лык. бейнеамен керсетуге купли жумсап, тында iстел in жаткан ерлж ютерден тук керсетпегендт ушш. — Ж ок, жолдас Акжанов,— ci3 кателесеаз. Жазушы шындыкты ж азады. Ол кергенш калпында жазады. Со циалиста реализмнщ 'принцип! сондай!.. — Е м ес!— дейд1 Акжанов даусын «в тер т.— «Социа- листж реализмнщ принцип! шындыкты ж азу» деген!ц!зге косылам. BipaK, ж аца совхоздыц шындыгы Сельвинский сыйпаттап бтырганныц керюшше. — Моселен? — Мзоелен,— букал ж аца совхоз атаулы, Сильвин- акийд!ц очерк! жазылган «езде тынды кетеруге жаппай Kipicin, эркайсысы мындаган гектар ж ерд1 айырып тас- тагап еда. Осы icre нелер гажап ерлжтер кершген ед!. Бул ерлжтер партия ж зне комсомол уйымдарыныц, ди- рекциялардыц тыцга келген жумысшылар мен интелли- генцияны мемлекетт!к M3Hi зор ютщ тещрегше уйымдас- тыра Г луш ен ед!. Ж аца орнай бастагап совхоздар ауы,р ж агдайда кызмет аткарады: квбшде туратын жылы мекен болмай, 1кектемн!ц дауылды кара суыгында шатырларды мекендедц кар epin ала-салыран боп кеткенд^ктен, азык т.а, KHiM д е кезтнде жетюпей, 'муктаждык та кердц eui6ip кыйыншылыкка карам ай, тыцга келуошлер укгметгщ тап- сы|рмасын кун сайын да, жума сайын д а асыра орындау- дыц устшде болды... Осындай 'жаксы адамдар тыцга кел- гендерд!ц ж узден токсан тогызы... MiHe, кайда, шындык!- Тыцнан 6ipeH-capaH хулигандарды гана керш, куш-куа- тын соларды ж амандауга салганнан, ж олдас Илья Сель- винскийге, сол куш-куатын ер лж icTepfli керсетуге салу керек еда. Оны астемегенджтен, оныц очеркшен .«тыц ел- Keci — бандиттер елкес!» деген жаман, шындыкка кайшы сезд!ц Hci ацкып тур. — Слз асыра айтып отырсыз,— дейд! Янка.— Очерк- те жаксы юсшер д е керсет!лген, мысалы — Пилецкий. — Я, бар ол. BipaK, ci3 жазушыныц жаксы Пилец-
киймен катар, хулиган Бутовты сыйпаттауын караныз- шы, кайсысынын образы куиги шыккан екен? Эрине,— Б у т о в т т . Сонан кейш мына ce3iHe каракыз! — деп Ак- жанов очерктщ сезш окыйды: «Кдйран калатынын, хули- гандар мунда жаксырак, мыктырак уйымдаскан, 6ipiH- 6ipi жактаулары 6epiK, кылыктары жылдам...» Рас деп ойлайсыз ба осыны?— дейд1 Акжанов газеттен квзш альт. — Ж азган сок рас болады да. Kepin ж азган уакыйрз емес пе? — ©ripiк! — дейд! Акжанов к е с т тускен укмен.— Хулигандардык уйымшылдыры жаксы ядамдардан басым болса, женю солардын жарында болар ед1 рой. Совхоз- дарды араланызшы, к аз1р' хулигандар отыр ма екен, жак- сы адамдар отыр ма екен?.. Ж аксы адамдар отыр!.. Ж ак сы адамдарды хулигандар баскарып отырран ж ок, пар тия, комсомол уйымдары, дирекция баскарып отыр. Сов- хоздар Ka3ip бгрен-саран хулигандардан тазарып та бол- ды... Нанбасакыз, барып керМ з!.. Тыцра бармау катандыры жумсарандай болран Янка, эл1 д е касаруын кайталаранмен, Акжанов кесшд1 сезш айтады: — Боска коркасыз,— дейд1 ол Янкара,— корыкпаныз, барьщыз. Коркуыныздын кателж екенш кергенде, е з ш зг е езадз кулеаз. — Ж ок, мен бара алмаймын.., — Шз бала емеошз,— дей д1 Акжанов,— окыран, са- налы азаматпыз. Мемлекегпк тар тт дегеннщ не екен ж бш еш з. Мен азд1 ж1беруге мш дегпмш. О з барура мш- д егп п з. Соз осы. Мэ, дипломыныз! Сапарыныз он болсын! — Мен бара алмаймын дед1м рой, ci3re? — Мен барасыз д ед ш foA! Ал, хош болыныз!!. Янка жылайды да шьгрып кетедц Енд1 «бармаймын» деп адуьшдауынан ештене шыкгасын акылды эйел туЫ- нед1. Eki’hIh 6ipi: не т эр ттк е кену керек, не оотталу ке- рек, комоомолда« шыру керек.
Сотталу деген сездад уяты бетад кувдрген Клара Рейнгольдовна жылайды-жылайды да, тагайьшдалган «Украина» атты совхозга кете барады... Бул кызык эщчмеш мен Янка жолдастын вз аузынан ecrwiiM. Оны 6i3, совхоздын эзгрге уш-терт-ак. юшкене белмеы бар больницасьгнын е с т н щ алдында к ездесм рдк. Янка ж ана гаяа босанган бьр эйелдад баласын кабылдап, жайгастырып шыгып келеда екен. Таныса, сейлесе келе ол, басынан етадзген жогарыдагы комедияны кулш оты- рьгп айтып берд1 . — Расында калай екен? — деген сурауга, — Тамаша адам дар!— деп жауап берд1 Клара Рейн гольдовна,— шын магнасындагы патриоттар!.. Мэдениет- ri ж астар!.. Олардын арасында кызмет icrey ©те кеадлдь — Ал, хулигандар ше? — Мен оларды керген жокпын. BipeH-capaiH бейбас- тактар мунда д а болган екен, партия мен комсомол уйым- дары тузелетшад тузеп алыпты да, тузелмейтЫн кызмет- тен шырарьш, комсомолдык, путевкасын берген уйымдары. на кайтарьш хат жазыпты. Ауыр кылмыс icTereH бгрен- саран адам сотталыпты. — Сонымен, ещи, ci3 бул совхозга берме орнауга бел байлагансыз гой, Teri? — Эрине! Менад карамагьгмда терт медсестра бар. Эз!рге пэтер совхозда аз болгандьадтан, 6eceyiMi3re ек1 белмел! уй берген едь кызмет арасында оньад iuii-сыртын ©3 колымыздан майлап, есж-терезелерад, сэад-твбесш сырлап жатырмыз. Бул арага мекендеген б!здад алгашкы уямыз осы болады. Уялар туралы 6ipa3 сез: мен драла гак алты совхоз дын, белгшенген жераде олар кеп туокенде, «Жамбылдан» баска 6ipeyiKKe д е оалынулы уй болмаганы жогарыда айтылды. Арнаулы мекеш ж ок ж ана совхоздар кар кеткенше манайлас совхоздар мен колхоздарга уакытша орналаса-
ды да, кар ери салысымен, совхоздары орнайтын жерлер- ге кеп шатырларын тшедк Ол ара, кары ершенмен «кара суык» аталатын ауа райы, «efl6ip жылдары нырыз айра созылатын туе. Кара j суыктын кезшде тергокейге шырып ап дамылсыз есет'ш I вкпек жел, кардын суын тобарсытып, кар ашрельд! орта- лай «еткенмен, майдын ортасына дейш жерге кылтыйран кек шырармай кояды. Кыстан жудеп шывдан малдардын да бгразы ушыл елетш осы шак. ©таен кектемде, б!з сыйпаттап отырран совхоздардын жершде осындай «кара суык» боп тыцра келгендерге коп кыйындык турызран. — Кишит жумыска шыккан сон адам суыкты, эрине, елемейд1,— дейда бул такырыпка свйлескендер,— ен кы- йыны ж)ату мен туру. Жумыстан шаршап кеп, шатырда- Fbi кроватына жата калайын десен, ipreci комул!, уст! жабулы, жыртыры жок шатырра кайдан шретшш бшмей- ощ, сыртга ызындаран желдщ суыры erimu жыландай жалап, жанынды турнпк^редк Оранып-шымканып жата калранынмен, суык тесекте денен тоназып, 6ipa3Fa дешн уйктай алмайсын. — Шатырларда пеш бар рой? — деген сураура: — Бар,— дейд! олар.— BipaK, пеш тун! бойы жэры- лып тура алмайды Fofi. Ж урт жатканнан кешн ол сопель Содан кейш шатыр imi суып кетедк Жарьишан «езде де одан керер рахатын шамалы: кеп жакса., шатыр мши кыз- дырып, моншара айналдырып ж!беред1, аз жаксан береке- ci болмайды. — ©cipece, танертен ертемен турранда кыйын,— дейдт 6ipeyn<ep.— Жылы тесектен шырайын десен, муздап тур- FaH ауа, денеши д1рклдетед1 де ж!бередк Жендеп жуына да алмайсын. Кишгенше жай таппайсьщ. BipaK уакытын- да тез кишу керек, кутш турран жумыс бар. — Ен кыйыны ас шкенде,— дейд! тары 6ipeynepi,— жылы кухня, жылы асхана б1зде алваш болван жок кой.
Ашык даладагы казаннан Tyciptain алдына келгенше ас атаулы суьгп болады. Ж еп отырран асыннын майы уртына катып калады... — Ж атак жардайы солай болганменде,— деп кояды, уйымдастыру жумысында журген жолдастар,— eiu6ip адам жумысына кенн'ккен емес. Совхоздагы адамдардын кепш1л1п жастар рой. Ж астардын аты — жастар. Каладан келген кейб1р жастар, алрашкы кезде мундай суыкты тосыркаранмен, аз кунде у й р ен т Kerri. Далада екпек жел ызындап, каша суык 'кякыйып турранмея. шатьгрдан эйел жастап кейлекшен. еркек жастар кейлека'з ж упре шырып. муздай cvFa рахаттанып жуынып алады да, тобарсыран тамактармен тойранша каужалып, жумысына кете ба- рады... — Сонла да,— дейд1 тары 6ipey,— суык тиш ауырван жанты керген емесш'з. Шатьгодын тындарыларра тупкш ки уй болмайтыны мэл1м. Бтржола орнырура келген журтка тынрылыкты жылы уй керек. Баскарушы ооынцар, совхоз дирекпияла- ры муны да еск<? альт, кун бурын даярлык жасаган. Солтустж Казахстан облысында быйыл жанадан ашылган 12 совхозга укГмет курастырулы да яр калпын- дэры 234 уй бередь Алыстан поезбен нелепн бул уйлерд! кабылдауда кездеокен б!р кыйындык: 6ip уйдш курылуы на керекп саймандапдын топталып, 6ipre келмей, белшек. тентп келушде, кей белшектеп алресл-мен кеп туспей ада- сып баска станцияра кетедь Осылай, керектп саймандар- дын жан-жакка бытьтрачп адасуынан кеп уйлер, б!р сай- маны болса 6ipi болмай, жоралган сайманы кашан табыл- ранша 1ске аспай боска уЙ1*л1п жаткан. 234 уйдтн азшылыры рана сепз-он пзтерге арналган. одан Ke6iperi ею ж эне терт пэтерлж, басым кепш ш п 6ip пэтерлж. Бул, зрине, TbiHFa келген адамдардын азшы- лырына. рана жетедь кепш ш гш е мемлекет кунймен де, ж еке адамдардын куппмен де уйлер салдыру керек.
