Ъексутан HiMeke-wu_______________________ Элидщ TYPRfci тап соган украйды екен. Кдуынныц тецбш кусап квкб1леуленш, е т пен терюшщ арасьшан сияр орын таппагандай, ш еке тамырлары да сыргкд шыгып адырайып KeTinTi. Ж а п - ж а с ж т т т щ осы н ш ал ы к , ж у д е у л 1гш денсаулырыньщ нашарлытынан шыгар деп топшылады. \"Ауру емессщ бе?\" — дей ж аздап барып, ейтш сураганынын, селекет екенш сезе крйды. — Эли, к ан тата келдщ? — Ж иырма тертгемш. — О, ам ж ас екенсщ.— Онысы кекесш тэр1здешцюреп кетп, соны сезддрметн деп, бастырмалата б1рталай н э р с е т сурап жабердд,— К^йда кггейсщ? Мамандыгын, не? Отбасьщ бар шыгар? — М екгепте 1стейдд, Дэуке. 0Ai бойдак, Мамандытын керш сггырсыз: энпц ауыдддры эрпсЬпз, —деп, Элиден бурын ©MipaAi жауап бердд.— Таты 6ip-eid эн тындап к ер е а з бе? — дедд Ь\\е жылдамдатып. Э ли ж айлы артык, сурай бермесендз дегендей ьщгай байкдтты. — Тыцдасак, тындайык,— \"М ынау м еш мурындык,тап алмак, ойда ма B3i?\" — деп, одан Дэулеткелдд сонда 6ip иксшдд. Bipax, у н а з пике туйгеш болмаса, сы р быддрмцад. Дэулеткелдд кдзакдъщ ecni эндерш де, ж аца эндерш де 6ip юс1дей-ак, тэп-TByip б1лем деп ойлайтьш. Эли айткдн э д е м эндердщ эл1 радиода айтылмай, куйтабакдщ жазылмай, тек ел арасында гана айтылып келе жаткднына кдтгы кдйран кдлды. Дэл мундай кдзыналар ecKepyci3 кдлар деген кулаудай к у д т б о л м аты . Tiirri, Эли бул эндерш бурыннан айгып келедд, бул ауылдьщ адамдары бурыннан еспп келедд дегенге сене алмады. \"Апырмау, ауданда мундай эншшщ бар екенш кдлайша еспмеддм, сонша мега не кара басгы?\" — деп кунжылды. Элидщ эндершщ оган кдтгы эсер еткеш соншалык, — ауырсьшды ма, суйсшдд ме, титл, э з халш e3i TyciHe алмай кдлды. Ж ум сак, майда алакдндай улпа 6ip леп аймалап к е л т екпе-бауырьш, imeK-кдрьшын акуры н гана крзрап-крзрап, баска 6ip сикурлы орыдаа сы ргы тьт кеткен сиякд-анды: кэддмп е т пен суйек емес, тула бойы энге балкдггын, энге суйсшетш элдеб1р сезоггал белшектерге айналды да кетп. Эли де, эуен де, эуенге ундескен елец де — 6api унады. Ей, жан кдлкд! УЬ1лед1м-ай, а11ыладым-ай, От боп жанып лапылдадым-ай. 50
Щ K«s й ф н !_ ©3i«Ai ойлап сарышанда, Ж ылауга да жакдпгдадым-ай! Дал соны айпфнда, Дэулеткелдшщ жастык, шакдса деген caFbiHbmibi кдлп-кдлзыл ш ок, к у с а п к е ю р е г ш к д р ы п ж1бергендей болды. EpiKci3 еспрте к у р с ш т ж1бердд, Сонда да сырьш 6ypKerici келш: \"Ой, азаматым-ай!\" — дегендд курсвпстщ соцына крсып крйды. Кдглмындап, кркдланып, кдсы-кезш, мойньш бет орамалымен суртпектеп, соган-ак, Эли эжептэДр далиьш калды. \"Макону суйедд екенсщ, а!\" — дед1 imiHeH. Н И лтиген ш ары н ж т т к е мак,таншак,тык, жарасатьшдай да кершдд. Ж ок, емес, бойында б1рдеме бар болгасын, макданньщ да сэш Kipin туратьш сеюлдд. Кешн, сырткд шыкдфнда, оцашалап ©MipaAire е з ойын сезддрдд. — Элидд завклуп крйсак, кдйтедд? — Завклуп? — \"Еспцз дурыс па?\" — деген Kicinie оньщ сонда соншалык, шошып кеткеш эл1 есшде. Даусы да жарыкщактанып, ашыкуан-ашык, жакдырмай сурады. Бул кэсакдна тукта елемеген Kicune сабырлы кдлпын сакуады. — Клуп мецгеру кр л ы н ан . келетш ш ы гар.— Дэулеткелдднщ ьщгайьш байкдп сак у ан ьт калды ма, 0м1рэл1 бул жолы ойлацкдлрап, жуасып сейледд.— ¥яткд кдлдырып журмесе... К ейде ж е н а з мак,танып кететш , кейд е жок, жерде кдгрсыга калатын кдгсык, мшездер1 бар. — Мшез юмде жок, дейсщ.— Сенщ де мшезщнщ оцып турганы шамалы дегендд ук,тыргысы келш, соны айткдн соц узак, ундемей калды. Эл1 есшде, эдеш сайтп. ©MipaAi сездд. Анык, сезбесе де, сезштендд.— Клуптьщ есш н ашып, кдйга жапкдннан баска крлы нан ту к к елм ей тш Ka3ipri завклубымыз да жалакдл ап ж у р гой, OFaH Караганда, эн ай-1ы п берсе де эжептэу1р жумыс емес пе? — М уны ц крлы нан ic келетш i келедд. Ептеп сурет салатыны да бар, макуап крйсац, клуптьщ iuri-сыртын 6ip ©знак, элемшггеп тастайды. Т ек мшез1 Terip. 1шедд. 1шш алранда итген жаман. 1шкенде кеп imin те жарытпайды, квтере алмайды, ау зы н а тид1 6iTri, тас-талканы м ы зды ш ы рарады . Огыр гой баганалы 6epi тас-талканымызды шыгармай- ак. Эй, ана турш ен G3i талкан боп калмаса, ол б1рдемеш талкандап жары тпас.— Ом де сы р тарта TycKici келш, сездщ аягын эдеш эз1лге бурган. 51
Ъексущан Hifajceke-wu_______________________ О й б а й , п эл е. Ш ак,ар. Ешк1мд1 у р ы п ж ы гуы н ж ы кдайды , 6ipaK, уры п жыгып жаткдннан бетер шу шырарады. Бугш еншешн кундз мен кдтгы ескерпп крйган соч, тертш сакуап отыр, эйтпесе... — Юм б|лед1, eirreyip, кепшшкггщ кезшше арак, шшей, абаилап сейлеп, ацдап басып кдна журетпп ушш енкей 6ip жагымпаз куларды жогарылата берем!з де, осындай MiHe3i д е бар, eH epi д е бар ж т т т е р д д \"шедд, шатак, шыгарады\" деп, жендд к ^зм еттщ мацына жолатпаймыз. 1шедд д еп кшелейм1з оларды, езш щ ширегш е келмейтш элдегамдердщ элпндей жолмен жорарылап жаткднын керш, пнпей де кдйтсш.— С ол сездд бекер-ак, айткдн сияк,ты, ендд ойласа, 6ip ушьпъш ©MipaAire де типзш алыпты, \"езшщ ш ирегш е келмейтш елдешмдер\" дегеш деп соны мецзегендей шырыпты. О ны ©MipeAi: \"Байкдмай айтып кдлды\", — деп ойлады дейм1сщ, 6ip арамдыкды цшне бугш кдлды гой, с е з жок, Ацдысатын Kici абайсыз сез1ндд де ацдиды. Ж уртгыц кезш ше крлпаштап, крлынан келетш ж акрылы ры болса, алды мен coFaH ж асайтындай-ак, жалпылдаганмен, ©м1релшщ шггей Элидд онш а жакры к е р м е й п т Дэулеткедддге сол кеште белгш болды. \"Юм б1лед1. Элидщ де адам суймейтш 6ip кдалыктары бар шырар, — деп ойлады.— Bipax, дел мьша туркрщда оньщ крльшан не келедд? Азар болса мае болып бокдаган шьн ар, елдщ кезш ше айтпайты н сездердд айткдн uibiFap, одан асып не штей алады? ¥ р а алмайды, крркргга алмайды. Сондай-сондайды да кек тугьш жургеш ме ©м1релшщ?\" Э йткенмен Эли Деулеткелддшч сешмш алдамаган сиякды. ©3ipre од ан e3i де, колхоз да еш зиян шеге крйган жок, Егер шындап ар-уяты алдында акикдтын айтса, \"Ж ам бы л\" колхозы ны ц бедел1 мен атарына мен деп макданарлыкдай елеум улес крекдн длдмныц 6ipi — осы Эли. Рас, Ke6i оны мшезше бола мшеп-шенейдд, жакдырмайды. Ал Элиддч ансамб1л курудагы батылдыры, теуекелш1л д т кебшесе мшезше — макданшакдыгына байланыегы: айтып алады да, сезш ен кдйта алмай кдсарысады. Б е с п е л т жок, намыскрй, макданшак, Салкдлнкдндылыкден ер сезш айтпас буры н есептеп, е р iciH сан кдйтара акдллга сап сакданып отырран адам, елш кетсе, оньщ кггегетш ч оннан 6ipiH де к г е й алмас едд. Мураммддтн крйрызьш, ж ача кдлзметке e3i екелгесш бе, Дэулеткелдд ©лиге кеддмгтдей ini тартады. ©м1ралшжшде 52
_ _ ____________________ ______ % КыЗ Ъфт! кергеннен кешн кеп узамай-ак, оган орталыкуан уй берпзш, клуп мецгерушю крйган. Ж арады, ойлаган ж ерш ен шыкцы. Ж умыс кр кдшан мега завклуп к ряр ек ен деп кушбурын кутшш журген ю ад ей Kipicri. К ей кд1льпргарыньщ кдозык, екега щязык, Bip куга эн салатын, куй тартатьш, баск^ да музыкалык, аспаптарда ойнай алатын ж етш ске жуык, колхозшыны Ti3iMAen экелитп. \"Осыларды ж инап бершдз, к е р кем эн ер п азд ар к о л л ек т и вш к,урам\", — дейдп Дэулеткелдд inieK ciaeci кдткднша кулдд. Т1з1мнщ шпнде юлддреген кдртгар да жур. Ш ьш берш п, адал кещлмен-ак, ■пз1мдепп, 6ipaK, ш ынайы мумкшдйсп ескермеген. — Оу, мына кдрттарды кдйтпексщ? — Дэулеткелдд жетгаске келш кдлган Сейсен шалдьщ фамилиясын туртп. Эли оган шыр ете тусп: — Ойбай, ол — кер ем ет Kici! Ж асы н д а cepi болтан, Кдмкд акдшньщ кдсына epin талай жердд аралапты. ©3i riibiFapFaH ею-уш куш де бар. О ндай шалдар кдзьша гой, Дэуке. \"Ецбектеген баламыздан енкейген кцртымызга дешн енерпаз\", — деуге кдндай жакры!— Kp3ip Ke6i есш де жок, л етрш , ecin, талай сездердд айтгы. Timi, колхоздык, кдна емес, республикалык, концерт дайындауга ирю кен адам сиякзы. Ж ас ж ш тгщ тым аскдк, талабын ауыл мумкшдцтне жа1цяндатьш ептеп тежецюреу1 керек болды. — Крй, кдртгарьщ бар болсын, аулак, © з уйлерш е арен, Kipin-uibiFbm журш сенщ клубьща кдйтш келедд олар? Bip куга eATipin алып б е л е е т е кдларсыц. К ер ек б о л ь т бара жатса, уйдд-ушне ездерщ 1здеп барындар, сонда уйренщдер. Сонан соц сен мынаны ескер: саган 6i3 бугал колхозшыны eHrai, куйпп е т деп талап крйм айм ы з. В ерш эрттс кдш ж1берсек, жумысты и м (стейдд? М ына ж е т т с адамицлы жинап беруге жагдай жок; жиы рм а шак,тысы да такдяца тар келмес. Timi, ол да кеп. Алыстан адам алма, мэшинемен алып кеп, мэшинемен а п а р ь т тасгап, тасимыз да журем1з бе ею арата, жумыс усгше жумы с тауып аласын,. Адамды азайт дегега Элите унамады, кдрсыльпын кдлай биуцрерш бьлмей, 6ip сет б ет элпе-п уйпдэиан борандай болып кетп. — Бурын Крсталдыц 6ip ез1нде ж иы рма шакуы адам ойын крюшы ек, ендд бес колхоз б4рйскенде.„ Кдгапа колхоз 6ipiKcen де, мэселе санда емес, сапада гой, Эли. ©irreyip, еу д ей б1летт ж уз адамды ж иы п ап 53
Ъ екут ан Н ф М %-т ы шулаткднша, езщ кусаган бес-алтаудьщ басын крссак, та жетпей ме? — М акрат тек жакры концерт крйып беруде FaHa емес крй, Дэуке. ©нердд суйетш, тусшетш, оны мэдени мура деп кдддрлейтш адамдардьщ кдтарын кебейте беру керек крй. Ж а с балаларга да жакры тэрбие болар едд. — Ой, сол amirici к еп ауыл атанбай-ак, езш дей атакды э ш ш а бар ауыл атансак, та 6i3re а з абырой болмас. Ал ендд тэрбие болады дегенщ — бекер, адамды эн тэрбиелемейдд, н ан тэрбиелейдт К олхоз н ан енд1руге тш с, энд1 ана филармониясы бар, театры бар, солар ездер! энддрт алсын, OFaH басынды кдтырып кдйтесщ. — Нан... нан д е г е н щ з дуры с крй. Колхоз, совхоз нан енддрмесе, мемлекетке де, мэдениетке де кцын, оньщыз рас. BipaK,сол колхоз-совхоздагы халык, эн мен куйте енж ар кдраса, онда мемлекеттщ театры, филармониясы, операсы мен балетт — олар гамге кджет? Эн-куй тек театрда гстейтш ж уз шакды адамга FaHa емес, халыкдд керек крй. Ал б1здщ халыщ ъщ д е т колхоз бен совхоздарда ж эне оньщ Крстал сияк,ты, Крсарык, сияк,ты б1ргэд1лер1 м ен бэл1мшелершде турады. Сондьпрган халыкцъщ eHepi халыкдъщ е з 1 мекендеп турран жерде дамута тшс, Дэуке. Солай емес пе? ©Ai кунге деш н есшде: Э ли соны айткднда, муньщ бас куйкдсы шым ете крлды. О рэ, кдтгы тацданганнан болса керек. Даусы FaHa болмаса, бэлендей баскд артыкщыльпы жок, деп крраш санап ж урген Э лш аяк, асты эзгерш щ вла келдт сабырлы, сешмдд, ецш де титгей барыныиггылык, жок, тепе-тец. Ж ацагы сездд ойланбай, энш еш н эцпм еш тез1рек б т р е ш н п п деген м акратпен кдте айтып кдлранын Дэулеткелдд e3i де тусшген, б1рак,Эли OFaHдэл мундай батыл ж эн е соншалык, сыпайы тойтарыс бередд деп кутпеген едд, н е д ер ш бтлмей, е з к д те л тн е e3i кдмалып у н а з отырып кдлды. Эрине, Элидщ к эзш ш е кысылмаута, сы р бермеуге т ы р ы с т ы . BipaK, о ц б а й ж е щ л г е н ш iu ii 6iAin к,атты ьщ тайсызданды. С ездщ шындыры керек, шпнен: \"Эй, оцбаган-ай, осынш а эрдден кдзып кддалмай-ак, сыйпай сейлеп сезддрсе д е болатьш едд гой\", — деп, ептеп Элидщ м ш езш е ренжддд де. — Ж ар айды , - деду сездд a p ire созбау уппн салкын кдбак, таны ты п,— дауласпайык, eyeAi 6ip icinai кезге керсетпп, сонан сондысьш тары сейлесе жатармыз. Э лид щ 6ip сы рьга сонда сезген: сы р т MiHe3i сыргак, 54
ж ещ лтек кер ш геш м ен, iiuiHA,e б ер ж , e3i а б д ен сенген nudpAepi мен салмакды ойлары бар. Э н ш еш н элэулэидщ адамы емес, a3i суйген icri крргай да бглетш, оньщ кулы да бола б ж етш сикдл бары н таны ды. Тек, эттец, соньщ саясатын тусшбейдд, \"мегаю дурыс, ендеш е мен неменесше мэймецкелеймш\" деген оймен бетке тым тура шапшып кетедд. Дегенмен Дэулеткелдд осы куш Элите енер, мэдениет жайында абайлап сейлейдд. Кррку ма, сыйлау ма, кдйсысы басым екенш e3i де бжмейдд, aftreyip, Элите келгенде, оньщ бойында бул ею сез1м туысьш кетедд. Эбден май мейрамына таяу кдлтанда Эли кррьггынды эз1рлшн квруге шакдярды. Елгезек мшез1 м ен Kici аяйтындай жудеу турш керш-ак; \"0 3 i эн айтуьш айтады, 6ipax, журтгы уйымдастыру крлынан келе крймас\", — деп куцюлдеп, кейб1реулер одан кушбурын туцш п журген. Ж асыратыны жок, олар эз1рлжген сол жорамаддарына куэ болатындай келемеж жатдайлар купсп. Э ар есе буталтыр Кдбдолла ашык,тан-ашык, унатп айты ны н бглддрдд. Дэулеткелдднщ к ец ш д е куггп едд. Э у дегенде тотыз адам xopFa шыкды, ж е к е э н айтатындар 6ipiHiiri болып бастаута журексш ген болу керек. Ж ам ан айтпады. Ешюм кулмедд, келемеждемедд. Эркомнщ д е 6ip TayipiH бетке устайтыны бесенеден б елгш , б а р быльпы кдз1р — еюнхшсшен басталатындай кершдд, Ш опыр ж ш т Сейм шьнып сыкдк, окд>1дь1. Кдланьщ модашыл кдяздарын эжуэледд. Даусы, кдшылдары сез мэшсше тэп-Tayip уйлесп. BipaK, журексшш, булар отыртан жакдщ жалтак;гап кдрай бердд. Сонан сон, мугал1м кд>13 э н салды. Кднша дегенмен кдла тадймш керш калган емес пе, даусын кдяспай, ерю н турып айтгы. Э н бггер кезде кдсын керш, эуенге уйлеспре денесш ею-уш былк,-сылк, буралтып ж!берш едд, кем ш ш к кдна кермекке кддалып отыртандар сарт-сурт крл сотып жабердд. Содан кейш-ак, курт сен, крзгалганддй керунплердщ де, сахнадатылардьщ да кещлдер1 кетерьйп сала бердд. Эли сахнага ер сорынан шыкцы. О а н 6api эн айтпай турып-ак, крл сокды. Оньщ \"кэнсерт жакры, ризамыз\" деген ниет екенш укдсдн Э ли ею б е й алаулап, ы рж ия кулш усй- усйне бас изедд. Ал ол шыркдп кря бергенде, эй, юм бжедд, бэрцпр де ж уреп 6ip шым еге калган шыгар. Элиддр 6ip эдеп — даусымды кубылтайын, эдемжеп шыгарайын деп ешкдшан электенбейдд, оньщ табиги даусыныр e3i эдемш к. Уш эн айтты, ym eyi де керем ет. \"Ж акры завклуп 55
