С.Мұқанов Тында тұнған байлық

туыскан Казакстан халкынын, ocipece казак, халкынын еткен турмысын, кэз!рп турмысын Снлпа келедк ол уппн, Казакстан туралы, scipece казак туралы жазылран шы- гармаларды, ерекше — керкем эдебиет шырармаларын окькысы келедь Ондай шырармалар кеп. Олар орыс тшн- де де бар. Осы ютаптарды тын елкелерше жетюзу керек. Казак артистер1 де тынды кеп аралауы керек... Осы мэсе- леш r a ic T i орындар бшмейд1 емес, бьпе тура салаксый- ды... Жорарыда аталгандай, кейб5р елеул! кемш1Л- 1‘ктер бол- ранм'вн, Казакстанда тын кетеру id де, одан eHiM алу ici де ойдарыдай KeTin барады, OFan дэлел,— сонры уш жыл- дын ез!нде Казакстаннын он торыз миллионнан астам тын «eTepin, eric келемщ уш есе ecipyi; OFaH дэлел — бу- дан терт жыл бурын мемлекетке 70-ак миллион пут астык тапсырран Казакстаннын 1956 жылы 6ip миллиард пут астык беруП.. BipaK, бул Казакстаннын тын кетерудеп, одан бай ен1м алудагы cohfh ce3i емес. Онын алда да айтар ce3i эл\\ кеп. Сол сездщ 6ipiH жолдас Рымбек Ильяшевка берейж. Таскабактын тебес1нде аздап тыныстаган 6 i3 , тун! бойы да e riH жыйнаран журттын арасында жур1п, тан бш не Алматыра кайтпак болдык. Жол 6i3fli тары да Таскабактын тебесше шырарды. Сол арада Рымбек 63i жург!з1п келе жаткан машинаны токтатты да, ■— CycaFan жоксыз ба, жолдас жазушы? — дед1. — Аздап,— дед!м, аузы-мурным шанга толран мен. — Ендеше, термоста кымыз бар, содан сусынданыз... Кымыз тастай суык та екен, дэмд1 де екен. Кымызды кумарта ciMipin отырран шакта: — Сэке, ci3 Балкаш ауданыцда болдыныз ба? — деп сурады Рымбек. — 1953 жылы куздт KyHi барып кайтканым бар. — Сонда онын не аудан екенш б1ле алдыныз ба? —200—

— Кай жагынан дейшз? — Мысалы шаруашылык жарынан. — Малдарын, егшдерш керд!м. Ж ер1 от, малы ажар- лы екен. Суарып шыраратын eriHi шырымды екен. Кол- хоздарында да, орталыры — Баканаста да балык кеп екен, онысы TyciH iK Ti,— 1ле езенш ц жагасында. отыр рой ол аудан. — Канша eriHi, канша малы барын сурадыцыз ба аудан басшыларынан? — Сурадым. Жазып та алып ем, ол книжкам K33ip калтамда жок. — Менщ книжкам калтамда,— дед1 Рымбек, улкен коцкак мурнын 6ip тартып койып, улкен кара кезш кул!марете маран карап койып, орташа дене мелшерше бэлюм улкендеу бггкен басындары толкынды кара шашын саусарымен тарап койып,— жазып алган цифрыцыз- ды ecini3re T ycipyiK i3re болады... Ол калтасынан книжкасын суырды да, бетш ашып окый бастады: «Ен алдымен, бул ауданнын. жер келем1 туралы: облыстары 11 миллион гектар жердщ 5 миллионы Балкаш ауданында, онык аты — жалрыз бул ауданнын жерше Европаньщ он такты усак мемлекет! сыяды деген сез. Мысалы, Балкаш ауданыньщ жер! Европада кеуде мемлекетт!ц 6ipi болып саналатын Голландиядан (онын, солын косканда) бес есеге жакын кеп. Осынша коп жерде отырран Балкаш ауданынын уй саны мын жарымдай рана. Барлык erici 5-ак мын гектар. Буюл ауданда ж ал­ рыз МТС бар, ол кажетiH втейт!н радиус — 300 километр. Аудан еткен жылы мемлекетке 1 500 каракел елTipi, сон- шалык центнер жун, он ею мыц центнер ет, 500 центнер май тапсырды...» — Ci3ine, бул атаран цифрлар коп пе, аз ба?.. — Аз!.. Ж ер колемше караранда тукке турмайды!.. — Кобейту уш!н не ютеу керек? — Мэселе осында. Зерттелш болран материалга ка­ — 201—