Солтустж Каэакстанда тынга келгендерге уй салу жу- мысьгна мемлекет 1954 жылы 35 миллион сом кар аж ат берел!. Ж еке адамдардъгк уй салуьгна, 925 мын ссжтнын кредит! ашылалы. Совхоздарда кектемнен бастап уйлер оальгна бастайды. Ж ана совхоздарда казыналык уйлеол1 салу жумысы СМУ аталатын мекемеге зйуктелген екен. BipaK, онын ен- д^рген ici эзгрге шамалы. «Ce6e6i неде?» деген сураудын жауабын Украина ж эне Докучаев атындагы совхоздарда СМУ-дщ е к ш бои кызмет icreirriH Ксефон Пантелеймоно вич Попов ж олдас дэл беретш сыякты. Аласалау бойлы, сем]'зше келген, орта жасты бул жолдаспен танысып, ж у- мыс жэйш сурай бастасан, «Волга-Донды» да Туркмен каналынын басын да оз колынан курыскан адам боп KepiHefli де, е з сез1мен айтканда, «мунда кеп шош- калык куркелер жасап жаткан бейшара» боп шыга неде ль Сойлегенде бет-аузын, дёнесш кек1лд! турде устауына Караганда, Ксефон Пантелеймоновичей бул сезш калжын болар деп ойлап калсан ж эне ез!нен «солай болар?» деп сурасан: — Ж о-ж ок, расым! — дейд! ол басын сш-кшеп.— Мен улкен уйлерд!, шлюздерд! с-алып уйренген kIcimIh.' Курке салып корген емен. — С1зд! Kim кыстадьи мунда бар деп? — EuiKiM де кыстаган жок, вз1м келд1'м. — Т !лен т келд1н!з гой? — Эрине. — Буйтер!н!з бар, неменеге келдь Hi3? — Мен ойлагам — мунда уш-терт этажяы, архитектурасы коркем уйлер салынатын болар деп... Келш корсем, салынатын уйлер шынында — курке!.. — 105—
Каранызшы е з ш з ,— дейд1 Попов турегеп, терезе алдына барып,— курке емей немене, анау турган уйлер? — Улкен уйд] салудан, куркеш салу оцай емес пе? — дейд1 Григорьянц жымыйып,— быйыл салынып бггуге THicTi куркелерд1 неге тездетпейаз енд1? Планнын оннан 6ipiH орындаган жоксыз гой эл1? — Ж агдай бар ма, оган? Ен аягы, мшетш машинам да жок,— дейд1 Попов. — Ол ci3re керек ж агдай рой,— дейд1 Григорьянц салмактанып,— жумыска керект1 машинадан колынызды каккан кушм болды ма? Попов ундемейдь — Ж аман icreflci3 жумысты, ж олдас Попов,— дейд1 Григорьянц,— кыс тусуге 6ipep гана ай калды, ал ci3, белсене ж умы с. ютеудщ орнына, эл1 кунге дейгн «курке- лерге» урке карап журЫз. С1зде, теп , мемлекеттж, пар- тиялык уят деген бола ма? — Мен партияда ж ок адаммын,— дейд1 Попов кырын карап. — Азаматтык ар-уятьгцыз ше? — деймш мен, Попов- тьщ осынша ж ауапкераздш ш е хайран ran. — С ездщ кыскасы,— дейд! Попов, эщчмеш ещц созу- дыц peTi жогын кергендей турып кетш,— колымнан кел- гещи мен Гстеп кордiM. Басымнан жогары каргый алмай- мын мен. Маган бул уцпрден тез1рек кету керек. Тындагыларга уй салатын СМУ-дыц хал-жайы,— 6i3 аралаган совхоздарда осындай вкен. Жалпы алганда, 6i3 корген совхоздардын 6ipAe-6ipiH- де, кольгнда бар адамын кысты 'кунл жылы тургын уймен тугел камтамасыз еткен эл! 6ipeyi де жок. Салыстыра ал ганда, 6i3 керген алты совхозда уйд1 кебгрек салганы Хрущев атындагы совхоз. 0йтуге мумкш ш ш п де бол тан — облыстан- мыцнан астам арнаулы курылысшылар бершген, курылыс материалын тасуга ж етк ш к п тран- —106—
спорт белшген. Сонша кушпен салынран уйлер совхоз адамдарына мол жететш. BipaK, эл п жумысшылар сол манайдавы тары 6ip совхоз орталырын салып жатыр екен, сондыктан осы макайда кыс бойы калып кояды. Ендеше, оларра д а жылы уй керек кой. Со жарынан Караганда, бул совхоздагы адамдардьщ д а быйыл кыс пэтерден ш екеа шылкырэлы отырган ж ок. Онда да тырызш ылык болатын. Салынран уйдщ саны кеп болганмен, Хрущев атындары совхозда тосыннан барран юсш щ кезш е бадырая калатын 6ip ерескелдж бар сыякты, ол — кешелер мен орамдардын тэртшпен орнамауы. Мунда, мына шетшен Kipin, ана ше тшен шыра келетш тура кешеш сирек кересщ. Кешесш щ к епш ш пнщ бойында квлденендей немесе кыйраштай тур- FaH уйлер кеп ушырайды. — Неге булай? — деген cypayF a, совхоздыц бас инже- Hepi Петр Семенович Голованов жолдас: — Kefi6ip кеш елерМ здщ алды осындай жабык болу- ра TCTicri, ол кешелерде газонда,р еседк К елж кеош ereTin кешелерде газон бола м а ? — дейдь Мен бул nhdpre рыйзаласпай дау айтам. — Поселкеде газон болуына карсы емесшн мен,— дей- MiH мен,— бГрак, бул, б ф к е шелерш ашык, 6ip кешелерш жабык жасайтын, соншама далыйган улкен поселке ме? ¥зын «eiueci ушеу-тертеуден, келденен кешес! бесеу-ал- таудан аспайтын шая-шарын поселкеге жабык кешелердш керетч канша? Одан да, газонсырап бара жатсаныздар, кеше бойындары уйлердщ алдына неге екпейЫздер? Со газондарды орната калган кунде, олардын жауы транс порт болмайды, «eniKi карындас» пен «сыйыр апай» бо- лады. Кайда екоещздер д е газондар мен араштарды, мал Ki'pe алмайтын шарбакпен коршап тастамасаныз, еккен есгмджтерМ здш аз кунде тукылы рана калады. — BuieMi3 оны,— дейд1 Голованов,— шарбакпен кор- шамай еш мдж екпейм1з. Ал, б[рак, юшкене поселкеде жабык кеше, жабык алан болмау керек деген niKipiw3re — 107-
косила алмаймыз. Егер керек болмаса, езвдздщ Алматы- нызда неге жасайды жабык квшелерд1? — Ол — Алматы Fofl, жолдас-ау!.. Онын кен денесше жабык кешелер сын беред1 гой. Юшкене поселкеге сый- майды гой ол. — Не д е болса б т п калды.— дейд! Голованов кумш- ж ш ,— бул уйлерд1 6i3 енд! кайта бузып еала алмаймыз. — Солай десеш з 6ip copi,— деймга мен,— эйтпесе. алаканньвд аясындай поселкенщ жабык кешелер! маган унап TypFaH жок. Ол, екалдымен, поселкеш'н сыйкын ке- Tipin тур. Егер осы оалынып болган уйлер 6iipiHe 6ipi кы- рын карай кыйгаш келмей, кешенщ енбойына катарлася оонаеа, поселке казГр кандай эдем! кершер едь Грккмчр- K'ic салынган уйлер квшелердщ де, уйлердщ де сзнш бузьгп тур. Свзден тосылгая сыяктанып: — Б13 жасаган жоспар ем ес бул,— дейд1 Голова нов.— Москвада жасалган жоспар, Одактык совхоз ми- нистрл1п' оовхозга арнап жасаткан поселке жоспарлары- нын 6i3re 6ipHeuie вариантын усынды да, 6i3 осыны ка- былдадык. — Ж аксы вариантын кабылдай алмагансыздар. Голованов ж олдаска мен, поселкенщ архитектуралык жайынан да бшгешмше замечание айттым. Мунд.а стан- дарттык даяр уйлер де, колдан жасап жаткан уйлер де бар. Бастапкы турл1 уйлерд1 езгертуге болмайды. Ал, колдан жасалатын уйлерге 6ipa3 енер жумоап, кезге кыз- гылыкты гып салуга болар ед1, Хрущев атындагы совхоз- дьщ уйлер1 олай емес, б 1ркелю, сопайгандау сыйыксыз турде орнап жатыр. Со жагынан замечание айтайын де сен! Голованов: — Мен архитектор емесшн. Мамандыгым мебель жа- cav. Калалык курылыс пен архитектуралык шеберлшке мен ле езвдздей ,— деп келтесшен кайырады. Оган не д ау айтасын. — 108—
Булар уакытша ам,ес, тупюлиеп орнап жаткан посел- келер ж эне жай поселке емес, с о ц и а л и с т поселкелер, ен- деш е булардыц эркайсысы д а тыцрылыкты ж эне керкем болура raicTi. Облыстын, ж эне совхоздын, басшылары бул ж енде эз1рге аз ойланган кершед!. Головановпен ж аца поселкенщ кешелеран адды р а сой- леокенде мен in козам,— поселке касындары Алыпкаш келгаде болды. Айналасы ат шаптырььмнан артык бул улкен келдвд жалтырлары рана болмаса, езге деяесшен су ошлдеде тартылады да, сазды онбойына калыц курак еседь Мадынан ел кеткел1 не арылмаран, не ертелме- ген бул курактар зэ у л м би!к камыска айналып кеткен, жуандыры, ecipin айткан Kicire сыррауылдай дерлж. Ж уздеген гектарра жыныс боп ескен бул камысты кер- генде мешц есгме, К,аза1кстан Орталык Партия Комитет1- нщ 6iipiHUji секретары ж олдас Пономаренкомен, сол ж аз- дын (1954 жылы) июль айында сойлескен бар к ецеам туст1. Онын алдында мен 1ле озешнщ бойындары, 1ле те- мар ж ол станциясыньщ касындары камыс заводында бол- рам. К,амыстан мал кораларын жасаумен шурылданатын бул заводтын ici атам замандары кол куш iмен рана орындалады екен, eiu6ip механизм ж ок екен- Сол жайды барып айтканымда: — Бшем1з,— деген,— кемшипки тез тузеймаз... Ж уык арада республикада техниканыц сонты табысымен кдру- ланран жыйырмадан астам завод салынып, олар камыс- тан кора рана емес, уйлер д е жасайды. К,амыс байлыры К,азакстанда жетеда. Букал Совет жерш де бес миллион гектарра камыс осед1 екен, соныц уштен exici К,азакстан- да. Ол канша уй, канша кора-копсы салсан да. жетед1. Ж анадан оалынатын заводтарда даяр стандарттык торт бел мел i уйлер жасалады, олардыц багасы фин уйлеранен торт есе арзан, ал жылылыгы мен твз1мдшг] одан элде- кайда артык,. 1955 жылдыц озш де баз колхоздар мен сов- хоздарра осьгндай ж уз мыц уй жасап берем1з. Аржагында
аз жылда колхоз, совхоздардын бэрш тугел камтамасыз етем!з... Альшкаш келшщ камысы сол манайдагы терт совхоз- дын бэрш е жогарыда айтылран стандарттык уй жэне к.о- ра-копсы салура мол ж етедь.. Одан баска камысты кел- дер д е бул жайлауда элденеше сан... ЕШркш, солардан уй жасайтын завод сол манда да жасалса!.. Ондай завод жа- салады да... Алыпкаштын бойында осындай бай курылыс материа лы барын айтып, мен Голованов жолдаска, сол материал- дардан болашакта жасалатын стандарттык уйлердк ол уйлерден куралатын сулу поселкелёрд! сыйпаттап кетпм... — Оран мен де сенем,— дед1 Голованов,— 6ipaK, ка- aipri мэселе болашактын сулу уйлершде емес, быйыл са- лынып жаткан уйлердщ сулулырында, scipece жылылы- рында болып тур рой... — Рас... Казакта «сулуынан жылуы» деген макал бар. Керуге сулу болванмен, кшнде жылуы ж ок уйдщ немеое кшмнщ суык «ундерге кажет! канша? Сондыктан да казак кыс- кы мезгш ушгн «токсан кабат торкадан токтышактын Tepici артык» дейдт Муны айтып отырранымыз — 6i3 араларан ж ана сов- хоздарда, алдымыздагы «кылышын суйретш келе жаткан кыс» ушш уйдщ ж эне KHiMHiH сулулыры емес, жылылыры кажет сыякты. Осы жайра 6ipa3 токтайык. Еналдымен уй туралы. Ж огарыда айткандай, кызмет аткаратын адамдарын алдары кыста тугелiмен камтама сыз ететш, баз араларан ж ерде 6ip д е совхоз жок. ■(Естуь Miame взге ж ердеп ж ана совхоздар да осылай десед!). «Нелжтен бул?» деген сураудын жауабы 6ipey-aK: облыс- тык баокарушы мекемелер де, совхоз дирекциялары да барлык куш-куат, акыл-ойын тын жерд! кетеруге жумса- FaH да, курылыс iciHe ойдарыдай кещл белмеген. Тынды — 110—
кетеруде бул совхоздар шын магнасындагы ерлж icTep жасап отыр: 6i3 сыйпаттап отырган облыстыц бурынгы ец к у н т дейтш совхозы жылына ец коп дегенде, пары, зябы, залогы бар, бэрш ц осц анда— 18 мыц гектар ж ер жырта- ды екен. Ал, 6i3 аралаган ж аца совхоздардыц эркайсысы быйыл 6ip жаздыц езш де (октябрьдщ он бесш е дей1н), арты жыйырма, алды жыйырма бес мыц гектар тыц ке- терген!.. Ражап емес пе бул!.. Шын магнасындагы ерл!к емес пе?.. Осы ерлжтщ жорыгында, совхоз дирекциялары куры- лыс ici туралы аса хажетт1 жумысты екшип планга цо- йып, салак устаган. Соныц салдарынан хажетт1 курылыс- тыц б1разы басталмай, б1разы б1тпей ran отыр. Мысалга «Докучаев» совхозын алайык. Мунда бес ж узден астам туракты адам бар. Быйыл оларга арналып салынган: ек1 этажды, се п з пэтерл1, зркайсысында торт белмеден 6ip уй; зркайсысында eni белмеден, терт пэтерл1 алты уй; зркайсысында уш белмеден, 6ip пэтерл1 ceri3 уй. Булар стандартты уйлер. Одан баска, совхоз куппмен, са- маннан терт пэтерл1 ек1 уй салынган. Далалы к бригада- лар шымнан, эркайсысы кец 6ip белмеден ceri3 уй салган. Сонда, барльжы 32 пэтер, 88 белме. Бул келемге, ец кат- ты сыгарлаганныц ез1нде, 350 дей-ак адам сыяды. — © зге ж уз елуден артык адамды кайда коясыз? — деген сурауга, совхоздыц директоры Колтырин жолдас: — Он терт вагонымыз бар,— деп ж ауап беред1. — Не вагон ол? — Кэд1мп, тем1р жолдыц журпнш шерге арнаган ва гоны. Доцгалактарын алып тастап, астына шана орнат- кан. Тракторлармен суйреп экелем1з. — Катан? — Облыстык Совхозтрест бермек. Кдйдан келет1н1н, к атан алатынымызды эл1 хабарлаган жок. — Келмесе кайтес1з? — 111—