Ыщшш, ____________________ тауы псы з\", — дедд соцы нан Кдбдолда ку буран 6ipiHmi болып. Бурынры райбат сездерш ен мулдем келецке кдлмапты. \"Ж арайды, жакры дайынддпты\", — дескендерге кдрап, Дэулеткелдд макуанышпен миыгынан кулдд. ©Mip кд1зык, крй e3i, елге бул бурыннан ез орталарында журген Элидд тауьш 6epin едд, олар буран сол ушш де кдншама алгыс жаудырды. Бар нэрсенщ бар екенш керсету де кэддмпдей ецбек. Соцынан талкдялау тектес сухбат етп. Бэрш щ nudpi 6ip жерден шыкды: кэнсерт жакры, колхозшыларра уялмай керсетуге болады. Ж уртгьщ жабыла макдап жаткднын аркдланды ма, Э ли артынан менщ де азд ерд ен ттлепм бар деп ттзбектей женелдд. Клупкд ж аца шымылдык, сахнаньщ терш е туракды декорация, xopFa шыкдсдндд киетш барлык, уш рме муш елерш е б1ркелю форма, эр ке с п р мушелерше бйркелю домбыра, тары толып жаткдн кджетш санамалап, оларсыз ушрменщ натыз ушрме больш жарьгтайтьшьш айты п ел.!, Кдбдолда шыжылдап: — Сонша дуниеге колхоздьщ акдисы н шашатьш болсац, одан да, айналайын, ойын-сауьпыцды крймай-ак, крй, — деп салды. — К е к е а , — дедд Э ли сондай 6ip орньщ гы зыдд кекесш дауыспен,— халыкдъщ акщасьш хальщган кррыганы уплн ешюм жакры буталтыр болмайды. Баскдц укдттылык, болса болар, ал муньщ тек надандык, болады. Э ли соны айткдндд, \"Завклуп емес, колхоздьщ бастьвы айтаты н сезд1 айтты -ау\", — деп, Дэулеткелдд кдтты ты жыры нды. Алайда юмдд жакуайтынын ашык, керсетпей, унс1з, еш темеш елемеген idcime тура бердд. Элидщ бетщ бар, ж у зщ бар демей тисе айтатьш эдетшен, неге екенш, 6ip турл1 тассшш кдлды. \"Елдщ кезш ше 6i3re де буйтш турса, онысы кдлай болады?\" — деген кдй-кдйдагы 6ip ойлар ш анш удай кддалды. © зш щ ы щ айсы з жагдайда кдлганын тусшш, Кдбдолда тары е с е кдйтармак, болы п к ер ш едд, Э ли оны ерен де кдздлмады; м эселенщ туш нш Кдбдолда емес, ci3 ш е ш еа з дегендей, бар ойьш ендд Дэулеткелддге кдрап турып айтгы. — Егер а з д е р акдда белш, жацагы айткднныц бэрш дер кезш де тауьш ала алсак, онда май мейрамы еткен соц ауддн турмак, обылысга 6ipiHim больш жаСгар энсэмбшн курам! — лед! танауы делдиш. Ш екеан д еп б1леу тамырлары да адырайы п Kicire макдвна кдрап туррандай керипп кетп. 56
_____________________________ KwS foyben! Б аскдны кдйдам , д эп со ны естш енде, к у д ай б 1ледд, Кдбдолданын, ж у р е п токуап кдла ж аздаган шы гар: кез1 бакрлрайганда, ш арасынан шьпып кетуге сэл кдлды. Сонда TypFaH колхоз белсенддсш щ 6 ap i д е 6ip-6ipiH e у р л ан а кдрасгы. Сез жок, шггершен: \"Мьша беспебайга дауа жок, екен\", - десп . Т ы м ж ауапсы з айты лган се зд е й Kepin, Д эулеткедад де ддр етп. Алайда улкен макрат ойлаган адамга ен, эуелп куат-демеу сол улкен макратыньщ ©3i гой. Елдщ куда! м ен келекесш е кдрамастан, Эли улкен ерлж жасады. Рас, б1рнеше рет eKeyi peroxicin крла жаздады, 6ip-6ipiHe артык,-кем сез айткдн кездер1 д е болды , к д лай да 6ipaK, к у р а м деген енсэмб1л1н курып ты нды. С ол энсэмбьлдщ аркдсы нда колхоздьщ да, езш щ де беделш 6ipa3 кетерш тастады. Эрине, колхоз бастыгъша да жаман болтан жок, Энсэмбмд! керсе, енерше суйсшш, Балабек кррг кдтгы риза болатьш шыгар. Атак,ты й с 1лерд1 ep6ip керген сетщ — улп сабак, Улп алу ушш оны кеп керу, аз керу шарт та емес, кднша керсец де ынтыгып, ыстык, журекпен керу кёрек, сонда ынтыкуык, пен ыстыкуык, еиггецеш де умытгырмайды, ж аньщ а асер еткен жакры кдсиетгер гумырлык, кррьшда сакуалады да, кджет кезшде кез алдьща елее боп келе кдлады. Бумырлык, к,орьщда сакуалы п кдлаты н сон дай к езд есу л ер мен эсерлердщ аздыгы мен кептш сенщ ем1рдеп ез дэрежецд1 де белплейдь Сондыкуан Балабектщ келетш хабары бул колхозда acipece Элид1 куантгы, оньщ кдсында 6ipa3 кун 6ipre журудд ол улкен мектептен ету деп туешдь Балабек енер тещзшде еркш жузетш алып кеме болса, Эли оньщ кдсында шагын айдында шыр айналып ж урген кдйык, крна гой, сондыкуан оньщ кдсында жургенде оган езш щ него айткдны, одан неш сураганы дурыс, соны ку тб у р ы н екшеп, эз1рлеп алганы дурыс сиякуанды. Алдымен, арине, энсембЬду кдлай курганын айтады, о й сш щ e3i де, балгам, а дегенде соны сурайтын шыгар. Оны айтса, одан талай эщтменщ туындайтьшында дау жок, Буюл белсендшщ кезшше: \"Ж асгар энсэмбшн курам\", - деп Элидщ алгаш батыл айткдн ce6e6i — енерл1 жастар колхозда кеп сиякуанган. Сейтсе, енерм деп арка тутып жургендер1 э нш еш н 6ip-6ipiMeH шамалас кдна ж андар 57
Ъексутт HiMeke-wu______ ________________ болып шыкцы; бэрш щ де Tayip айтатыны — белдш терт- бес э н ж эне айту мэнерлер! де 6ip-6ipiHe украс. Энсэмбдл куру ушш энппден бурьш оркестр кджет болса, оныц непзш курайтын домбырашылардьщ жатдайы эниплерден де ж утац екен, эндшге суйемел жасамак, турмак, Ke6i жайдан-жай езш ше тартьш отырып та жанылып кдла бередд. Ж еке домбырада эн айтпак, болтан Keft6ipey\\epi энш тузесе, домбырасынан, домбырасын тузесе, эншен жацылады, м айталм ан ж о р т ас ы жок,, ж аткд н 6 ip ж ар ты кеш тер, олардьщ бэрш крйта уйрету, кдте уйренген эдетгершен арылтып, дурыс жолта салу тук б1лмейтшдердд басынан б астап у й р ету д ен элдек,айда ки ы н TycTi. К уй б1лед1 дегендердщ тартатыны — \"Кецес\", “Келшшек\", \"Крс алкд\" тана, 6ipeH-capaHH “К,арабас\" пен \"Сокдыр Есжанды\" шертедд, б о л ган -бггк ет сол-ак, Курделг киы н и1р1мдд куйлердщ кейб1р-кейб1р узшддлерш болмаса, ешкдйсысын бастан-аяк, бдлмейдд. Бшшлердщ жатдайы булан да бетер. Кейб1ршщ би дегендер1 — кур эншейш ею крльш басьша катере ирелендепп журш 6ip шецбердд бэленше p er шыр айнальш папу ; музыка кдйда кдлды, кдичылы кдйдд кетп — екеуш щ уй л еам ш ойлап ж аткдн олар жок; б1реуден каргендер1 мен а з б1лгендершщ басын курап жинак,тап алтан эрюмнщ эр турл: датдысы бар, кдй биде де сол уйрешш ктерш сэл езгертш кдйгалай бередд. Kp3ip соньщ 6api айтсан, нандысыз. Ел мак,таншак, дей ме, не десе со десш, энсэмбдлге Элиден артык, тер теккен Tipi пенде бул колхоздан табылмайды. ©згеге oripiK макуанса мак,таньш кдлатын шыгар, 6ipaK, бул энсэмб1лге Эли кдлай макуанса да шын api орынды. Ец крлдады, крртады деген адамы Дэулеткелдшщ 83i icrereH жакрыльпъш елгезердщ казш ен е т ю зш о ты р ы п ютедд. EKi-уш суратпай, к,айта-к,айта дэлелдетпей eMipi 6ip сом босатып карген емес. Kp3ip, кудайга шуюр, энсэмбьлдщ шашбауын кетеруцп кап. Акдарына, мэл1метше алдымен тыкдыштайтыннын, 6ipi — аудандык, мэдениет балЬп. Ал олардьщ алгаш кдлаи кдрсы алтанын Эли оцайлыкден умьпа крймас. Крбыз бен сыбызты табута кам ектесе ме екен, оларды тартута уйрететш Kid бар м а екен — соны бддейш, энсэмбм курмак, ойымды айтып, акд>1л-кецес сурайын деп, ayeAi бул сонда юрген. Сурай келш сьшай крратаны рас, 6ipaK, дэл ондай соракдялыкдщ кезйермш деген кдпершде жок,-тын. Bip к эб и н еп е уш ж ш т екен. Сыпайы сэлемдесп де, бул 58
% % KmS daymen! оларра езш щ \"Ж амбыл\" колхозыныц клуп мецгерушкл екенш, мунда акри-кецес алута келгенш айтты. \"Акдлл-кецес пе элде одан rep i к е р е п р е к б!рдем енщ жайын б1лгел1 келдщ бе?\" — дегендей, олар бутан 6ip тур/ii сеш моз, 6ipaK, онысьш барынш а буркемелеуге тырыскдн козкдраспен кдрады. Eui6ipi \"отырсацшы\" деген 1лтипэт керсетпедд. Крбыз бен сыбызтыньщ, болашак, энсэмбыдщ жатдайын кдгскдша айтып б1ткенше, кдйсьща тап берсем екен деп тандап туртандай, Э ли де олардьщ эркдйсысына 6ip-6ip сэтген жаталай су зы е кдрап шык,ты. Бул бггкен кезде, жак, сакдлы шудалантан кдра ж т т жудырытына баппен жетю рш ш альш, Элите ежлрейе кдрады. — Bi3 с е т \"Ж ам б ы л ” колхозы на завклуп етш беют- кенде, — дед] сонан соц сыздап,— крбыз, сыбызры тауып береш з деп узде берген жокдтыз. Ш ьш ж умы с icrerin келсе, шыратым, домбыра, баянмен де талайды б т р ш TacrayFa болады... Сыныкда сылтау 1здеудд дотар, будан былай сен б1зден емес, 6i3 сенен сурайтын болайык, Куьш кдрай кер,— Элидщ бар ойьш тап басьш бш п алтан адамша езу тартьш, басын тандана шайкдды,— “Крбы з б ен сыбы зты сурай барранымда, кемек бере алматансьщдар\", — деп, кешн бэрш 6i3re сытеп крйьш кдрап отырмак, к р й э н ш е т н .— Кдра ж т т Элите кдбатыньщ астьшан кдйтадан шаншыла кдрады. Эли де слан ж ирене кдрап туртан. Exeyi 6ip сэт унс1з арбасты, сол сэт 6ipiH 6ipi ж е к керш улгердд. Ж ауап крйтармаса, муньщ бетш кдйтартанына мына ж т т г щ тштен дандайсып кететшш Э ли жакры тусшдд ж э н е езш ызадан жарылып кететшдей сезшдд. — Ci3, атасы, ондай сэуегейлтндздд м енен баскдларта айтьщыз, — дедд зордьщ куппмен е зш сабырлы устап,— жумыс бабымен жургенде, мен ондай ойын-кдлжынды кетере бермеймш. Bipimiri p e r келш туртасын, азд ер д ен ештеце cypayFa болмайтьгаын бымей крлдым, ендд будан былай ез1м де сурамаймьш. Айтса да, ci3 63i гам боласыз? — Ш атынап, кдра ж т т г щ кез1 ш арасы нан шы ты п кете жаздады. О ны шамдандыру, келеке кдялу сол сэ т Элидд улкен 6ip ракдт ce3iMre беледд. Кдязметтмен санаспай, кдлсылмай, жайбаракдт, немкурайды тана суратаны кдра ж т тгщ шымбайына кдтгы батып кеткен болу керек. — Ей, сен е зщ кдндай акдлмакрыц? — деп, орны нан картып турды. ©зщ кднддй акдлмакрьщ? — Аузынан сол с ез шытып 59
Ыюутт ЯМгЬ-тм кеткесш-ак, Э ли 6ip ж анж алдьщ басталганын б1ле крйды, б!рак, айтар сезш айтып кротасын жене езш щ ж азыкрыз екенш аркэланьш, е к т н ш бэсецд,етпедь— Йемене, келген адаммен урсысу ушш отырсьщ ба бул орында? Неге жендеп ж ауап крйтармайсьщ? — \"Мьпргаса завклуптьщган куьш ж1берерсщ, сол ма?\" — деген ой санасында 6ip жылт ете кдлды, Батылдана тусп. — Ой, мынауьщ крндай м эдениетаз, ей? Iurin альш кеп кецседе аузьш а келгендд айтканы н е а ? М1лисэ шакрфып, кезш е кок шыбын уймелетсем бе екен езшщ! К,ара ж й т г т е н те м е н о ты р г а н eKi ж т т ж а н ж а л г а араласпады, ундемедг Эли олардьщ сол унс1здцсгерш езш ж акуап оты ргаддай сездь Дегенм ен м м исе дегендд естш, epiKci3 саябырлады. Шакздэса, ш акаф а салуы мумкш. Ол к елш ак,-кдраца крраса ж акры, ай-ш айга кдратпай а л ь т к е т т журсе, м аскара гой. О л ж ене ауданда отьфган оны тындамай, колхоздан келген муны крйдан тьщдэй крйсын. — Атасы, е й тш м е т к рркы ткд ннан еш теце енбейдд, баты р болсац, ана телеф онды ал да, Дэулеткелд1 Ж антелиновке айт: \"Крбыз, сыбызгы суратпа! Зав- клубьщ ды 6i3re ж ум сам а!\" — де, \"Бар, сура, акрллдас! К ем е к т е с е д Г ', — деп, к,оярда-к,оймай м е ш осы н да ж1берген — сол.— Аяк, астында аузьш а баскарманьщ тусе кеткеш тапкрфлык, болды, кара ж т т г щ ж узш е крбалжу булты дереу ойнап ш ырэ келдь Сонша сездерден кейш сылк, шлу д е кдын-ау, эйткенмен арсыз екен, кара ж т т кбайта ш е п н у те ьщ гай л ы ж о л д ы кр л м а-кр л к д расты ра бастады. — Ой, щязыкрьщ e3i, — дедд эуелпден repi Элидд басен; ж а згы р ы п ,— ку д ай ды ц ж о гы н с у р ап KiciHi кдшайсьщ. Крбыз, сыбызгы дейсщ, крбызды \"Курмангазы\" оркеспршен баска кай оркеспрден кердщ? Сыбызгьщ, титл, оньщ езшде де жок, — Н еге жок,? © йлп, еш ж ерден табылмаса, онда оньщ Heci ултгык, аспап? — Ендд немене, керш ген ж ерде келденец жатуы керек пе? Tiirri олардьщ е зш тапкан кунде де, тартаты н Kicim кайдан таппакрьщ? — М ен ше? Тарта алмасам, табанымнан тозып неге i3Aen журмгн? Кара ж т т кдллгынып, жутьш а алмай калгандаи кабагъш шьгггы. 60
_______________________6m. tori ibnhm! — Кдлай, крбыз тарта аласьщ ба? — Д ею р ж ш т демде езгерш сала бердд, у™ Де жумсарып: \"Ойбай, онда эулие екенсщ гой!\" — дегендей биязы ш ыщ ы.— Кдйдан уйренш журсщ? О гырш ы езщ . Туу, баганалы 6epi эщтмеш осыдан басгау керек крй, бауырым. Ецлд ашудьщ тагы нан амалсыз Э л и де туей. ©нерден тым кдра ж аяу емесш сезадрш крюдьщ cari тускенге шггей риза болып, 6ipax, м умкш дш нш е салкцш кднды керш уге тырысып, езш щ era жылдык, театр студиясьш бтргенш , сонда ж урш б1рталай программада жок, нэрселердД де уйренш алтанын, оран жатак^анада 6ipre жаткдн ж1гптердщ себеп болганын,— бэрш устамдылыкден баяндап бердд. Бул аудан уш ш энсемб1л куру каншалык, тацсык, болса, крбыз бен сыбызры тартатындар да соншалык, тацсык, еде Сондыцган кара ж ш тгщ танданысын тусш у кцы н емес-Ti. С ы бы згы ньщ ceTi туспед!, цобы зды Э л и акдяры Алматыдан алдырды. К езш де уйренгенмен, эн мен домбырага айналып крбызды умытыццырап калыпты, куш- т у т кцкдялдатып, сау-сау боздатьш, сьщсытьш ж у р ш крльш кдйта жатгыкцырды. Кекейшдегтдей кцш кундренту кайда дейсщ, дегенмен энсэмбрлге кара боп крсыла алатындай дэреж еге жетть Соньщ езш де acepi айрыкдна. Топ домбыраны б а с ь т крбы зды ц шерл1 у ш боздап есттледь Ацы раганы сай-суйег1цд1 сыркцгратады. Д омбы радан легалдеп ж1гер ессе, крбыздан е гш п к е з ж асы тегтлетшдей. Крс ннектщ уншен с е р т н , кцмыл-крзгалыс елесгесе, кщл инектен ьщыранран муц шыгады. Крбыз бен домбыра куды ем1рдщ 6ip куаныш, 6ip кайтысындай. О л eKeyi уйлесш ун к,оск,анда, eT in б а р а ж а т ц а н м ы н а у д у н и е ж а л г а н жудырыкдай балапан кусал кеп кеудеце тырылады, соньщ ты пы ры нан к егар егщ каре ай ры лардай сы здап, тел жетпейтш терец 6ip сез!мдерге тэтп туншыгасыц. Квп бейнет, талай кцындык,тармен курылган энсэмбь\\ твккен тердд ацтаган тэр1здь ©нер, uiipiciH, елдщ, ж ек е адамныц ататын ш ьтарады дейм1з, шындап келгенде, сол атаценердщ дамуы ушш де керек, оньщ еркендеуше лянктям еткен туртга жок, Атакца, дацкца внетш толып жаткан нэрселердщ шпнде внер, бэлгам, ец суйгамдда. Энсвмбрлдщ атары тымык, кунде бурк, ете калган куйындай квтер1дйд, аз куннщ шпнде-ак, бугал ауданды елец етгаздд. Аудандагылар kjjc бойы энсэмбыдщ бшигш колхоздьщ 61
Ыгутт Я^Щ г-ут___________________ езш е бермедь \"Кекталдьщ\" орталык, клубында концерт берщдер\", \"Айдарлытаойьшкерсетшкэйтыцдар\", \"Басшиге барып, крйтарларыцда Крцырелецге согындар\", — сиякды нускруларды б1ршен соц 6ipiH боратып ес таптырмады. Ж уртгыц ыкыласы соншалык, ыстык, болтан соц ба, ондай шапкдллаулар алгашкыда онша шаршата крймады. Содан жазла шгш, \"yh, ендд 6ipa3 крл босар-ау\" деген шакд-а колхоздыц ез кржетгер1 басталды. Кршан суык, куз тускенш е Дэулеткелдд мен Тазабек — ушшии б1ргэдшщ малшыларына кенсерт, бесшпл б1ргэддгац жугершплерше концерт, екйшп б1ргадшщ пиленшлерше, 6ipiHuii б1ршдщщ механизаторларьша, — деп 6ipece анда, 6ipece муцда кезек- кезек жумсады да отырды. Бес б1ргадЬп айнальш журш-ак, булардыц басы айнадды. Кэнсерт сайын \"журггы кдйтсек р и за етем1з\" деп кулш ы наты н ж астар 6ipTe-6ipTe \"айтарымызды айтып, билерМздд билеп тез1рек кутылсак, екен\" деп кцналып туратьш халге ж етп. Bip программаны ылри крйталай бергеннщ e3i д е ыгыр цылып ж1бердд. 0нсэмб1лге кез1нде жальш ьш ж у р т юргендердщ G3i де бурынры ерк1нддктер1н ойлап босацси бастады. Осы жардайдыц 6apiH ж асы рмай айтып бермек боп Эли 6ip куш Дэулеткелддге арнайы ирдд. Баскдрма жылы кдбылдады. Крльш берш жатып бетше жы мия кдрады. Bip-eia ауыз дардылы сездермен жардайын сурады . С о нан соц \"ал, не айткдлы келдщ ?\" дегендД ацгартып, унс1з рана кдбарын кердд. — Дэуке, энсэмбыдегтлерге 6ip ай демалыс берсек деп еддм. Курылгалы 6epi ты ным кер геш з жок, шаршадык, Демальш келш жаца программа жасамасак, мынауымыздан ж урт та жалыга басгаган сиякды. — Дурыс, — дедд Дэулеткелдд, бет ж узш ен бэлендей кдналыс байкртпай,— демалыс берейж; BipaK, дал Kp3ip дей алмаймын. Конституция куга, Ж аца жыл, оньщ аргы жарында колхоздыц жалпы жиналысы — 6api б!ршен кеган 6 ip i тур. Бурын жок, кезшде егшам енггеме демейтш, ендд журт: \"Тым курыса, мьша мейрам-мейрамда элп энсэмбш кенсерт крйып берсе крйтедд екен?\" — деп, сез жок, кейидд. 1штей мыцтап эз1рленш келген Эли баскррманыц байсалды, шындык, жагдайды болжап сейлеген сезшен кеш н сасыцкдярап крлды. — Ж урткр энсэмб1лс1з д е кэнсерт крйып беруге болады гой, Дэуке. 62