раганда, Балкаш ауданындагы eric келемш K33ipri 5 мыннан 150 мын гектарга жетюзуге болады, оган ко- лайлы жер де жетед1 (жалгыз «Ак такыр» аталатын жерде eriHre аса колайлы 50 мын гектарлык массив бар), су да жетедь.. сонда,— дед1 Рымбек жымыйынкырап ап,— кейшп жылдардын тэжрибесше карап, орта есеппен алганда, жалгыз Балкаш ауданынын e3i он — он бес миллион пут астык ещиредИ.. — Мал шаруасы ше? — дед1 Рымбек, книжкасына карап ап,— бул да кэз1р Партия мен Уюметтщ ерекше колга алып отырган мэселеа гой?.. Gcipece — Казакстан- да. ©йткен! б1зде жайылымдык жер кеп кой. Нактылы есеп бойынша, жалгыз Балкаш ауданында жарты мил- лионнан астам кой ecipyre болады, сонда бул аудан K03ipri мын жарым центнер жунн1н орнына, мемлекетке жылына 10—12 мын центнер береди 1500 караквл елтР ршщ орнына 108— 110 мыц елт1р! бередь.. — Ет ше?.. Май ше?..— дед-1 Рымбек даусын кетере сейлеп,— Кара малдын да басын кебейтуге бул ауданда жагдай толык. Оны да ойдагыдай ecipceK, 6i3 6ip бул ауданнан мемлекетке, K33ipri 12 мын центнердщ орнына, жылына 60 мын центнер ет, 500 центнер майдын орны­ на 3 500 центнер май берем1з!.. Осы жагдайларды еске ала жоспарлаганда, 6ip Балкаш ауданынан жанадан ceri3 кой совхозын ашуга болады... — Астык совхозын ше? — Оны да ашуга болады. BipaK, 6i3- ше, бул ауданда егш ш ш кп мал совхо- зына кемекип шаруа есебшде ©ркендету жен.

— Ал, осы ютерд1 жасауга бвгет не? — Уакыт!— дед1 Рымбек кулш,— Тьщ квтеруде бу­ рый тым-тырыс жаткан Кдзакстаннын сонгы уш жылда бул мэселе женшдеп ici гажап зор. Enairi мшдет — сол зор icTin еркёндеу темпш бэсендетпей, uirepi ер б тп .к ы з- дыра беру. Осы максатпен 6i3, Алматы облысынын бас- карушылары, Казакстан ушметшщ алдында, барлык дэ- лелдер1мен, Балкаш проблемасын койып отырмыз жэне ол проблема тез шепллер деген умггтем1з. — YMiTiMi3,— дед! Рымбек салмакты дауыспен,— шет пушпадтап icne де асуга айнала бастады. Мысалы — Капшагай мэселесг 1ле езеншщ Алматыга 70 шакырым жершде «Капшагай» аталатын тусына бвгет салу, сол арага, бушл Алматы каласы мен Алматы облысын куаты- мен камтамасыз ететш электр станциясын орнату мэсе- лесш ecTireH боларсыз? — Ectwm. Сол курылыс кашан басталады? — Зерттеу ici 6irri. П роекта Ленинградта жасалып жатыр. Курылыска 1959 жылы Kipicin, eKi-уш жылда бтрм екш з. Ол курылыс, республика астанасын жэне Алматы облысын электр куатымен тугел камтамасыз етумен катар, миллион гектар шелд1 суарып, епспк, шабындык жэне жайылымдык елкеге айналдырады. Бал­ каш проблемасын да ол курылыс шет-пушпактап шешедк 6ipaK, ол проблема Капшагай курылысы б1ткен сон да Казакстан уюмет жекелеп шешетш проблема болып кала турады... > -203—