— Ж од, келедд Трест начальнип Зинченко жолдас oemUpin отыр. i4 вагонге бойдад адамнан 168 K iel сыяды. Онын жшггтерге, тертеуш дыздарга бермекшз. Сонда, 6 ip a 3 т ы р ы з ш ы л ы д оолганмен, дызметкерлерiмi3 жылы уиге тугел орналасады. (Ж адшаныд 1ш1нде айта кетешк: бугш, мше октябрь- д1д 26-сы. Колтырин айтдан вагондар совхозi-а ал1 барран жок,. Будан бес кун бурын — октябрьдщ 21 K y u i, Солтус- т1к К,азадстан облысыныд жер!нде дар жауып, уйытдыран датты боран болды. Петропавл даласындагы мен жатдан болменщ терезесш тунде тарсылдата даддан ©кпек жел мен1д ес1ме Пушкинн1д «Дауыл» атты еледш тус1рд1. Те- резеден сыртда дарасам, электр1 элс1з жанран бозамыд- гау кешеде алай-тулей сапырылысдан боран еден. К,азад- ша айтданда «кезге гуртсе кер1нбейт1н», орысша айтданда «не видно ни зги» аталатын боран!.. Соран дарап тур- ранда, менщ eciMe тыддары шатырларда жатдан жолдас- тар туст1... Ертед1не оянсам, боран басылран... Эйнектерге эдем! мэнерл1 далыд дыраулар турран... Ендеше, дала- д а аяз!.. К,ыраулы терезе жылы уйде отырып дараран Kicire эдем1, шатырда жатдан niciHin жамылган Kepneci- не турран дырау, ол Kici ушш эдем! емес...) Салынраи уйлерд1д ж ы л ы л ы р ы туралы 6ipep сез: олар- дыц K©6i «стандарт» аталатын, жыйналатын бел1мшелер1 заводтарда даярланып келген уйлер. Ондай уйлерддд да- бьгрралары тадтайдан жасалады да, арасына дагаз, д и грз немесе араштыд унтары сыядты заттар нырарлана толты- рылады. Осы толтырылран заттар жолшыбайры транс- порттыд тедселген жур1сшен туйг1штелш, даяр дабырра- лардыд кейб1р шет1 дуыс далран кер1нед1. Ондай дуыс жерлер байдалганда, дурылысшылар тадтайды cerin, бос орынды дайта толтырады еден. Б1рад, дабыргалар 6ip емес, мыд сан, бэрш тексер1п шыгу yuiiH cerin дарау ке- рек, ол мумкш емес. Сондыдтан, дурылысшылар, «салын- —112—
FaH уйлерде куыс кабырралар Kerri ме» деген Kayimi эр жерде айтады. ЕИлемгз деген адамдардын айтуынша, бул ж ука ка- бырралы уйлер суыктын. сынынан еткендер, Дегенмен, Ci6ip кысыныц кей жылдары аоа катал болатьгнын еске- pin, совхоз директорлары стандарт уйлердщ iiuiH астар- лап, сыртьш каптап, цементпен сылатып жаткан кершедк Ещйг! тшек — ол уйлер ылайымда жылы болсын!-. Bipa3 уйлер саманнан салынран. Керуге турпайы сыяктанранмеи (ейшеш.олардын, сырты 93ipre сыланба- FaH кара-кож алак), мейл! кандай катты кьгсыд келсе де каскыйып карсы алатьга уйлер булар. Совхоздардын. кем- uiwiiri — мундай уйлерд1 салура кеипрек Kipicin, азрантай рана уй б т п улгерген. Басында саман уйлерге мэн бермеудщ 6ip Typi мына- дай екен: «Украина» совхозында ж азды н басында саман сорура Ленинградтан келген 6ip топ кыздар белш едк Кайсысынын, биографиясын сурасаи да, заводтар мен фабрикаларда кызмет аткаррандар. — «Саман» дегещц,— дейд1 бул топтьщ бригадир! Кузнецова Валя жолдас, жуык арада сейлескенде,— Ленинградта кермек тупл еспген де жокпыз да. Сондай 6i3re директор «саман уй согындар» дейдк Б 13 бармаймыз деп ек, директор буйрырын езгертпедк Сонда д а кенбеп ек, комсомол комитетшщ секретари шакырып алды да, «директордын; буйрыры ею болмау керек, егер оран кенбе- оендер, мэоелелервд! комитетте караймыз» дед!. Енд! квнбеуге амал болмай калды. ©йткен!, тэрт!пке кенбеген комсомолдардын, путевкасын алып, езш жер!не кайтару туралы болран жыйылыстарра 03iMi3 д е катнасып, сез де свйлегем!з, кол да кетергем!з, — Жергне кайтканда Heci кетед!? — деген калжын cypayFa Валя шын жауап бердк — Ецалдымен, материалдык жагына оцай тимейд!,— дед! ол,— кызметтен шыкса, СССР Совхоз министрлни 8 С. Муканов — 113—
нщ быйыл шыккан 118 санды буйрыры бойынша артык бершген уш айлык жалакыны кайтарады, ол фрталай ак та. Кызметтен не оебепт1 шыаданы енбек книжкесше жазылады. Ол да онай жумыс болып па!.. Материалдык жары солай болса, моральдык, жаты ше? Кдпынан алын- ран пугевкара хат косылып, ж1берген уйымра Ж9нелт1лед1. Ондай адамды ж1берген жер1 калай карсы алуы белгш... — TyciHiKTi. ©з ж айьщ ы зды ай та б ер Ы з. — Шынын айту керек, амалсыз кенуге тура келдк Exai, сол саман соруды уйрететш к1м? — Бэсе? — Б1зге прораб бершдк Жумысты бастадык. Эуел1 теренд1пн жыйырма сантиметрдей ры п, радиусын жыйыр- ма метрдей рып денгелек ор казады екем1з. Соган терен ордан казып алган сэры топырахты экеп хулатып, устше су куяды екем1з. Содан кей1н сабан ceyin, ат журп'зсек, балшырымыз лайга айналады екен. — Дурыс кой бул. — Дурысы солай болранмен бурысы д а коп,— дейд1 Валя nieri ката кулш ап,— лай ж асау ушш екалдымен, атты жург1зу «ерек кой, — Эрине. — Сол атты ж урпзетш Kici табылмады. — Неге? — Ылрый кызбыз. 1шгм1зде атка мшбек тупл, онын манына жолап кергешм1з ж ок екен. Сондыктан, эуел1 мшбек туп л, касына барура д а корыктык. — Б1здщ сорьгмызра карай,— дейд1 Валя тары да кулш ап,— прорабтьщ ез1 д е унем1 калада турран, атка Minin кэрмеген Kiel екен. О л байрус аттан корыкпай ка сына барранмен, т1згшшен устаранмен, денесш сыйпаран- мен, устше м1не алмайды, б!з аярынан кетер1п м1нг!з1п >Ki- берсек, басын билеп ж ур п зе алмайды. Буны ол езш щ бш- меу1нен кермей, ат эдеш журмей тур деп ойлап, баска- кезге жатады да сабайды. Содан кей1н epericin ала ма, —114—
немене, ат басын кекжендетш, Lnrepi ж урудщ орнына, ке- йш шегшедг.. — Сейтш эуре боп, не icrepre бшмей турганда,— дейд1 Валя кулкш KecKiHiH салмактандырып,— касымыз- ва Орталык, Партия Комитетшщ 01к!л1 ж ол дас ©тевалиев К,улжан «еле калды. Б1здщ « ылырымызды ол алыстан керш култп келд1 де, «маран бернп!» деп, аттын тю гш н прорабтан колына алды. Атты ол басынан сыйпап, мой- нынан, аркдсынан карып аз турды д а , ешюмнщ жэрде- мш аз-ак, устше ыррып MiHin, жортты д а кетть «Мше «айда атка жург1ш!» дед!к 6i3 cyflciHiin- «Мьинау циркта ат ойнаткан адам болар!» десгп 6ip‘ кыздар... Муныц бэр! мал барып ескен елдщ баласына кулер- л ж сездер вой. Сондыктан мен д е кулш ем: — Кулмещз! Рас! — дед! Валя.— Содан 0тералиев ж олдас Шзд! тенеректей атпен 6ipa3 шокытып алды да, касымызра кайта кеп, басатын балшыкка туоп д е кетт!. Су cinreH сазды балшыктан аттын шыккысы келгенмен, ©тегалиев шырармады... К,алай екен!н юм бшсш, ат оньщ бурран жавына журдк.. Сейтш 6ipa3 жур!п, сабан мен балшык, коймалжыц боп араласа бастаран кезде ©те- ралиев кырра шьщты д а аттан тус!п, прорабка,— «¥рма, сен атты! Gcipece, баска урма! 0з!н д! баска урса кайтер ец. Хайуан д а сондай. Егер урмай, былай м!нсен» деп ©тегалиев атка кайта ыррып м!нд! де, «былай акырын тебшсен, ат урмай д а ж уредЬ деп Te6iHin, жург!зш барып оралды. Содан кешн атты прорабка 6epin ед!, ©тегалиев жург!зген эд!спен, атты ол д а жург!зш экетт!! К,арап тур- Fan кыздардын 6ipeyi,— «маран 6epiH.i3, мен мшем!» дед! прорабка. Прораб кырра шырып, атты кызга 6epin ед!, кыз д а KOHiri ю ад ей жург!зш экетт!. — Ж аксы болды рой бул,— дед!м мен. — Эрине, жаксы болды,— дед! Валя,— ©тегалиевтщ айтуынша, мундай балшыкты eiri-ущ атпен д е басура бо- лады екен. Ол yuiiH 6ip аттын куйрырына еюнил аттын — 115—
■пзгшш байлайды екен. Б1здщ кыз т1ркеспрген аттардЫ да баскарып Kerri. . — Урымды, еж ет кыз екен,— дед1м мен. — BipaK, ic онымен енбед-i,— д ед 1 Валя. — Тары не болды? — Лайды дурыс даярладык: жак.сы д а илендя, сабан да дурыс косылды. Ал, едпд содан Kipnim кую керек кой. — Эрине. ' — Kipnium куя бастадык. Калыптарымыз бар. BipaK, калыпка куйган iKipnimiMis туспейдк Алрашкылары одай т у с т едя, кейшплер! кебгрленш турып алады. И тер т ту- cipefliH десен, сынады. Не icTey керек? — П рораб оны д а бкпмей ме екен?- — дедгм мен, айтар сез1м кемекешмде турып, 6ipaK, прорабтьщ хал-жайын 6i- лш алайын дел. — Бйш ещ й екен,— дед! Валя.— Ол тек тасты рана шабатыд маман екен. Kipmin куйып керген ж ок екен. — Кап! — дед1м мен, куле сейлеп,— бшмеуш кара ты !.. 1шше лай куярдыд алдында рой, кальтты сура малып алса, iniKi жактауы дымданады да, куйран Kipnim оп-онай сылк eTin тусе калады. — Соны д а 6i3re ©тегалиев уйрегп,— дейд1 Валя.— Уйренгенше 6i3 — он такты кыз, кунш е жеттс-сексен KipnimTi эред шырарушы едж , онда д а кем-кет1пмен... Уйренш алганнан KeftiH 6i3 кунш е ж етгсеп з ж уз Kipnim шырардык. Саманный мыд жарым Kipnimi — терт бел мелi 6ip пэтер!.. Кузнецованыд бригадасы тек Kipnim куйып кана кой- майды, ол уй д е салады. Совхозда асханарн арналран кед уйд1, exi-ym кед жатакхананы, тары 6ipHeme жеке пэтер- лерд1 сол бригада салган. Осы сыякты icTi 6i3 эр совхоз да кездеспрем1з. Ж еке курылысшылардан, Ж амбыл атындары совхоз- дыд шалдар бригадасын ерекше атап айту кажет. Сол — 116—
шалдардыц 6ipi — Андамасов Серэл1 мен онын эйел1 Эсияш мен кеп жылдардан бшем... 1921 жылдын жазы. Kaaipri «Ж амбыл» совхозынын жер1вдег! «Кара том ар» аталатьгн, батыстан шырыска карай созылган сайра, узын туркы екьуш километрдей, келденен1 жарты километрдей боп б1ткен, тек 6ip-aK жа- рында рана жалтыр суаты бар, ©зге жары корыс томар- дын жарасында б1рнеше ауыл жайлап отыр. Олардын шинде шылрый ак уй Курке, Кешке аталатын байларда рана бар. Кеп ауылдын терш де рана бгрер ак уй кездесе- д 1, езгелер1 коныр немесе жыртык караша уйлер... Кара томардын жагасында, ауылдардан орашырак, казыктын басына байларан кызыл шуберек ж елб1рейд1, ол — т!ккен жалау... Ж алау турран ж ерге аттылы-жаяу- лы кеп Kioi агылып жатыр- — Булар к1мдер?— деген cyipaypa: — Батрактар! — деп ж ауап беред1 бшет1н адамдар. — Кайда барады? — Жыйналыска. — Уйымдастырушы к1м оны? — Быйыл осы манда курылган болыстык партия комитет!. — HemiHiui жыйналыс бул? — BipiHiiii. Жыйналран журттын 'сырткы Typi сыйыксыз-ак: ки1м- дер! жыртык, ennepi жудеу. Олай болуы занды да, бат- рактардын байларда кулдыкта журген кез1. Жыйналыс ашылды. Шешен сез сейлеп, совет ©KiMeTi- hi’h батрактарра не берет!нд!п туралы айтып шыкты. Жарыс сезде батрактар шырып, байлардан керген кор- лык-зорлырын айтып жатыр... Жыйналыстын алдынгы жарында толык бужыр 6erri ж ас зйел мен сирек сэры мурты бар, ашан enni ж ас ж !п т отыр. Эйел ж М гп анда-санда турткиеп, «сен де сейле!» деген белг1 беред!, — 117—