______________________ ______ ¥)е$/, кыЗ дяфвн! — Кдйтш? — Кдбагын шытып, баскдрма крл сагатына кдрады. Bip жшдср асьпы п отыр ма, жок, муны жакцырмай, айтарынды тез айт та ж енел дегенд1 ащ арткдны ма, крлайда, airreyip, Эли кргскр ceifoeyi керегш тусшдь BipaK, аш у ма, екпе ме — эл1 онш а айкршдала крймаган сез1м кеудесш сьпымдап, айтар ойын жинакуай крю да оцайга туспедь — Бурын — бес б1ргэдд е з алдына бес колхоз болып туртанда — ap6ipiHin ж еке-ж еке клубы, ж еке-ж еке керкеменерпазы болды, крйда к етп д е й а з солар, 6api де ауылында жур. Ж ане эр ауылдьщ ез мектеб! бар, анда- санда окушылар да ойы н крйьш жататын. Bip энсэмбьлге кррап ic бггпейдт тубшде солардьщ бэрш, менщ ойымша, кдйта уйымдастыру керек. Энсэмб1л кэнсерт крйган кунде де 6ipaK, жерге — орталыкдр кряды, ал б1ргад1деплердщ де м е й р а м д а к э н с е р т K epyi к е р е к к,ой, о л а р г а е з керкеменерпаздары крйьш берсш. Оньщ успне ж аз бойы программамызды барлык, 6ipraAire 6ip-6ip рет керсетш шык^ык, ендд оны крйталай берген уят. Ж а д а программа жасауга уакргг жок, Даулеткеддд 6ipa3Fa деш н у н а з ойланы п крлды, Кдра сур жуз1 сэл кущлл тартгы, Эли оньщ ейтш сы р 6epin калганын 6ipiHmi р ет байкдды. К рлын тел еф о ета апара берш крйта тартгы. Тартпасын ашып, крбырсып жаткдн блокнотгар мен кдгаздардын, 6ipiH ары, 6ipiH 6epi ысырып, кейб1ршщ арасы н ак,тарып, одан бетер крбы рсы ты п тастады. Эдеш уакытгы созып Элите айтатын жауап 1здед1 ме алде кер екп кргазын 1здед1 ме — yFy кдын. Эйтеу1р, эж еш -ayip сипадгады. Bip кезде барып кнопканы басып хатшы 1р>1зды шакргрды. — Мэрияш, алп менщ радиога эз1рлеген сез1мнщ сенде тагы 6ip данасы бар ма? — Вагана 6ipiHuiiciH берш ем гой езщ зге. — Bip кдгаздардьщ ар асы н а тусш к етсе к ерек, таба алмадым. Kp3ip m u ii келмектш e/ii, соны тездетш тауып бере крйшы! — Ecucri ж аба 6epin kjj3 Элите крбагын туйе кррады. Онысы, эрине, сен негып отырсыц, кетпеймк:щ дегеш. TyciHiKri, - дед! алпден к е й н Друлеткелд! суык, жымиып,— шынымен ш арш аган екенсщ . Кдгрдына шыДДДЬЩ, енд1 Kj>ipbiK,6ipiHe де шыда, 6i3 с е т реюютпейм1з. Kp3ip бугалгырга айтам, будан былай айлыгынды кебейтш 6eAriAeciH. 63
Ш сут н HtJnlakt-imi М ен жалакдлм аз деп шарым airryFa келгем жок, Дэуке. Ci3 м е т тусшбей кдлдьщыз. ©те жакры тусшддм.— С ез таластырып эуре болма дегенд1 ацгарты п узглдКкеспуц басы н ш айк,ады.— К е р к е м е н е р п а зд а р коллектив!\" де. Рас, б1ргэд1лерде клуптьщ 6 a p i боскд тур. Аудацдык, мэдениет белЬп оньщ бас-басьша завклуп бере алмайды, ею киномеханиктщ езш зорра сурап аддык, Колхоз ipiAemeAi комсомол хатшысьша жарымадык, соныц да Kecipi шытар. Крлынан жумыс келетш н м бар? Райкомолдьщ 6ipim iri хатшысы да кдйта- кдйта айты п крймай жур. Bipaic, гам бар? Ж арайды, бул м э сел е т кеш н тары ойласармыз. С е з соны м ен 6irri. Белггаз 6ip ж эб 1р ецсесш басып, Э ли баскдрмадан бей-ж ай шыкды. Былай Караганда, жаб!рленетшдей дэнеце бола крйган жок, Тек жасырьш сауда жасап шыкддндай сезш т, ез-езшен ыщ-айсыздана бердд. Бул оран жумы с жагдайын айтгы, ол бутан айлыгьш е а р е тш ш ескертп. Н еге ейтп? Осымен 6iTciH, бул эцгшеш eHAiri а р ы к д й тал ап ай тп а д е г е ш м е? Б у йр ы гы ма, саудалаганы ма? О л кдолырын кдлай тусш ерш бжмей дагдарып жургенде, 6ip куш Элидд Дэулеткелддшч 63i шакдлрды. Кдсында Тазабек те бар екен. — Ei3re 6ip ой келш сггыр, соны акдллдасайык, — дедд баскдрма салган жерден.— Биыл сендер ауданньщ барлык, шаруашыльпъша кэнсерт керсетш шыкдъщдар... Ж ен е сол уппн ешгамнен к ек тиьш сураган жокрындар. Атак,-дацкд,1 демесец, туптеп келгенде, сол кэнсертгерщ колхозга кдт- кд.1зы л зи ян , т е к к е ты раш танам ы з, акдиа жасауды эм б1лмейм1з. Энсамб1л будан былай тегш кансертп токд-атсын, е з колхозы мыздан баскднын, бэрш ен акдна аласычдар. Ж эн е ансэмбиудщ ep6ip мушесше туракды жалакдл бемтле. К днеки, Kja3ip есептеп к е р еш к . Э н сэм б ш н д е барлыгы кднш а адам? — Элиден к езш алмай турып, устелд1ц meTiHAeri е с е п ш о т ты Дэулеткелдд е з алд ы на тарты п жакдшдатып крйды. — ©зймдд крспаганда, жиырма. — Кеп. Г эсф елге шьгкданга кдын. Шартты турде он бес деп есептеп кереш к.— О н бестз шоткд 6ip салып крйды.— Бул он бесттц шпнде Heri3ri, крсалкдл epTicTepi4 болады, сондыкуан 6ipiHe азырак, 6ipiHe кеб1рек телейац, сонда, орта есеппен адам басына, айталык, жуз сомнан 64
айлык, белплешк. Демек, 6ip Kicire ж ы лы на 6ip м ьщ ею ж уз сом.— Шак,-шук, етю зш оны ш откд салды.— Э р белетгщ кунын 6ip сом немесе сексен тиы ннан белплеген дурыс uibiFap. Ж арайды , 6ip сомнан есептегак.— Ш о п ы кдра отырып сэл ойланды да,— он ею айдын, екеуш , допустим, э з1рлж ке ж Ш ереш к, — дедр— 6ip айы ц демалыскд кетсш. Калган торыз айы ц тек жумыскд. Айталык, ай сайын шамамен бес рет ойын крйыцдар. K^3ipri клуптар к1лец терт жуз, бес ж уз и с ш к . О рта есеппен алганда, 6ip ретте терт ж уз ю ад ен кдтысып отыратын болса, онда табыстарыц айьш а ею мьщ сом. Торыз айда он сепз мьщ. Ehe, бул он ceri3 м ыцьщ да туп-тугел ж алакдга кетцад, артык, та емес, кем д е емес, туп-тура нел. Аз. Бул аз болады, — дедд Дэулеткелдд к е зш сьны райта ойланып.— Аннан-муннан кагыстырып 6ip автобус тауып берсек, оран да куттм керек; майы, баскасы дегендей оньщ да uibiFbiHbi кеп. А дамдарра кш м , с ах н ага д еко р ац и я, кыскдсы, акдласыз 6ip адым да аттай алмайсындар. Жылына, кем дегенде, жиырма бес, шама жетсе, отыз мыцра жетю зш отырсацадр, вот, сонда ж ам ан болмас едд. Ол ушш айьша жеп-сепз рет концерт крйып турура тура келедд. Ярни аптасы на е ю рет. Ш ындап м ойы нга алса, орындалатьш шаруа.— Соны айтып, муныц-бетше 6ipa3 унс1з барлай кдрады. Тары 6ip н эр се айтпагын анрарып, Э ли ундемедд.— © з щ ойлап Kepmi, — д ед 1 б аскд р м а акэ1лдаскдн ю одей бэсец унмен, 6ipaK, соны да бшчейсщ- ау деп юнэлегендей кдш айтгы,— осы энсэм бш е он адам да жетпей ме? Курамын азайтсац, экономикалык, жары оцай дурысталгалы тур. — ©Hepi бар адам — ол да е з элшше крлына шам усгаган адам, о л а р д ы ц б у р ы н н а н ж аркды рап ту р р а н жакдс,а езеуремей, нерурлым куцпрт кдлып бара жаткдн жакдщ Сеуле TycipreHAepi дуры с. К дзацты ц к е п ш ш п ауылда: колхозда, совхозда, гатп н епз1 йргэддлер мен белтпиелерде. Ал, шындырында, б ш м де, енер де, мэдениет те алдымен сол шагын ауылдарга керек. Ауыл балаларыньгц болашагын мен халыкдъщ болашары деп кдраймын. Кдлага Караганда ауылды мэдени мешеу дегЬш, сол ауылдьщ e 3i сан кдлы гой: кдз1р ipiAeHren шаруашылыкдъщ беиймшеса, б1ргэддсы болып калган шагын ауылдар орталык, ауылдардан да мешеу. Алматыдан эрпстер келсе, орталык,тан кайтады, б1ргаддге бармайды, ейгкею оньщ клубы юшкентай, сахнасы
Ъексцтан Hijn/ceke-ym_________ _______________ тар, те б е а аласа, ши лас, купм аз — кемидлш тольш жатыр. Ал ендд сол ауылдагы он ж еп, он сепзге келгенше нагаз эр-пстщ езш, халык,енершщ кереметгерш кезбе-кез кермей ескен балалардан кдйпп енерпаздар шыгады деп ойлайсыз? Бала куншде керш, бала кушнде \"осындай болсам!\" деп армандамаган соц, буыны кдтып кеткеннен кейш OFaH енер крна ма? Талантыньщ к ез1 кеш ашыла калган кунде де, бала кушнде оянбаган сез*мдердщ орны санлау-санлау больш турмай ма? М ен солай ойлаймын, nipiHci6iM де сол — ap6ip eHepi бар адам e3i кетере алатындай енердщ шацырагын алдымен ез аулында кетерсш , сонда кшжентайынан халыкгьщ енерш жас балалардьщ кулага естш, к ез1 кер ш еседд. — З ащ а, ережеге жупнсек, эрине, сенпа дурыс. BipaK, icrin пайдалы, шама келетш ж а г а кай зацнан да, ережеден де куигпрек. Титп, керепрек. Зац м ен пайданы тецш еп эрдайым есептеп отырмасац, есептен оцай жадыласьщ. Меселен, былай: таб тат ы н ан крйшылыкка бешм тутан адамдар болады, оларды неге epric болмайсьщ деп урсу — кдшнат, сол сиякцы енер ушш тугандар да болады, оларды зорлап крйшы ж асасац, ол да кдюшат. Адам шыгарган занды адамра кдгянат жасамайтындай кдш пайдалану керек. 0 зщ керш журсщ, бул ауданда крйшы боп тугандарга, кудайга ш ук1р, крлайлы: колхоздан, колхоздан болмаса совхоздан 6ip крра крйды кдйтсе де тауып багады. Ал енерпаз ж астар уппн ондай мумкшдж кдйсы? Bepi Алматыга б а р а а л м а й д ы , б а р г а н д а р ы м е н с ы й м ай д ы . BipaK, енерпаздардын, Алматыдан баска жерлерде де туып ж ататы ны ce3ci3, ондайлар б!здщ ауданда да бар. Сонда олар, ж аца е зщ айтпакщы, е з ауылымыздан кетпейм13 деп кдсарысып, енерпаз больш туса да, енерлерш халыккд керсете алмай етулер1 керек пе? Топкэ крсылмаса, б 1 р еулерм ен Ti3e 6ipiKTipMece, ж а л гы з-ж ар ы м д ы kim таниды? Басьщнан е т п гой, б1лесщ, езщ д е Крсталда талай ж ы л е л еу аз журмедщ бе? Bepi де сол сиякцы; кию б1реудщ бастьпында болады, &реудщ езш де болады, сонымен бас курай алм ай журедд. Бушл ауданда г а e3ipre 6ipAeH-6ip энсембгл б1здщ колхозда болса, ендд ондай енерм жастар 6i3r e келмегенде, кдйда келедд? \"С ен б1здщ колхоздын, м у ш еа емессщ\", — деп, шын енерпазды кдбылдамай оты ры п, е з к олхозы м ы зды ц 'к,атардага 6ipeyaepiH крлпаштаганда 6i3 не утпакдыз. 66
_______________________________ Чм. кыЗ дзиЬт! Эли Даулеткелдоден доп мундай талдоу гпюр кутпеген- тш. О ны шггей б1лпр басшы санайтьш ж ене ол б1лпрлшн ылш шаруашылык, саласындо рана керетш. ©зш жазгырьш айтып отырса да, жадагы сездерш е шггей риза болып кдлды. Эйткенмен баскарманыд сезш ен 6ip керегарлык, байкады, соны осы кдз1р, i3i суымай турранда, сезддрш крйгысы келдг — Ендеше: \"Энсэмб1лге он адамнан артык, адам алмаймыз, калганыд крйда б арсад сонда бар”, - деп кдрап отырганымыз крлай болады? Ж ада рана адамынды азайт д ед щ з гой. \"Эй, балем, усгалдощ ба, енд ! бутан не дер екенсщ?\" — деген мыскдьлмен Эли баскдрмага ашык, сынай кдрады. Ол да езш щ сезден усталганын мойындагандай сэл езу тартты. — Иэ, азайт дедом. Неге азайту керегш де айтгым. Н еге азайтуга болмайтынын сен де айпъщ . М енщ ойым да дурыс, сеш ю де дурыс сиядты. Ендо тек осы ею дурыс жолды дурыс уиггастыратын ушшпп жол керек. Соны табу — сенщ мшдетщ. Шыны ма, э зш ме деп, Эли 6ipece баскдрмага, 6ipece Тазабекке жалтад-жалтак, кдрады. Дэулеткелдшщ кара сур жуз1 кдйта салмадтанып, жадагы 6ip .кулю ушкдоны кезш де гада кдлыпты. Эли ештеде тусш е алмады, тусш е алмаганьш ацгартьш иыгьш кдкад етюздо. — О л кдндой жол? О ны м ен кдйтш табам? — Оп-одай. Энеугуш маган е зщ айткднсыц, ендо мен саран айтайьш, буюл колхозды 6ip энсэмбглге кдратпай, ар б1ргэдоде к а р кем ен ер п азд ар у йы м ы н кур. Ушншп ж о л деген — сол: ед таддаулысын рана энсэмбьлге ал да, кдлганын керкеменерпаздарга ж!бер. Бугшнен бастап билЫ д кедейдо, енд! тек орталык, клупка емес, барлык, б1ргэдодеп клупка ДО бастыкрыц. Кдозметщнщ есуш е карай жалакынды да еардок. — Д эукед екеум1з ойласа кеп саган тагы 6ip дызмет крсып беретш болдык, Ж акдш да комсомолдьщ есеп беру- сайлау жиналысы отедо, сонда с е т хатш ы сайлайык, деп отырмыз, - дедо Тазабек. Меш? — Элидод бул сездо кутпегеш сондай — бул хабардьщ иа таддонуга, иэ куанура жататын хабар екенш де болжай алмай кадды. Артынан барып шок, баскаддай шошып кетп.— Ж о, крйыдыз! Ж о-жо, атамадыз! Мен осы 67
Ш сцю т fH M ci-vm ______________ _ _ эн сэм б Ш м д 1 ж ен д еп алсам да ж етедр ешк,андай кызметгерифздщ кереп жок, Ж ен д еп алсац жендеп алдьщ гой энсэмбыдд, оньщ неменесш айта бересщ? Ж о, Таке, ту ат щ зп п ! Егер маган, енерге шынымен ж а н д а р ь щ ы з аш иты н болса, хатш ы етш баскд 6 ipeyAi сай л а ц ы зд а р . О л — м е н щ eMipiMAe icTen к е р м еген жумысым. О нсы з да енсэмбыдщ aypeuriAiicrepi басымнан асы п ж аты р. Дауке, болмайды, Э/d ойымда с1здерге де а й т п а й ж у р г е н у л к е н м ак р аты м б ар е д ь oFaH мы на крвметгернцздщ кедерпден баскр кел-ripepi жок, Болмайды. — Ол крндай макрат? — Kp3ip, Дауке, кэн серт уйымдастыру бэлендей курдел1 дуние емес. Ш ындап келгенде, колхозшыларра кэнсертген repi театр тацсык, Т еатр турмак, ауыл адамдарыньщ туралы 6epi крла барып кермегеш кеп. Соны ойлап, театр курура талпынып керсем деп ж у р ем. — О йпырмау, Эли-ай, airreyip, кррамдык, жумыс десе, ж ы л а п к,оя б е р е с щ д е р , с е б е б щ д е к е п , д э л е л щ де та у с ы л м а й д ы .— Т а за б е к 3 iAci3 кулш , 3iAci3 к е ш д ь — Кдйта осындай ж ас кундерщ де кулшынып турмайсыцдар ма? Кргамдык, жумыскр араласкрннан крр болтан KiciHi кергем жок, Комсомолдан еспесец, ешпейсщ. 1с кргаздарьш жазьпт уйренесщ, ысыласьщ, орысшага да теселесщ, осы куш онсыз болмайды. Ж ассьщ, жаман- ж акры ны керш кезщдд крныкцыра бергенщ жакры, еш рде б эрш щ де кер еп болады. Э ли тары ® раз тартыншакуап керш едд, Т азабек халык, алдындары азаматтык, борыш пен партия сен М хакршда салмакты ескерту ж асап тастады. Содан кешн де сез таластыра беру кршчыс саналатьш сиякуанды. Оньщ устше, Тазабект1к1н дурыстагандай, Дэулеткелд1 де сезге араласпай у н а з сазарьш отырып алды. Сонымен, акдгры комсомол кемитетшщ хатшысы болды да шьщгы. Шыжылдаранындай-ак, бар екен, содан кешн жумысы сумдьщ ауырлады. Кепке дешн жаца щязметшщ ж ен-ж обасьш бь\\е алмай да б ерекеа кетп. Аукомолдан 6ip ж ш т келш уш кун бойы уйретш кетш едь оньщ сезбен тусшддргеншщ 6api сол с е з жузш де крлды. С оньщ айтуы бойынш а, м уш елж ж арнасы н толык, телемегендерд1 •пз1мдеумен талай кун отырды, есептен ш ы край кеткендер мен есепке эм турмай жургендердд анызргауга аптага жуык,
