журеп тулап турса да, демш нише тартьш тьщ тыцдады. Кдй аршаныц басында салбырап тур дегендей, тец1регшдег1 аршалардыц бэрш бастан-аяк, 6ip сузш шыкцы, урейм ештеме керпйеуу. Kyayin жокдъпъша кез1 жетш , енуу атгай бергешнде, тары элдене тыкуяр етп. Бул ж олы \"yh\" деген ад ам ны ц д аусы д а аны к, есттлдд. А р ты нш а тары fiippyAiH сыбырлай енпккенш де кулагы шалды. Е ркек пен эйел екенш ундершен ажыратгы. Ж екей бугына крйды. Эйел элдене деп енттге куб1рлеуу. Ж екейууц тула бойы муздап кря беруу. Дауыс К эм еш тш еуу. О рны нан каргьш турып тура умтыла жазддды. Элдеб1р с е зш сабы р ете тур дегендей эр ец токуапы . \"0yeAi сездерш естш ал, квзщлу эбден жетгаз\", — деуу 6ip акуял. Ком д е болса, ж т т п жацагы крйдьщ Heci шыгар деп жорамалдады. — К,ойшы, турегеп оты райыкдды! — дед! эйел. Манагыдай емес, бул ж олы даусы айкуян есплуу. Ж екейууц де журег1 орны на тусп: бетен эйел екен. Соншалык, кдстарына ты м жакуян келгенууктен, енуу б ш н б ей кдйта кету1 кцы н болды. K epin кдлса, уят. Э д еш ацдыгандай болады. Неде болса кцмылдамай ж ата турура бекшуу. Эйел орнынан турып жан-жатына кдрады да, басына орамалын жендеп салып кдйта отырды. Ж е ке й ж узш рана керш кдлды, эдеш кдра торы кершуу, льш етш кдлай тез турегелсе, льш етш солай тез отырды. Bipa3 уакуяткд дешн екеушщ дыбыры бшнбеуу. — М ен сенен кдпыда айрылдым, кдз1р к у п ы вкш ем, Ш1Ш куйеуу, — деуу ж т т . Даусы жалыныш ты шыкуы.— Bip жакуф безш кетейш ш ! — \"Эйелдщ к е ц ш н р иза ету ушш рана айтып отырсыц гой, ку!\" — деп ойлады Ж екей, 263

Щ ет ин НЖ/секе-щы________________________________ д ауы с bipraFbi б е зш кету ге беда,! бекем бутан ю еш щ bipFaFbina украмайтын сиякды керщад. Н е дер екен деп эйелдд сынай айткдны ма, eirreyip, 6ip кульпы бар сез деп TyciHAi. Безш кдйда барамыз, — дедд айел сабырлы дауыс- пен,— сенщ де, м енщ де крл-аягымыз байлаулы емес пе, ею балацды сен тастап, eid баламды мен тастап, к/айтш eMip сурем1з? Т ерт баланы жеттм етш керген кдлзык, та КД13ЫК, па, тукдлмы курысы н. Б езш кететш кезде безш кетпеддк, еадщ м 1з бекер ауре гой. — Ш ынынды айтшы, балаларьшды крмайсьщ ба, жок,.. Сулеймендд ме? — О ньщ саган кереп крнша, езщ е т т е ш в рана бисещш.— Эйелдщ даусында сэл кдткыллык пайда болды. — М ен сен жайьшдарьшьщ бэрш бш тм келедд, ейткеш саган кртыстыньщ 6api маран да кдтысты. — Бьлгщ келген нэрсеш былай да бгле бермейсщ бе? М ш детп турде ез1мнен сурап б1лущ керек пе? Ж е к е й ендд кетш крлуды умьггып, екеуш щ сездерш кару ждбермей тьщдауга кдязыкды. — М ен сенщ е з сезщ е рана сенем, е з м е сенш баягыдд 6ip алдангам, ендд алданрым келмейдд. — С ен алданрансьщ, м ен алдарам. Баярыда 6ip алдаран адам ендд с е т еюнпп р ет алдамайды деп ойлайсьщ ба? Ж ш т муддрш кдлды. К елшшек акдлрын рана, мазак, пен эзм дщ екеуше де тэн кулюмен булк-булк етш басылды. — Алдамай-ак, шыньщды айт! — Ж М т батыл, 6ip турл1 кдту сейледд.— Аяп алдараннан rep i аямай шындыкды айткдн жендл. — Э з 1лге д е аш уланы п кдддыц. ''Ш ы ндыкды айткдн жендл\" дейсщ тары, шындыкды айтсам, шалкрцнан тусерсщ. — Э з к емес, кдйтер екен деп, сен е д е т айтьш отырсьщ. С ен м е т кдяз к унщде де суйген емессщ, естш э з ш е жырьш алдап жургенещ, ылта келекетш сейлейсщ, мазак, етесщ. ©йел де, ж ш т те бул ж олы узак, у н а з кдлды. Ж екейдщ ж е р Tipen жаткдн шьштары тальш к е т , крзгалайын десе, тыкдярым еетш п крла ма деп крркды. — ©ткендд бетъме баса бергеннен саган да жещлддк жок, маран да ж ок, - дедд эйел кдйтадан сабыр тауып. Суймесем суймеген д е шырармын, юм б1ледд. С енщ д е елш турраньщ шамалы болатьш. \"Окуга барам, окуды б т р ш келген сон, уйленем з\", - деп, м енен алдымен безген е зщ болатынсьщ. 264

____________________________________________^ ау, кцЗ дэгфвн! С ен кдсымда болсац, С улейм ен маган ж о л ам ас т а едд. Кугсен кут, кугпесец тары е зщ 6iA деген к кй н е тастап ж уре бергенсщ. Мен оку б т р ш маман болам, сен сол крйшыньщ кд1зы болтан кушнде кдласьщ деген кемсггудд мен сенщ журк-турысыцнан-ак, сезгем. Акдамак, эйелге кезж кен сон; гой сенщ де акдялды бола кдлганьщ. TayipipeK 6ipey тап келгенде, осы куш м е т менсшбей, тапгап етш кете ж аздап ж урер ме едщ, юм б1ледд.— К ррланып, ызаланып, эйел ж асына тьпыльш токддды. — Бала кезде адам б1реудщ крйшылыгын, болашак, кдлзметш ойламайды, тек ш ын суйе ме, жок, па — соны ойлайды. М енщ 6ipaK, оку б т р м е й туры п уйленешн деген ойым болмаганы рас. 0Ai жаспын, уйленуге ерте деп тусщадм. Алматыда институтка тапсырып, конкурстан ете алмаган сон, сол багаммен барып зоовет техникумга тусш кеткенде, кдндай кдтты куандым! Баскд балалардан кеш кэбылдангандыкд-ан, м ен ауылга келе алмадым, б1рден сол тещ ректеп совхозга кдлзылшага кемектесуге жДбердд, сонда журш саган ега-уш хат жаздым, кешн окуга ю рккен сон да уш-торт рет жаздым. Алдьщ ба, алмадьщ ба, бммеймш, 6ipiHe де жауап берген жокрын. Сулейменге тш п кеткеншдд жазда, каникулга келгенде, 6ip-aK, йлддм. М е т айьптгайсьщ, мен емес, сен гой 6ipiHuri болып баскдмен кеткен. — Bapi e r a , кета, ендд юнэласпайыкдпы, курысын. М енщ де кдй акылдылыгым дейсщ, саган екпелеймш деп журш, Сулейменге тусзп кдлдым. — Маган неге екпелейсщ? С ен екпелейтшдей н е ктеддм, айтшы? — О куга Kerin кэлганьщ а екпеледдм. М е н щ окдлгым келмедд. Сен маган уйленуден кдшьш, э д е т оку 1здеп бара жаткдндай кершдщ. Ж урп ъщ 6api класс боп крйга кетш жаткднда, сенщ окуга барам деп кдсарыса кдлганьщ кещлгме келдд. Сол акдлмыкдыгымнан гой Сулейменге кенш кдлганым. — Сушп тидщ бе? — Бммеймш. ¥наткдн сияк,ты болдым. Акдллды ж т т кершдд. Кдс-кдбагыма кдрап е л тл д е п уш ып туратын, не айтсам да бэрш орьшдайтьш. Сейтш журш ол да маган ез айткднын орындатгы. — Мен байрус ол кезде хат кутш елш журддм. ~ Хатгарьщды алгам жок, oapi ауылдагы уйге кел1ггп, кешн быддм, 6ipaK, oipiH де окопам жок, болар к болып 265