ж 1ггг «кой деймш» дегендей кабагын туйед1 д е ундемейдй Bip кезде эйелдщ е з 1 кол кетердь — Аддамасова Эсияга саз бер1лед1,— дед1 жыйналыс- ты баскарушы. Бужыр эйел, сазан касында отырран ж 1гпт! сегуден бастады: —- Ж урт свйлегенде свйлемей, неменеге жары кары- сып отырранын бйлмеймш,— д ед 1 ол ж 1г т ч нускап,— Самайда Курке мен Кешкеш коса, Кашебеде Майлы мен Мусайтты коса, бунын жалшылыкка турмаран байы бар ма? Н е корлык кермед1 ол байлардан? Енд1, MiHe, совет екш ет1 Орнап тещи к THin турран кезде, сейлемей шмнен жасканады? Сейле! — дед1 эйел Ж1гггке дш н деп,— езге батрактардай, байлардан сен де акыларынды сура!.. Сурастырсам, ж1ггг Эсиянык Kyfteyi екен, аты Серали Бграк ол сайлеген жок. Жыйналыс тарай жолыксам: — Н есше сайлеймш,— дед1 Серали— байдан алран аз рана акы не болар д ей а н маран? Байдан тьленгенше ен- беп м е жалынсам болмай ма? Келер жылы сол манга тары соксам, сауатсыздар мек- теб!нен окып хат таныган Эсия, ауылдык советтщ пред- седател1 болып ж ур, Серэл1 жумыста. Содан 6epi ол эл1 де жумыста екен, Kaci6i балташылык. Серэлшщ колхозы 1950-жылра деЙ1н' «Жаркын» атан- ран. Баскарушылардын нашарлырынан, бул колхоз унем1 томен сатыда турып келген. 1950 жылы колхоздар ipuieH- генде Жапкын, Суатквл, Есперл1 аталатын уш колхоз 6ipirin «Жамбыл» атарын алран. Сонда да ол еркендеп кете коймайды, оран себеп, колхозда 43 мьщ гектар жер бар. элс1з колхоз еттщ де, суттщ де, баска алым-салыктын да бэр1н осы ж ерд1д келемше телейт1н болгандыктан жыл сайын недоимка все берген де, колхоз унем1 борышта оты- рып, орталык коры куралмаган. Ол кор калай кура талы, 43 мын гектардан, колхоздын аткен жылы еккеш 2 700- ак гектар жер. Мал басы, былай Караганда, tayip сыякты. — 118—
700 сыйыр, 1 400 кой-ешю, 427 жылкы. BipaK, 43 мын гектар ж ер1 бар колхозга мал ма ол? Bip жылры салырына тек жартысы кетпей ме оныц? Осындай жардайда болран- дыктан, колхоз мемлекетке 330 мьщ сомра борышты екен. Калтасынын такырлырынан колхоз еткен жылы екбек кунге он тыйыннан телесе, сол манайдагы Баян атты кол хоз он сомнан берген... Осындай, муктаждан шыкпайтын, мушелерш енбек кунн!н акысына жарытпайтын колхоздын куларына, бул манайда жана совхоздар курылады деген хабар шалын- FaH сон колхозшылар «совхозрэ ауысамыз» деген мэселе кетерд1, солардын 6ipi — Серэл1 Андамасов. Колхоздын баскармасында жэне жалпы жыйналысында бул мэселе талкыланып, совхозрэ ауысу туралы 6ip ауыздан каулы алынады. Болашак «Жамбыл» совхозынын алрашкы адамдары бул арата марттын 14 куш к е л т тусед1, барлыры 270 адам, колхоз оларды жылы кушарын жайып карсы алады: белш пэтерге Tycipefli, конакасыра exi сем1з е п з сояды, 6 центнер ак ун, тары баска тамактар кара- сады... Сол куннен-ак, тынрэ келушшер мен туррын адамдар тату-тэгп турып, шаруашылык 1с1нде Смрше 6ipi к©мекш1 болады. — Тек алрашкы кезде FaHa,— лейд1 колхоздын пар тия уйымдастырушысы Сейтак Жакыйын ж олдас.— TbtHFa келгендердщ 1'ш1'нен бес-алты бейбастак ж 1п т 6ip рет тобелес шырарып ед1, кепш ш к оларды басты да, путевкаларын алып, келген жерше кайтарды. Содан 6epi eui6ip дау-жанж ал болтан емес. — Аз уакыттын взш де-ак,— дейд1 Сейтак,— совхоз- дан керген пайдамыз шаш-етектен: еналдымен, 43 мын гектар ж ер1м1з‘д 1н' 20 мын гектар тыны жыртылды; сов- хоздын ж эрдем1м' ен, быйылгы ег1н1м]'зд1 кезш де ceyin, кез1'нде ордык. Совхозда жумыс болтан сон, колхозшы- ларра табыс кебейдь — 119—
— Мэселен? Серэл1 Андамасовтын аты осы арадан к ел т шырады. — TbiHFa келунплер,— дейд! Сейтак,— колхозшылар- дын уйш е уакытша рана турады рой. Оларра езш дж уй керек кой- Сондай уйлерд! салура бул колхозда Серэл1 карт басшы болды. Ж асы алпыстан еткенмен, ©3i бас боп, ол осы колхоздан бес KicLnhc балташылар бригада- сын курды, 6eceyi д е 60—70 жастары шалдар: Серэлййн 03i, Берю'мбаев Ш оютай, Мустафин Сейтжан, Мынжы- ков Кдбден ж эне керцплес Майбалык, колхозынан (Ка- paFam бригадасы) 9л1мбаев 1лияс. Бес шал ж аз бойы у з д ж а з жумыс icTen, араштан кыйып, совхоздьщ астырына 6ip кен сарай, жумысшылар кооперациясыньщ буйымдарына 6ip кен сарай, ек1 пэ- терл1к' тен eKi уй ж зне елу к'юшк жатакхана салады. — Осынша коп жумыста,— дейд1, совхоздын дирек торы Татиевский ж олдас,— тек хажетт! материалдарды тасып 6epreniMi3 болмаса, шалдар ein6ip комек сураран жок. Уйлерд1н орнын казып фундамент!н орнатудан бастап, шатырын жабура дей!нг1 жумыстарынын бэр1н ©3 колдарынан ©ткердк Бул — шын марнасындагы ерлш ic, шын марнасындары патриотизм! — Табыстары д а аз болран жок,— дейд1 Сейтак.— Айына мын жарым, eKi мыннан айналдырып турды. Сов- хоздан алты айда алган табысын ол шалдардын кейб!- peyi, колхозда жыйырма бес жыл муше болганда алган жок екен. — Алсы н!— дейд1 Татиевский, — енбектер1'н т жем1- ciHe рахаггансын!.. «Алрэшкы уя» аталган уйлер, жана совхоздарда осылай салынып жатыр. Сол уйлерд! жылыту мэселес! д е ж ен1л емес. Мысалы, «Жамбыл» совхозына отын он- ша уайым емес, ©йткен!, айнала калын араш. Одан керект! уакытында Kecin алу аса ауырлыкка туспейд!. «Украина» жер1нде д е аздап араш бар. Ал, Докучаев, — 120—
Тимирязев, Хрущев атындары совхоздардьщ жерш де ш ш ктен баска aFaui тукымы жок. Соцры eni совхозда шшж те аз, сондыктан, ол ж ерде революциядан бурый кыстайтын «Кулмес» ж эне «Алдай» атты ауылдар кыс- тай касындары «Алыпкаш» атты копалы келдщ камысын жарып шыратын; «Докучаев» ж ерш де отыратын Ж а- маншубар мен Мамектщ кедей уйлер! кысына шш ктен 6ip-6ip мая отын, байлары 61'рнеше маядан отын уйш алатын. Келген жерлершщ кыскы жардайын бшмейтш тын- дары адамдар камысты отын болады дегенге сенбей куле карайды екен, ш ш кт1 отын болады дегенге кулак тургенмен, курайдан аз-ак калкыккы шырпыларды мен- ciHin жыйнамайды екен. Сонда, аржагында, жаксы отындары т1релш турса 6ip ca p i-a y !.. Мысалы, «Докучаевка» быйыл 260 тонна K©Mip, 300 текше метр a F a m бершед1 екен, содан эл1, 6 ip грузовик те отын тасылран жок. «Кылышын суйреткен кыс» жакындап калды. Кыстын жабдыры туралы тары уш сез. BipiHmi сез — овощь туралы. Мен керген ж ана сов- хоздарда, кысына кажет картоп, сарымсак ж эне сэб1зд г ecipin алран жалрыз «Украина» рана. Капуста онда да жок. Сырттан тасып камтамасыз боп отырран «Богдан Хмельницкий» рана. 0 з г е совхоздар колдарындары на- рядтын караздарын ток санаумен отыр. F-Kiumi сез — осы совхоздардан кыска ат пен шана камдаран 6ipeyi де жок. Сонда сенетшдер! трактор. OFan кыс жаксы боп турса жаксы. Егер ж аман боп, Слб1рдщ «Жынды кыс» аталатын «пэлес1» туса, трактормен жо- лаушылау оцайга тусе бермейд1. Кайдан оцайра тусед!: он-он бес куннщ бойына толаст'амастан сорып, кезщ д1 auiTbipyFa мурша бермейп'н борандарда немесе «т!фу» деген TyKipiK аузыннан шыкпай катып калатын аяздарда тракторлармен жолаушылау онай боп па?.. Ондай жар-
дайда ек колайлы келж — с е п т аттар. Олар соныдан жол д а сала алады, трактордан элдекайда жылдам да журедь.. YcKipiK аязда не сурапыл боранда трактормен тырылдап узак canapFa шырудын сэн! де болмау керек... YmiHiiii сез — тон туралы. Мен аралаган совхоздар- дын 6ipfle-6ip бастыгында каптал тон жок. Ондай тон- сыз жолрэ шырура болмайтынын жолдастар ескермейд! екен. Кыс далада жумыс 1'стейтш адамдардык бэрше пима мен шолак тон керек. Сауда орындарынын айтуын- ша, алдары кыста пима б1раз болады да, шолак тон болмайды. Муны еепген жумысшылар аса кынжылатын сыякты. Жалпы алганда, сауда жумысы совхоздарда жаксы койылран сыякты. К ездеме де, кшм де, азык-тулж те, KeoinTiH баска буйымдары да мол. Алушылар да коп. Оран куа — 6ip рана ушшип токсаннын ез1нде жана совхоздарда жумысшылар кооперациясыныц он миллион сомнан артык соманьщ саудасын жасауы. Совхоз кыз- меткерлер1Н1‘н акшасы молдырына тары 6ip куа, мыса- лы,— Хрущев атындары совхозда сонры алты айдын iuiiH- де алыстары туран-туыскандарына бес ж уз алам 261 765 сом женелткен; «Докучаевта» 415 адам 367 650 сом же- нелткен; «Тимирязевта» 385 адам 582 755 сом женелткен. Сол совхозда алыстары турандарынан 205 адам, Хрущев атындары совхозда 570 адам сэлем-саукат алран. Акшалы адамдардын аукатты мздениетт1 туррысы келедк жаксы KHiHrici келед1. «Украина» совхозында болран 6ip мэслихатка катнасушылардын тшектер1 мы- надай: — Овощь туздайтын 6ip де бешке жок, оны кайдан аламыз’ — дейд1 Лукьянченко. — Ж акында рана уй л ен т ём, пзтер алып ем. Жаксы мебельдер койрым келел! онда. Совхозда жок. Кайдан алура болады? — дейд! Петр Николаевич Краса. —122—
— Мен той ж асауга енд1 жыйналып журмш ,— дейд1 Михаил Мацан ж олдас.— Мастарра карсы ашкан курес- ке мен д е косылам. 0з1'м маскунем емесшн. BipaK, арак- шарапсыз той бола ма? Солардын, coHFbi ею айда керш- бей кеткеш калай? — Мен1н тьлепм юшкентай рана,— дейд1 Федор М а цан,— арамды уйлещпрмей, мен уйленбеймш. Мен1н' Ka3ipri Ko6ipeK ермепм ю'тап оку. Б!здш совхоздагы пэтерлерге электр эл1 юре алмай жатыр. 03ipre бары- { мыз — кэрэсш шам. Тунде ютап окыйын десем, шамым- ньщ шынысы ж ок. Со да кардар болтаны ма? — Мен эдем 1 кишуд1 жаксы «ерем ,— дейд) Василий Андреевич Пипа,— бойдак болрансын, кыздар кызыкса екен деймш. Ш ирпотреб^ алрым келмейд!. Бастондар, коверкоттар, метролар, драп-тар керек... Б1реулер «о1ю»-лап кулешн лесе: — Неге кулесщ,— дейд) Пипа.— Мен кейб)реулер- ше, акшамды аракка шашатын Kici емесшн. Табысым жаксы, оны жаксы кшмге устамаганда кайтем? BipaK,— дейд! ол маран карап,— б1здщ магазинде ширпотреб кеп те, жаксы кшм жок... Bi3 атаган, осындай адамдардын сездерш эр совхоз- да, эрюмдеп айтады. Б 1зге «Докучаевтары» магазиннщ менгепупйа Маки- на Латипаныц уйшде болура тура келдь Kyfteyi Кад1р Макин совхоздьщ бас бухгалтер) боп кызмет аткарады. Мебельдерше ж эне баска жиЬаздарына караранда,. бул уй ете жасаулы ж эне мулжтер1 арзан емес, кымбат. Кым- бат мул1'ктерд1 Латипа келш ете сэндеп орналастырран. Жыйналу жарынан бул уй, селолык, ауылдык тупл, кала- лык ж ердщ де ен мэдениегп пэтерлер1м' ен таласады. Совхозда мэдениегп т у рры сы келгендер осы уйд) аузына ала сейлейд1 екен. Мысалы, 6i3re таныс бригадир Иванченко ж олдас Макиндердщ уЙ1'нде болып шыккан- нан кейш:
— Мше, осылай турура болады !— д ед1 маран. — Ci3 д е турыцыз солай! — д ед 1м мен. — К,аражатым жетед!, — дед1 ол. — Сорэн алатын кымбат мулж «Докучаев» тугш, Петропавлда да жок. — Б1рак,мен кымбат м улж п табам! — дед1 Иван ченко,— кыс демалыс кезш де Москвага барам да, содан экелем. вйтпегенде ше? Н е ушш белсене кызмет 1стей- М13? Эуел1 Отан ушш, одан кейш e3iMi3 жаксы туру УШ1Н. Бул свзд! уйленгендер рана емес, уйленбегендер де айтады. Тракторист Владимир Александрович Коновалов ко- тершген тындарды унтактап жур. Мен онын касында отырмын. Айналамыз телегей тещз жыртылран тын. Мезп'л шанкай туе. Ж аманшубар жерш щ ауа райы сол 6ip кезде аса маужырап, куздщ салкын, куррак ауасы тынысты тым кен алдырады. Екеум1з’ сейлесш отырранда, алдымыздан жаяу квл- денендеп элдею м келе жатыр. Тещ ректеп кап-кара бороздадан байкамаппыз, адам жакын кеп капты. — Коля Сечников! — д ед 1' Коновалов оны таный Kerin. — Ю'м ол? — Тракторист. Бул неге келед1, бул жакка? Катарласа берген тракторра Сечников Minin алды. Алдымен маран амандаскан ол, Коноваловпен кенесе бастады. (Жакшанын ш ш де айта кетейж, адамнын уй- ренбейтш нэрсеа' ж ок екен. Алрэш тракторра мшш жур- генде, онын куршдеген даусы куларымды тундырып ж!бе- pin, мен касымдары адаммен сейлесе алмаран ед5м. Bip- неше рет солай жургеннен кейш кулактын гуршге уйрен- геш сондай, касымдары адаммен мен бвлмедегщей свй- лесщ отыратын болдым) — Ия, кайдан журеш? — дед! Коновалов, Сечни- ковка. — 124—