6w aMm/ уакдггын ж1берд1. Ендд с е з ecTice д е, c e r ic e c r ic e де энсэм бкден емес, мына ж аца ж ум ы сы нан еститш ш iuii сездь Кеп узамай кэмитет муш елерш щ де дурыс 1рйстелмегенше K03i ж етп , энш ейш сыбага улеспргендей эркдйсы сы н э р б1ргэд1д е н сайл ай салы ны пты , ж у м ы с жагдайын тусшш, кулшынып турран пшнде е ш к ш жок, Комсомолдьщ жалпы ж иналы сын былай крйранда, кэмитетгщ отырысьш етгазудщ 03i кеп мехнаткр тусп, ж е-ri мушесш ж е-ri кун шатдьфып журш басьш 6ipiicripe алмады. Сонан соц алдымен Тазабекке, артынан Дэулеткелдпе арыз айтып барып кдна бесеушщ басын 6ip рет крсты. Ж эне будан кейш ендд кдйта олардьщ басьш крса алмайтьшьш сол арада-ак, тусшдк 6ipi — затехник, мал аралап кетедд: 6ipi — шопыр, рейсте журедд, ynrimnici — бугалтыр, табылса кецсесшен сол рана табылады, кэлраныныц 6api де ез жумыс бабымен ж уретш адамдар. Муньщ 6api алрашкдт кездщ ауыртпалыры nibiFap, кешн дардыланып кетермш деп те умптендь Алайда, керюшше, кун еткен сайын езш щ комсомол жумысын алып кете алмайтьшьш анык, сезш е бастады. Алып та кетер м е едд, гам быедд, энсэм б ш е байланысты кдлруар жумы с ы кдлып бара жатгы, сол да аландатгы. \"¥яткд кдлатын турЫ бар, MeHi а у ы с т ы р ы ц д а р !\" - д е п , а у к о м о л д ь щ 6ipiH m i хатш ысына барып жалы ны п та кердд. \"Бастамац ж аман емес крй, крркда!\" — деп ол кдйта демеп крйды. Сейтш журит, комсомолдьщ кей жумысын сырдац, атусп аткдра салатьш едет тапты. Bip КД13ЫРЫ, эн сэм б к д щ дакды рты Элидщ хатшылык, жумысындагы анау-мьшау олкыльщтарын буркемелеуге тэп-rayip кдлкдн болды. \"Ж астар энсэм бш \" деген аньщгама сезддн аркдсында оньщ фамилиясы талай жиы нда макуау гпз1мге де iAirin кетш журдд. Оньщ эддлетаздеу екенш iuii с е з т турса да, сырткэ сы р быддрмедд. Бушршде туйш п 6ip туйш турран тар1здент, талайга дейш кдтналып журдд де, 6ipTe-6ipre Э ли комсомол жум ы сына аландауды азай та бастады. О ньщ ус-пне, б е р к е Kipicin кеткетнде, уакдггы энсэм бкдщ езш ен де аргылмайтын. Хатшылык, жумысы мен э н с эм б к жетегашлш екеуМ ц 6ip-6ipiMeH уйлеспейтид ж аз ш ь та б1ржола белггы болды: акдиры кэн сертп куалап э н с эм б к облыстьщ аудандарын аралап кетп де, ауылта кузге таман 6ipaK, оралды. Элидщ комсомолдьщ кызме-ri ол кезде тек кутп де жатгы. Биыл да 69
Ъвксутан Н ф Ы е-щ м сол ж а ц а программасын колхозшыларга 6ip керсетп де, энсэмб!л баска уакытын ы л т гэспрелде — Kepnii облысгьщ аудандары н аралаумен етюздд. © йтпеске болмады, ел аралаумен табыс таппаса, шаруашылык, есеп бойынша, табыс экелмейтш яш и колхоздьщ экономикасын арткд тартаты н ж ум ы с орны саналаты н болды. Сонын, салдарынан, айналып келгенде, бул ансэмб1л \"Жамбыл\" колхозы ньщ адамдарына кдязмет керсететш ансэмбьл емес, баскдларга кдязмет керсету ушш \"Ж амбыл\" колхозыньщ ж аны нан курьинан ансэмбьлге украды д а кдлды. Б1ргэд1лерде куры лган к а р кем ан ер п азд ар у йы м ы да б ер ек е м еш тем е бтр м ед д . Т ек кдысга рана уш бфгэддде эрец-пэрен, уйымдаскдн болып едд, 6ip р ет кэнсерт крйран соц, соны м ен мшдеттм^зден кутылдык, дедд ме, кдйта тарап кетп. Kp3ip Э ли ж ш крбалжиды. Тартыншак, жалтак, Тазабек тугтл, дуры с басш ы деген Дэулеткеддде д е кудш кап, аньщ да жакры мгнездер! суйекке бггкен табига емес, эншейш акдллды кулык, болып кершедд. © нер деп, езге деп айткдн сездерш щ 6api езегш жары п ш ы в д н айларынан rapi басшылыкдщ, калхоз ж агдайына ппмдд жарын есептеп айткдн ам ал-айлага украйды. Егер жорарыдан: \"Кдйтсен, де, ap6ip бфгэдщ нен 6ip-6ip энсэмб1л кур, эйтпесе бул кдязметп icreft алмайсьщ!\" — деген кдтьггез буйрык, келсе, с а з ж ок, 6ipraAi сайьш 6ip-6ip э н с эм б к курар едд. BipaK, бастапкдя к езд егчд ей ем ес, Дэулеткелд1 м ен Тазабек Kp3ip э н с эм б ш е 6 ip турл! селсок, С ьщайлары буран а з бьлгенщад ктгей бер, 6i3Ai мазалама дегендд ацрартады. О сы 6ip кудпс т е куш ш KeMirri ме, крнша дегенмен Элидщ 63i д е б у ры ш ы сы н ан кажу. Тубшде халык, театрын куру макратымен энсэмбпуу уакдятша \"колхоз театры\" деп атап, биыл кдяс пиеса кря бастамак, Алдымен облыскд, Алматьп^а барып режиссерлж тэж фибе ж ы ю ойы бар. Соньщ бэршщ акдяры акдпара к еи шреледд, ал акдпара келгенде басшыньщ 6api Ki6ipTiK, б ерсе д е кеш п бередд, кеш геш кендлще келедд. Ж 1птпк дэурен де жылдамдап атш барады, Ж умыс, ж ум ы с д еп ж у р ш ж ш т ек еш есш ен шырьш кете ме, жок, алде ш ы нымен-ак, c a ii келмей ж у р ме, 33ipre эл1 боидак, Койшы, а зш етфпс жубаткдясы келмейдд, aHepi болганмен, аж ары жок, — бойдакцъпъшьщ басты ce6e6i сол екенш inn сезедд. Ецгезердей, кдгяк, м урт кара то р ы ж ш т болсыншы, ен д ш элдекрш ан ею -уш баланьщ э к е а болып ж урер едд. 70
© зш щ шама-ш аркы н ойлап, соны есш ен nibiFapa алмай жаскрншакуап журед! де, к^здариа баскдлай сездщ бэрш айтса да, ж ш т п к пыйрылрэ ж ак^ндам айды , арланады, базардапл делдалша езш e3i 6ipeyre зорлап тыкдалап тургандай кередд. Ойласа, осыньщ 6epi ж урепн зарлы эннщ сазындай сыздатады. Кулсе кулюсшщ астында, сейлесе сезш щ астында альш айсберг кусал кеудесш е ш егш 6ip муцы жатады. Даусьш макуаган, анш суйген ж у р т кдншама жакры керш, сонын, куаныш ы крншалык, кею регш жары п бара жатса дэ, \"ипрюн-ай, 6ip кдяз ынтызып унатса екен!\" — деген езекп арманды em6ip умытгыра алмайды. Алайтын айел жайында эзгл-кдлжьщ тутана кдлса, ондай ортадан сырдак,тап, элдею м н щ ащ ы мыскдялынан куш буры н аул ак ^а кдш ады. ©M ipre aAi ж а р ты л а й кел ген , о н ы ц кдязырын ж артылай керш ж урген ю а д е й шггей кррланады, налиды. © з тр агед и ясы н e3i ту с ш ш тущледд. К^ыздын, KyAKiciHci3, кдлздыц к у ш а р ы н с ы з б у л е м 1 р д щ ceHi болмайтынына кун еткен сайын K63i жетш кдгналады. Адамдардьщ ананы ед ем , мынаны е д е т дегенш щ 6api де берп дуние, ал шьш эдемш кгщ шьщы тек айелдер сиякды. Апырмай, тек турш щ e 3i рана, алдьщнан бейкдм етш бара жаткднында, тарткдн сымдай сырт тулгасы рана езепндд отш а кдрып тусетш эдемгаер! бар'-ау! Б уры н керм еген, танымайтын 6ip эйелдердщ кдрсы жолыкдданда, \"кдндай ж т т e3i?\" дегендей ж у зщ е сипай к е з салраны; элденеге езу тарткднда, кдуызын жарып келе жаткдн гул кусап улб1реген ерш, кейлегшщ кеуде кдгырына тырс-тырс сыйып турран ты рырш ык, ом ы рауы , TeciAe кд р ар ан ы ц н ан кдлсылгандай д>р1л кдкддн сертмдд балтырлары, к]ыл аяры, крбырап мацдайына тускен кею л шашы, денесш щ жуасыган жанар тауша д е м тп тыныстаганы — 6api де керген сэтщде кумарлырьщды кду епозедд, тыншу крзды кесеумен кесш крлгандай туда бойьшды куйддрш жабере жаздайды. Эрине, бул ондай айрыкд!а сулу эйелдердд eMip бойы кушпайды, куша алмайды, тек армандайды. ©KiHimTi. К днш ам а кдязык, д у н и е ге а р а л а с а ал м ай д ы д есещ ш ! Б1реулердщ сыбагасьша султана кдрайды — урлык, сиякзы, кррлык, сияк,ты. ©MipAiH эддлетазддп ме, кдтал зацы ма, кдй жумбагы ек енш е 3iHi жетпейдд. \"Турде турран тук жок.\". — Дейдд 6ipey/vep, е з басына туспеген сон, танти 71
Ъ екдт ан НЖ кеке-ш ы_________ ________________ беред! аншешн. Бул eM ipre тур д е керек, бш м д е керек, е н е р д е кер е к — 6api керек. Bipeyre ойьш aihyFa, б1реудщ крш бат нэрсесш cypayFa бата берм ейнш сиякцы, адам жаскдна-жаскдна кеп ез ce3iM iH д е 6 acK,aFa б1лд1руге б а т п а й к,алады е к е н . С элш ханньщ Typi де, крллыгы да Э лидщ кещлшен ж ы ды уя тапкдндай 6ip ш ы кдайды , 6ipaK, Э л и со ны сы н сезддрш алмауга тырысьш, ылги е зш теж еп устайды. Крлздьщ \"жок, суймеймш!\" деген сумдык,жауабьш еспгеннен сезш ш ун оз тунш ык,тырканды элдекдйда артык, санайды . Айтулы сулуларга крспаса да, С алшханды езш ен apAi санайды. Тек 6ip р ет биы л ж азда — карий облыста гастралде жургендершде — тым apire кетш кдла жаздады. ...Ендд ею ж ер д е кэн серт крйганнан кеш н гэспрелдер1 б гтек -тш . BipaK,ауданньщ басшылары Элидд ш акырып а л ь т KeimpiM сурады, клуптьщ ж атдайы болмай кдлганын айтгы. Содан кдйтып келе жаткднында, крнак, уйдщ дэл1зшде 6ipimxri б о л ь т Сэл1мхан жолыкуы. — К рйтатын болдык, — дедд бул бейкам FaHa,— кдлган кэн сер тке аудан атказ бердд. — Ш ьш ба? Ой, ракдт-ай! — деп, кдыз Элидд кушакц-ай алып ш ы ркебелек айналдырды.— Ауылды эбден сарындым. — Ауылды ма, жок, ж ттщ ад ме? — Ауылды да, ж т й м д д де. Ендд кдйтпасак, кдшып кетешн деп ж ур едш , теп. Ауылта кдйтамыз. Ой, ракдт-ай! — Керегеге аркдсын суйеп турып, крлдарын кдйшылап ез иырьш e 3i кушакуады. К^йтамыз дегеннщ acepi ме элде зерп-ш е р м е к 1здедд ме, eirreyip, неге ек ен ш , м уны м ен эц п м е л е с ю а келдд. \"Жятпмдд де\" — сол ce3i ж урегш п л т ж1бергендей болды. \"Ш ыны ма, э з ш м е? Ж М п гам? Кьммен жакдлн жургенш б айкдп едд, бэлю м, о к у м е ц г е р у и п а Э л 1м шырар? Элде С ейсен бе?\" — куддк дегенщ анталады да кетп. Сонда да сезддрмеуге тырысты. — Сыртгы крйтесщ, гаспрелде жургенде сагына бересщ, план да ж т т п шпм1зден 1здесецпп. — Ой, эр нстер д ен аулак, ж ургеш м жакры. ©Mip дегенщ оларра тек сахна. О йьш ы крйсы, шыны крисы ажы рата алмай басымды кдтырып ж урсем сол. — © з щ э р -ric б оп ж у р ш эр п стер д д ж акды рм араньщ жакры ырым емес екен. 72
______________________ _________ Ъet/, кмЗ дяф т ! — Неге жакдырам? Меш ешюм жакдъгрмайды, мен де ешюмдд жакцырмаймын. — Неге ешюм? Мен ше? Меш де жакдырмайсьщ ба?— Эли ойда жокд-а батыл эзмдедд, не дерш бглмей кргз к у м :л ж т кдлды.— Тек нгыньщды айт! — Э ли такдямдап крймады. — К ейде жакдырам , кейде ж о к, — дедд кдяз эз1лдей кулш. — ©йтш, орта саясат устаганша, жакдырмаймын деп шыньщды-ак, айтсацшы. — Оцбай кетешн, шьшым. — О л крндай шындык,? Сонда кдй кезде жакдырасьщ, кдй кезде жакдырмайсьщ? — ¥рсып, б1реулерге шыжылдап-быжылдап жаткднында жакры керем. — Ж акры кересщ? — Ж акры керем. Ал ендд... — Кдллжакдд айналдырма, ш ын сурап турмын. — Мен де шын айтып турмьш. — Ал, кдй кезде жакдырмайсьщ? — Б1реулерге кдтты-кдтты айтып тастайтын жерде мэймецкелеп, кещлш кдлдырып крймауга тырысып, тым 6ip сипак,тап се й л е п к е те тш щ б а р — со к езд е. Тура, сондайда, кдсыца жетш барып жулкрш-жулщ>ш ж 1берпм келедд. — Иэ, солай де? — Солай. Кргамдык, жумыста 6ipeyre 6ipey жальшбауы керек, ейткеш ол да, сен де халык, ухшн кдязмет етесщ, халыкдъщ м у д еа екеущ е де б1рдей. А л сен жалынасьщ. К а п ы сурайты н нэр сенщ е зш кдгылып сурайсьщ . М ен кермесем де сезем, кудай бьледд, колхоздьщ бастыгы на пайдалы 6 ip м эселемен барып туры п та соны кдлай сураудьщ саясатын 1здеп турасьщ. \"©йтшдз, буйтшдз! C e6e6i мынау мынандай, анау анандай\", — деп. Н еге так,-тук, айтып кдрап отырмайсьщ? К,оркдсыц ба? К еш ш лж тщ ici уппн алдына Kipin турып, кшпрейш сейлеуге кдндай кдкрщ бар? Кепшшктщ мудеа юмнен де болса кшп емес. Кд>13 соны айткднда, Элидщ inii 6ip турл1 жы лып кря бердд. Э уелп кезде e3i де осылай ойлайтьш. \"Елдщ кдмын айтсац, сенщ ойыцды 6epi куптайды, кушак, ж ая кемектеседд\", — деп сенетш. Сейтсе, icriH, бэрш кртаздагы эдь\\ зац мен к е ц ш ц д е п ю р н п к а з ce3iM емес, эр rypAi сез1мдердщ тартысы шешедд екен. 73
Ъ ’ексцртт H iM eb-тм_____________________ — Мен с е т тусш т турмын, к еш трек сен де м е т тусшущ мумюн. Айткрньщ дурыс, кейде менщ ейтетш ш рас: эдic- айла. Онсыз болмайды, бас салып бэрш е урса берсем, энсэмбглде енддп жалгыз е з м FaHa кдлмас па ем? — ©нердд унаткрн адам енердщ крмы у ш ш урыскрнга екпелемейдД. — © й тт, енерге басьш тж кен адам т о л ь т жатса, кднеки. Ж у р т осы куш е н е р а з де елмейпнш жакры бкедд, тамагы ток, KHiMi кек, кдмсыз. Тэп-rayip eHepi бар дегендердщ талайы уш нде отыр: 6ipi ершедд, 6ipi арланады, крйсыб1реулер пайдасы з бос б ейнет санайды. С оньщ бэрш б1ле турып энсембыде жургендерге кдлай ашуланам? Кдйта оларра рак}пет айткрным дурыс ем ес пе? ¥зак, гэспрелге бойдак, сен е к е ^ п з азар шыдаймыз, уйльбарандылар кдлай шыдап ж ур десещш! Солай, Саммхан. Ж альшсам, кулык, жасасам, e3iM уш ш емес, 6api енер ушш. © нер уш ш не icreMeft журмш. — Bipax, содан н е пайда? © crin ж у р т кдргаямыз, елем^з, б1зден кеш ш тлер тары энсэмбгл курса жакры, курмаса, крлады, умьггылады 6epi. — Ж о к, еш теце 1з-тузаз жогалмайды. Егер тусшсец, 6i3 Kp3ip осы журкпм1зде т ек е з колхозымыз емес, буюл аралап етк ен жер1м1з уш ш де улкен и г ш к п ic аткдрып журш з. Кейш п жастарга осыньщ 6api улп. Керетш ул п а жокдан кудай сакуасын. Ал 6ip кергенш крйталайтын ул хальпрган кдйтсе д е туады. Кдярыкдан 6ip ме, жузден бе, мьщнан ба, сез жок, туады. Тек алдында у л п а болсын. Сэл1мхан к еп к е деш н ундемедь Ойнакдя, эз1лмен басталган сезд щ аягы баскд ж акда аунап кеткесш бе, кдяздьщ кендл куш де е з г е р т крлган сеюлдд. К дфьш турганын пайдаланьт, Э л и OFaH к ез токката кдрады. М урны тэмпш , крсгары селддр, e3i крра, шаш ы крцьф, бойы Элиден сел аласа, бы лай Караганда, кдяздыц бойы нда бэлендей арты кд ш ль пы да ж ок, керш ш турган KeMicriri де жок. Ал езш де ж ылы ж у зд ш к те, езккрйлы к, та, еж еттш пен тентектж те, айткрны ца кенбейтш кдлрсыкдык, та, б1ржола крйсысына жаткдязарынды б1ш ейтш т о л ь т жаткдн мшез1 м е н KbiAbiFbi б ар ; ж е к е л е м е й , с о л ар д ьщ 6epiH к,осып кдрасац, ж акры к е р е бастагандай боласьщ ба, 6ip турлт — Ш ы ны нда, — дед1 6ip кезд е Сэл1мхан уйкдлдан оянгандай,— мен бала кушмде, жацылмасам, терт жастагы кез1м ш ьтар, Кдратал колхоз-совхоз театрыньщ \"Крзы Керпеш — Баян сулуды\" крйганын кергем. Сол кергешм 74