Ъексутин Н^фкв-упы_________ ____________ крйган со н кещлицдд бузрым келмедд. М ен алты -жеп ай бойы ж а с та р бригадасы нда уй кер м ей ж ум ы с кггеддм. Сулейменге тшп алган соц бидйи сенщ хат жазганынды. — ©юнбедщ бе? Бишеймш. Сулеймен онда буйтш бузылып кеткен жок,-тын. Арак, iiimece, ол да ешюмнен кем емес. Сакд-ай алмаган м енен де кш а бар ма, айтеу!р, аракдд уш р болды да курыды. — Kp3ip крйда жур? — Крцрып кдлага кеткен кершедд. Не icrereH жумысы жок, н е устаган у й жок, крй очып ж ур дейсщ, Tipi елж те 6ip аншейш. — Кдамайсыц ба? — Ж а м а н д ы - ж а д с ы л ы б а л а л а р ы м н ы ц aKeci Foft, кдмараннан бурын, ж аны м ашиды. Балалар ержетш мьша кдллырын керм ей турранда елш кдлса екен деп ттлеймш, теп. — ©CTin о т ы р а б е р е с щ б е, тар ы к у й е у г е ти е т ш шырарсыц? — Ком бгледд, Сулеймен прзде тие алмаймын гой, курсын, балаларыма крйтш баскд 6ipeyai папа депзем. ©з1мдд алдап, оларды алдап кдлай eMip сурем? ©йтш тиген куйеу кдй тату бола к ряр дейсщ, eMipiM ыры ц-жы рьщ мен етедд де эншешн. — Ы рьщ -жырьщ мен м енщ де eMipiM етш барады гой. Бала-бала деп басыбайлы бузаудай бола бергеннщ де кдй 6epeKeci бар дейсщ — Эйелщ салак, тш шайпау болганмен, байрусгьщ саган арамдьпы жок, сиякды. Ел айтьш ж у р гой, гам екенш айтпай- ак, кряйын, сен жокда 6ip мыкды иектеп керген екен, era аярьш 6ip етж ке тыгош куьш шьпъшты. Азщглы жетпеген ж е р д е акд1мак,тык, ж асап кдлса, сен еркексщ , еш тенеч кетпейдд, кенпре сал. Алтындай era балад турранда, одан 6e3in кдйда б арасы ц, одан жак,сы балаларды табар- таппасьщды кдйдан б1лдщ Уй шпнде ырьщ-жырьщды кдй эйел жасамайды, онсы з у й болмайды, уяцнан жер4месещш! Уядан ж е р й е н н щ кдындырын м енен артык, б1ле крйган жок,сьщ , жак,сы yMiT п е н т е т п кд-шл д а жак,сы, 6ipaK, еш кдйсысы езщ нщ ащ ы шьшдьпъща жетпейдд. — ©стш сы р ашып, сырласып 6ip отыра алмаймын гой он ы м ен . Б ол ар -бо л м аск д к,орс eTin, ту к к е турм айты н нэрсеге бола ш у ш ь н а р ь т уйдщ шак,-шэлегешн шьп^арады. 266 .

___________________________________________ Ъву, %ыЗ джфвн! Бала-бала дейсщ, сол балалардьщ тэрбиесш де бузып б1тетш болды. — OFaH е з щ к т а л к щ . М ен б ай к дп ж у р м ш , аяры ц сынгалы 6epi сен ете теменшектеп кетгщ. Ж М тке сылтып баскдн мш болмайды, бурынрындай жур, кэлжьщда, кул, келшшектерге сейле, кдяздармен эзйудес, акракдын дегендд ойлаушы болма. — Жердд ею аягьщмен тец басып турмаганьщды умыта крю оцай емес крй. Эрюмнщ ез алш бкгеш де дурыс. — Элщдд 6iA, б1\\ме деп саган еш ю м айтпайды. BipaK, ж1пт адамныц ез-езш ен жунжш, болар-болмас нэрсеге р ен ж т жургеш кдй жакры дейсщ. Сен, осы, шынынды айтшы, акракрьщ деп эйелщ кемотпей ме? Ж ш т ундемедд. \"0 , кемсггедд екен гой\", — деп ойлады Ж екей. — С е й л е у ж ай е л рой, — дедд ж М т сэлден к е ш н ,— ондайлардын, айтпайтын ce3i болмайды. — Сен ана балаларьшды оньщ ыркрша берме, онда сенш бекер бейнет болады. ©йтетшщ бар, осы бастан ажырасьш кет. Кешн 6api шыжылдап шешелерш рана танып, сенен безш турса, оньщ Heci бала? — 03iM де сей тш крркдм, кеш н 6epi ш еш елерш е жак,тасып к е те м е, ю м б1ледд. О тб асы н к у р у дегендд муншалык, курдел! нэрсе деп и м ойларан, сен оны жакры кересщ, ол с е т жакры кередд, сонымен 6iTri деп тусшедд екем!з. Оран да бшм, мшез, шыдам, сабыр, кер ек десец, кулык, та кджет екен. — BapiH б аскд т у с к е н сон; о й л ай м ы з, кез1нде м эн бермедж. Сен ойладыц: \"Кддишадан айрылсам, баскд бар\", — деп, мен ойладым: “С енен айрылсам, Сулеймен бар\", — деп, 6ip-6ipiM i3re е р е п с к е н адам кусап тэкап- парландык, сол тэкаппарлык,тан таптык, Bip кнындык, басьщ а туссе, жакдмны м ен тан ы сы н ы ц б эр ш е н акдлл сурайтын кдзак, м ахаббапъщ кдшндьпында ккоден акдлл сурамайды Foft, кдйта купия caiprayFa ты ры сады . М ен балаларымды сы р жасы рмайты ндай кдлп тэрбиелейм щ , бэрш 031ммен акдллдасып отыратын етем. С ы р жасы рып TapTinTi болмай-ак, крйсы н, у ят д ей тш о н ьщ Heci бар, уялраннан тапкдн опамыз осы ма? ©Mip бойы... е м р бойы е ю н т ететш шыгармыз ендд! Ж ата-жата Ж екейдщ астьшан ш ептщ сызы ете бастады. Акьгрын крзралып екшпп жамбасына аунап жатты. ©йел 267