— Тунп сменада icren, кунд1з1м бос едь сенде жу- мысым болып келд1м. — И з, кандай жумыс? — Маран осы, уйлену керек пе, ж ок па? — дед! Сеч- ников, кулш ареп. — Сондай д а сурау бола ма екен? — дед! Коновалов кулш,— жасын жеткен ж ш т eMecniciu сен? — Ендеше, мен саран акылдаса келд1м. — HeHi? Уйленуд! ме? Ол езщ нщ ж еке басыннын жумысы емес пе? — Эрине. Той жайын акылдаса келд1м мен саран. — Онын ж еш баска. Акылдасура болады бул жайда. Ал, сонда, юмге уйленетш ен? — Зуева Евдокияга. — Д усяр а?!— дед! Коновалов куанышты катты ун- мен.— Кэд!мг1, 61зд 1н 6nmire?l. — И з, соган! — Тамаша!.. Куттыктаймын! Eneyi кол алысты. — Ол,— дед! Коновалов маран карап,— б!здщ сов- хоздары Уланова! Билегенде уршыктай уйр1лед!. Эдем! де кыз: орта бойлы, сулу кеск!ндН.. — Мен д е куттыктаймын! — деп Сечниковтын колын алдым. Онын той жайын Коноваловка акылдасатын себе- 6 i — Коновалов осы совхоздагы комсомол комитетшщ секретары. Сечников тойды жацаша, комсомолдар рурпымен етюзбек екен. Сондары планы — совхоз жастарынын бэ- piH жыйнап сауык кеш!н куру да, артынан каларан адамдарын конакка шакыру. Сауык KemiH етк!зет!н клуб бул совхозда жок. Д ал а- Fa етюзуге жуырда ашылран жауыннан жер дымкостау. Жастарра билеу керек. Дымкос жерге билеуге болмай- ды. Конарына Сечников кырык шакты адам шакырады — 125—
екен, оларды сыйгызатЫн д а yfti жок, ез! бул уакытка дейш жатакханада турып келген. — Каражат ж эры н калай ед1?— деп сурады Ко новалов. — Немеурш посудин хаж еД жок.,— дед1 Сочников жымыйып,— ipKiHKipen журген он-он бес мындай акшам бар, сол жетер деймш. — Эрине! — д ед ж 6i3. Коноваловтын усынысы: сауык кешiне пекарняра са- лынып жаткан кен саман уйд1 алу керек, оран канша адам болса д а сыяды, coKioi теселген, тебелер1 жабыл- FaH, рамалары салынран уй, тек шыныларын рана орнат- тыру керек. Совхозда электр жарыгы бар. Монтерра пекарнянын iuiKi еткермелерш тузегпру керек. Коновалов совхоз директорынан пекарня уйш сауык кешше алып бермек болды. Конактарды iuiiH босатып стол ж эне орындыктар койрэн кен шатырра шакырмак болды. Е н д т Keperi — гул. Бул манайда гул жок. Оны эке- лу ymiH не Анновка, не Дмитриевка сыякты жакын посел- келердщ 6ipeyiHe бару керек. Коновалов совхоз директо рынан машина сурап, оран д а ж1бермек болды. Сонры Keperi — белме. Некесш кыйдырган ерльза- йыпты eKi ж ас 6ipre туру керек, ондай белые екеушде де жок. — Эз1рге,— дед1 Коновалов ол жайды ойлана кеп,— юинрек шатырдын 6ipeyiHe орналасу керек. Белме жа- йы ж ата-жастана шеиплмесе, совхозда 03ipre бос белме жок кой. Олар осылай Kenicri д е тарады. Сауык кенпнщ программасы жайында KeftiH кенеспек болды... Кешжпей той д а басталды. Маужыраган тымык тун. Эне, аспаннын батыс ж ак ещ сш де оракка уксаган жщ ш ш е ай кырынан жаркырай Tiriain тур. Булты сирек аспанда тунып турран калын жулдыздардын бэр! де — 126—
жымыц кагып, ем]рлерш Mauri 6ipiKTiperiH жастарра куттыктау айтып турран сыякты... Салкындаран кештщ тынысы д а тым еркш... Эне, элдекайда, канкылдай ушып бара жаткан карата каздардын даусы еспледь Олар- дын косыл а канкылдауы да, 6yriH косылу тойы болгалы жаткан жастарра куттыктау сыякты... Поселкенщ уйлершде электр жанганмен, мандайшара не кешеге орнаган шам жок. Тек 6ip уйдщ мавдайында рана уркердей топталып шамдар жаркырайды. Ол — пекарня. Сол уйге карай сырнайлатып, елендетш топ- топ жастар кетш барады... Олардан тутаса кетершген ун, кен жайлаура шалкый тарап, элдекайдагы, алыстан жацрырыры еспледк.. Пекарняга 6i3 д е келдж. EciKTiK мандайшасына кен терт бурыш жыпырлай жарылган шамдардын ортасын- да, каТырма ак кагазга кызыл бояумен, ipi, сэнд1 apin- термен «Хош келдодздер, курмегп конактар!» деген, одан темен «Ж ас жубайларра м эн гш к бахыт тшейм1з!» деп жазылган сездер. Гул1 бар болрыры табылмаган рой деймш, жастар костюмдершщ тес калтасына, гул орнына, бидайдын 6ip топ масарын кыстырып койыпты. Олары TinTi жарасып, кетерш п жаткан тыкнын символы сыякты боп тур. Сон- дай масактардан, косылатын ею ж ас, бастарына венок та киш апты... Шамы жарылган пекарня imi TinTi кен екен. 8pi шан- кан жарык. Ж анадан рана теселш, эл1 боялмаран, кара- рай Hci шырып турран сэкшщ, болашакта пекарнянын Meuii орнайтын бижтеу тусында оркестр ойнап тур. Оны баскарушы Торосов ж олдаска совхоз адамдарынын кал- жындан койран аты — Глинка. Горосовка орыстын улы композиторынын атын совхозда бекерге коспаран. Жасы алпысты алкымдаран, TicTepi тускен, бет1 эж1мденген бул жолдас, ж ас шарында Ленинградтын консерваториясын 6iTipin, одан кешнп eMipiH, улы каланын жумысшылар
— клубтарында музыка жумысын баскарура арнаран екен. YcTiMi3Aeri жылда, Орталык Партия Комитетшщ тын, ж эне тыцайран жерлерд1 игеру туралы каулысы шыккан- да, Торосов «TbiHFa мен д е барам» деп арыз беред1 де, Ленинградтыц Калалык Комсомолдар комитетшен путев ка алып, осы Докучаев атындагы совхозра келед1 де, музыка ушрмесш курып, e3i соны баскарады. ©3i д е музыка шыраратын ол, классикалык жэне ка- 3ipri композиторлардын коп шырармаларын жатка 6i- ледц Сонда оньщ ерекше суй еД ш — Глинка. Онын ею C63iHiH 6ipi «Глинка». Сондыктан д а совхоз адамдары оныц атын Глинка кой$ш алган'. Пекарняра KipreH жастарды ол Глинка жазран маршты ойнап карсы алды. Одан кешн би басталды. Сенников биш1 емес екен, сондыктан Зуевага «партия» бола алмайды екен. Онын бурынгы «партиясы» Саша Коломейцев екен. Ka3ip Д уся Володянын калындыры. Ендеше, Сашамен билеу ушш, куйеуден улыксат сурау керек. — Осыдан ерт те тутанып кету1 мумкш,— дед1 маран 6ipey сыбырлап, Саша Дусяра и ш п кеп бите шакырранда. — Неге?— д е д 1м мен. — Володя кызраншактау да жйпт. — Ci3uie ол жаксылыры ма, жамандыры ма? — Бшмеймш,— дед1 ж!г1т иырын кетерш. — Мешмше кызрану дурыс та,— дед1м мен,— кызран- баганын адам суймейд1 де. Bipan, бул кезшз емес, кезд1 кызрану болуы керек... — Мумюн... Д уся мен Саша шынында бшш екен. Уланованын да билегешн кергем!з. Ол езшше, булар езшше бишь Дэл мына. жардайда булар д а Улановадан кем тусга жаткан ж о к !.. Тойды Коновалов ашты. Ол совхоздагы комсомол комитетшщ атынан ею жастын косылуын куттыктап, — 128—
бахыт -пледа де, сол бахыттын, xiperi бейбггш ш к екенш, бейбггш ш кп юмдер жактап, юмдер жактамайтынын айта кеп, демократтык, жастардын, гимнш орындауды етшдк Мокроусовтьщ музыкасын оркестр ойнай ж онелгенде ка ли к ж ас д у eTin косылды д а кетть Сейтш Советпк Отанньщ тыкында да бейбггшш к даусы тутаса, кушейе кетермдИ.. Тывдары exi жастын жубайылык бахытты eMipi осылай басталды... V. МЭДЕНИЕТ ОШАК,'ТАРЫ Bi3 аралаган совхоздардьщ ш ш де курылыс жумысы, scipece мэдениет курылысыньщ жумысы у л гш турде бара жаткан жана совхоздык 6ipi — К,останай облысы, Уриц кий ауданы, Богдан Хмельницкий атындагы совхоз, сон- дыктан оныц турмысына арнаулы турде жеке токтаймыз. Папасы мен мамасыныц элдекайда кетуге жыйнал- раны, оларды вокзалга э ж е а Поля мен eneyi шыгарып салганы, вагонга мшер алдында папасы да, мамасы да колдарына кезек-мезек алып, мацдайынан, кезш.ен, ала- Канынан шскеп, бетшен суйгеш, козгала берген поез- га. ыргып мшерде эж есш щ колына устатцаны, журш бара жаткан вагонныц баскышында турган папасыиын кул1мареген кескшмен колын рана булрап, мамасынын жасты кезш орамалымен сурткеш, неге жылауына тан- данып турранда, 6ipin 6ipi куган вагондардын алыстай 6epreHi — уш ж асар Татьянаныц есшде 6epiK сакталып калды. П оезд журе: — Кайда кетт1, папай, мен мамац? — деп сурады эже- ci Танядан. — TbiHFa!— дед1 Таня. Юшкене сэбщпн «тыцра!» деп нык айткан сезш кы- зык керген твщректеп журт: — О не, «тыц» деген?— деп Таняны коршай сурап едп — Б!лмеймЫ, — д ед1‘ Таня. 9 С. Мук»> — 129—
Сдан sp i эрюм жонш е Kerri. Немересшщ тэгп тш н кызык корген Полина Кузьминична Бакаева «папан мен маман; кайда кегп?» деген сурауды жалу жетектеп экеле жаткан Таняга неше берсе де жалгыз гана жа- уап алды,— «тынга!». Бул сезд! жалгыз Танянын гана емес, вокзалдан кайткан адамдардын кебшщ аузынан естуге болатын едк ойткеш, олардын квбшщ жакында- ры тынга кетш бара жа.тыр. Бул уакыйга Каменск облысынын Красный Сулин атты кшлрек 6ip каласында болган едь Бакаева келШ Тамара мен жалгыз баласы Владимирд1 тынга женелтп. Олармеи 6ipre кетпеуше eni себеп болды, 6ipi — Полина Кузьминична осы юшкене каладагы балалар бакшасынын Menrepymici, немереа — Танечка д а сонда; ею ш ш а — аты тынга жонелгеш болмаса, ол тыннын дэл кайда еке- HiH Бакаева туп л к ел ш мен баласы да (олардын фами- лиясы — Беликов) бшмейдк Олардын бш етш — кайда ж1берьлсе д е, жолшыбай Москвада аныкталады. Мэл1маз ж ерге кш-кшкентай сзби д1 кыс ш ш де калай суйрейдь.. Алыска аттандырган баласы мен келшш Полина Кузьминична сагына. бастады. ©йтпегенде ше? Жалгыз бала!.. Kyfleyi жасырак ©лгенмен, Володясын элдек!мге к©зге туртш болар деп баскага косылган жок. Аз б!л!м, аз жалакымен мзпелеп ©cipreH жалгызы ержетш меха низатор болды, уйлещи, немере д е суйдь.. ещи мше,— алыска к е г п — тынга!.. Кайда ол «тын?»- . Полина апай солайша улы мен келшш ансап журген кезде хат кеп калды. Асыга ашып окыса: — «Москвадан б!з Казакстаннын Костанай аталатын каласына кеп тусик,— деп жазыпты олар,— мунда эл1 кыс катты екен. Б!з барган куш боран боп тур екен. Вокзалда 6i3fli тургын халык музыкамен карсы алды. Митинг болды. Обкомнын е к ш ж эне б1зден 6ip адам с©з сейледь.. «Б1зге жасанды ж1бек фабрикасынын клубы да- — 130—
ярланран екен. Шрак, (Из онда (Ир-ак, кун кондык та, ертедше, тракторга т1ркеген кен шаналарга MiHin, К,оста- найдыц шырысына карай сапар шектж, баратын ж ерь м1з — Богдан Хмельницкийдщ атындагы ж ана совхоз. «Таняны алмаганымыз жаксы болван. Бул араныд кары кальщ екен, кырад жерш де метр, саян ж ерш де eni- уш метрдей бар. Боран ашылран ж ок. Bi3 ж урш келем1з.. Бала.сы бар семьяра шана уст!нен фанер куркесш ж аса- ран. Сонда да суык, балалар оранып-шымканып эред ба- рады. «Бу жактын жер! кызык екен: кайда карасац да K03iHfli талдыратын жазык дала. Костанайдыд тубшен рана Тобыл езеш агады екен. Обаран атты тары 6ip езен бар дескен ед 1, онысы жылра. сыякты б!рдеме боп шыкты, уст1нен калай еткешм!зд1 бшмей д е калдык. Осы екеу1нен баска, бул кен дал ада езен керген жокбыз. Тау тупл бшк темпе д е сезшмейд! бул далада. Араштары кеб1несе кайыд болады екен, бутары кебейе, тырбыя ала- са боп ескен кайыд шодтарын бул ж ак «колки» дей д1 екен. Аралары жарты, 6ip, ею, уш... километр бул «кол- килар» далада кеп-ак, 6ipaK, дала одан да, кеп!.. Таусыз, езеншз, ормансыз кед дала! Бетшде калыд кар. Егер бул даланыд 6api тыд болса, не деген кеп тыд ол!.. «Арада 6ip конып, 6i3 Урицкий ауданындагы Анновка поселкесше ж еттж те токтадык, ейткеш, жогарыда атал- ран совхоздыд э з 1рге каразда аты рана бар да, орынында уй тупл, каккаи казыры д а жок- Е д Кызыры осы сыяк ты, мама. Ж ада совхоздыд тыдын рана кетер1п коймай, уйлерш де колдан кетеру кандай кызык!.. «Анновка юннрек поселке екен. Б1зд1 кушак ж ая кар- сы алды да, уйлерше белш тушрдь Шырыс жарында, музы катып жаткан камыссыз улкен кел, аты «Ж аркел» десед!, казакша ат, орысшасы «Береговое». Б1здщ «Бог дан Хмельницкий» осы келдщ шырыс жак, жаладаш жарасына орнамак. Ертен ipreci каланып, уйлер! салын- *-т -