_________________ Ъву, КыЗ fayf>eu! куш бупнге деш н к а з алдымнан кетпейдд. Э ш к вп едд езш щ. С ондагы К,озы м ен сондары Б аян га к е й ш п л е р д щ еш кдйсы сы , Tiirri, академ иялык, театр дьщ apTicTepi де жетпейтш сеюлдд. Балалык, зсердщ берцсгш сумдык, Bi3/ii кврген б1реулер де свйтсе, арманымыз не?! — С ез жок, сейтедд. Биыл кдяста К рзы м ен Баянды 6i3 де крямыз, сен Баян боласьщ, мен — Крзы. Кдлз басын шайкдды. М уцая езу тартгы. — Оран есеш п кетпк, ендд 6i3re К рзы м ен Баян болу кдйда. Б ала, б ал а к е зд е Foft 6 a p i.— С о н ы а й тт ы да, алакднымен бетш басты. Крлын алган сон, буран карал ж ы м иы п едь ж ы м иганы ж ы ламсы рарандай шык,ты. Сонысын e3i де сезгендей, баяу созьш курсшдд.— Т ац калам. Тусшбеймш, — дедд иырын крмдап.— Б еп-белгш турран нэрсенщ де баска тусшш бар. Ананьщ жакры, мьшаньщ жаман екенш керш турасьщ, 6ipaK, сенщ ж акры дегенщад 6ipey жаман дейдд, жаман дегенщад ж акры дейдд. Танымы солай ма, жок, е д е т айта ма, — жумбак, Колхозы не, мектеб1 не — бэрш де де 6ip тэртш. Бастык, уш ш eiipiK те болса акр!лдаскансып, сыпайымсып туратын типтер рана беделдд, бшмдд. Ал берис nipiHcin устап, em 6ip ымырара бармайтьш адам Kicire жакдшдыгы жок, суьпфас, ем1рдд тусшбейтш, eMip сурудд бдлмейтш, су й ю м й з 6 ip ey саналады. Сонда жылпостар рана жакры адам сиякцы. — Ж ылпостык, эрине, жаман. BipaK, жакры адамга да ептш к, кулык, кажет. Жакрылык, езш щ жакрылык, болтаны ушш-ак, бар кедергпп ж еце бермейдд, оньщ ж ецш шыруы уипн де б1реулердщ бш мддлт, emiAiri м ен саясаты керек. Кд>1л аягы, мшеки, езщ маран саясат ж асап турсьщ. Ананы айтып, мынаны айтып сыррыта-сыррыта кеп Крзы мен Баянга жаца жетш ем, сен тары оны баска эщтмеге бурып кеттщ. Exeyi де кулдд. Е кеуш щ д е кулюсш де урлык, б1рдеме бар сиякц-анды. Араларыныц жакршдараны да, аластаганы дд сол. Одан арыга Э ли бара алмады, eMipi бара алмайтын да mbiFap. Балабек акракдлра бул ойлаганыньщ бврш емес, айтса, внсамбыге байланыстысын рана айтар. BipaK, ол Kici эзщдеп болса дд: \"Неге ал1 бойдак, ж урсщ ?\" — деп 6ip сурауын сурайды. Сонда не деп жауап бередд? Эзм деп кутыла ма, шынын айта ма? Айтагындай да н е шындык, бар. Эли узак, ойланды, узак, кдшалды. 75
Шсутан Hjjvlnki-иш Ол куш ©MipeAi де ойланды. О л 6ipaK, орталык,тан Крсталга жеткенш е Балабекп кдлай кдрсы алудан бурын Эли мен Д эулеткелдшщ кдз1рп ара кдтынасы туралы ойлады. Оны ц ойынша, баскдрма Элидд ед ет, кулыкрен ауектетедд, к е р е ц байрусты к е те р е мак,тап курты п ж ур. ©з тэж!рибесшен б1ледд, ел баскдркан idci еганщ 6ipiHe сене де бермейдд, еюнщ 6ipiH крлдай да бермейдд. Егер басына ic тусе кдлса, жакд-айтын гам, датгайтьш гам — ayeAi соны болжайды. Жакрылыкды жакрыльпын тусшетшдей, ергецп KyHi ececiH к д й тар аты н д ай адам ра ж асай д ы . Ондай сешмдидердщ кдтарына Дэудеткелд1 Элидй эрине, жаткдлзбайды. Элиден ж ан адам ж ен де сурамайды, ол ешгамге ж ен де айта алмайды. Ненщ зиян, ненщ пайда екенш бите ме екен сол? Кдтяли ма, гатэби ме, Kici тусшш болмайтын б1рдеме. Bip есептен, Дэулеткелддши де дурыс: ондайлардьщ крлына кутит! билж бермей, крл астыцда Kipiirrap крш усгау керек. Барыныштылыръш б ш п журмесе, болмайтьга ж ерде бет жы ртыса кетедд. О л кусаран шак, етпе шакдрларды алдап-сулап уыстан шыгармаран акдал, онысыньщ керек жерлер1 де бар. Элидщ крреп — кршемет, Дэулеткелдд сонысьш б ш п алган, сенна дурыс деп крйып, откд да, cyFa д а салып жур. Е, к езек дуние, кдйтерсщ, бастык, боп турранында 63i де сейткен... Мак,тап крйып, мектептщ муралвп емес, ез м енш тнд еп э тщ д е й устайтьш. Тек, эттец, мектептен мулдем шыгарып алу ойына келмеггп. Сейткешнде, мына энсэмбщлд сол кезде курып ж1берер ме едд, кдйтер едд. Ендд кеп Дэулеткелддге абырой болтаный кдрашы! Э.\\прэл1ге Элидщ ecipece гатэп окрпъпшъпы унамайды. Кднша oKpica да, ол ендд осы крыметшен жогарыламайды, колхозды баскдрмайды, ауданга оны алмайды. Соны да сезбей ме, байрус, текке уакдггын кетзрш кдйдагы 6ip гатэптердд туртпектейдд де журедд. Э р гатэггп 6ip окрш, кдйсыкан иланарьщды б!лмей дал болгашна, ен, сегамдд 6ip и теп — емтрдщ е з гатебш оку керек крй. Кершген гатаггп окд>ш, кершген гатэптщ жетегшде кететш туракрыз да 6ip, ананьщ аузы на да, мынаньщ аузына да жалтак,тайтын ж агы мпаз да 6ip. Оран бола сонш а окд>ш еуреленбесем кдйтедд? Ананы да, мьшаны да тындаганнан адамньщ акд>1лы толыспайды, ©йтш журш езщ нщ бар акдлльщнан айрылып кдларсьщ. 76
Клепке сенудщ e3i — кемшшк. Кпэптеп еш р мен шьш eMip — eKeyi ею баскд дуние. Кггап — адамдар осылай болса екен деп, юлец жакрылык, пен сатплйсп FaHa жинап, арамдык, пен жамандыкцы е д е т жещлддре жазады, ал eMip кпэгггепдей дацтырап жатпайды, бульщ-бульщ, кеддр-будыр. Ойланган raci оньщ сырьш осы аудаша келш-кетш журген тамам журналшылардьщ TipuiiAiriHeH-aK, туймей ме: езщ кун сайын керш журген, мшезше, сырына кднык, еншейш б1реулерд| 6ip сейлескендеп сьшайылыгьша сенш, ж ер-кекке сыйгызбай макуап ж азып жатады. Кдлай д а 6ipeyai макуауы керек болтан сон; сейтедд де. Э ли сиякдылар coFaH сенш: \"Мшеки, мына ю адей болу керек!\" — деп даурытады. Эй, енер де байлык, кусал укратьш устай алмайтьш олакдсд бггедд. Кдйран енерден сол Эли не кдлзык, керш жур? Ец курымаса, колхоздьщ крймасынан арык, крйдыц етш жаздырьш ж ей алмайды. Ж уртгьщ ж ер тепюлеп крл сокдщнына кдрык, терт кубыласы тец немеше журедд. О дан езге 6ipey болса, ендш крркдггса да, кдйтсе д е енсембыдегт 6ip Kjbi3Fa уйленш алмай ма? Акдгмак, ©згенщ атагы ушш далакуап жургенш сезбейдд, ту й с ж а з. ЭнсэмбЦдд курган одан буры н елдщ аузына Дэулеткелдд шнедд. Элидщ соцынан кдлмай журш энсэмбьлдд сол кургьш ан сиякды. Ананы 6ip, мьшаны 6ip сурап мьщкдллдап журш Э ли курганын кдрапайым ж урт кдйдан бЬлсш, \"басгык, кур деген сон; курды \"^деп ойлайды. Баскдны крйшы, сол юшщ багасын Э ли акд.1ма1д ъщ e3i де анык, б1лмейдд. Кульпы зордьщ кулы боп жургенш тусшбейдд. Ой, шакрак, тас кусатан мшезшдд урайын, шалттк. Кдшангы естш шарык, тасш а зырылдап турам дейдд екен, ертец-ак, екшш басылады. Уйленген соц, кеп уйкушжтщ ол да 6ipi болады. Уйге кдрайлап, туздеп жумыскд ол да салгырт тартады. Сонда керер Лэулеткелдднщ сыйын. Ыркргнда ойнап турган, Kp3ipri e3i сиякды 6ip жендл ж ш т п сарт етюзш орнына кря салады. О сы энсэмбДлмен eMip бойы етем деп ж у р ме екен, акдямак, ©герсщ, екпен, еппп ддцкелерсш, eAi. Дэулеткелдд ме? Дэулеткелдднщ ддт кдтгы. Кудай оньщ бепн ары кдглсын, егер басына ic тусш алдына айыпты болып барсац, кеше 6ip дастаркднньщ басында отырып еддк деп аямайды, кднын imiHe тарты п алып кдстасып журген 6ipeyAepme кддалады. Сенуге болмайды, сыр алдырмай, алыстан сыйласкдн дурыс. 0 3 i де буран imiH бермей, 6ip турл1 секем алып кдрайды. П енде ем ес пе, пеле келсе, осыдан келедд деп кдуштенетш болу керек. 77
Ъексутан Н^п/секв-ут___________________ Ку десеч ку, бшмдд десен бшмдд, мыкды басшы. Тек. не керек, екеушщ басы 6ip кдзанда торысып калганы кдгянат болды, соньщ келечкесшде кдлып, бул кезге ш нбей жур. Батада-бата, кдзакцъщ: \"Багьщ жансын!\" — дегенше бата жетпейдд. Бойычдагы кдбглепзч бурчырап бетке шыгуы да, буйьпып боскд кдлуы да сол бакдсд байланысты. Бары жанган адам Дэулеткелдддей-ак, болар: бул колхозра бастык, болгалы 6epi аштыныц дэмш элД 6ip жендеп татпай келедд. Ж ы л сайын малдьщ телД де, жугерш щ TyciMi де — 6epi жак,сы. А язы ж о к , к дры кеп, кдлс ек еш кдлстьщ езД тапсырыспен алдыррандай. Kicire бак, крнганда, 6epi сейтДп сэтДне карай децгеленедД де. КдзДр дэуДрлеп-ак, тур. Д аччты ч кдгындыгы аты ц ел аузьша алраш ДлДнгенше ю й, сонан соц оныц да жолы дацрыл: ж акры га ж акрьщ ж амала бередд, жамандырыч соныч келецкесшде кала бередд. Баскдньщ басы кдтып ДстейтДндд оньщ дачкдл ДстейдД. Желддц етДндегД нэрседей ДсДнщ 6epi iArepi сыррып турады. Ж айш ы лы кда айлап, апталап шешДлмейтДн мэселелер, казДр ДэулеткелдД араласса, демде бДтедд. Бурьш колхоздьщ сураранын бар турып созбуйдага салып ебден зыкдлсын шыраратын мекемелер осы куш жокдъщ езш жерден шукдлп табатындай жанталасып кетедд. Соньщ бэрД басшыньщ, дурысы — оньщ атак,-дачкд.шьщ айбыны. ©KiHiiirrici — ондай атакды езДч тачдамай, оньщ сенД тандайтыны. ©мДрэлДнД юл осы тектес ойлар мазалады. ЖуйрДк кецьл мына келДсДнде БалабектДч беделДн пайдаланып кдлудыч сета тусе ме деп те дэмеленедд, соньщ орайын ойша Дздеп эуреленедд. К еп ж ы л сыртга журДп суык, тартып калган к,арткд е з тДлегДн кдлай сездДрудДч кдасынын тапп ай чиналады. Казак, жолымен бутан жакддн агайын болып келетДн Балабек аудан басшыларьша 6ip емеурДн байкдтьт крйса, этгеч, муньщ да бары ж аны п ж уре берер ме едд, кайтер едд. \"М енщ мьша жаман ДнДме к ез кдлрларынды сала журсечдерпп!\" — десе, жетДп жаты р гой. Улкен цызметп алып кете алмайтындай адам емесш басшылар да шггей бДлДп журген шьпар-ау. \"Така еш течеш ч р е п келмесе, ТазабекгДч орнына крйса да 6ip кддам бшктегенДм емес пе? — деп барып,— крй, ана чызмет деп атын атап кдйтем, кдйсысына крйса да олкд.1 келмеспДн\", — деп, е з ойын 63i тузетп. Ендд тек БалабектДч келуш кутгД. 78
Ъ^ву, {qmS h f/jfm ! 2 Б алабек аудан орталы гына 6ip ку н аялдап, колхозк'а ер те ан д е, о нда д а к еш ю сш кеддд. Ак,сакдлды клуптьщ алдында кдрсы алу курм етш е Э ли д е кдтысты. Иык,ты, ецселр acypici ширак, Б алабек топ адам ны ц ш ш д е тулгасымен де дара. Устшдеп жуке пэлтеа журю ыщ айымен жещ л, cepniMAi крзралып, кдрттын, ал: кдйратты е к е н ш ацрартгы. Кепшииктщ кездесу1 клупта болатындык,тан, сыртта кдрсы алушылар кушбурын белгтленш крйган он шакуы рана адам-тын. Балабек олармен жагалай крл 6epin амандасты. Гараждьщ кузетипа Кудербай: \"Ой, онымен жастай 6ipre еспж\", — деп, Балабек сез бола калган жерде езшсше, ектемдеу сейлейтш, рас екен. — Эй, ку! - дед! Балабек оны кергеннен-ак, кушатын ашьш.— Аркррдьщ кулжасы кусал крдырайып сен нерып сыртган бакдллап турсьщ? — Танымасац, тап осы арадан ушме кейта береш н деп ем, умытпаран екенсщ, бале! Кдтындар кусал кушакуаспай- ак, жШ тгерше к у р есетк , келип! — Ею кррт белдесе кететш Kiciuie тап-тап 6epicin барып куш ащ аса к е гп де, 6ipiH 6ipi жауырындарынан кдкзы. Бул KepiHic Э лиге элдеб1р улкен м ейрамны н; беташарындай эсер erri. Ж аца — Балабекпен 6ipre мэшинеден аудандык, партия кэмитетшщ 6ipiHuri хатшысы, аткдру комитетш щ терарасы, Дэулеткелдд, тары баскрлар кдтарласа тусш жаткрнда — соларды керш тэртигп бола кдлран ол кенет ерюнсш сала бердд. — Ассалаумаралайкум, Балага! — деп, кдрткр крлын усына батыл кррсы журдр \"Балара\" деп оны зек етене жакындары рана атайтын. Кдрт бегелщюреп, Элидщ бетше танданыспен кррады. Шырамыткрн сьщай байкртып сыпайы жымиганымен, бул ж т т г щ кдй жакы ны екенш б1рден есш е ry cip e алмады, крлын алып жатып кдна: — ©й, Элим ю щ ? — дедд зорра тан ы п .— М ен с еш сем1з 1ректердщ шпнен 1здеп журсем, ал1 баякы крлпыц гой, батыр. Крладан кдшып колхозга келгендегщ осы ма? Эй, сен де... eHAiri быдей apric боп кететш едщ. Шешен, крлай? Эл! тын, ба? Эзщад уйленд) деп есттген сиякуы ем...— Кдрт куакыланып кымын, етп. — Соран крл тимей ж ур ал1. 79
Ъексунпан №ф1секе-укы________________ ______ — Н е дейт? Сары кемшрдд сорлаткдн екенсщ онда. Немере с у тп , кррык, боп ж ур ме десем, не бай жок, не немере жок, ку Ti3eciH кушакд-ап калган екен гой, байт-ус. Эз1л деп те, согу деп те кабылдауга болатын сезден Эли 6ip кузарды, 6ip бозарды, не дерш б1лмедд. — Бойдак,тыгы дем есещ з, кдз1р Эли ханга селем бермейдд, Беке.— Крлгыкд-ай ж у р ш к а р п ы Дэулеткелд! клупка карай икемдедд.— Энсемб1л курам деп, аудандагы ецкей едем! кдлздарды ж инап алды. Ендд соньщ 6ipeyme уйлене кряйын десе, баскаларыныц кецш н кдя алмай дымы курып жур. Баска С03 airryFa Балабектщ де, Элидщ де мумкшддп болмады; бастьщгар каумалап, к ар п ы сахнага апаратын сырткы еокке карай алып кетп. Кездесудд 6ipiHnri хатшы ашты. \"Кдзакдыц ултгык, опера енерш щ ipre тасын калаушылардьщ 6ipi, Кдзак, ССР халык, eprici Балабек Жансейгговтщ ез жерлеом13 екенш зацды макуаныш етем1з\", — дей келш, оньщ шыгармашылыгына кдгскаша токуалып етп. Сонан соц сездд Дэулеткелддге бердд. Ол колхозшылар атьшан кутгыкуап, картка кдзакдл шапан жапты. Таты терт-бес адам кутгыкуады. Солардан кейш барып Балабектщ езш е сез тилг Сахнага санаулы-ак, р ет шыкдфн ж ас epric кусап толкдш, токуап-токуап, Балабек бастапкддда 6ipa3Fa дешн тэл-прек сейледд. Ki6ipriri келе-келе барып тузелдд. — Байкал карасам, — дедд 6ip кезде жайлап сейлейгш ж а ц а ыргакдса Keuiin,— осы нда м ен щ балам куралпы ж астар коп те, замандастарым сирек. Алайда мен кдзйр а зд ер д щ алдарыцызда ез1мдд осындаты ец кшп баладай сезипп турмын. Оньщ ce6e6i — барлыкуарыцыз жиылып мен упдн eip-ак, yFbiMFa — туган ауыл деген кдсиетп утымга сыйьш кетеаздер, ал туган ауыл мен туган еке-шеше бала атаулыньщ бэрш ен улкен. Олардьщ алдында 6i3 ешкршан атакуы ep ric те, кесем де, д ана да ем естз, бала ганамыз! М ына бугш, алпысган аскдн шатымда, 6ip сет бала боп бакьпты м инетп басымнан Keuripin турсам, ол — менщ туган ауылы мньщ аркдсы. О ньщ eAi амандыгьшьщ, ж ер бетшде барльпъшьщ аркдсы. Ол болмаса, мен кдйда б ар ьт бала болар ем, к д й т т ез1мдд баладай сезш ер ем?! — Кдрт кенет крлынан тусш кеткен елденесш 1здеген Kiciuie 6ipece мшбенщ табанына кдрап, 6ipece сыртына кдрап, ундемей туртшектедд де кдлды. Селден соц жалынгандай жуас,