Ъвксутм Иф!сеЬ-ты_____________________ | | мен ж т т г щ ещ тм еа, неге екенш, журепн к а п ы жылытгы. BipiHe 6ipi сы р айта отырып, 6ipiHeH 6ipi сыр да тартады. I ©cipece ейелдщ сездер1 риза етп. ОйЗасы бузылып улкен кдгындык,тартып ж урсе де, ез киындьпъша сабырмен тезш, енддп бар ниетг балаларыньщ болашагьгна ауган. \"Крдиша? Адой бглетш iiibiFap, сурастырьш керетш екен, —деп туйдд.— Ж М т те, сезш е Караганда, осы совхозную болды гой\". © з ойы м ен e3i болып кеткен Ж е ке й б1раздан кейш екеуш щ сезш е крйтадан ынта крйды. — К,ойшылык,ты к р р санам айм ын, — дедд келш ш ек ж ш тке кррсылык, быддрген кдпд>1л унмен,— сен дэртер/йгще кдлай кдрасац, мен крйшылыгыма солай кдраймын. Оньщ ж ауапкерш ш п сенщ ж ауалкерш ш пцнен артык, болмаса кем емес. М ен сиякды Tipi ж е а р г е крйта осы крйшылыгым тыныш: елдщ кеп кезш е де туспеймш, адамдардан аулак, журем. — Адамдардан аулак, жургеннщ Heci жакры? — А дамдардьщ 63i жак,сы, ce3i жаман. Куйеуш ен аж ы раскд н эйелдд кдй ондырады дейсщ, ананы айтып, мынаны айтьш ауре етедд. — Биыл о зат ш опан болдьщ, бэйгеге галем алдьщ, онсыз да сезге шгесщ. — Неге? Оньщ неменесше сезге шгем? — Ендд... о зат крйш ы жайы нда жиналыста айтылады, газетге жазылады, соньщ 6api с ез гой. — Ж о , сен ейтш бултарма, кемейшдд бмддм. \"Бастык,- тарм ен 6ip п э л е а бар, сонан сон, озат болды\", — дейдд гой ел, сол гой айтпаи>щ? Сол ма? — Kp3ip-aK, айтьш жур. — Спида кдй бастыкда, Тецеске крса ма, баскдга ма? — Саган кдйсысы керек? — С ен е й тш сездд кдллжакдщ айналдырм а, бастаган екенсщ , ендд аякд-а, “ауызга келген туюрвс — кдйта жутсац мэкургк\". — Ж а й кд>1зганганым гой сень — Ю мнен кдгзранасьщ? О зат болганымды кдлзганасьщ ба? ©йтш алдама, айт: ел не деп жур? — Ел Атажанмен дейдд. — Ел айта ма, жок, Атажанньщ e3i ме? — М ен кдйдан б1лейн, зертгедд гой дейсщ бе? — Соган сендщ бе? — М ен осы куга ондай сездерге сене бермеймш, SipaK, 268

_______________________ _____________ Ъщ!, kpd дяфвн! сондай сездердд гам шыгаратынына кдйран кдламын. Ол гамге керек, неге кржет — тусшбеймш. — Керек raciciHe керек. \"Осы эйел нем енесш е балсшедд, Tedeci к екк е r a in тургандай мурны н кетередд\", — деп ойлайды б1реулер. Ойларынша, мен крйшымын, олар бастык, — к ене салуым керек. \"Б1зге кдрамаганда, гамге кдрайды екен, eci дурыс емес oibiFap\", — деп тац кдлысады. Сол ойларыныц асгарында крйшыны кемсггу, кррлау жатыр гой. Ал жиналы ста сейлеген сездерш е к а р а т ы : \"Eramiri тьщ ньщ epAepi\", \"даланьщ батырлары\", \"ауданымыздьщ м ак,таны ш тары \" — д е п буркдлратады . М аган кЬлемдд бермейпн шыгар деп ем, берйтп гой кайта. — Оншалык, кдшнаттан уялатын ш ыгар. С енщ керсетгаштерщад журтгьщ 6api б1ледд, оны кдйтш жасы рьш калады? — Ж асы рам десе, асырам десе, 6api кдыр бастьжд’ардьщ крлында. — Еяреудщ крзысына крзы крсып бередд гой дейсщ бе сонда? — Ж е к е м е н ш ш н е н крскдлзады. ©3iHiKiH, туы скд н- дарышган жинаткызады. — Оншалык, кеп ж екем еш ш к осы куш гамнен табылады, 6api шектеулг — К е ц ш ш к ж а с а г а н Kici ал д ы м ен к ец ш и ш тн с о л жекеменппкке жасайды да. Тусакдъщ телш де крсып жазып жзберетш кершедд. — Елдщ арасында ондай сездщ бары бар, 6ipaK, б1здщ совхозда ондайлар болтан жок, бэрш аралап 'ж урм ш гой, жок, — Мэссаган, крйым кдйда кетп, сен сезге айналдырьш отырганда, б1реулер урлап экетш шетшен сойып жеп ж атп асы н. Бар, ж у м ы с ы ц а б а р ендд, м е н д е к р й ы м а кдрайын: басгыкдар эл1 осында жур, к ерш кдлса, саган да, маган да пале болады, \"крйды mpin тастап, eKeyi аршаньщ шпнде жатады екен\", — дер. — Ю шкене оты ра турайыкдпы! © м1р д щ eMip ек енш жаца-жаца угып келе жаткдндай болып ем, бэрш ургатш ж1бердщ гой, тшп. — Сен маган буйгш у т р болма, аулак, жур. Огыздан асып кетсек те, бойымызда жастыкдъщ ж алы ны эл1 бар. Кецшм1з бузылып кудай атып журер. Сыртгай жакры керш, сыртгай -плеулес болып журш-турсак, сол ж етпей 269

ЪвЬгртан <Нф1секе-щы__________________ ме? О а н канагат етпейш з деп, бул кушшзге де зар боп кап журершз. — Й емене e3i, бугал туда бойыц тежеуге толып кеткен бе: кряйык, ейтпейж, аулак, — ецкей токкату, тыйым салу. — Аузы куйген урлеп ннедд. Тур, тур деген сон тур ендд, атынды кер се де ж урт таньш кряды, бул арадан тез1рек кетсецпп. Б1здщ бурынтымызды гам бкедд дейсщ, каз!рпм1зден куддкгенедд. Ал, мен кетпм. Ж екей ж ерге жабыса туей. Сытыр-сытыр еткен аршанын, бутакц-ары эйелддц узап бара жаткдньш сезддрдд. Мунды, екшшгп эцпмеден кеш н де кещлдд кетш бара жатыр, ыцылдап э н салтаны да анык, есплдд. — Крлда барда алтынньщ каддрй жок, Крлдан шьпып кеткен соц еюнддм-ай. Эдеш айтып бара ма, жок, аузына кездейсок, тускен эн бе? Бэлгам, ол эн енддп eMipimp энураньшдай шытар, гам бдледд. Ж алты з калган соц ж ш т курсше-курсше орньшан турды, курсше-курсше атьша карай беттедд. Ж е ке й акргрын басын кэтерш кдрады. Ж артасты ц кдлкасына байлап крйган атьша сылти басьш барды да, ж ш т жац-жагына кдрамастан каркьш мшдд. Атьша мшш жартасты айнала бердд де, ол да ыцылдады. — Крлда барда алтынньщ кдддрДжок, Крлдан ш ышп кеткен соц еюнддм-ай. Ж е к е й ендд шалкдсынан аунап тусш жатгы. К ек аспанга кдрап ол д а курсшдд. ‘'Ty6i екеуш щ проблемасы немен ты нар екен? — дедд кцялдай жорьш .— Бупнпмен 6iTe ме элде езгерер ме екен?\" БАРК0РНЕУ Ж екейд щ кдйтар Ke3i де жацындап кдлды. Кун еткен сайын \"Баркернеуге бара алмай кетер ме екем?\" — деген куддп куш ейш барады. Анада, уйше крнакдф шацырып отырьш, Матан: “Баркернеуге 6ipre барамыз, e3iM хабар берем\", — деп уэде айткан болатьш. Ж ум ыс жагдайымен оньщ крлы босамай калса, жайлауда осынша уакцгг жатьш 270