ралы турран совхоздын Ka3ipri жаланаш орнына карау кандай кызык. Одан д а кызыры — б\\з 250-дей xici Аннов- кага барранда, совхоздын директоры эл1 тарайындалран ж ок екен. Bi3re тек бухгалтер рана келд1 де, занмен THicTi акшамызды бердь «Кегшкпей директор да келдь Евгений Иванович Оводов, Корран облысынан. Ж у мыска Kipice бастадык. © зге жайды кейш жазармыз, мамочка. «Танечканы б\\з уш1н суйерсщ. Тамара екеум!з оны сагынатын сыяктымыз. Квршкенше хош, мамочка!» Бакаевага б1раздан кейш тары хат келед1. «Кымбатты мамочка!— деп жазады келий мен бала- сы,— мунда каз1р кар epin 6iTri. Ж ер б ел шлюген су ж эне аяк аттатпайтын лайсан. «Б1зд!н совхозга ен жакын TeMip ж ол станциясы,— Костанай, ол Анновкадан 150 километр. Совхозга деген машиналар Костанайдан алынады. Мулжтер де, 6i3re келет!н адамдар да соран тусед1. «Костанайдан бул арара шоссе ж ок екен. Шымра тус- кен селолык жолдардын мына сазда мыйы шырып Kerri, ©йтпегенде ше? Б1з д 1н 6ip совхозга 50-ден аса трактор, ондаган автомашина келдк арткандары ауыр жук... Bi3re корни ж ана совхоздарга да сонша машина, сонша жук келш жатыр. Шымнын жолын e3in ж!бермегенде кайтед1 олар!.. «Ж ол Ka3ip ете ауыр, мамочка. Костанай мен Аннов- канын драсында талай ж ерде автомобильдер батып ка- ладьг. BipaK, олар узак турмайды,— тракторлар суырыт алады. Осындай хал болгандыктан, жол бойында. элдене- ше ж ерде, баткан машинаны шыраратын трактор кузел турады. «Ж ол сонша ауыр болганмен, 6i3AiH «Богдан Хмель- ницкийд!н» 6ipa3 ж у п тасылып та болды. Механизм тугел келд1. Ж аркелдщ шырыс ж ак кабарына, совхоз ор- талыры салынатын орынра шатырлар л г ш п , жумыс
адамдары Анновкадан сонда кеше бастады. Тамарамен мен д е к е н т м шатырга. Балалар Анновкада. «Совхоздык сэлеммен — улын жэне келшщ — Беликовтар». Полина Кузьминична баласы мен келш нен ушшнп ■хат алады. «Мше, а зг е дала!.. Н е деген кек дала!.. Анновканын шырысында жаткан таусыз, ормансыз, ез е н а з, тек кана ара-тура шгшрек келдер1 бар бул жап-жазык, теп-Teric бои жаткан даланын, бшетш адамдар узын туркын 150 километр, келденещн 7 0 — 80 километр деседк «Ал, сапасы ше? Кара топырарыньщ калындыры метр- ден артык. Уст1не уйыса ескен бетеге мен кедесш щ калын- ды ры шулем койдьщ жуншдей!.. Епн мундай жерге еспе- генде кайда есед1. Осынша кунарлы елкеге ж ер жаралра- лы соканьщ тш1 тимей калай жаткан!.. «Б1зд!н совхоздыц сокаларынын т ш бул аранын тынына 6ipiHuii рет тид1. Кырыктан астам трактордын K efi6ipi он, Keft6ipi бес корпусты плугты Tipnen, тынды ко- теруге KipicTi. Жер1м1з жыйырма мьщ гектар. Б ы й ы лры KOTe p e rin тыдымыз 14 мьщ. «Плугтьщ -rici ж ерге тигел1, мше б1рнеше кун. Жерд1 торкездеп айырамыз. 0p6ip торкез 400 гектардан. Торкез бен торкоздщ арасына журет!н жол болсын деп, 20 метр- л ж белдеу калдырамыз. «Каз1р талай торкездер жыртылып та болды. Енд1 жан-жарьща карасак, котершген тьщньщ кара буйра те- Hi3i!.. Kefl6ip тещздерд1н о жак, бу жарына коз жетпеуге айналды... «Коктем! epKiH туып, куш жылынраннан кей1н, бул аранын ауа райы тамаша болады екен. Ж анра рахат, эдем! коныржай жел еседк Айналанда сарым ойнап, алыс- тагы элденелерд! калкытып касьща алып келед!... Бул макайдьщ жер1 тез ж эне калын коктейд! екен. Ж !бектей жумсак сол KOKTi плугпен т!л1п тенкеруге д е аяйсын. Bi-
рак, Отан ушш егш одан кымбат! «K.a3ip совхоз орталыгыныц орны- на уйлер салына бастады, мама. Ko6i даяр келген стандарт уйлер. Кун жы- лынды, Ka3ip балалар шатырларра кеп, ©те жаксы турып жатады. «Сонры се з1м1здщ неге айтылранын жорамалдап та отырран боларсын, ма мочка. Сен балалар бакшасын баска- рып уйренген K iciciu. Ол, эрине, ар- дакты ic. Сол ic мунда да бар: жумыс- шылары, механизаторлары бар, 6i3- дщ совхозга бес жузден астам адам жыйналды, ш ш де балалы семьяларда кеп. Коп бала (мектеп жасына шейшп балаларды айтамыз) эке-шешесшщ жумыска баруына бегет те болатын сыякты. Со балалар ушш бакдпа уйым- дастырсацыз кандай жаксы болар едП.. «Тынга барам десен, с е т енш м де токтатпайды, мама!.. Кайта, куттык- тайды. Калалык оку бол1мше сейлес. Ол ce3ci3 ж1бередк М унда комсомолка боп келесщ, мама, ейткеш, тыцра келетшдерге путевканы комсомол комите- Ti бередь «Сонымен, кымбатты комсомолка ж олдас, ceHi асыра кутем1з, «комсомол путевкасы» аталатын кызыл книжка- ны тез арада Богдан Хмельницкий атындары совхозга зкеп тапсырар деп сенем1з!» Ха.тты апарып керсеткен Полина Кузьминичнадан: — 0 з тшегвдз калай? — деп сурады калалык оку бе- л!мшщ Meurepyuiici. — Барам! — дед! эйел. Ол Красный Сулиннщ калалык Комсомол КомитетЬ — 134—
нен путевка алды да, Богдан Хмельницкий атындагы совхозга Таняны алып ж урш Kerri. Совхозга келгенде Полина Кузьминична ез кезш е 63i сенбейдг. баласы «бос орын» деп ж аткан ж ерде, кейшщ ipreci, кабыргасы каланып улгерген кала!.. Осы калага 6i3 октябрьдщ 6ipi куш бардык. Оран жету оцай да болган жок. Ол — Крстанай облысынын Солтустш Казакстан облысымен астаскан ж ерш е орна- FaH совхоз. Балалык ж эне жасесшр1мдщ шакты Ж аманшубарда етюзген маран, ол тещректщ жерЬсуы, ж олы-сурлеу1 тугел таныс та. Жорарыда аталатын Анновка (казак- ша — Ж аркел) Ж аманшубардан 35 шакырым туратын. Ол ею арадары жолды, мен к ез1мд! жумып отырып та- батынмын. Ецгц ше? Ецалдымен, Ka3ip бурынры таныс ж ердщ езш танып болмайды. Кайдан таныйсын,— сол манайда, соцры 25— 30 жылдьщ лшшде адам баспаран кец далара, Костанай, Кекшетау, Солтустнс Казакстан — уш облыс- тыц он шакты совхозы орнап, эркайсысы 20—25 мын гектардан тын KeTepinTi. Солардыц 6api тутасканда кан- ша ж ерд1 алмак!- Тутаса кетерщген тьщдардын бойларында кездесетш бурынры кештщ сурлеулер1 каз1р жыртылып кеткен. Ен- fliri ж ол — торкездер арасындагы белдеулер, олар тура тартады да, элдекайда алып кетед1. Бурын Ж аманшубардан Анновкара баратын Kici 35-ак шакырым журсе, ещц бару ушш Докучаев, Хрущев атын- дэры совхоздарды аралап, ж уз километрден артык жер журед! екен. «Богдан Хмельницкийге» 6i3 осылайша ора- рытып бардык,. Совхоз Ж аркелдщ шьшыс ж ак жарасына орнаран екен. Бул маран бала шактан таныс жара, сондыктан, сыйпаттап келе жаткан уакыйранын 1зшен бултарраным ушш окушылардан KeiuipiM етшш, осы жарада будан -1 3 5 -
41 жыл бурын болган 6ip кызык уакыйганы елестете кет- к1м келедк ...1913 жылдын жазы. К,ыс 6ip жерде, ж аз уш ауыл болып отыратын б1здщ Ж аманшубар, терюкей жарында 8 шакырым жердег1 Д ос келш жайлап отыр. Bip куш шапкын келд1 — полиция урядниг1. Онын айтуынша, жуык арада осы тустан Костанайра карай Омбыньщ генерал-губернаторы Шмидт етед1, касында чи- новниктер1 болады, повозка ездер щ ш , атты жолшыбай лаулап мшедь Губернатордын, жолынан ауылдар кешш, тек лау байлайтын уйлер калу керек. Губернатор етер шакта бул мацайда адам журмеу керек, мал ермеу керек, ит урмеу керек. Урядник кеткеннен кей1н ол айтылран буйрык Teric орындалды. Губернатор дэм татар деген ойменен, лау байлаган ж ерге байлардын, ак кшз уйлер1 TirLnin, 1ш1не кымбат ж асаулар жыйналды. Казактын. ол кездег1 ен кадырлы асы — маркайган козыныц ж ас ет1 мен кымыз. Ол астар да даярланды. Губернаторды хурметпен карсы алура сол мацдары болыстык управительдер, ауылдык старшиналар, билер, байлар жыйналды. Былайгы халык- ты ол манга жолатпайтын кузеттер койылды. Тек, лау апаратын ж 1г1ттер мен ересек балаларра улыксат, олар- дын. 1ш1нде 13 ж асар мен д е журмш... Губернатор келш те калды. Bip емес, кеп Kici... Элде- неше пэуескеге мшген... BopiHiH д е KHiMi жаркыраран. KyTin турран казактарды чиновниктер менсшш сейлескен жок, даярлаган асын таткан жок,— лау жект1рд1 де, Анновкага жур!п Kerri... Bip пэуескеге жеккен ею аттын божысын мен устадым... Кун Kemucipin калган мезгш ед1. Туе ауа булт тор- ланып, карауыта калындай бастаран. Ж ел Анновка жактан... Bip кезде кальщ кара булт 6i3re карай жылжып, аздан кейш дауылдата, найзарайын жаркылдата куйды —186—
кеп. Чиновниктер пэуескелершщ тебесш жауып алды... Шелектеп теккендей жацбырдан ж ердщ жуз{ сел боп кет1п, аттыц туягы тиген ж ердщ мыйы шьщты... Аттар болдыруга айналды... Кешшпей ымырт жабылды. Ж ацбыр эл1 тепеп тур. Найзарай жаркылдаранда рана болмаса, кезге туртсе KepiH6eftTiH карацрылык. Ат атаулы пэуескеш зорра суй- реп келедь Токтаура болмайды — чиновниктер урсады, желкелейдь.. Bip кезде алдымыздан: — Токтандар! — деген айрай шьщты. Б1р!не 6ipi та кала аттар токтай калысты. — Н е болды? — деп атшылар жыйналса, алда келе жаткан губернатордыц пэуескеш келдщ бшк жаркабарын- да тур. Аттар ещи 6ip аттаса жаркабактан кулайтын, оныц аты — губернатордын ек жецш дегенде мертшу?, эйтпесе елук.. Жаны калганра шокынып куанран губернатор, адас- кан атшысын жазалаура буйрык бердь.. Артынан бшсек, Омбыдан Костанайга губернатордын некерлер1мен жолаушылап шыру ce6e6i — Петербурдан Костанайга эйелш щ inici уездш начальник боп кызметке келед1 екен, бул соган амандасура шыккан екен... Осы уакыйра болган жаркабакка каз1р Богдан Хмель ницкий атындагы совхоз орнапты. Совхоздыц орталырын кергенде Полина Кузьминична- ныц хайран каларлык, ж еш бар, ейткеш, осы жылдын кектемше дешн кулазып бос турран жерге, к аз1р кезге кернекп поселке орнап калыпты. Адалын айтканда, бул орталык, 6i3 аралаган бес-алты совхоздыц уйд1 ец кеп салраныныц жэне тэртшпен жаксы салраныныц 6ipi. Совхоздыц туррын уйлерк аздап кысацкы болранымен, кызметкерлерше алдагы кыста тугел жетедй Мунда туррын уйлермен катар, мэдениет уйлерше де кещ'л белген. Мысалы, жаца совхоздардыц кебш де эл1 клуб жок. Ал, бул совхозда 250 ю сш к орны, сахнасы бар — 137—
клуб каз1р даяр боп, iniKi-сырткы сылаулары аякталып келедк Залды н орындыктары, сахнанын шымылдыры, оны ашып-жабатын TeriKTepi, кажегп декорациялары даяр. Мезгш ж аз болрандыктан, 6i3 барран кезге дейш кино картина немесе гастрольге келген артистердщ ойыны кун ашыкта далада, кун жауранда кен шатырда болады екен. — Октябрьдщ онынан бастап,— дейд1 киномеханик Актемиров Анатолий ж олдас,— кино да, спектакль де, концерт те осы клубта болады. Bi3 Ka3ip де 33ipMi3, клуб- тын. iuiKi бояуы Ke6yiH рана кутш отырмыз. Б1ткен клубка кызмет кеп сыякты. Совхозда каз1р icKe KipicKeH: физкультуранын, хордьщ, драманын yflipMe- лер1 бар. Акшасы теленген, жуырда келуга KyTin отырран оркестр ж зне ушрме артистерше каж етп костюмдар бар. Kiiui-ripiM пьесаларды yflipMe мушелер! Ka3ip де ойнап ж 1беред! екен. — BipaK,— дейд1 Актемиров,— совхоз клубынын сах- насында коятын пьеса кеп емес, scipece, тын такырыбына жазылран пьеса жок. Совхоздын радиолану жары жаксы екен: далалык бригадалардын барлык шатырларында д а радиоприем ник, патефон, пластинка ж етк ш к п , шахмат, дойбы, домино. Тындагы барлык совхоздардай, мунда да жумысшы- лар мен механизаторлардын басым к еп ш ш п комсомол- дар. Енбект1 ещ ире аткаруымен катар, олардын мораль- дык жары д а тэртш™ екен. Тэртштен шырушылар мунда ете сирек кездеседк Оран eKi-уш-ак мысал бар. Ш офер Губанов арак ш уд ен кол ж азбай журш 6ip жолы машинасын да, оран мшген адамдарды да апатка ушырата жаздайды . Сол кылырын коймаган оны, ком сомол уйымы мушелштен, кызметтен шырарып, комсомол- дык путевкасын алады да, жерше кайтарады.