астынгы кеш де аса бай бул кен ел кеш «Tanipici» судан тарткан. Онын бойында советик дэу1рде ашылган енд1- pic-riK гиганттар: Ешбастуз, Майкайын., Бозшакел, Те- MipTay, Караганды, Балхаш, Жезказган кеп уакытта судан тапшылык, керш журедк Одан api, Балхаш келшщ желкесшде, 6ip e3i буюл Франциянын жершдей боп Бет- пак, даланын шел1 жатыр. Онын да топырагы асыл: егер су берсен мындаган гектар eriH ©cipyre, миллиондаган бас малды азыктандыруга дайын тур... Бул проблеманы шешуге Казакстан еюмеп 1947 жыл- дан Kipicin, Одактык ешметтщ алдына, Ерт1с езеншщ суын Орталын, Казакстаннын; жогарыда аталган елке- лерше бурып экелу мэселес1н койды. Каналдьщ жалгыз магистралы гана 1 700 километрге созылмак. Бутактары- мен косканда 3 000 километрдей. Жумыс кеп. Оган сэйкес, б1зд1н отанда куш те кеп... Теориялык жагынан дэлелденген бул мэселеш Одак­ тык. ею мет колдап, 1950 жылдан бастап, ти1ст1 орындарга мзселен1н практикалык жагын зерттеуд1 тапсырды. Зерт- теу кэз1р журш жатыр. Егер бул ic тез арада орындалса, ондаган ipi кэс'ш орындары суга канумен катар, Казак­ станнын eriH шаруасына тагы да миллиондаган гектар косылады, малына тагы да миллиондаган бас косылады!.. Бул узакка созылмай шешшетш проблема... Казакстаннын алдында тагы 6ip зор проблема тура- тын, ол — «Мырзашел» аталатын кен даланы менгерш, с о ц и ал и с т курылыстын пайдасына асыру. Бул арада 6ip ескерте кететш нэрсе — Сырдария езеншщ кунгей бетш алып жаткан бул кен шелд1 орыс эдебиетшде «Го­ лодная степь» деп, hfhh «Аш дала» деп атайды. Ж ергшк- Ti халыктьщ «Мырзашел» деп атауына «Аш дала» кара- ма-карсы келед!, «e3i аш болса, ол калай мырза (береген) болады?» деген занды сурау туады. Мен1мше, бул ею аттын да магнасы бар: «Мырзанын» магнасы бар дейтш м 1з — су берсе бул шел мейлшше — 204—

мырза, 0FaH шыкпайтын ешмдж жок, сондыктан да, езбек акыны Навоидщ «Фархат, Шырын» поэмасы осы шелд1 суландыру идеясынан туран; «аштьщ» марнасы болатын ce6e6i — су бармаса, будан кутсыз жер жок. Ал, оран су апару мэселеа жецш емес. Бул мэселенщ тещрегшде шелд1 шаларай мекендеген елдер сан расыр басын катырранмен, максатын ioKe асыру колынан келмей койран. Советик дэу!рде де бул мэселе содры кезге дейш колра алынбады. К епш ш п Казакстан территориясына карайтын бул «Аш дала», жылы — быйылра дейш шет жаралап кана игер1лд1 де, деш аш .калпында суп-сур боп, шала-жансар жата бердй 1956 жылдыд январь айында Казакстан Жорарры Со- ветшщ сессиясы болды да, туыскан ©збекстан мемлекет1- нен вк1метт1к арнаулы комиссия кеп, Казакстаннан Тэш- кенге жакын отырран Бостандык ауданын жэне Мырза- шелдщ 6ipa3 жер!н калады. Казакстан Жогарры Совет1н1д 6ip депутаты — мен сез алранда, езбек туыстардыд ка- лауын беру жарында болдым. Сондэры ойым: «Бостандык ауданы Тэшкенн1д тубшде отыр, оны бермеу уят; ал Мырзашелден жер бермеу тары уят, ейткеш, менщ ойым- ша, Казакстанда Мырзашелден баска да тыд толып жа- тыр, б1зге тез арада соларды игерсек те жетед1...» 1шше Бостандык ауданын коса, Мырзашелдщ жарты- сын коса, 03'бекстанра жарты миллион гектар жер беру туралы Казакстан Жогарры Совет1н1д сессиясы каулы алды. Каулыга косыла тура, маран Мырзашелден жер беру емес, Бостандык ауданын беру кызрэныш та керш- ДК ейткен1, ражап керкем тау ш ш мекендеген, жер1не тропикалык жем1стер есетш бул аудан, шын марнасында- ры жерд1н жумары. Сондыктан да мен сез1мде езбек туыстарра: «0з1ннен туран cyftiKTi кызынды узатканда куанышы мен кызранышы кандай болса, бул жерд1 бер- —205—