_________________________Ъеу, fatS Ьфен! жумсак, дауыспен: — М ен аздерден — улкенщ нен де, гашщнен де — кеипр ш етшем! — дедд.— Ж а ц а м енщ СЫК.ИЫП сах над ан uibiFa ке л е тш ж е ш м жок, едд, м ы н а президиумнан бас шулгып амандаспай, бэрщ мен жеке- ж еке крл алысып, ж е т келсе, кушакд-асып амандасатын адам еддм.— К е ц ш босап, кдртгьщ даусы дуркш-дурган бузыла бердд. Ылги тукан ауылын, ауылы ньщ адамдарын сарынатынын; бул сапар соларра ескертюш, ал кеш нп жастарга улп болатын — кеш еп езй оц замандастары туралы, кезш ен керген, крлымен жасаган шындык, туралы естелж жазбак, ойы бар екенш айтгы.— Ш апан жапкдн кгапатгарьща ракдчет! — дедд халыкдф 6ip, президиумга 6ip басын иш.— Bipax, м ен азд ер д ен сы й кереш н, кдадамдд сьшайьш деп келгем жок, ел алдындагы парызымды шама- шаркдямша ал! де етей ту с е й н деген оймен келддм. Кдртгыц ce3i Элиге кдтты эсер e ra . Ш ын журектен шыкдсдны ury6aci3 сезь\\ш турды. Атакуй адамдардьщ ж урт алдында жакры кершш, 6ipan, ж у р н а л ж асы рыньш к е й й р ганарэтгер ж асай бере-пт болады. Айткдн сездерше карал, Эли к д р п ы ондай рияшылдыкдса кдшады. Бул ауы л Балабек ж айы нда есек-ri де, ш ы ндыкуы да ж ш е с н п ж а та д ы , 6 ip ж а м а н ы — ©MipaAi с и я к д ы агайынымыз дейтшдер еспгенш ж иж е ажыратпай, ©irreyip, кдазыкуы эцпмеш крцырсыта бередд. ©йткещ. кей ортада атакуы гаалер хакд>шда алыпкашпа сездд к еп айтып оты ру да бедел. Сондыкуан езш е бедел ж инау ушш, езгенщ беделаз жагын жинайды. ©м1ралшщ ойынша, ел мудеа деп 6ip к к е бас Tiry, катан rdpiHCin устау — Ka3ipri к ецш ш к заманнын, тавота-тына келщгаремейдд. Д уры сы — ©Mipre eMip сургщ ке л е тш квзка р а с п ен к а р ау hfhh тш м диик тургы сы нан кдрау. О ны ц niKipiHuie, анау-м ы н ау пендеш ш кп б1зддгандей ipre тасы берж кррам кд>щк, демей кетерш кете бередд, сондыкуан ep6ip усак,-туйекке кргамдык, мэн беру — ол да ©Mip суре бшчеудщ 6ip Kepimci. Айналым келгенде, сез тушш: \"Ел уппн адал icre, ал е з пайдан, ушш ептеп арамдык, та icTe\", — д еген ге саяды . Кргамдык, адалдыкда ж ек е бастын, пайдашылдырын у й л есп р е б1лу Балаган сиякуы атакуы гаалердщ басында бола беретшш деп 6ip алдекашан K©3i жеткен дуниедей, делел ушш eripiK- шыны белпаз, 6ipaK, eripiK деп айта алмастай алуан-алуан мысалды алдьща тарггады. Э р адемньщ era б е л бар: 6ip бепмен квплплжке квршедд, еганнп беттмен ©3i ©Mip суредд дейдд. 6-9U 81
Ъвксутт Hifa/ceke-ym ______________________ \"Кез келген адамньщ ею einipi — кргамдык, жене ж еке ©M_ipi бар екеш рас крй? Рас. Ендеше оньщ ею мудеа, ею н иеп болуы да задды: 6ipi — кррамы ушш, 6ipi — e 3i ушш\", — дейдд бет! булк етпестен. __ Балабек, Элидщ байкдуынша, 0шрэл1 айта беретшдей, эйелкумар да. шатакдсумар да Kici сиякуанбайды. Cipa, юмге д е болса кещ лдепсш тисе айтып салатынын шатак, 1здегеш, ал кдлж ыцбасты гын эйелдерге бглддрген ш ын ттлеп деп эрюмдер агат тусшетш болар. Элде ж ш т куншде жасаган 6ip-eici ж е л т ы ж у р т ж адарты п айтьш ж ы р кдллып ж ур ме, KiM бидген. Бэлю м , с о н ы д 6 ap i атак,ты ю с ш щ атагы н кдогануды д 6ip Typi шыгар, OFaH юмнщ кез1 жетдад? Анау кундейдд, мынау кдгеганады деп жалтакуамай, кдйта Балагад батыл eMip сурген. © ш рбаяныньщ e3i еркеш-еркеш: жогары кд>1зм етгщ де, тем енп кд>1зметгщ де талайын icrerrri; сан рет жумы сган босап, сан р ет кдйта келптп. Устшен ары з да аз жазылмапты, акуалып e3i де арызды аз жазбапты. Дурыс крй, макратыда ж ету уипн б1реулерге кдрсы келмесед, ойьшды жакуамасад, езщ ушш откд алдымен езщ туспесед, сенен бурын баскдныц Tycyi еюталай. ©Mipi ылги таласьт, ылги куресш етш келед1 екен. Кдйтерсщ ендд, халык, суйген юсамщдщ 63i сондай кдындык,кешедд. Оран кдрсы болгандар да улкен 6ip макратты кездедд-ау: деректзрлзпн алгысы келген шыгар, орнына режиссер болгысы келген шыгар, 6ipaK, дэл ондай талантты opric бола алмайтынын да б1лдд гой. Бь\\е турып датгады-ау. Bipaic, сол датгауьшьщ Балабек ушш гана емес, халык, ушш де кдншалык, зиянга тускенш к еш н д е болса быдд ме екен, бымедд ме екен солар. ©юндд м е екен, еюнбедд ме ек е н ? ! О л даттаган Балабек ам мше: ж аны н куйттеудщ орнына, борышым, парызым деп, кдртайганына кдрамастан, е з басына 03i жумыс тауып алып жур. Ал ж алакррлар кдйда ж у р екен? К1мдер екен? Юмдер екенш Балагадньщ e3i бгле ме екен? Кездесу бггкен сод, Балабекп сахнаныд сыртындагы крсым ш а залга кдрай 6ipiHini хатш ы мен Дэулеткелдд крлтыкз-ап алып журдд. Ж е кел еп амандасайык, деп кутш турган кемшр-шалдар сол арада жамырап алдарынан шыкды. — Т ура тур, тура тур! Эуел1 келш ш ектермен кушак,тасайын! Крркда, куат бар элй — деп, алдымен умтылган шалды Балабек кдлж ыдмен кдрсы алды. — Эй, Балабек! Баягыда содымнан аддып сумеддеуип 82
________________________ Ъец, КыЗ дяфен! ец, кудай атып ецад таны май турсьщ, э? — деп, 6ip кемшр сацк, етп. Э л л сездерге inn жылып, Элидщ к е зш е ж а с уш р1лд1. Татулык, па, картгыкцъщ кдсиеп ме, м ы на у-шуды н е деп багаларын бшмедд. Ж о , Балагаднын, устш ен булар ары з жазбайды, булар емес\", — деп басын шайкэды. Элдеб1р кдт дуние сатылып жаткрн жерге уймелегендей ж урт жуык, арада сирей крймады. Балабек сол тобымен энсэмбы мушелершщ шарын кэнсертш к еру уш ш з а м а Kipin, 6ipiHim катарга барып сггырды. Кэнсерттен кеш н енддп беталыстьщ ж енш кдрткд ауылдьщ и е а ретшде Дэулеткедлд e3i тусщадрдс — Бэке, келген куш 6ipiHuri рет Крсталдан дэм татсын деп, эдеш ©MipaAi ш щ з д ш н е ю ш кене ас эз1рлетш едж. Kp3ip сонда барсак, Ж акрш ж ер гой, эсф элтаен он, он бес минетге жетш барамыз. Б1раз эцпмещзд1 естиш, дем алайык, — Б астай бер. BipaK, м е н щ е р т е ц п ж агд ай ы м д ы да ойластырып крй. Баратьш жерш е барып, жолыгатыныммен жолырып, ж ум ы сы м ды бастай береш н. Kp3ip 6i3 у ш ш жумыс ютегеннщ 63i — демалыс. М ушз шыкра, талай кдзакцъщ араты мен етш ишп-жедйс крй. Одан, кднеки, белп боларлык, не кдлды? Есгелж Kj.ni айтатьш да е ш т е м еа жок, Тым болмаса, кд м ан ем р Ь йзд е б1рдеме тындырайык, Кеганп урпак; \"Юм ек ен бул?\" — дей/ц гой*. Кездейсок, кинода сакхальш кд м ан 6ip эшм болмаса, ж т т кушмдеп эдем1 дауысымды ж азы п алтан да 6ipAe-6ip пуленш жок, К езш де ескерм еш тк. К,артайган ш агы м ы зда ептеп жаздыртан болдык, оны тындап: \"Кудай атсын, бар б ом аны мы нау болса, Б алабегщ е д е рак^мет!\" — д е п ж у р е ме кейшплер и м быедд? — Неге? Б1здер дауысьщызды талай есттдпс крй, Бэке. — Сол еспген сендер де кдртайып калган жокрындар ма? Жарайды, еткен eMip, оньщ еинш п мен куаныш ы езш е жетед1, енд1 м ы на калганы н кэдеге ж ар атай ы к , Сотан жагдай жасандаршы! — Ж асаймыз, Бэке, жасаймыз! — дед! 6ipiHHii хатшы. Дэулеткелд ундемей, 6ip туры, ойьш а баска б1рдеме тускен Kiciuie кабагын ш ь п ъ т б е г е л т кадды. Ал Элидщ картка сен Ы беки тусп: Ж о, бул Kici бок, дуниенщ адамы емес. Эдепт[ кря туры п, Э ли кд1сты ры лы п к еп м эш инеге Балабекиен 6ipre мшдд. Друлеткедд оран ендд б1рдеме дегел1 окрала берш еди 83
Ъвксутан Н’ ф/секв-фы______ ________________ ' <->тыРа б ерсш , оты р а берсш ! М ен ан а меш инеге б арайы н! — деп, 6ipiHini хатш ы такду турран 6ipeyiHe бурыла салды. Эли бэрш бакуы да отырды. Ж ол устшде к д р п ь щ ею сезш щ 6ipi мэдениет пен енер ж айында болды. Байкдиды, Дэулеткелдд мен Т азабек ондай эцпмеден тартыншакуайды: н е аз б1ледд, не улкен бш ш ггщ алдында журексшедД. ©мцэелшщ уш крнак, кутуге кермеге эз1рленгеннен кем аз1рленбепп: арак, пен к эн иекп крйшы, кдз1р кдйда болса да крт емес; бул жакуа жуз1м, алма сиякуы жемютер — ол да мол; тауыкуыц етт мен салкр,ш кдзы, бауырмен бетгеспрш тураган куйрык, май, салку,ш сусындар мен сирек тагам- дэмдер — солардьщ 6api узьш устелдщ устш кдйыстыра кеп орналасыпты. Туратын оры н таппаган сон,, кдгнай бел румкелер щлсыла-к^гмтырыла барып тарелке-такрыньщ тубше тьпылыпты. Крнак, белменщ терш е 6ip кднатты тугелдей алатын улкен к*>ггайюлемД тутылыпты. Босага жак, iprere iuri хрустал мен алтьш, кумкже малышан румьш асадалы орналасыпты ж ене устел устшдеп ыдые-аякуар бул буфеттен алынбаган екен: бДрде-бДршщ бос турран орны байкдлмайды . Б арш ы лы к, п е н токдпылык, у й ге сы й м ай лак, ет1п акуарылгалы турран сеюлдд. Балабек 6ipa3 бегелш, тердеп юлемге тандана к е з тастады. — ¥ н а с а , к д й тар ьщ ы зд а о сы галемдд кднж ы рацы зга байлап жДберемы, — дед* ДэулеткелдД кулш. — © з угандеп болса, ейтш жомартгык, жасамас едщ- ау, — деп, Балабек оньщ езш кэрьпты. — \"Аман-есен кдйтып оралрандыгымыздьщ б ел п а\" деп, а р ж акуан келген м енщ 6ip агайым сыйлап едД, — деп, ©мДрэлшщ ейелД сыпайылап сы р ацрарггы. OFaH ©MipaAi \"уншд1 eurip\" дегендей ож ы рая ок у с 6ip кдрады. — М ундай юлемдд 6ipiHiui р е т к ер ш турмын, — дедД Балабек 6ipimui хатшыра бурылып.— \"Сулулыкуьщ 6ip сы ры — симметрия\", — деймДз, ал мынаган кдрацызшы, симметрия сакуамай, галемнщ ею басы ею баскд оюлаотан. Сонда да эдемД. Ш ын сулулык, дегенйцз осы: уйреншпсп зарды бузьш турса да кДсшД тосыркдтпайды. Тамаша! \"Ш ынымен-ак, мьша юлемдД кдларалы тур ма?\" — деп, Балабектщ кулы ты нан т т р к е н ш крлран Э ли мьша сезден кеш н е з ойы нан езД уялды. Ж у р т устел басына отырып болганша, уйге юргеннен-ак, езш емш-ерюн устаган кдрт 84
Ъву, кыЗ дэцЬен! кдзакуа болатын ру к1лемдершщ айырмаш ылыкуары, турлер1 ж айы нда бпрталай нэр се айтьш тастады. С онан сон, Дэулеткелдд дастаркдн басындары ларды Б ал аб екке жагалай танысгырьш шыкуы. Уй и е а ©MipaAi'‘ддсгаркдндагы ддмнен ауыз тиш, шпмдцсген уртгай отыруды\" усынды. Устед басы 63i болып, Дэулеткелдд то ст ай ту к е зе п н 6ipiHini xaniibiFa бердд. — KemeAi 6epi Б экецнщ кдсында болып, 6i3re курорт кешш келгендей демалып кдлдым, — дедд ол жымиып.— 03iAi кулддрт, э ц п м е а кдязыкуырып, Бэкец бэр1м1здд сергтпп тастады. Бул гасшщ ем1рбаянын, еш рбаян болганда дацкуы елпрбаяньш б эр М з де б!летз... ж ене б1здщ сол б1лепшмздд К д зак р тан н ы ц кдй т у к т р ш д е п кдзак, т а бгледД д е п ойлаймын. Эйткенмен жерлес ретшде б1здщ баскдлардан rep i артьиырак, б1луге, артьпырак, курм еггеуге кдкдямыз б ар... 6ipaK,, OKiHiuiKe о р а й , с о н ы е с к е р е б е р м е й т ш ереназдптм1з де бар. Бэкецнщ бул келк:шдеп макратын еспдпцздер. Улкендд-кдшм кызмет аткдрып ж урген бэрпцз де ауылдыц азамат интеллигентгер1аздер, аздерден OTiHeTiHiM: а г а м ы з д ы ц и п iciHeH кдэлдан к е л е т ш кемектерщ1зд! аямацы здар! Барам деген ж ерш е апарьщ ы здар, к вр ем д е г е т н к ер сетицзд ер. Ал ендд не айтамыз? Бэкецнщ бул сапары сэтп болсын, табысты аякуалсын! Д е т сау боп, соньщ нэтижесшде жазып шыкдфн мемуарын макуанышпен окцтын болайык,! Кдна. сол ушш!.. Устел басы болгандыкуан api сый-сияпаттьщ улкен и е а саналгандыкуан, Дэулеткелд1 крнакуы свзге тартып, колхоздьщ соцры жылдардагы табыстарын санамалай келш, аудан тугтл облыстагы салмагын сьш айы макуаныш етп. Кдтарынан уш-терт ж ыл бойы эр ж уз саулыкуан колхоз бойынша ж уз отыз ею-жуз отыз бестен крзы, жугершщ эр гектарынан ж еттс-сексен сентш ерден дэн алып келе жаткдндарын айрьпсща квтермелеп айтты. — Бэке, - дедд 6ipiHUii хатшы кулана кулш,— ci3 туган колхоздыц осал болуга кдкысы жок, шаруашылыкуары- мыздыц ец алды. Кдзак, \"аманшылык, болса” деп сейлейдд гой, аманшылык, болса, осы бесжылдыкуы осы кдркдянмен аякуаса, Дэукец омырауына Ж улдыз кддар ма екен деген ум тм гз бар.— Opi эз1лдеп, api сы р кылып айткдндай сьщай байкдтгы. Ол сезге табан астында кдндай пегал ануарткдны дурыс болатынын таба алмай, 6ip жагы нан куаныш ппркш нщ де думпуД бетш е шауып, Дэулеткелдд к взш щ 85
Ш хутт Я М я - и т _______________________ алдьш тазалаган Kici кусап бетш келегейлей бердД. Саскдн кезде эщ тм е т аз1лге жыгатын кдзакхыр салтымен: — Эйтеу^р, умптендДрт крйып жумы с icrerry гой бул KiciAepAini, — д еп кумйшодД. BipaK, онысы “Ж улды зды кддаса Heci бар, тек 6ipaK,айтасьщ да крясьщ гой\", — деген екпе ацгарткдндай да болды. „ — Мэдениет, турмыс жагынан кдлайсьщ? — Оны неге айгпайсьщ дегендей, Балабек 6ip турл1 шаншып, кдткрш дауыспен сурады. — Ж акр ы . Kp3ip ж у р т дэулетп, м эдениетп, — дедД ДэулеткелдД мудДрместен.— Алдыныц астында машине, мэтэсекДл. ЭркДмде ж ек е-ж ек е уй, ж е к е м енш ж мал — бай турады. б зщ о д е й енерпаз адам шыкрдн колхоз екешмДздД ак,таган д а сияк,тымыз. М ы н а Э ли балацыз ауданда да, облыста да 6ipiHiiii боп вокалды-инсгрументэлдД ж астар энсэм бш н курган. Ж ар а онын, кейб1р мушелерш рана кердДщз, кдзДр к еп адамы демалыста жур. TipiiriAiK болса, тэты бДрде толык, керерс1з. ЕндД Эли сол энсэмбДлдД к ец ей п п халык, театрьш курмак, ойда. Ci3 нагыз кджет уакрпында келдррз, кдсьщызда журш 6ipa3 акршкересшДздД алса, ол д а оган улкен кем ек крй. — Эй, 6ipaK, жогары жакрд акрар бергенде мак^анранга жакры демесец, мэдениет деген жарыкцык, 6ip энсэмбДлмен о рн ай к,ояр деймДсщ! — ЭлдебДр кдрсылык, ацрартып, Балабек басен; дауыспен а й п ы .— Анык, шындьжрд келеек, улкен, парасатгы мэдениет ауыл тугтл кдладары кдзакрд да крын. \"Эттец, дуние-ай, сэз таныр Kici болса, кемшш11 эр жерде-ак, керш ш тур-ау!\" — деп, Абай айтпакрш, керер к ез болса, келпишплоз кэршш-ак,тур гой. Мэселен, езурпагы уш ш макулык, екеш макульщгар да бар eMipiH сарп етедД, дуниеге тек урпак, тастау ушш рана келш, содан кешн елш кететш ж эндж тер де бар, ал 6i3, шыны керек, урпакдд бш м, тэл1м-тэрбие беру, дэстур уйрету ж енш ен эл1 жендеп м андайы м ы з те р л ем ей к е л е ж аткдн халыкры з. С оцры жылдары узбей театрдьщ жаньшдары студияда кдбылдау комиссиясынын, терагасы болып журмДн. Ж астардьщ бш м д эреж есш байкдйынш ы деп, жыл сайын бес-алты э б и т у р и е н т т е н э д е ш езДм е м т и х а н ал ам . С онд а, кейб4реулердщ ой-epiciH кэргенде, эзйчнщ зэрем ушады. СумдыкД Халыкцъщ эдебиетш де бшчейдД, мэдениетш де б1лмейдД, кдйтш енер куралы жургеш не кдйран кдласьщ. © нер 6ip баекд, халык, 6ip баекд деп ойлай ма, тусшбейсщ.