Ж ер ш е'бар а ж азган хатында,— «Курметт! достар! — д е г т ол совхоздагы ж астарга,— е з 1-мн!н каншалык кате- лескешмд! мен Ужгородка келген сон кврд1М. Маган мунда, езге таныстар былай турсын, е з туыстарым да Tepic карайды. Мен оларга, котыр болган шошка сыякты- мын. Сендерге кайтып барайын десем, ж ер гш к п комсомол комитет! енд! путевка берер емес. Сендерден етшем, достарым,— мунда хат жазып, маган путевка зпер1ндер. Е нд1 барсам, ен у л г ш адам болуга барлык ар-уятыммен ант берем!» Совхоздагы комсомол комитет! хатты талкылап, Гу- бановты шакыруга уйгарыпты. Партиясыз Анатолий Дьяков жумысты аткарып кон!л- fli журед! де, 61‘раздан кей!н ©з!нен e 3i тунжырауга, жумыска салак карауга айналады. «Буран не болтан?!» деп комсомол комитет! тексерш керсе, Каменск облы- сында онын рашык кызы калган екен. Кызы бар болгыры «соныннан барам» деп муны шыгарып салады да, уэдел! кез!нде келмей кояды. Арада хаттар ж уред!, эрине, келу- келмеу туралы хаттар. Кыз алгашында ж!г!тт! емекс!т!п журед! де, 6ip хатында «бармаймынды» гумп ?тк!зед1. Анатолийдщ иыгы салбырауы осыдан басталады. Бул жайды б!лген комсомол комитет!н!н б!р бюро Mymeci кызга хат ж азса, дуп-дурыс драмасын булд!р!п алгаи ж ^ г п к ®3i екен. Кыздьщ квни' болат сыякды емес пе, балкыта бшмесе, икемге келмейт!н?.. Кара кушпен ием десе. сынып кетпей ме ол?.. Сыпайы свздер1н- е коне коймаган кызды коркытпак боп, Анатолий 6ip хатында «ендеше сенен безем!» дейд1‘. Жаксы керген кызга, будан ауыр сезд! тауып ала f o A !.. Кыз шарт сынады да, «безсен жолын болсын!» дейд!. Кызды ондай сезге барар деп ойламаган Анатолий, мына окпелетуше жатады да сасады. Енд! не icrey керек? Эрине, катеан мойындау керек!.. Кызга ол осылай хат жазса, « ж т т болсан сез!нде тур!» деп ж ауап беред!' кыз, -1 3 9 -
онын аты «ж!бшеймш» деген сез!.. TaFbi хат Жазса, тары сол жауапты алады... Ещц не icTey керек? «Шайтаныма керек пе?» деп Кол сштейш лесе, жанындай жаксы керед!. Ж урепне, ерюне бершген ж М т, асылмак та, атылмак та болады. Онымен не б!т1ред!,— TipniLniK деген кымбат. Анатолий кызды 1здеп барып TyciHicefliH десе, дирек тор улыксат бермейд1,— жумыстын кауырт кез!, занды демалыс алуына ерте. Амалы курыган ж т т «ашыгу» жариялайды. Сейтш эуре-сарсан; боп журген кезшде, гашыгы келш калады. Ж М тп к айы д а шыгады, куш д е туады. — ©лер халге ж етю згенщ не? — деп ж т т наз ай- тайын десе: — К,ыздыд кещлш таба б!лу керек, оны екпелетпеу керек! — дейд‘1 кыз. Осы сыякты инциденттер «Богдан Хмельницкийде» кейб!р кезде ушырасканмен, казан бузар тентеп, лидер узер асауы ж ок екен. «Богдан Хмельницкийде» жаксы курылган мэдениет ошагынын 6ipi — 7 жылдык мектеп. Ен кызыгы — осы мектептщ уйш окытушылар мен окушылардын ездер1 колдарынан жасаган. Тын ж ерде мектептер ашылуы туралы хабарды Поли на Георгиевна Турова «Правда» газетшщ бетшен, За- карпат облысыньщ Севлуш атты каласында окыйды. Тын туралы материалдарды буган дейш де окыганмен, Полина Георгиевна езш бул зор 1ске хаж ет адам деп ойламайды, ейткеш, онын колынан келер! — мектепте бала окыту гана, ал тында мектеп ашылады деген хабар жок. Бул хабар «П равдада» жариялана салысымен, Поли на Георгиевна калалык Комсомол Комитетше арыз беред1 де, путевка алып атганады. Москвада РСФСР Оку ми- нистрлМ одан «кайда калайсыз?» деп сураса «маган 6api6 ip, хажетт! ж ерге Ж1бере бер ш з» дейдь «Онда, —140—
К.останай облысыныц Пресногорьков ауданына барыцыз* дещи министрлж, «Хуп болады» дейд1 ж олдас Турова. Пресногорьковкага келсе, жацадан курылган тыцнын совхозы 93ipre жок. Аудан басшыларыныц айтуынша, ондай совхоз бул ауданда 1955 жылы курылады. Оран дейш не icTey керек? Аудандык, оку бел1м1 Полина Георгиевнара, Пресно- горьковтары онжылдык мектепке мурал1м болып калуды усынады. Окушылардыц есше сала кетешк,— Пресногорьковка аталатын казак-орыс станицасы 18 расырдыц алрашкы жартысында салынран. Со кезде салынран Петропавл (ка- зактыц) мен Троицкийдщ арасында бул ец зор станица. Бунда шекаралык казак-орыс эскершщ 6ip штабы турран, сондыктан д а казактар оны «Стап» («ш таб») дейдй Exi ж уз жылдан артык жасаран зор станица, алгаш- кы куншен бастап, куш бугш ге дей1н тещ р еп ндеп ста- ницаларра, крестьян селениелер1не, казак ауылдарына мэдениет ошагы боп келедк ейткеш, революцияра дейш бул мацайда бастауыштан жорары мектеп сонда рана болран, революциядан кейш онда орта мектеп ашылды. Курылыс жарынан да Пресногорьковка керкем стани- цалардыц 6ipi: уйлершщ 6api агаштан кыйылран, ею этажды жаксы мектебк клубы, магазин!, больницасы бар. Станицаныц ею жарында eni шалкар кол, олардыц мацы жыныс орман!.. Осындай станицада туру кызык кой эрине. BipaK, жолдас Турова оран кызыкпайды да, жакын мацайда тыцныц совхозы болса, соган баррысы келедь Ондай совхоз табыла кетедь — Bi3re жур1щз! — дейд1 элдекалай таныскан «Бог дан Хмельницкийдщ» директоры Евгений Иванович Ово дов,— 6ipaK, б!зде мектептщ уй! эл1 жок. Оны салудыц басына 03ini3fli коям. с _ . — Окасы жок, — дейд! Турова, — мен курылысшы - 141—
емеспш, сонда д а баскарура тырысам. Тек маран шебер адамдар берсещз болраны. — Оны бара сейлесем1з. Турова Оводовтыд машинасына MiHin кете барады. Москвадан шыккан поезбен К,орран каласына кеп тускен Турова, Корраннан Пресногорьковкара автомаши- намен келген екен. Бул eKi ара жыныс орманы, шалкар кел! кеп, табират байлыры тамаша жер. Буран дешн К,азакстанды «шетше Kipce-ак шелейт дала» деп TyciHeTiH Турова, К,орран мен Пресногорьков арасындары керкем табиратты Kepin, тамашалырына «ah» урады... Енд! «Хмельнидкийге» беттесе, Пресногорьковтан эр! ормансыз жазык, дала!.. Ш етаз-ш еказ дала!.. Тек, келдер! кеп!.. BipaK, — Ke6i к!шкене келдер... Келдердщ бетшде калыц кус!.. 9н е, Украинада, тек хайуандар паркшде рана керетш аккулар д а отыр!.. Кел басы екеу-екеуден рана!.. Одан кеп те емес, аз д а емес!.. Ал, жердщ uie6i ше? Майдын. аягы. К©кт!к жет1лш болган кез1. Кек-орай шалрын адамнын, т!зес1нен келед1!.. Турл! туст1 гул араласа' ескен бул мацайдын, шалрыны ен. сулу токылрэн к1лемн!к 6eTi сыякты!:. MiHe — юлем!.. Осынша сэнд! бояп н эзж ж арату тек шебер табираттын езш щ рана колы- нан келед!... Мынау, адам колынан келмейт1н керкемд1к!.. Пресногорьковтан «Хмельницкий» аттай ж уз кило метр. Ж олда тек бурынгы «Чапаев» совхозыныц 6ip фермасы рана бар. Мал багатын бул ферма, eriHAi аз салады. Онын, бес-он мыц гектар епш мына кен, дала- ныц муртын д а сындырмапты. Керкем, кен, жаткан дала- ны айнала.ш олып тамашаларан Турова: — Осынын. бэр! тын, ба? — десе: — Bapi тьщ! — дейд! Оводов. — Осыньщ 6api кетерше ме? — БэрП.. — Калай куш келед! муныц бэрше? — Тек жер болсын десендзпп, Полина Георгиевна,— —142—
б!здщ ер совет халкы игере алады оны. Онын алып жур- ген кыйын камалы 6ip бул вана емес. — Ол рас! «Хмельницкийге» келсе, кей уйлердщ ipreci, кей уй лердщ кабырвасы жан,а каланып жатыр. Сонын бэрш кер- сетш ап: — Ж ай осындай,— дейд1 Оводов Туровава,— мектеп- тщ 33ipre e 3i тугш фундамент! д е жок- Оны салатын Kici тавы да жок,- Ендеше, езвдзге салува тура келедь.. — К,алай?!. «Курылыс жумысынан мен тук те биш ей- MiH» деген жокпын ба cisre? — Айттыныз. BipaK, менщ ci3re берер курылысшы- ларым жок- Кайдан алам, мен оларды? Аз вана курылыс- шылар езге уйлерд! салу жабдывында. Bapi д е керек уй. Dcipece — пэтерлер. Алдавы кыска дей1н совхоз адам- дарына жетк1л1кт1 пэтер салып 6iTipyiMi3 керек. © зге уй- лер содан кейш хажет. Эр мекеме, сонын, iniiHfle ci3AiH мектеп те бар, ез yflin пэтерлермен катар 6iTipeM десе, келденецнен куш кутпей, ©3i салува Kipicyi керек. Оводовтьщ бул c©3i калжык ба дей1н десе, бет-аузы булк етпейд1... Шыны сыякты... Сонда, Турова мектеп ушн калай салмак?! Турованын, ойында осы толкын барын уккан Оводов, хал-жайды ован тавы баяндап нетель — Мысалы, клуб,— дейд1 ол.— Ж уртка acipece жас- тарра клуб керек, салатын icici жок. Не 1стед!, дещ з, жас- тар: езге ауыр жумыста журген жастар, клубты жумыс арасында, сменадан босаван кезде салып б т р у г е узде берген ед1, эне, ipreci, кабырвасы каланып, Te6eci жабы- ла бастады... Турова Оводовка epin барса,— рас: клубтьщ кабырва сы б т п капты!.. — Шеберлер салван бол ар !— дед1 Турова танданып. — Eiu6ip шебер жок. Жалвыз вана прораб бар. 03reci балта устап кермегендер. — 148—
— Кдлай жаксы салган сонда?! — 1с устшде уйренш Kerri. Слздер д е сейтес1здер. — KiciHi кайдан аламыз?.. — 9з1рге ci3 жалрызсыз. Слзд1 мен мектеп директоры Fbin тарайындаймын. Оку бел1мшщ менгерунпс! менщ эй ел!м — Валентина Георгиевна Оводова болады. — О Kici кайда? — Коргандагы ауыл шаруашылык техникумында агрономиядан сабак берупл едь Ж уырда келедк С1здей емес, ол толык эйел. BipaK icne одтайлы. Коммунистка. Ауылшаруашылык школаларында директор боп журдь — Ендеше, соны неге директор коймайсыз, бул шко- лага? Мен партияда жокпын. — Онын. окасы жок. Патриоттык сез1мщ1з жогары болмаса, сонау Закарпатьеден осында келмейаз f o A. Ендеше, ci3 д е билетс1з коммунистка. Сонымен, кыска- сы, — юке Kipicini3. Крещен,— жалгыз-ак прораб берем, ©згесш ж олдас Оводовамен екеущ1з табасыз. Алты бол- мел! 6ip стандарт уйдщ материалы ш здердш . Содан уакытша мектеп курайсыздар. Т упк ш к п уйш салуды 1956 жылга пландап отырмыз... Турова icKe Kipice бастайды. Оводовтын. OFaH прораб- тан баска бергеш торыз к ы з,— бэр! д е балта устап кер- меген кыздар. — Ал, сонда, жумыс калай болды? — деген сураура, — Тамаша болды ,--дей д1 Турова,— Оводовтын айт- каны рас екен, кыздар тез уйренш Kerri. Оларра 6i3 — учительдер косылдык: Фролова, Соснова, Балашева, мен, Оводова ж эне Борис Корнеенко. Бул топ мектеп ушн августык аярында б!т1ред! де, сабак 6ipiHimi сентябрьде басталады. >KeTi жылдык мек теп, же™ класы д а тугел, 70. бала, 7 учитель, оку кггап- тары мен оку куралдары тугел... Мектептщ езге сэншв Tipi гулдер де косылады... —144—