Баркернеуге бармай кеткеш крглмыс сиякуы: ауылга келш турып экесше сэлем бермей кеткен юодей. Ж екей д щ бала кез1 Б ар кер н еу тау ы ны ц бауы ры нда етк ен . А тасы онда жылрды баратын, ж айлауд ы ц ец шурайлысы жылкдоа тиетш. Топ бала б эар е тайларын мшш Баркернеудщ басына шьнута ж и келетш. К ун а/и шакэграйып кетер1лмеген ауаньщ тунык, кезшде алдымен жаркырап 1ле-дария керш етш , ол дарияны жанындагы Буракржырда, Ж аркентте туратын адамдар да кере алмайды, тек Баркернеудщ басына шыккдндар тана кередь Ж ер элемнщ ш еказ екенд тн, 6ip таудан кешн 6ip тау жалгасып жататындыгын, а л сонау 1ленщ бойы к е з ж етгааз кен, жазык, екеш н Ж е к е й туррыш р ет Баркернеудщ басына шыкдэн кезде FaHa тусшген. О л тауды бул ж олы кермей кетсе, жайлауга келгеш — бекер. Сол мазасыздануын сезгендей, кеш юсш М атан келдь Баркернеуге тацертец ж урш кетуге келгсп. EpTeci тан, бозы нан туры п Н урлы крж а м ен Ж е к е й М атандш не келдь Кржакдгет акракдл да булармен 6ipre баратын болды. — Ж а й куннщ езш де буркш туруш ы ед1, б упн Баркернеу жак, жауын шьп-ар, — д е д Кржакмет атьш а Mimn жатып.— Баскд жердщ uie6i кушп кеткен кезде де Баркернеудйа кекпецбек боп жатады. Булар 6ip тумсык,ты айнала бере-ак, ж ы лы ж ацбы р куйьш кетп. Акщулан туман баскдндай айнала ак, мунарга кемьлдь Ат туяры беткейден тайгакри бастады. Тумсыкуьщ етегшде era уй отыр екен. — К ржыке, ж ауы н басылганша мына уйлердщ 6ipiHe rapin шыкрак, кдйтед? — Н урлыкржа эдеп сащтап улкен гас^ден рукрат сурады, — Кете берсек крш ед, алдыда тары ауыл бар емес пе? — М ынау жылкрьлы ауы л гой, Кржыке. Б екер успм13 су боп кете/у, паналай турайык, Кржакмет ундемедс Н урлыкржа 6ipiHini уйге бурылды. Аггарьш мамагаппф байлап, тобымен уйге rapin барды. Уйде ею эйел бар екен. Келген адамдардьщ сэлемш е eKeyi де жауап кдтпады. Ж акцырмагандары кдбакц-арынан М кершш тур. EKeyi де сэры, 6ipi егделеу, 6ipi жас. \"Ьфгзы ма екен, с щ м а ме екен?\" — деп ойлады Ж екей. Typi рана емес, мш ездерш щ де тарткднына тац кдлды. Сездер1 жараспаитынын ею эйелдщ б ет кубылысынан сездс Егде 271

Ъ вксцт т ftih lc e b -w m ____________________________ _ эйелдщ мацдайында, самайында улпа туктер жыбыр- ж ы бы р етед: дауылдыц ба, жауынныц ба, 6ip урейдщ хабаршысындай. Нурлыкржа эйелдерд сезге тартып байкдды. — Ауыддарьщыз ж ы лкдлы ауыл ма? — Ж ы л к д лы ауыл болсак, та кдмы зы мыз жок, — д ед егде сары кейлепнщ етепне глескен елденеш жулкд тартьш.— Ж иган крмызымызды жаца рана директор мен парторг тоота ал ь т кетп. — Ой, ол басгыкуарын, кдндай басгык, — д ед Нурлыкржа тыныш отырмай,— совхоздыц кдмы зы н тугел тасып экегкендер! не, кдлдырмай ма екен б!раз? — \"Ж олауш ылар к елед, тастап кет1ндер\", — дей алмадык, Совхоздьщ кдмы зы н еткен-кеткеннщ аузына тосу ушш отыргамыз жок, — Е, кудаги-ай, одан да се й тш б!рден ш ыньщызды айтпайсыз ба, басгыкуарьщызды жамандаганша. Кржыке, ж ауы н басылган сиякуы ма, крлай? — Басылмаса, отыра береш н деп пе ен,? М атан мырс к улд. Bapi у н-туназ сырткд беттед. Ж екей ею эйелдщ ж узш е кез крытый салды: жечген адамньщ салтанаты бар сиякуанды. — Тусер1мд[ ту о п а л ь т озден уялганым-ай, Кржы-ке, — дрд Нурлыкржа былай шыга берт. — ¥ р с ы с ь т крлмай шьпдфньщ да олжа бодды, — дед. кдрт кулш. — Кдй совхоз 63i? — д е д Ж е ке й М а т а т а кдрап. — 0з1м1здщ отанымыз, Ж амбылбастаудьщ жылкд- шылары. — KiM деген? — С ен танымайсьщ, баскд жакуан келген. — К рж ы ке, ci3 б ш п эдеш тусю щ з келм ед-ау деймш, тануш ы ма едндз? — Ж о к, - д е д К рж ак^ет Нурлыкржага басьш шайкдп, 6ipaK, э к е л е р ш 6iAeTiHMiH, ж ац агы ею уй де агайынды юсыердщ балалары. Сарацнан саран; туган екен. — Е, басе, балаларында 6ip езге р к бар шьп^ар, к ер ей н деп ундемеген екенН з гой? — Сарацдык, жамандык, дегендер бурын да бар болатын, Kp3ip де бар. Сотые уакуысын корген мына 6i3 кез келген байлыкуан адам кдмбат екенш бьлдк жэне жаи байлыкуан д а кендл байлыгыньщ артык, болатынына кез»пз 272

_______________________________________Ъ еу, к&З дэцЬен! ж егп. K^3ipri балалардьщ Keft6ipi кдязмеп 6apFa, ici тускенге болмаса, баскдга метр1мНз. \"Ецкейгенге ецкей, — кулак, кесп кулы емес, шалкайганга шалкай, — патшаньщ улы емес\", — деген сез бар; крлында болса, крл жомартгык, жаса, крлында болмаса, сез жомартгык, ж аса — Kici к е ц ш н кдлдырмаймын деген адамга б эрш щ де адалы табылады. К елеа сайга ш не бергенде жауын да басылды. Кдлтарыс- тан тагы ею уй кершдд. — О сы ею уйге бурылайык, — дедд М атан,— будан кешн алдымызда ел жок, берсе кдшызын, бермесе шайын зорласак, та иыешк. Уйлш алдына келш: — Юм бар? — дедд Матан. Мунан да сэры келшшек шыкды. — Бармыз, — дедд кулш,— сел ем етаздер ме! — дедд Кржакд1ет пен Нурлыкржага бурылып.— Туспрздер! Булар уйге юрген бетге келшшек самаурынын сыртка ала жупрдд. — Шырагым, шайьща ракдюг, — дедд Н урлыкржа айтуга рукрат сурагандай Кржакдгетке жалтак,тай карап,— бар болса, 6ip-eKi кесе кдямыз бер, асьпы спыз, Б аркернеуге бара жаты р ек. — Ж арайды, жеткенш ш е шгшдздер. Келшшек шимен кдлкаланган сабаныц касында сел куйбецдеп кадды. Bipa3 m en де, сабад агы кргмызды тегешке кртарды. Дастаркан жайып, нан турады, ею ж ерге май крйды. — С ек пец1 здер , а р а г ы м ы з б о л м а й к,алды, — дед! именш,— Ж ауы н боп, дукенге баруга крл тим ей Kerri. — Кеп жаса, шырагым! — дедд Кржакмет аттанар кезде айтатьш сездд кдз1р айтып. Ею-уш кеседен кдлмыз ш к е н сон, олар келш ш екке ризалыкден аттанды. Былай ш ьта бере Кржакдяет Нурлыкржага карап: — Крлай, жацагы келшнщ кдлмызы дэмдд ме екен? — дедд кулш. — Дамдд, Кожыке, дэмдд. Н иеп дурыс бала екен. — Кдлмызым ж етпей кала ма деп уялып, ш електеп саумалын да крсып жДбердд, ни еп дурыс болмаса ейте ме. Булар Аккайкд,гга ж еткенш е ж ацбы р сан басылып, сан жауды. Акдсайкыда тэты 6ip крйшышюне тусп. Ж екей бул жердд таныды. Уйге Kipin сел отырган сон сы ртка кдйта 18-914 273