_________________________ Ъву, KwSfoyftm! О н ж ы л пкыды дегенге адам иланбайтын адамдар келедд. Кетермелеп керешнип деп кейб1реулерге кепе-кернеу жецгл суракдар берш байкдйым. Б1рде: \"Дина Нурпегасова деген KiciHi б1лесщ бе?\" — деп сурадым 6ip кдяздан. Эл1 к е з алдымда: эп-едем, 6ip жак, кдсыньщ ушында гана децгелек м еф бар кдлз едд. \"Дина... — деп ayeAi аудиторияньщ тебесш е кдрап кезш ею-уш рет аударып-тецкердд. С онан сон, есш е Tycipin алды да, — од Kid кептеген эн мен елец шыгарган\", — дедд. \"Атацньщ басы!\" — дей ж аздап эр ец шыдадым. — Д еу щ з юй! — дедд ©MipaM гажшш. — ¥ л болса, дер де еддм, кдлз больш дымымды куртгы. Абайды сурайын дедом де, ез1мнен ©3iM крркдым. О ны да бымей шатастырьш турса, кдяздыц е ш тец еа кетпес, куйш- nicin ез1м куримын гой. Саскднымнан: \"Ш ырагым, энпп болгьщ келе ме, жок, композиторлыкды кдлаймысьщ?\" — деппш. \"Б1раз э н айтуш ы ем\", — дедд. Э нпп болгысы келедд екен. Сурастырьш керсем, С еп з cepi, Б1ржан, Акдн, Мухит, Ж а я у Муса, Э с е т п 6ipiMeH 6ipiH ар аласты ры п науры з кежеден бетер Fbm ж1бердд. \"Болашагымыз, жеткшшепм^з деп жургешмДздщ сикы осы болса\", — деп ойлаганда, тебе шашыц тж турады. Мектепте, м ен бглсем, \"эн-куй\" дейтш арнайы сабак, бар, оныц устше тэты эдебиетп, тарихты ок,ытады, м э д е н и е т н у й р етед ь А п ы ры м -ай , сон д а Курмангазыларды айтпаса, Акдн cepi, Б1ржан салдарды тусшддрмесе, мэдениетаФздщ туп там ы ры деген соларды укдыра алмаса, ендд не окдлтады екен, не уйретедд екен десещзпп мекгеп?! Алдымен окушьшьщ жанын, кегарепн тазалап тэрбиелемеген соц, былайша айткднда, езш щ фамилиясы мен аты-женш дурыстап укдырмаган соц, оган математиканы укдырып не керек, ш ет ттлш жатгатып не керек? 1ргетасы былк,-сылк, етш турган уйдщ шпне мынау кусатып — босагадагы буф етп нусцады — кдямбат жиЬаздарды жинап крйгандай да. Карал отырсац, кезшде 63i сапасыз о к д т шыккдндар кеш н мугал1м болып келш ездер1 де бала окытады. Сонда, сапасыз устаздан сапасыз окуш ы шыкдтаганда, и м ш ыгады? MeKTenTi сапасы з бтрген дер жогары оку орныныц да сапасын кеиредд. Соншалык, окудыц сапасы деген кшм тиудщ сапасы емес крй, кдйта сегш, кдйта TireTiH. О л — халыкдыц сапасы гой! Кд>1за сейлеп бара жаткдн к а р п ы сабырга ж ете к те п а келдд ме, Балабектщ шю рш Дэулеткелдд сыпайылап кдна крстады: 87
Ш ат ан 'Hjfalceh-vm_______________________ Баке, оныцыз рас: окушылардьщ бойына катан талап аркылы тэртитплисп сщфудщ орнына, еркш/цкке тэрбиелеу дегенд1 ж елеу етш, олардыц бойындагы балалыкдъщ стихиясьш кейб1р мугаммдер тежемейтш кершедь Кдгаык, ез|: \"Крркдтын ештеце жок, \"егаге\" шыгарса, мугал1мнщ езш е урсады\", — деп, мектептш, зацын балалардын, 6api бш п алыпты. Соньщ KecipiHeH кейб1р тентектер муга/имге багынбак,турмак, мугалйцдо 63i багындырып алуды ойлайтьш СИЯК.ТЫ. Д эу леткелд ш щ ж е те п м ен Б алабек ендд муБа/имдер жайьш ацпмелеп кетть — М урал1мдерд1ц де к у н к е р к к,амынан аргы ны ойламайтыны болады. Усгаздык, деген — кдсиеп кдншалык, болса, киындыгы да соншалык, жумыс. Баланыц ш алдуарлыры на, айтк,аныцды оры ндай крймайты н тентекпгше, \"халкдшньщ болашагы — осыларга, осы мен тэрбиелеп жаткдн балаларра байланысгы!” деп тусшген адам рана шыдайды. Тэрбие де емшшщ дар! жасаганындай нэрсе, ашш ы мен тэтпнщ мелшерш дал табатын гасшщ гана крлынан келедд. — Баке, мэдениет, тэрбие дегендд кеп айтып кетпндз, кумэндэнш отырсыз ба, азд ей таланггы тудырган бул ауылды мэдениеп жок,деп айгуга гамнщ аузы барады? — дедд 6ipiHuii хатш ы кулана ж ы миып. Ыцгайы бул эцпм еш ep6iTKici келмеген сиякды. — Т алант болсам талант шыгармын, — дедд Балабек алденеге реююгендей ю ржие кдбагын шытып,— 6ipaK, сол мэдениетз куррырьщ, шьшдап келгенде, менде де кемппн. Бойга кднмен, ем ш ек сутпен сщ беген нэрсе б1реуден кррызра алган акдпа кусал apFbi жаты иды кдлтылдатады да турады. М эдениетп елдердд де кап араладым, мэдениетп кю керм ен д е кеп араластым, 6ipaK, ойланып, акдш а салып барып асыкдай ютемесем, кей-кейде ата-бабаларымыздьщ дерею эдетгерш мен де, шырагым, кдлай icren крйганымды байкрмай калам. Kp3ip, кудайга шутар, атак, бар, абырой бар, алыс-жулыс уакдгггар артга кдлды, былайша айгканда, бурынрымныц ж ем к ш ж еп жургендей жайым бар. Омырауым толган орден мен медэл болгасын, кешнп балалардьщ кезш е мен де 6ip nepiurre болып кершетш ппэнармын, юм бкедь Ал шындыгында, олаи емес, мен де кдтелеспм, болган-толган деген осы деп, мен де 6ip уак^арда былжырадым, баскд да толып жаткдн юна жасадым.
______________________ Ът. киЗitm/ж! М эдениетамнщ кемш1лд!гшен, бийш м нщ азды ты нан жасадым. Оны неоне жасырам, не ушш жасырам? Сендер де сейтсш, мэдениетп кершсш, бшмдд KiciMciHciH, кумпистн деп жасырам ба? — О йбай, Баке, ей тш зэрем1здд уш ы рм ацы зш ы ! Ci3 мэдениептмш дей алмасацыз, онда бйдщ эм жабайы кдлпымызда жургешм1з де.— Дэулеткелдд безек боп, не отырарын, не турарын бммеген юсшге крзгалакгап кегп. Kipimiri хатшы сы р бермей рана салкдян жымиды. — Одан урейленетш еиггеце жок, — дедд Балабек сезш ж айы мен ж алгасты ры п.— М ен ен ерге оты зы мда араластым. Ерте дуниенщ , Еуропаньщ эдебиет1 мен мэдение'пнщ дэм ш эбден кдярыкка таянранымда татгым. Озык, елдщ баласы о н ж асы н да б1летлндд м ен оты здан аскднымда йлддм. Бш-енде де и тэ п аркрьлы элдеб1р epreri окд,т отыррандай халде бжддм. О к ^а н ы м ы з д ы ц acepi де бар, кеш ок£1Ранымыздьщ Kecipi де бар, туда бойында кдйшылыры кеп адамдармыз гой б1здер. — Дегенмен, кешндеп шапкдн атгьщ да кермеге бурьш келе-пш болады гой, Баке. Баска системадары халык,тардьщ бэленбай жылда басьшан кенпретш ш б1здер жиырма-отыз жылда-ак, еткерш тастамадык, па? Соган Караганда, мэдениетгщ каш а сщ у каркдяны да тездесе керек. — С ез ж о к Оньща таласпаймын. Дурыс, тездейдд.— Bipimiri хатшыньщ гшарш крсгап Балабек басьш изедд,— 6ipaK сол тездйеп баягы суйекке сщ ген бейж айлы ктьщ тежей береттш тары болады. Талай ж аска келддк, талайды керддк, бостан-боска байбалам салмаймыз гой. — Ауылды эл! аралаган жокрыз, калайша булай т и р туш п оты рсы з? — дедд 6ipiHmi х атш ы танданы п. Бар ьштасымен тындап отырраньш ацтартып, Балабекке карай умсьша тусп. — Э, куддгщ дурыс, - дедд Балабек басьш шайкап,— сен мунда хатшы болгалы бул — менщ 6ipimiri келу1м. Ал, жалпы, ж ш келш турам. Бул ауыл — енериче аркау болтан ауыл. Ертеректе, ж аца рвлдерге жатгырып жургешмде, баска жерге барып баска адамдарды зертгей басгаганша, ез!ме ежелден таныс, даяр адамдардьщ кылыг'ын еске Tycipin кайтайьш деп, ею-уш кун бакылап кететшмш. М енщ eMip лабораториям да, внер лабораториям д а — ауыл. Бурын бул жакта icreren жокрьщ, сен оньщ бэрш б1лмейсщ 89
Ъексутан H’ tfajceke-wbt________________________ — Рас, б 1лм ейд1 екем . К еппрпцз, квлденец сураумен сезпцздд белш кетпм -ау деймш, айта берифз. Н е аиты п оты р ед!м e3i? К еп сейлеп кеткеш м жок, па? К здщ б упнп макратымыздыц ©3i — ci3дд тындау. Кеп болмайды, Бэке. Тек ара-арасында мыналарга да крл соза оты р ы ц ы з! — Деулеткелдд д астаркдн дагы тамак,-демдд нускдды. Мьшаумен анда-санда кемей ж 1бтп крйган да Tepic болмайды.— Курец каниектен кэртсыц румкесше 6ip куйьш криды.— Ал, кане, алып ж а б е р т айта бершдз. Оку, мектеп меселесш крзгап отыргансыз. — С оны ц 6api — жазбак, мемуарымныц ауызша нуоф сы , сендерге е д е т а й т ь т отырмьш, - дедд Балабек кениектщ дэмш ала асыкдай уртгап.— Кешке дешн сейлей бердд д е п c e rin ж ур м е н д е р . © стш 3ayiMi36eH б ас крса кдлганда сы р алыспасак, кдшан эдейыеп ецпме-дукен курып жатырмыз. Шаруа, шаруа деп ертец-ак, жан-жакда шапкд1лап кетесщ дер. Tiirri, та ц кдлам, \"М ынау елдд кдлай б аскд р ы п ж у р м ш ? Кд*сык, к етш б а р а ж аткдм жок, па? Кднд ай нэрселерге к р п ы к ещ л белгешм дурыс?\" — деп, оцаша 6ip ойланып-толганура уакдптарьщ бола ма, жок, па e3i? — Ойбай-ау, ©йтш ойламасак, баягыда омакд асамыз гой, Беке. Эрине, шалкддан тусш ш е н т п жатып ойлауга ылри уакдлт б ола бермейд1, 6ipaK, ж ум ы с арасы нда, б!ргеддден 6ipraAire, орталыкдан ауданга кетш бара ж ать т, кдйтып келе ж аты п дегендей... Ж о л уст1нде болса да ойланута уакдпты © йтт-буйтш табамыз. ©йтпесек бола ма? — Ж ол устшде ойлаймын дегенщ атусп ойлаймьш деген сиящ ы еспледд екен кулаккд.— Орындыкды шыкырлатып, кдрт езы д ей кулдд. Дэулеткелдднщ ©3i д е epiKci3 езу т ар п ы . — О зд щ юморыцыздьщ racire кцын тиетш Typi бар, — дедд б етш щ уш ы кдлзарып. — М аган ©3i де сецдердщ ©спп кызаррандарьщ керек. Адам ж асы улкен болтан соц, улкенддгш жасап, тым курымаса, осьщлай дастаркдн басында усгемддпн ж у р п зт отыруы керек. Кецселерщ е баркан соц, берщ кушейш кетеандер. — К рйы цыз, Беке. О з д е н 6i3 уйде де, кецседе де, кдйда болса да купгп бола алмаймыз. Шз халык,ты баскдрып отырран ядам болсак, с о халыкдыц ©3i боп сейлей алатын адамсы з, сщ дщ 6 ip басы цы зга бугал халы к, д еп KppayFa 90
__________________________________ S * Ы дэиЬт! кркрглымыз. Рас, 6i3 с1збен куигпм1з, 6ipax, о р д ен к у п т емесшз.— Bipimiri хатш ы крсын кере cepnin, Балабектщ бетше кулщдей кррады. Кррт та хатшыдан кезш алмай, унс1з жы миып тындады. — Ал, жштгер! — дерд Балабек крльша румкесш крйта устап,— Хатшьшьщ мьша ce3i ушш алып кряйык> — ©3i 6ip уртгап, аузьш кртазбен суртп.— Сен, Мэулен, макцай бкетш жш т екенсщ, сезщнщ суйеп жакры. Сенщ алдыцда оку, мэдениет жайында вте дурыс айтып отыр екем. ©йткеш ол мэселелердщ 6api сенщ аузьщнан шыкррн сез бен крльщмен жазылтан KpFa3Fa да к еп байланысты. Агалык, етшшпм: халыкры бул ею мэселеде кртгы уста. Б ш м мен м э д е н и е т н, шьщ ына ж еткен кез1м1зде жумсак, устайтын басшылар ез1 де шыта жатар. Н енщ кржет, ненщ кржет ем есш м э д е н и е т халык,тар м эдениетгш гш ен-ак, бь\\е,дд, сондыкзан оларды кртгы устаудьщ e3i крте болуы мумюн. Ж астард ьщ ж е н а з мак,танына ж о л б ер м еу к ер ек. Баскрныц бдлетшш бымей турып тец ю одей тецселе басып ж у р у — мэдениетаздштщ, олай болматан кунде де мэдениетз аздыкръщ белпсь — О ку мэселесш Kp3ip уюмет пен партия кртгы крлга а л ь т ж а гыр гой, Бэке. Ж астардьщ м ш детп турде орта б ш м алып шьпуын 6i3 де хал-крдарымызша крдагалап отырмыз. Ол жагынан жалпы жатдайымыз аудан бойынша жаман емес. — Сендер сипырьша кррап куанасындарГ мен сапасын ойлап каналам. — С1здер окрпан кездепге крраганда, Kp3ipri окудьщ сапа айырмашылыгы, кещлпцзге келмесш, Бэке, к вк пен жердей гой. — О ньщ а келюем. BipaK, окуш ьш ьщ ынтасы me? Bi3 крндай ынгамен окушы ек, булар крндай ынтамен окдлы — мэселенщ пайдалы коэфициентг содан ш ы кдай ма? Bi3 эбден е с е т п кеткен кезЬизде окрюакда, енер-бш м нщ eciriH кеш ашып юргетм1з,лд тусшш, асыкрасак, сол eciK бупн- ер те ц к,айта ж аб ы л ы п крлаты н дай сумдык, 6 ip аш к,арак,ты крен одрыдык,. \"М е н т е з д е т ш м э д е н и е т п менгермесем, халкрша KecipiM тиедд, халкршньщ мэдениетш тежеймш!\" - деп тусшетшб1з б1здер. Балюм, соньщ ©3i a\\i аз бкетпшшздщ де acepi болар, afrreyip, е зш ушш дегендд умытып, ел ушш о к р т жаты рмыз деп сезшетшб1з. Солай ойлаудьщ o3i керемет куш беретш. Ж алпы, адам бшмдд 91
Ъвксуапт Н^п/секв-щы ___________ шындап мецгере бастаган кезде барып езш щ аз бьлетшш т у с ш е д ь С о н д а рана е р к е к 1 р е к т ж т е н ¥ ял аДы - юшшешдденед1, кшпрейедд. Окудын, 6ip крлзьиы — бурьш б1лм еипнщ д1 бш п, элдеб1р тьщ нарсеш тусшген кезде куды жасарьш бара жаткдндай болады екенсщ. Ал, шьшдырында, ж асару дегеннщ 6ip Typi ккш рею гой. ¥шан-тещз бш мнщ алдында езщ нщ бала екенщад сезш у жасаруга жатпаранда, неге жатады? ©те ж акры айпъщ ы з! Мше, бул сезшДз ушш мен шоп крйдым. Кане, жМтгер! — Bipimni хатшы жадырап, кдтгы ризалык, байкдтгы.— Слзге ендд сенддм, ж акры мемуар жазасыз, Бэке. Даяр жазуш ы е к е н а з гой, титл. — Мэулен, бугш м е т макуай бердщ-ау сен. Ежелден айту — оцай, ж азу — циын; айтура келгенде ата- бабамыздан келе ж аткдн жуйрпстщ бар — жетгазбеДяшз, ж а з а р кезд е керем1з гой кересйи. К днша мак,тасац да, мак.тана салудан крркдм ы н.— Б алабек е з е к п э ц гм есш кдйта жалгастырып кетп.— Ж алпы, макзаншакзыкда Абай бекерден-бекер кдрсы шыкраран. \"Болдым-толдымга\" бастайтын — сол. Б1здер тецдисгщ н е екенш, ерюндиегщ не екенш жан,а тусшдш, к еп дуниеге крлымыз ж етп, ipreai ел болдык, халык, боп кара шацырак, кетерддк, кдгскдсы, бакрпты eMip басымызда тур, б1рак, о ку еттп кететшдей, мэдениетгш ктен мез1 болатындай жагдайга ж ете крйгамыз жок, О ндай жардайга ж ер бетшде eui6ip халык, ешкршан жетш керген емес. — Д ур ы с. Сондык,тан о к у к е р е к , ок£1т у к е р е к деп туйш дейаз гой? — Bipimni хатшы эщтмега дорарсак,дегендей ынуай байкатып кулдь — О крпу керек.— ¥зак, сейлеп кеткенш Балабек e3i де сездд, 6ipaK, ce3i к у р гы р 6ipiHeH к е ш н 6 ip i суран ы п болмады.— Кейб1р ж астардьщ окуга енжар, ынтасыздьпы бш мнщ не ушш кржетш терец тусшбеуше де байланысгы, сондыкуан тэ р б и е т босацсытпау керек. Бурынры казак; “Ертец елетш неме кусал неге мал жимайсыц?\" — деп урсады ек ен жастарра, 6i3 бугшттлерге де б ш м ж енш де сейтш урсуга тшспДз. Халыкуыц мэдениеп ездерщ дей ега- уш басш ыныц мэдениетп болганьшан курала салмайды... — Б эке, — дедд Дэулеткелдд сезге араласу аркдьлы Балабектщ с е зш теж ем ек оймен,— идеяцыз б1здщ баска крна бастаган сиякцы. С1здщ айтуыцыз бойынша, кунделжп TipuiiAiriMi3AeH: о с ы н д а й о ты р ы с ы м ы зд а н , с ей л ег ен 92