Гул туралы аз сез: Валентина Георгиевна Оводова табигатты суюшшердщ 6ipi екен. — Менщ экем де агроном ед1, 03iM де агрономмын, KyfleyiM д е агроном, улым Сергей де агроном болгалы ж ур,— дей д1 ол,— мен табигатты, acipece eciMAiKTi суйем. Онсыз мен тура алмаймын. М унда келсем,— агаш жок. Уйлерде гул жок- Оларсыз туруга мумкш емес кой. Мектептеп бул гулдерд1 мен Кррганнан экелд1м. Ж уырда аквариум уйымдастырамыз. Совхоз орталыгыньщ касын- да бакша еЫруд1 мектеп мшдетше алды. Ж ерш белгшедж. Ещц ж ас ешмджтерд! отыргыза бастаймыз. К,ысты куш жылылыкта еа м д ж ещцретш ж ердщ д е орнын даярлап койдык. Bi3 мектепт! керуге барганда, онын педагогикалык совет! болып жатыр екен. М эселе бакша жайы екен, ейткеш, Турованын айтуынша, мектеп уйш мугал1мдердщ ездер1 салуы сыякты, бакшаны д а олар балалардын ку пли коса, оздер1 салып б1тпек. Бул ойдагы сез гана емес, басталып жаткан кыймылдагы ic. Оньщ carri бггуше ешшмнщ кущ и болмайтын сыякты. Соныц 6ip к еп ш — пионерлер достыгыныц м эж ш ск Bip м езплде мектепко. тагы барсак, оньщ Tipi гулдер койган белмесш де отряд бастыктарыньщ м э ж ш а боп жатыр екен, баскарушы — ага пионер вожатый Балашева Галина. Ол отряд бастьщтары Нина Губановамен (шофер- дщ кызы), Баля Кудинамен (TeMip устасыньщ кызы) жэне Света Рыковамен (пеш калаушыньщ кызы) ертени жексенбще, пионерлердщ бэрш бакша орнын дурыстай тусу iciHe шыгаруды тапсырып жатыр екен. — Бакшаны ecipyiMi3 керек,— дейд1 ол, отряд бас- тыктарына,— ейткеш, онда 03iMi3 серуендеп, e3iMi3 дем- аламыз! Совхоздьщ езге игшктерш совхоз адамдарыныц колдан куруы сыякты, 6i3 д е ез бакшамызды ез колы- мыздан курайык!.. Сонгы сез балалар бакшасы туралы: оньщ директоры, Ю С. Мукянов —145—
6i3re бели лi Бакаева жолдаспен 6i3 сарай алдында жо- лыктык. Орта жасты, толыкша бул эйел, грузовиктеп овощьты 63i Tycipin, сарайга e3i yfticin жатыр екен. Еиз- бен аз уакыт сейлесш , бакша жайын кыскаша айтканнан кей1н: — Kemipini3! — дед! ол,— бул совхоз быйыл овощь erin улгерген жок, овощьты кернй поселкелерден тасый- мыз. М езги eTin барады. Улгеру1м!з керек. Машинаны тез босатып, тагы д а экелуге KeTyiMi3 керек. ©зге эдпмеш кешке сейлесем!з. Ci3 93ipre балаларды керщ1з. Каста- рында тэрбиенпш— Клавдия Георгиевна Середа бар. Ka3ip едбек устшде отырган кездерь.. «Едбек устП..» Н е едбек ол, кш кене балалар ymiH? Расында олар ен.бек устшде отыр екен, казакта «уяда не керсе, ушканда соны ш едЬ деген макал бар. Дэл айтылган сез. Совхоз балаларынын «уяда кергеш» — ку- рылыс. Уйлершен не бакшасынан шыгып тед1репне караса, айнала курылыс журш , уйлер салынып жатыр. — Сондыдтан,— дейд1 Клавдия Георгиевна, столды айнала «курылыс» жумысымен шугылданып отырган юш- кентай уш ер баланы нускап,— булар да «уй» салады... — Юшкене Таня неге тесше карап отыр оларга? — «Ш ршштердЬ калай калауын бакылап... Bepri ж ак шетте куыршакпен шугылданып отырган юшкене кызга: — Бунын не? — десем, — Артисканы сэндеп отырмын,— дейдк Аржагында турегеп eKi юшкене кыз сейлесш жур, кулак тшсем,— «уй» iuiiH сэндеп жыю жабдыгы... С оциалиста ¥лы Октябрь революдиясын колдарынан жасаган, социализмд1 колынан курып, аршынды адыммен коммунизм курылысыныд imiHe юрген советак ер халык- тыд iciHe, оныд юшкентай урпактары д а косылып, олар да «курылыска» араласса, кедшге будан артык куаныш бар ма!.. — 146—
Ж аса, жещмпаз курылысшы урпак!.. Бугшп де, болашак та сенш!.. VI. БОЛАШАКДЫН, ЖОЛДАРЫ (ЭПИЛОГ ОРНЫИА) Б 1здщ жайлаудын, бойында быйыл рана курылып, тын кетерш жаткан совхоздарды aftFa жуык, уакыт аралап, мен енд1 Петропавлра журуге жыйналдым. • Сонры кундердеп менщ резиденциям, «Докучаевтыц» орталыгы — Батпакделде. Одан Петропавлра беттеп, шы- Fbicna карай тура тартатын жол бар, 6ipaK, мен оран тус- пей, терюкей-батыска карай кегпм. Ол бетте, 6i3re таныс Д ос кел1 бар. Достыц кунгей жак жагасы денес екеш д е 6i3re мэл1м. Айнала жап- жазык далада турран бул денес, сол араныц тауы сыяк- ты, оныц ycTiHe шыксан, элдекайдары алысты кересщ. Мен1н ойым — сол денеске шырып, айналадагы тыцы кетершген кец даланы кез1ммен тары 6ip шолу. Одан Петропавлра тура кететш жол бар. Достын децш е шырып турмын. Дай жарыма карасам, ш етаз-ш еказ кетершген тыц!.. Ол тындардыц келешеп де маран айкын KepiHin тур: ещ цп жылы кектемде кел- сем, бул кетершген тыцныц 6eTi тутаскан жап-жасыл кек-алжын боп жатады; одан кейш рек — июнь, июль айларында келсем, сабары ecin боп, енд1 бойына дзн жыйнап жаткан, ш етаз-ш еказ егш теш з1 толкып тура- ды; одан аз кешн — август, сентябрь айларында келсем, жуздеген (мумкш мывдаран) комбайн егш тещзшщ эр тусында калкып, бетшдеп каймагы — дэнш калкып алып жатады, ол дэндерд1 жуздеген (мумкш мыцдаран) авто- машиналар астык ушлетш пункттерге тасып жатады!.. Муныц 6api фантазия емес, кезге айкын KepiHin турран шындык!.. Bi3Hin жайлаудан, оныц М н д е Жаманшубардан Отанымыздыц астык корына осынша мол улес косылуына —147—
куана тура, менщ буй1р1мде 6ip рана юрбщ жатыр, ол — жол мэселеск К,азакстаннын солтустш облыстары, олардын ш ш де 6i3 сыйпаттап отырран Солтустж Кдзакстан мен К,останай облыстары ж ол мэселесше мактана алмайды. Олардын б1реушде облыс пен облысты немесе аудандар мен облыс орталырын коскан шоссе (тас теселген) жол жок. Keft6ip облыстарда «грейдер» аталатын, сол манайдын топыра- рынан бшктеу теселген жолдар бар, 6ipaK олардын белке тас, гравий (унтак тас) немесе асфальт сыякты каткыл заттар тесел мегенджтен, сонгы жыйырма бес-отыз жыл- дын ш ш д е уздж ш з арылатын машиналар кед1р-будыр Fbin ойып тастаган, сондыктан шоферлар оларды жана- салай журетш жабайы тарам жолдарды грейдерлерден элдекайда артык кередй Грейдердщ жайы осындай болса, жабайы жолдар да онып турмайды. Бурынры кешпел1 ауылдын урымында,— «ж ол атасы — туяк». Ол кезде малдын туярынан баска жол тушретш курал жок. Россияга барынраннан кейш, орыс улпамен, казактар келжке арба жегш журуге айналды. Содан кейш, салт ат кезш деп 6ip тарам ауыл арасынын жолдары уш тарамта айналды. А т пен арбара ол жолдар эдем! болушы едь Ж ещл машиналар ушш д е тамаша болатын. Ондай жолдармен (С олтустж Казакстаннын, калын шымнын белн е тускен жолдарын айтам) жецш машинаны ызрытэ, саратына 80—90-Fa койып айдаран шоферлар «мундай жолдын касында асфальттын да кереп жок» десетш. Ещй шоферлар олай дей алмайды. Сонгы жыйырма- жыйырма бес жылдын ш ш де Казакстан елкесшде де жыл сайын кебейе уйымдасып келе жаткан МТС-терге, совхоздарра ж уздеп келетш машиналардын, acipece трак- торлардын салмагын даланын жабайы жолдары кетере алмай, кебн казылып, кед!р-будырра айналып Kerri... Ал, быйыл, тынга шабуыл жасаран жылы, жабайы жолдар-
лык ж уп бурынгыдан элдекайда кебейд1... Кеп жолдар ынкылдап кетере алмай калды... Сондяй жоллардын б!разымен быйыл мен д е ж у р т керд!м. Ke6i бурынгы таныс жолдар. Бурын саратына 80—90-ды койыгт айдайтын женш машина, кашр кеп жерде жыйырма-отызды да айдай алмайды. Kefl6ip туста машинанын журу! мумк!н емес, жолдын торабы терен казылып. ор боп кеткён, машина бауырынан ш епп оты- рып калальт... Ондай тустарда, шоферлер ею жактары соны жерд! opaFHTa кез!п, тыннан сурлеу салады. Кеп жерде Ka3ip ондай сурлеу салу мумюн де емес. жолдын eKi жярына да такала кетершген тын, машина одан журе алмайды... Жолдын жайы осылай болса. быйыл миллиондаран гектар тынрэ енд!п жылы eceTiH егшнщ ондаран миллион пут дэнш ТИ1СТ1 жерлерге тасудын жайы калай болмак?.. Мысалы. мен аралатан совхоздарра ен жакын тем1р жол станциясы eKi ж уз километр. Астык сарайы мен элеватор сол станциялардын бойында рана. Егер алдары жылда астык мол шыкса, мындаран машиналао станцияларра eKi-уш айлын imiHfle узд!кс!з тасымак. Соларды токтат- пай eTKi3in туратын жол кайда?.. Алдары жылдын куз! курракитьтлык боп турса куба-куп... С1б1рд!н кейб1р жыл- дары болатын узд!кс1з' жанбыры басталса ше?.. Бул сурауларды алдына койранда. мен аралаган сов- хоздардыи директорлары «грейдер саламыз да... Mvmki'h шоссе салынар...» леген сыякты жалпылама ж ауап айтып, нактылы жауап бере алмайтын... Араладаи совхоздардан бул сапарда 61'ржола аттанып, Достын ден1н‘ е шырып турранда мен1н' ойыма осы cypav тага да келе калды... Шынымды айтайын. жол жайы eciMe тускенде. кенш м жудеген сыяктанды. Ж удемегенде ше?.. Тынды не vuim KOTepin жатырмыз? Ег!н себу vuiiH гой!.. Сепкен еп'ннен мол астык алу уш1н Foft!.. Ондай астык алдары жылда болатынына (т!пт!, жанбыр —149—
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