Ъексутт fifolceke-w iu_________________ _______ шык,ты. С а зд ы ц ж е л к е а н д е п а та с ы согы стан соцры жылдарда бие байлаган ж ер кезш е оттай басылды. Со кезде бар вне 6ip тас ел! сол орнынан крзралмапты, желшщ басы coFaH барып т1релетш. Эж1м-эж1м, тш м -тш м тас в ж е а боп: \" С е т д е кередд екем гой\", - деп умгылып келе жаткдндай кершш кетп. Ж екей кезш щ жасын суртпестен жан-жатына карал уйддц ж уртын 1здедд, 6ipaK, кеп журтгы ц кдйсысы екенш аж ы рата алмады. Б!раздан кейш барьш саздын, взше кдрады, шокдт-шокдт шымдарын басып ортасына карай журдд. Ш ы л к д т ж аткдн молшылык, жок, сазды ц да суы кезд1ч ж асы ндай рана ж ы лтыраган б1рдеме. Саздыц жаны нан рана саркырап су агып жататын, оныц да тек аппак, кдйраны жатыр. Сусыз жайлаудыц сэш тш жок, эйелдш, сулульпъшдай ма, кдлай? Мылкау сулулык, сеюлдд. Keyin KpAFaH булан, кездер1 ундреюп загап адамды елестетедд. Yui ж ы л кдтарынан болтан курракднылык, талай дуниеш езгертш улгерйтп. О лар Баркернеудщ басы на эбден кун ецкейгенде кетерыдд. Тауга врлеген сайьш ш вп те шуйгш тартып, ауа да салкршдай бердд. Н урлыкржа тамарын кенедд. — Кржыке, казак, осы неге кекжайлау демей, саржайлау дедд екен? Bepi кекпечбек крй. — С а р ы кдлмыз, с а р ы май, са р ы ipiMuiiK, сары су, кдяскасы, т1рш ш гш е е ц керекплерш щ бэрш бурын казак, ж айлауга келгенде жинайтын. Содан uibiFap саржайлау дейтий. “Солай, — дедд Ж е к е й ол т и р а д шггей мойындап,— жайлауда неге екенш, сары гулдщ баска гулдерден басым болаты н ы д а р а с ж э н е к азакды ц жайлауды кдлс бойы сарынып сарраятыны да рас\". Баркернеуд1ц уш ар басына сел жетпей 6epi де аттарьшан тусп, ары карай ж аяу кетер1адд. Ж екей салкрш б ш ктен м узды ц HiciH сездд. Б у и л айнала, баска таулар ездерш щ аласа екенддктерш мойындап момакдн жатыр. \"М ен бэр1цшц де тебецнен кдрап турмын!\" — деуге Баркернеудщ кдкмсы бар екен. \"Осыншалык, бш к болудьщ езйак, эдем ш к крй! — дедд Ж е к е й твндрепне ьштыга карал.— Turn, езщ эдеш болмаран кунде де, бш ктен айналацдагы эдем ш кпч бэрш кере аласын гой. К еч дуниеге кездцад аш у гой мынау!\" Кунгей Алатаудыц ацгарында жыланньщ кабыгы кусал ж ы лты рап кдна 1ле-дария жатты. \"Кдйран бала кунп 274

_______________________________________Ъ т , Ш fouj>m! эсерлер-ай! - дедД Ж е к е й к у р с ш е ж о д та п — О н д аг а сез1мнщ кдсында мына сезрмдер ревматизм гой. Кдрашы, куана да алмай турмын. Экесш керген баладай бола алмай турмын\". — Мэ, — деп М атан крльша бутш солкдглдакуы экеп устатгы,— м ынаны мшдетп турде элп анада сута кетш кдла жаздаган ж т т щ е жегДзетш бол, сонда ол да е зщ кусал БаркернеуаД жак,сы Kepin сагыны п тураты н болады. Кдзакуыц зады бойынша, e3i емшегш емген эйелдДд бэрш бала 6L\\yi керек ж ане оларды ез анасындай сыйлауы керек. Мына гплкмлдак;гы балаларьща БаркернеудДд ем ш ек суп деп апар! — Апарам, Матан, апарам. Ракдоет! ©те жакры айтгьщ. Ш ы ны нда, б у л — Б аркернеудД д c y ri. ДэмДн езДм д е татайыншы жарыкцык,тыд. Ж екей ез даусынан элдеб1р e3repicri байкдп, ю лт ундемей кдлды. КЕТЕРДЕГ1 КЕЗДЕСУ Жайлауга келгендерше жиырма кун болганда Ж екейлер кдйтуга эз1рленд[. Анардьщ аярын оку басталганша дарпврге дурыстап керсетш, кджет бола кдлса емдетш улгерешк деген оймен ертерек дозгалды. К эмеш тщ кдйтайык, деген кдщдылына кенбей, Адкдйкы мен БаркернеудД Kepin келмешнше к ед ш кеныдмейтшш айтьш Ж е ке й бурьш юдДре берген, ендД Алматыра e3i де асьпргы. K einipicyre Адой м ен З и н а e x ey i д е келдД. А нарды отыррызута деп, Тецес езш щ \"ГАЗ-69\" м аппш асьш тары жлберитп. Тадергед жуктерш буып-туйп жаткднда, алкдш-жулкрш Кдсенхан жетДп келдД. Ж екейлердД д 6yriH ж айл ау д ан кететшш Матаннан еститп. Кдсенханныд облыскд он бес кундДк семинарга кеткенщ М атан алдында айткдн. — КелДниф кдзанга асты салып крйды. Уй ж ол устшде, кеш-мештерцдзбен 6ip-eKi сараткд бурыла кетеоздер! — дедД Кдсенхан салмадгы Нуришага салып. — Ойбуй, мынау куриды гой, — дед> Нуриш а ЖекейдД керсетш.— Крштасамыз деп тадры шайдан бастап тары imin жатыр, елпресДддер гой, кундерДм. — Bi3 арак, бермеймДз, тек тамак. 275