________________________________Ът/, КыЗ dasdm! сез1м1зден, салган ушм1зден, ж и ган жуг1м!зден, длген к1лем1м1зден KepiHin турм аса, куры б е к е р б1здщ \"мэдениетпмз, бшмддшз\" деп даурьта бергеш мздщ e3i — мэдениетазддк, солай ма? — Солай. Эй, кусьщ-ау, м е т сейлету ухшн соны айтпай отырдьщ гой баранадан 6epi? Ертерек естш мойындай салсар гой, осынша сейлеп ауре болмас ем. Алдыга ег тартылатьш бодды да, бул эцпме сол арадан узмдд. Табакден крйдыр басы келген сор, ендд сез крйдьщ жардайына ойысты, оны Дэулеткелдд бастап, ара-тура ©MipaAi крстай отырды. Еттен кеш н ептеп анекдот айтылды. Еи-уш кулгат аралатып тары шай келдд. — Поу, iiirin-ж ей берем1з бе, ж т т г е р ? Bip уак, Элиддр анш тындайык, та, — дедд Балабек алдындагы кдлппа бел румкеш кешн ысырыи. — Ал, тырдасак, тырдайык, А ртынан Балабек аганы р езш е де айткдлзамыз,— Дэулеткелдд ш алкр керглденген жагдай танытгы.— Кане, ©меке, ©лиге домбыра бер! ©MipaAi о рны нан уш ы п ту р ы п ш ай к у йы п оты рран эйелше ж алт етш ш ошына кдрады. Кдлчбат ыдысы крлынан Tycin кеткендей K03i бакдлрайып, эйел! д е урей лен е алакднын жайды. — Эй, осы уйден сол табыла к р яр ма екен?! — дедд ©MipaAi кешп.— Б ар едд, балалар крймайды. Уй, 6ip ©идеей оцбагандар! О сы уйде ойыншыкд-ан к еп нэрсе жок, сонда да баска тук таппарандай, соны м ен ойнайды. А т кдллып MiHin ж у р ш акдэфы сы нды ры п ты ны пты .— llle rip K©3i еппимге тура карай алмай тайкдлп, ш егш ш ектеп, л аж ы болса кабагыньщ астьш а Kipin кершбей-ак, кетешн деп тур, эттец, амал жок, — Ж а р ай ды , к а р п п р д ш ш бе, 6ipeyAiKiH алд ы ра салсандпы! — Ж ерары шалкуы галт басылып, айьптгы болып калган адамша Дэулеткелдд басен; сейледд. — К ерш йп р де органы болмай тур, — дедд ©MipaAi кдшакд-ап. Эншешндег! ектем м ш ездер! айдалада кадды, буыны кеткен арык, атша калтырады.— М ына жагымыз М элж пен Сатыбалды, домбыра тартпак, турмак, радио тырдамайды, мына тупте шопырым, сдан кешн затехникптю — eKeyi де ау демейтш адамдар. ©й, онда шатак, бодды гой.— Ендд баскарма да састы. Балабектен де уялды, хатшыдан да кдлсылды — ©здер1 эу 93
Ъвксут т Нт Щ св-т ы_______ демесе де, уш не сакц-ап крятын ешгам жок, па? Эли, бул ауылдьщ сырын сен езщ быесщ гой, юмде домбыра бар? Домбырасыз да айта берсе кайтер едд? — С ейт дегендд ацтартып, Элите ©ю рэл1 крбатьшыц астымен кату кдрады. Адыбек домбыра тартушы едд, — дедд Э ли ©м1ралтщ ымьш укдатансып. К,ой, тун кш нде дом бы ра (здеп 6ipeyAi уйкдясынан ояткрндэрьщ уят болар. Эли екеумЬ бугшше эн айтпай тура турайык, — дед! Балабек, e3i себеппп болтан дурбелецад e3i ток,таткднды дурыс керш.— Уакдят та 6ipa3 болды, ертен, жумысгарьщ бар, дем алайьпс! BipaK, Дэулеткелдд, мана сенщ \"турмысы мыз жакры, мадениеттояз\" дегенщлд дурыстап тексеру керек болды, Уйше 6ip домбыра алып KpioFa бмдей 6 ip б1ргэддрдщ акдпасы болм агасы н, к е д е й ш ш к тщ aAi к етпегет де. — Эй, ез1м де с е й т т айтады-ак, крй деп кщгакхап отыр ем, кртырдьщыз-ау, Баке. Кдп, бугш 6ip эндерпцздд кумардан шьгта тындаймыз ба деп ек, сап келмедд-ау! — дедд екшш. — Ерте бастан ескермеген езщ нен кор! — дедд хатшы култ. — Эй, балем, ертец ызасьша 6ip емес, ею домбыра сатьт экеп крймасам ба? — дедд ©MipaAi де ызалана ю ж ш т. ©шрэл1 мен эйелше кдйта-кдйта рак^ет айтьт, Балабек бупнше ауданга крнак, уйге крнатыньш айтгы. — Кездесу болады дегесш, шытырайып к тш п ш ы тьт еддм, ж ум ы с кшмдер1м сонда кдлды, — дедд к еп л р м етш т. ...Кеш жаткднына карамастац, Э ли ертесшде ерте, сергек оянды. Карт: \"Сататондардакецседежолытармыз\", —деген болатын, отан д е й т а с imin, анау-м ы н ау ж ум ы стары н ж е н д е п алды. \"Енд1 а яц д а п б а р а б е р с е м д е болаты н шырар\", — деп, жайлап кш не бастаган. Сол кезде сыртган сыр еткен жещ л мэшиненщ дыбысы шалынды, артынша акдярын тык, етш ecirim n жумсак, жабылганы есттлдд. Эли ж уг1рт сырткд шыкцы. Балабек дэл1зге енш те калган екен. — Тсс! — дедд Э лимен акдьфын гана амандасьт.— Сары кемшр уйде ме? — Уйде, уйде. Юршдз. М ен д е ендд шырайын деп жаты р ем. — Крй, шешендд 6ip керш амандасьш кряйьш. Кейш крл тим ей кетсе, о л куррырдын; е к п е а кдтгы, уйш е шрпзбей журер. С ен тура тур, сэры кемтрдд сынап байкдйык, таньф ма екен. 94
_________________________ ______ KmS fa jfim ! 0лидщ апасы Гулам ыдыс-аякуарды суртш, жинастырып ас уйде ж у р ек ен , Б ал аб ек Kipin к е л ген де, э л д е н е ш сезгендей б1рден босага ж акдд ж алт кдрады. Юрген адамды ашык, ес1ктен анык, байкдды. 0 p i кул1марегендей, epi жыламсырагандай болып эж1мд| жуз! айрандай бузылып кетп. — О йбуй, кудайым -ай! — дедд абды рап. К р л ы н 6ip суйкеп, ыдыс суртш турган орамальш устелдщ устше тастай салды. Кдйта алып крлын кдйта суртп. Таты тастады.— Мынау келш те кдлды ю й, — дедд, куткен крнагы ш акдфган уакьггынан ертерек Kipin келген юсддей сасып. Era крльш шалгышына ж уре суртпектеп, босаганы атгаган бойда у н аз ту р ь т кдлган Балабекке кдрай журдд. Балабек т е сол кезде умсынып барып Гуламнщ крльш алды. — Бармысьщ, сэры алтьш бэйбппе! 0й , сары бэйбппе- ай! — дедд даусы кдлтырап. Содан кеш н eKeyi де кездерш щ ж асы н суртш, 6ip-6ipiHe жы мия кдраган куйлер1 орындыкдсд барып отырысты. О лард ы ц ж ы л а у ce6enTepiH о н ш а yFbin т у р м а с а да, осыншалык, yHci3 тусшаскен керппске 0 л и кдйран кдлды. Белен демей, туген демей турып екеуш щ де 6ipaK, нэрсеш ойлаганы ма? Ж ылап отырып жымирандары кдязык, Акдлры сездд апасы бастады: — 0й, бул уйге бас сукдай кетсе, кудай оны ататын шырар\", — деп ойлап ем 63iM де. Бурын ж ш р ек согушы ец, к е т н сиретгщ. Ана жылдары ауылга келшсщ, уйге келмей кетгщ. Е-ей, менде ес кдлмады, Kp3ip ойлап отырранымды каз1р умьггып калам, тагы ж е а р кдпсьщ, маркум иманды болеын! \"Сол елмел1 кемшр Алматыга ж ете алмас\", — дедщ бе, хабар бермедщ, елден еспдис. Ыстык, болса, езщ е ыстык, болтан unoFap, 6i3re бул айелщ Кумюгей де, З а и т а д а й да бола алмады, кудайдьщ берген MiHe3i шырар маркумра, уй мен уйдд араластырмады. Зарипа мен Кумгстен айрылып та елген жок, ец, кайтер дейсщ, еркектщ Heci курайды. Тек ана балаларьщньщ MempiMi болсын де, гарщдд жуьш, кшмшдд упкгеп беретш. — TaFH 6ip кемгар тауып алмаймын ба? — ©й, жалмауыз, сен-ак, тоймайды екенещ. Ойнаса да, кудай бДледд, ойындагысьш айтады? J Е, ойы мдагы ны айтпай. Ендд, елдщ 6 ep i 0 л и рой деймгсщ уйленуден крркдтьш. Аман болсын. Ж азуы тура келмей жур ген ш ьтар 95
Шсттн HMeltt-mi_____________ шьграгымньщ. Келетш болтаныиды, келгенщдд — бэрш соддн еспп жатырмын. С ен келедд дегел1 елген э к е а -прьлгендей ддлакуап ж ур. Ж олы на кдрап сггыртан жалгызым гой. Баты жанбады ма, буйрык, жок, па, а м бойдак, Басы аман болса, 6ip буйыртаны болар. ©з балаларьщ адам болып кетп ме? Кдладасыц, кдлаган жерлерще орналастыртан шытарсьщ? — Немерелерш нщ алды алтыншы-жетшип окиды. Ендд Айдынды уйленддрешн деп журмш. Kp3ip асытыстытын, кдйткднынша ал1 талай арнайы келш ецпмелесетшддгш айтып, Балабек шайта зорта аялдады. Bipece уйдек-туйдек, 6ipece узж-узж сездер ездерш е тана тусш ж'п байланыс тауып, сол аз уакдяттыц пшнде-ак, ею карт б1рталай окцганыц басын шалып тастады. Соцында айналып келш сездщ аяты таты Элидщ бойдацтытына •прелдд. — Кдарытына шыдадьщ, ендд кдярык, 6ipiHe де шыда. Элидщ 63i де азар шыдап ж ур екен, кеш е матан келш баланы керсетш те крйды, коцш м толды, — деп, Балабек Элидщ к езш бакдярайтып крйып согып ж1бердд. Ол OTipucri айту уипн Э лиден алган рукраты да, сураган KemipiMi де — урлана кезш оган 6ip кдясып крйды, 6iTri. — Сатан нетып акдарыла салган сонша? ©зш керсетпек чурмак, матан 3Ai атын да айткдн емес. — Атьш матан да айткдн жок, ез1м б ш п алдым. — Балатам кдлжындап отырса, апам соган да сенед>, ешюмдд де керсеткем жок, — К ер сетпе. К ерсетсец, Kanip боп кетесщ .— Гулам баласына к енет кдттыга кдлды.— М и н а сары кемшрдд кудай алмай туры п сен кдйдан уйленуип ец, уйленбе. Ендд кднша кдлды дейсщ, елем, мен елген сон, уйленесщ. — О -ой, ендд апам e c rin кдйдатыларды айтып кетедд. Ж урщ 1 з, Балага, б у KiciHiKi 6yriH таусы лм айды , азд1 бастьпргар кутш кдлар. — Крй, Гулам, елем деген бэлендд айтпа, елмейсщ. Екеум1з д е елмегопз. С ен келш Tycipin немере суйесщ, мен мына жумысымды жазып б тр е м , елее, ана жумысы жок, епггецеден умгп жокдар еле береш. — Ойбай, елмей шайтан боламыз ба? \"Таты 6ipa3 тура турсак, жалтыз баланьщ кдязыгын керсек, ен курымаса уйленгенш керсек\", — деген умгг крй эншеган. — Эй, Эли, тунде эл п \"Эпитекп\" айткдн кдлздын, атьш айтш ы ш ешеце! Кудай бьледд, келий сол болады. Ец болмаса, 96
_______________________________________ й у , Ш dw bm ! болашак, келшшщ атьш бш п журсш де шешец, ол д а болса 6ip адым жакдш умгг крй, айт! — Эй, бале, э з1лщ екен гой, шынымен-ак, саган 6ipeyai керсеткен екен деп крлсам. — Керсетп, керсетп. — Балага, апама ондай apTic кдыздар унамайды. Э р га: дегеннщ атьш ecrice, аза бойы кдза турады. — Эй, айналайьш, эртссщ бола ма, трэкпрю щ бола ма, итщ болса да экел. Bip рет: \"9pT ici куры сы н, уйде турмайды\", — деп айтып кдлып ем, эншейш сылтауратьш сол сез1мдд ылги алдыма тартады да отырады. Э йел маган емес, сатан керек, юмдд экелсец де экел. М ьш а Балабек барда экел! Балабек \"экеледд, экелтем\" деп, Э ли \"экелем\" деп, eKeyi де уэде 6epin уйден зорга шык,ты. К ецседе олар кеп аялдамады. Кдрт .Дэулеткелдуге жолыкды да, кдйта шыкды. — М енщ кдсыма epin журуден баскр сенщ мацызды жумысьщ жок, па? Т азабек те эуреленбесш. Элидд крсьш бердшдер гой, жетедд. Крнак, кд>1лу, сы й керсету дегендер Kp3ip маган кедерп келирмесе, пайда бермейдд. Нэкерлетш журген ж ерде жумыс енбейдд: топ ю сш щ кезш ш е гамге сырьщды айтасьщ, кш н щ сырын сурайсьщ. — деп баскдрмага да, парторгкр да 6ipre ж уреш к дегендер! ушш ракмет айтьш, Крсталра Э ли eKeyi рана оцаша ж урш кетп. Орта жолдан еткен соц Балабек шопырра^ бурыльт: — Б1раздан кейш алдымыздан о щ а бурылатын кене сурлеу шьпуга тшс, — дедд сыбырлай ецкешп,— сонымен ер л еп ту р а TayFa кд р ай тарт. Ш ил1©зек д е ге н жердд б1лсец,— соган. Ш опыр ж т т басын изедд. \"ГАЗ-69\" жумсак, гумдеп, жайлы журш келе жатгы. Ж олдьщ ею жаты да кесш п жаткрн кен жазык, Кузп дала кеп киш п оцып кеткен кенетоз кшм сиякды: 6ip жершде сэры ала тартып бау- бакдпа жатса, 6ip жерш ен ушы-киырсыз аппак, ацы з шыга келедд, ендд 6ip 'густа крп-крра ж о н ы кунге ш агы л ы сьт суддгер жатады — осыншама алуан ту сп дуниенщ енд о баста кэкпецбек крна болды дегенге Kici нангегсыз. О цта бурылган сон, Ж о ц г а р С1л е м ш щ е тек тусы на 1лшгенше машине 6ipa3 ж ер сурлеумен журдд, тау ipreciHAeri жоталарга жеткенде, кец сайдьщ ортасындагы арданьщ кумдауыт табанымен зыргыды. Элдеюм алдынан кдрсы ушырасуга уэделесш, сол адам кермей етш кете ме деп 7-914 97
Ъексутт HiHxke-шм_______ ________________ мазасызданган юсДше, сайдьщ ДшДне енген сон; Балабек ею ж агы на алма-кезек жалтакхай бердД. 0 , мш е, осы ара, — дедД бДр кезд е оц кднатгагы децгелек шокдшы нускдп.— Анау тумсыкхыц астымен к^ялап шокдш ьщ сыртына шырып кетеш к, соньщ устДн Кдражон дейдь— Дэл 6ip додага дайындалган кекпаршыдай крмданып, алдьта умсына тусДп отырды. Тштен ушкдлак, тартып кетп. ТусДнуге тырысып Эли кднша эуреленсе де, БалабектДц к,азДргД эсерДн е з б а с ы н а н к е ш е алмады; суисДнетДндей сулулыгы жок, сайдьщ iuri де, баялыш пен кртыркрра, терДскеннен езге енДсД жок, ею жак, бегкейдщ сурща да соншалык, ентелеп эсерленетДндей керДнДс емес- ■п. '©ртДстДгДне сап бул Kici осыньщ бэрш е д е т icren кеде ж аткрн жок, па езД?\" — деп те секем алды. Ж о т а н ь щ устД к улам а ж азы к, ек ен . К,араж он д есе дегендей-ак; берДктей-берДктей боп ж ер ге жабы са ескен крра сур баялыштан баскд нэрсенщ емге табылатын rypi жок, Ж о н н ь щ yen , ж е л кетерДп кетпесш деп аркднмен шандьш басьш тастагандай, кдыр-ш иы р Дз. С оньщ бДрДне тусДп бДраз ерлеген сон; Балабек ш опырга ток,та деп ым ж асад ы . Ж е р г е тусДп ж ан -ж а гы н а кд р ап узак, турды. ЭлдененД ДздедД ме, ойлады ма — белгДсДз. — Эли! — дедД бДр кезде элдене есДне кенет тускендей крлы н к аби н а ж акд д созы п.— А нда партпелдщ ДшДнде фотоаппарат бар, соны алшы! Эли мен шопыр фотоаппаратгы алып кдртгьщ соцынан журдД. Б алабек кцфык,-елу кддам жердегД у й орнындай децеске шьпъш токхады. УстДнде атам заманнан кдлган кетДк шадтас ж аты р екен. Булар крсына жакэшдаганда: — МДнеки, — дедД кррт бДр турлД кейи курсДнДп,— осы д ец еск е ж и ы р м а ушДншД ж ы лдьщ кекгемДнде болыстык, тутьшу кргамыньщ дукенДн орнаткрмыз. Оган \"ИгДлДк\" деп ат крйдык, КейДн таратылып кетп, онда Бетбастаудьщ суы осы apaFa дейДн келетДн, жагалай ел отьфатьш. Агаш кдсык, агаш ожау, агаш ш елекпен гана кун к ерш отьфган крзакцвр \"ИгДлДктен\" несиеге темДр шелек, темДр шэугДм алганда, кдзДргД бДздщ х р у стел алганым ы здан артык, куаныскдн. К рон ы одагына кеп игДлДкжасаган, ныгаюьша уйпря болтан д укен едД. Елдщ бэрД осы дукен нен алган кесем ен шай ДштД, т а б а к д е н е т жедД, со ц а -ты р м а с ы м е н егДн ектД, мэшинесДмен ш е п ш апты . ©мДрДнде бДрДншД р е т ж ек е сам аур ы нга крлы ж е тк е н бДр келДншектщ самаурынды 98
Ъщ КыЗ (hubm ! кушак,тап туры п осы д у к ен н щ алды нда к,уаныш тан жылаганьш к езш кердд. Кдызык, мшездд халыкдыз гой, дукен берген заттары н, буйы м дары н ку аны ш кдллып, соньщ ш ш к к е усталуьша деп ырым етш кейб1реулер ешта-лагош, токцысын сойып той-томалак, ж асап жататын. Ж а й дукен емес, жаца дуниенщ жаршысы болтан насихатшы дукен едд. Бул дукеннщ кдддр-кдсиетш умытпатандар Крсталда кеп болота тшс. Соларра болмаса, сендерге бул эншейш кеп тебенщ 6ipi гой, мэшинелер1цмен т а щ а кем ш ете ш ы гасы цдар! Б1здер уш ш бул — тар и х , енд1 кдйталанбайтын окцгалардыц куэсь Б1здер елеш з, TipiAin кеп куэ бола алмаймыз, елмес куэ — осылар, осылардьщ орнын сакуау керек едд. М ына шацгас теп н жаткдн жок, б1реудщ едешлеп крйган белпс1 болу керек. Шацгастьщ устш е шырып суретке тускен сон; олар тары Lwepi к е т . Ж онньщ ycri мэшинега сэл жайсы здау тидд, шокдлэры ж ш л ей ту ей . Т ауды ц етегш е таян ган сай ы н жазык, жонньщ ею ш ел кусырыльш, усп де кыратганьт, 6ipre-6ipTe узыншак, жотага айнальш келе ж атгы. К етерш п к,алган кун де кдыздырып, о н ы ц у с т ш е унем1 е р ге жургенддктен, кабинаныц iuii де ыси бастады. Таудыц iprecine эбден такдп келген кезде, жол 6ip жамбасына аунап кец шаткдлдыц табаньша тусп. Шаткдлды бойлап 6ipa3 ерлей журген соц, жолдыц ею жак, кдпталындары таудьщ Ю>1спары бйртшдеп кецшн дедд. Ж акцш нан у вею й керш ген кд.1зыл шакд жарлар, белдеу-белдеу кершггер ендд алыстан адам кдлзьпып кдрайтын эш екей нэрселер гияктднлы Ею 6ympi кецейе-кецейе келш улкен ж азык, крйнаура айналды. — Ш илТ0зек крй, — дедд Балабек Э лидщ бетш е б1\\есщ бе деген сураулы кесюнмен бурылып.— Уй кдлмапты гой e3i, - дедд сонан соц андыз-андыз араштыц ар асы нан кершген аласа уйлерге р енж и кдрап,— мынауьщ кеп болса жеп-сепз-ак, уй. Ke6i Крсталра кеппп кетп, — дедд Э ли туешддрш.— Бурын, Крсталдьщ 6iproAici болып турранда, елу-алпыстай уй болатын, K£3ip к о лхозды ц тукдям к,амбасы, со ны ц кдрауылы, сонан соц малшылардьщ дукеш, тары ею-уш уй FaHa кдлды. Балабек м эш инеш 6ipiHe 6ipiH и тш те салган аласа уйдердщ алдындары жазык, тебеге токцапы . — Муныц да базары таркдран екен, — дедд тускен бегге тещрегше кез сап.— Ж а ц а ш \"Иплж\" дукеш ашылганнан 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354