Ъексуюпан М-фз/свке-щы_______________________ „ ~ ,0 н ы сен берм есец де, бул ж е р д е п а аз кершбейдд, afrreyip бегелш крп ж урм ейк. Анардьщ аярын тары кургып аламыз ба деп те крркдгп барам. — Ад, м ен кетпм. Тез1рек! Кдсенхан кеткен сон; да жылкылы ауыл Ж екейлермен узак, крштасты. Oirreyip себеп !здеп турран ж т тге р \"кетер дэм\" деген сылтаумен Жекейдд жылкдпнылардьщ ар ушнен 6ip-6ip кесе цымыз, оган трркеп тары баскдларын шпизш шыкзы. Ж иы р м а кундей уйрегасш калган жандардын; есге кдларльщгай жардайда криггаскдолары келдд. — Сен бугш бул ауылдан мае болмай кетсец, екпе- лейм1з, — дедд Н урлы крж а Ж екейддн; бетш ен су й п .— Кдсенханддкшен тук шшесец де бул жердепден бас таргпа. Ж и ы р м а кун 6ipre болдык, 6ip рет те кдшамадык, бугш кдгааймыз, соран квн. Ш ынымызды айтсак, бауыр басьш кдлыптык, крм ай турмыз: Оу, жотттщ журген жер1 кдлзык, думай, Дуниеге жарымайды дуние' кутан. Дуние куып журген ешкдйсымыз жок, 6api сенщ кещлщ упон. — Ракдмет, Н уке. Ал к е г п к ! — дед! Ж е к е й де Н урлыкржаны кушакуай езш е тартьш. \"B ip шалкдлсам шалкдрыншы 6yriH, — деп ойлады Ж екей .— О гы з беске келгенде арен; аралаган жайлауды ендд кршан тары араларымды гам йлсш\". Ж е к е й сы р бермеуге тырысып-ак, машинага зорка мшдд. \"УЪ, жш тгердщ сыйлаганы кдшаранга 6eprici3-ay!\" — дедд куреше басьш шайкрп. — Ю ш кене м ы зры п ал, К,асенханджше ж еткенш е ты цайы п к длар м а ек енещ , — дедд Н уриш а кулагына сыбырлап. Онысы: \"0Ai аддында 6ip ж ауапкерш ш к бар, умытпа!\" — дегеш едд. К е ш К р с е н х а н д ш н е туе ау а ж етгь Ж е к е й д щ кдрын жардайда келе жаткднын бшендей-ак, Кдсенхан мен Матан б1рден соран кдрсы журдд. — 0 Й , аяры цды эл1 тузу басы п кел есщ Foft! - деп Крсенхан кулдд — Тацертещр крркдшдарьщды керш, бугш кеш пей кдлар ма екен деп крркд.ш ем. — О сы уйде крнатын шыгармыз онда. Ж аньщньщ 1Ж ергш кт1 с е з мулж, байлык, деген магынада. 276

iiibiFbin к етп е г е н ш к е р ш туриаи соц, ж й т г г е р елд^м- талдымынды тындамайды екен. — Bi3 тындаймыз, крркда. Ж е ц г е ц бе, не палец едд мьшау,— Кдсенхан к у л т эйелш аркдсынан кдкуы,— сен инетш аракцъщ бэрш жиьш e3i йпедд. \"Ойбуй, ол баланы ишизш-шиозш енддп эбден курткдн шьнар\", — деп кейгп отыр едд, машиналарьщ керш ген кезде, М атан екеум зд щ устопзден атгай-матгай кдзан-ошагы жакдф жупрдд. — К рита дегенмен кез керген юй.— Ж екей Кдсенханньщ эйелш е риза болып кдрады. Кдлжыцбастырына басып жацагы сездердд Кдсенхан ж аны нан ш ьпары п та айтъш жзберу1 мумкш, алайда эйелшщ кезкдрасында 6ip риза пешлддц бар екеш бар едд. О лар eciK алдында опы р-топы р боп, к рл ш айы п, кшмдерш кдрьш турганда, элдегам: — Ой, Ж екей, ассалаумагалейкум! — деп кцлды. — Ой, Эйтбек, кдйдан журсщ! — Булар д а тунде келипт, мьшау уй Сеш тбектш , — дедд Кдсенхан е з уш нен бес-алты адым ж е р д е п ipreAec уйдд керсетш,— осында демалайык, деген екен. — Танысып крй, б1здщ уйдеп Kici, — дедд Э йтбек кез1 мелддреп туртан эдем1 кар а торы келш ш екп алакднымен аркдсынан итерш. — Уй, жьпасыц, — дедд келш ш ек куйеуш е назданып. Уш де ещ н е сай жумсак, ж арасым ды шык,ты. Ж узш теменпиктетпей Ж екейге тура кдрады.— Убэтай. Ж урт тугел уйге Kipin дастаркдн басына жайтасты. — Терге татем шыкра жетпей ме, Кдскецнщ уш менщ ез ушм, — деп, Ж екей Убэтай мен Эйтбектщ кдсына отырды. Убэтай Эйтбек екеушщ ортасында каллы. Эйтбекке сейлеген сайын Ж екейдщ кез1 урланып Убэтайта да тусе бердд. Аппак, адамньщ да сулуы бар, кдраныц да, кара торы мен сарыныц да, 6ipaK, солардыц шпндеп ец сулуы кара торы екен гой деп танданды Ж е к е й . “Тек Кэмеш MeHi тусш се екен, м ы на сулулыкда сук,танганымды Kemipce екен\", — деп сыйынды. Убэтайдыц бойынан тштш карап, 6ip мш таба алмады. Кдсы мен KipniriHe крл да, карындаш та тимеген, т а б и т эдемшп. Кейлек к т а д е керюн а ш ь т тур: ашык, омырауы мен жалацаш бьлегшщ толыкдыты буюл тула бойыныц да тап сондай cepinneAi е к е н д т н ацгартады. Алмурттыц 277

Ъ вксут ан ЧНЖо/секв-щы________________ ___________ ! мойнындай ж ум ы рлаш ан Teci мен тамагыньщ арасына кез1 тайранакдай бердо. — Ей, дасгаркэн бер жагында, 6epi карал сггырсацшы! - дедо Адой Жекейдд тш м ен шагып. — EcKi досымды к е зд е с п р т , оныц Убэтайдай эдем1 эйедш керш, есш шырып калды. Э и тбек кашаннан досьщ едо, ей? Беспесещш, бш п отырмыз гой бэрш. — Крй, сен ейтш кцянат жасама. BipimiriapH, 6ip ауылда есп к . Екшппден, бес ж ы л студентик ем1рдщ талай ащы- тущысын татгык, — К рйындар кагысканды, сез Нуриш а тэтеме берглдг Кэне, тыцдайык,! — деп, М атан Адой мен Ж екейдщ эцпмесш ериптпеуге тырысты. — Ж о , б1здщ Э й тек ец ж ам ан эйел алмапты, — дедо Ж е к е й Адойды куйдоре TycKici келш. Ж е к е й Адойдыц неге ейтш Убэтайды жак,тырмай отырранын тусщдо. О ньщ эндм есш сезбе-сез дерлж есше TycipAi. — Ей, — деген болатын 6ip куш телефонмен, эцпме бастаса \"ейден\" бастайтын эдеттмен,— Курман эскерден кеддо. К аткан эйел экеддо. С ен кореец, тальш каласьщ. Сулу деген с е з — OFaH аз, сулудан да суду. — Эскерден алып к е л т пе? — Ж о , жолда — пойыздыц шпнде — танысыпты. Кдлз Курман келе жаткан пойызга Упггебеден мпштп, содан С арезек к е келгенш е eKeyi ттл та б ы сь т у л ге р тп . Солдат кря ма жанын, автобуска отыррызыпты да ауылга алып келшп. — Крйшы, ей? Бурьшнан ce3i бар 6ipey шьпар? — О й, кайдагы сез? BipiH 6ipi пойыздыц шпнде 6ipiHUii p e r керйгп. Алдагы сенбгге тойларын жасаралы жатыр, келсещш! — Кайдан, уйде Кэмештщ туыстары жатыр, олар да осы сенби-е кайтады, оларды тастап кеткешм уят крй. Содан арада алты-жет! ай еткенде, Адой оран тары 6ip телеф он сокдсан. — Ей, эл п Курманныц эйел1 босаньш калды. — Бауы б ер ж болсын! ¥ л ма, кдоз ба? — ¥л. ¥л болтаны курысын, езш ш емес. — А? Йемене? 278

— \"Э зш ш емес\", — деймш. Уйлегендерше жеп-ак, ай етп, кдйдан езш ш болады? — Кдйдан бь\\есщ, медицинада кездеседд гой ондайлар... шала туран шыгар? — Ж о, 6api де аныкдалды. Мен, титл, ол баланьщ экесп юм екенш де быддм. — KiM? — Элп... сендердщ ауылдарыцньщ ж птп... Э йтбек KepiHeAi. Ж уп-ж уас ж ш т сиякды едд, оньщ да оцбаган екен. — Эйтбек? Оньщ ез эйам бар емес пе? — Оньщ д а уйленгенше терт-бес ай тана етотп. — Ендд Курман кдйтп? — Ой, елж екен 6ip, кдмайды. Ел дегенщ гу-гу. О л тупл, беттм кушп, кешеден м ен ж уре алмай кетпм. С одан 6ipa3 уакдлттан к е ш н А дой А лм аты га келдд, Курманньщ бар эщтмесш аныкуап сонда айткдн. — Курман, airreyip, кутылды эйелшен, — деген болатын устшен 6ip ауыр жук тускендей ракдтганып.— Ойбай-ай, эйел де эйел, мен ондай уятсыз эйелдд кермеддм. М езгш зз туьш алганнан кеш н д е елдщ бетше именбей кдрап журдд- ау. Келе сап совхоздьщ гаражына жумыскд орналаскдн, OFaH да мен кем ектесп м , д осы м ны ц эйелД д е п ж ан ы м кдлмады гой. С ей тш ж у р ген сулуым 6 ip KyHi босаны п алыпты. Декретке де шыкрай, 6ip аптадан кешн жумысьша барып журдд. Н е деген организм! Кд>щк, деп ауырмайды екен e3i! — Кдй онганынан дейсщ, с щ ю т кетем\" бе деген ой uibiFap. Сейтсем елге жагам ба деген далбаса да. — Ж о, 6epi жоспарлы ттршшк кершедд. Бул вуелде Эйтбекке тимек боп журедд екен, eKeyi Упггебеде 6ip ж ерде ютейдд. Ж азд а отпуска алып Э й тбек ауылга келедд. Той, акдпа м эсел есш о сы ндагы а г а -ж е ц г е а м е н акдллдасып, мумкшддп болса жумыс та тауып, осы ж аккд кеппп келу жагын кдрасты рады. Ж ум ы с тауып орналасады, 6ipa3 гстейдд. С онан сон, рукрат сурап, Убатайды алып келуге барады. Барса, кдлз жок, куйеуге ra in кеттшт. М аскдра болады. Муцдавд ага-жецгесше уйленем деп уэде 6epin крйган, содан да кдгсылран болу керек, кдйтып келген соц 6ip-eKi айдьщ ишнде... баярыда б1зден 6ip жы л бурын окдгган кдра КД13 бар едд рой... уйлер1 Буракржырдьщ бас жарында... аты юм едi... i-i-i, Кулдана!.. е, coFaH уйлешп алады. Ал, ол 279

Ъ вкащ пт H tM e k e -w u _____________________________ _ сейтш таба алмай журген кезде Убэтайьщ Курманга тшп кетгптг. — Неге? — О тпуска алып Э й гб ек ауылга кеткен соц-ак, Убэтай езйгщ ж у к и боп кдлганын б кедь Келедд деп Э йгбекп вне кутедд, мше кутедд, жок, Кудисгене бастайды, аулына барган сон, менен айныган шьд а р деп ойлайды. Ею ай б о л ьт кдлган сон, тэуекел деп Эйтбекгг 1здеп шыгады, 6ipaK, эй-reyip, кдй ауданда екенш б1лгеш болмаса, оньщ крй ауылда, кдй жерде туратыньш, тупн бммейдд. Сейтш, api-cepi боп пойызта мшген кезш де К урм ан к е з т е кетедд. \"Ш ьтарса, кеш н ш ь т а р ь т жлберер, н е де болса б о с а н ь т алганша осыньщ босагасындд болайьш\", — деген болу керек, epin журю 6epirrri. — Кдйтерш бымей эбден-ак, арпалыскдн екен, башус. — Уй, ейтш байгус болтаны курсын. Кдрап о ты р ьт е й ортада Курманды маскрра кэглып кетп, — Содан кешн? — Содан кешн... Э йтбектщ кдй ауылда, кдй жумыста к гейпнш елден сурастырып бш п алады. Отан дей н оньщ аддресш Э й гб ек т е аныкуаса керюк. Екеушщ Буракржырда урланы п кезд есш туртанын 6ip-eid рют б о д щ ауылдьщ адам дары байкдпты . Kyfteyi бар, баласы бар, соган кдрам астан алташкдл ж ш т ш 1здеп ж урген пэлесш кдрасацшы бул эйелдщ? Н е деген ку! Сездщ кдлскдсы, era гашык, крйта табысады, 6ip куш Уштебеге та р т ь т отырады. Bip ж а к р ы с ы Э й т б е к эйтеу1р К у л д ан ан ы жукт1 eTin улгермегт. Сол Убэтай — осы. Адой муны Курманта бола жазтырады, кеп нерсесш ез кез1мен керген соц кегшре алмайды, ал Ж екейдщ ойынша, соншалык, шыргалац окдшалардан ж о л тауып шыкдщн бул эйел — азамат эйел Мьшандай сулулыкды кендре бглмеу — кунэ. Адойдьщ д а бэлгам, принциш дурыс: бупн ж е к керген адамыцды ертец ойланбастан ж акры кер е берсец, ол да оцтан дуние емес, дегенмен... айнальш келгенде, Э йгбек е з жарын, ез баласьш тапты емес пе? Убэтай eKeyi уй болып т у р ь т жаткдн жок, па? О дан 6epi бакрндай те р т ж ы л еггпгг, балалы-шагалы болыпты. Баяты 6ip кэтелжтерш... кдтелжтерш де емес, б астары н ан етк ен кдтындык,тарын кдш анты олардыц алдарына келденец тарта беру керек? Оган к д о м ы з бар ма? 280

Алдарына е т келдд. Ж у р т кдтарлы дастаркдн эцпм есш е еркш кулак, крймай, Ж е кей е з ойына кдйта-кдйта алацлди бердь Эйтбектен елдене суракан боп Убэтайдыц жузш е тары урлана кдрады. Иэ, бар сы ры кезш де туркан эйел екен. Крймыкдай, жаскднбай кдрайды. © з ю н щ дурыс екенддтне иитей сенш, баскдныц секкегане де, кшэлаканына да бекем кдрсылыкрен тезш келе жаткдны байкдлады. Бас тер жакдд тартылды да, жамбас Ж екейдщ алдына келдд. — Убэтайды KepreAi макан ас б атпай кдлды, — деп Ж екей эз1лге жыкып шынын айтгы.— М атан да, Кдсенхан да, в й т б е к т е — 6epiM i3 6 ip ау ы л д ы ц бал ал ар ы м ы з, 6epiMi3AiH 6 ip -6 ip у й болы п оты ркан ды кы м ы з — осы эйелдер1м1здщ аркдсы. Сондык,тан м ен м ы на ж ам басты б!здДц ауы л д ьщ о сы н дакы е ц к е н ж е кел1ш У бетайка усынамын. — Басты сурап алып усынбаканьща да нгуюр, — дедд Адой куцк етт, Ж амбасты а л ь т ж аты п Убатайдьщ K63i ризашылыкден ж алт етп. Бэлюм, езш ашык, жакуап отыркан адамка ашык, пешл бмддрпа келдд ме: — Ракдяет! — дедД ел ге е с т р т е .— С лздщ о с ы н д ай мшезщ1здд Эйтбектен сы рттай ecTin жургенддктен бе, бурыннан б кетш KiciM сиякдысыз. — М ен де езшдд сыртыцнан б к ем . С енна дурыс. Э йтбек екеущдд ceiyre епламнщ кдкдлсы жок, — Бэлюм, сол уинн im in крярм ы з? — Адой Ж екейдд такы шалды. — 1шсек imin кряйык, Heci бар? Кдне, Эйтбек, кел! — Ж е к е й Эйтбекпен, Убэтаймен кана сокысты рды.— Ал, а зд е р де алып крйьщыздар! — дедд сонан соц дастаркднныц тер жакына кдрап румкесш кетерт. Адойды жакдап ендд Зина да кдрсылык, быддрдд. — С ен сол е з тосы ца е з щ кана im in, ты ны ш оты ра берсецип, 6i3Ai кдйтесщ, 6i3 кдз1р сенщ кезщ е керш бей кдлдык, крй. — Зина, сен кдш аннан 6epi м енщ тосы ма кулак, крймайтын болкасыц? — Адой мен Зинака кезек кдрап кулдд.— Куйеущ екеущнщ кдбакьщ макан 6ip турл1 унамай отырканы. — Иэ, сен 6i3re унал отырсьщ. 281

Ъексут т H ijnieb-w iu______________________ Ж екей Зинаныц шамдагоанына жымиды. У ноз гана басын шайкдды. Кен, жайлаудьщ терш де отырып к е ц ш м зге куйтгай 6ip нэрсеш сыйды ра алмасак, 6i3re сы н гой, жолдастар. Ы лш ез1мздщ сеттш пш зге рана куанып, баскдныц свптлМне к,уана алм ай м ы з ба? — Ж е к е й жумбак,тай сейлеп, Эйтбектщ кецш уппн Адой мен Зинаныц мшезш жуып- ш айгасы келдд. BipaK, ол жайында айткдн сайын ол екеушщ ш и ры га Tycin оты рранын байкдп, ток,тай к,ойды. Т ага Убэтайдыц жузш е урланып парады. Кенет оньщ кезшен к е р е м е т 6 ip ук,састык, тапты . А умаган е з iiieuieci Нуржамалдьщ K03i. Ж а с куншде 6ip топ курбысымен тускен фото-cyperi бар-тын, тап сонда оньщ кез1 де еспп мелддреп, ш арасьшан акцарылып кете жаздап туриаи. \"Экемнен айрылган соц ол байрус та баска куйеуге тидд, — дедд шпн ызрар аралагандай ииркенш .— Оны да ж урт естш тусшбеген екен гой, \"М ен не кермеддм?! Маган ел не керсетпедд? С ендер ер ж е п п кдна кулагъгм тыньпп болды гой\", — деп талай р ет жылаганы бар едд. О л да естш 6ip дастаркднныц басьшда отырран адамдардыц аларып кдраран кездерш, шымпгьш айткдн сездерш керген шьтар, юм бьл.едд. Кдндай кртыгезб1з\". Н уриш а дастарк,анра бата бердь Bepi дургарей ор ы н д а р ы н а н турегелдд. С ы рткд шыкдсдн соц Э й тб ек Ж екейдд крлтыкдвп турып: — Ж ур1цдер, б1зддц уйге де 6ip б ас cyFbin ш ы га- цы здар! — дедд кепш ш кке. — ©й, Эйтбек, шакд.фрыш болсац, е з ушце шакдфып а л а р с ы ц к е ш н . Б у л С е ш т б е га п ю рой. K,a3ip ж олдан к,алмайык„ к у н K euiK ipin к е т п , — дед1 А дой ал1 де жакцъфмаранын ашык, андертып. — Онда м ен Kipin шыБайын, — дедд Ж екей,— тек тез болсын, 6ip шьш ы шай йпеган. Эйтбек айткдн соц амал жок, — Б ар, сен Kipin шык,! — дедд Н уриш а да крстап. Бала кундерщде 6ip ауылда естщдер, к ец ш н кдлдырма. BipeyAe бар, б1реуде жок,дуние. Э йтбек ауданды, не облысты устап турран бастык, болса, берщ соныц алдьшда кдлай к урд ай ж о р р ал ар ед щ д ер, к,арац к,алгырлар. Bip д о сы м ы зд ы ц э й е л ш тар ты п алды деп, Э й тб ектен ендд б1рж ола безш кетпексщдер ме? Кзмнщ эйелш гам тартып 282

__________________________________ Ъвг/, км З дяф вн! алмай жаты р. \"Б1здей мьщтыдан мынандай момынньщ тартып алганы-ай!\" — деп ы за боп турсы едар гой, кудай биоедд. * — Oho, татем 6эр1шзд1 кдтырды гой, — деп М атан тырк,- тырк, кулдд.— Адой, сен ундеме, эйтпесе саган epericin Ж екей бупн сол уеден шыкрай кряды. Ж екей ол сездердд еспген ж ок, уйге Kipin кеткен. Ыстык, куырдак, аласа устелге лезде келе кдлдьг. — Ж енд еп те ецпм елесе алмадык, в? — дедд Э йтбек кдтыжыкуап. Ж е к е й Э й тб ектщ ж у з ш е ендд рана ж е н д е п кдрады. Ж щ 1ш ке бойы , кдлсьщкдл K03i — 6 e p i б аягы сы нд ай. Арыкдъпы да, шелпектей жукдлыры да. Эйткенмен енднде ризашылыкцъщ, куаныштын, арайы бар. Балком, Убегайдай эйел1 барлыгын сезщгендпсген, бараларандык,тан шырар. ©MipiHe риза адам сиякды. — Убегай, саган улкен ракдоет! — дед! Ж екей.— Э йтбек аншейш аддекдндай 6ipeyai ала салган екен десем, б1ледд екен бул да. Ж агдайларынды еспгем, бкем. Адойдьщ да мшезш тусшем, сендер оны кещлдерще алмаедар. Эйтбек екеум1здщ 6ipre ескен тел екешм1зд1 ескерш , мына куырдакуы эз!рлетш крйрандьпъщнан да кеп нэрсеш тусшш турмын. Ал, ец бастысы екеущ тусшщдер 6ip-6ipinai. Сонда тубшде баскдлар да тусшедд. — Ж уртты ц кдрсылырына кдрамай, ушм1зге бас сукедньщыз уппн ci3re де ракдчет! — Оган бола paiqvieT айтпа, Убегай. С ен 'ш акд ф м асац да Kipin-шыру — менщ борышым. Ж е к е й Э й т б е к т ж ш е н ш ы р ы п к е л е ж а т ы п : \"Bi3 мынандаймыз, б1зден бурьшрылар тас болтан шырар\", — делд курсшш. Кдсенханды кушак,тай 6 e p in Ж е к е й к е зш щ ж асы н бармагымен алюдд. \"Ш еш ем eciMe тусп\", — деп шынын айткдлсы келдд. BipaK, 6epi6ip еш ю м сенбес едд, м астьпы дер едд. Эй, саган не болды? — дедд М атан аркдсынан кдры п. — Мастык, крй, Меке. Саржайлаудан Kerin барамыз, кдгмай турмьш. Ж ур, оты р орны ца! — дед1 З и н а кдэлтырынан тартып.— С арж айлауды ем ес, Э й тб ектщ эйел1н кдгмай турганынды б эр М з де б1лем1з. 283