гендеп менщ куанышым мен кызранышым сондай!..» дед1м. Одан кей1н етюзшген ©збек Жогарры Советшщ сес- сиясында, менщ каламдас досым Гафур Гулям маран еленмен жауап кайырып: «Шын кещлден берген сушки кызынызды, шын кещлден кабылдаймыз, онын бойын турл1 TycTi тамаша ж!бектермен, турл1 TycTi кымбат ме- талдармен, тастармен безещирем1з!..» дедь.. ©збек туыстар уэдесже тез жететш болды, оран ке- шл — Букшодактык Коммунист партиясы Орталык Коми­ тет! мен Одактык. YKiMerriH «Аш даланы» игеру туралы, одан алдары бес жыл ш ш де 300 мын гектар тын KOTepin, макта ecipy туралы «Правда» газетшщ быйыл, 11 августа шыккан санында жарияланран каулысы. Бул каулымен Совет Одарындапл шаруашылык зор проблемалардын 6ipi тары шешищ. Каулы бойынша, жуык арада «Аш даладан» 34 жана совхоз уйымдасып, алдары бес жылда 300 мын гектар тынды макта епсше пайдаланбакшы, онын 200 мыны ©збекстанда, 100 мыны Казакстанда. Бул дифрлар айтылура онай болранмен, орындалура онай емес, ейткеш, 6ip бес жылда ©збекстаннын тынды nrepin егетш мактасы Совет Одарынын макта коймасы аталатын республиканын бул жуйел! шаруасына 20 про- центтен артык ешм косады. Муншама тынды игеру кеп техниканын, кеп адамнын куш-куатын плейдк BipaK, бул тез ^жеадлетш кыйындык, OFaH 6ip Казакстаннын сонры уш жылда рана 19 миллион гектардан артык тын кетерш, бурынры ericiH уш еседен артык ecipyi куэ. Сейтш, енд1 аз жылда, «Аш» аталып келген такыр шелден 300 мын гектар тын кетершедк Ол кетершген тын- ра суды теп-Teric боп жаткан жалпак даланы ерсш-карсыл терен тшплеген, узын туркы мында'ран километр канал- дар, арыктар апарады. Каналдар мен арыктарды бойлай «Аш далара» аккан сулар, жаралгалы сусыны канбай,

елжтей суп-сур боп жаткан кец шелдщ меШрш ерюн кандырады да, жусан мен кекпектен баска тук бггпеген такыр далара, ашык аспанда жыпырлап жанран жулдыз- дардай жаркырап калын макта mbiFa келедь. Ол — 300 мын, гектарра еседь.. Бул сыйпаттап отырранымыз Мырзашелдщ 6api емес, тек тен-жарасы рана. Алдымыздары он — он бес жылда онын eKiHmi жартысы да игершедц сонда, М ырзаш елдт бойында жарты миллион гектардан артык жерге макта ecin, бпздщ Отан одан 100 миллион путтан астам ен1м алады!.. Мырзашелдщ болашагы осындай!.. Кетершген тын, «Аш далара» макта ericiH рана апар- майды. Онда казылран каналдар мен арыктардын. жара- сына ондаран кала, жуздеген кыстак пен ауыл орнайды. Олар «Аш далада» мактаны рана емес, жеш с жэне сэулет бактарын да, гул бактарын да ес1ред1. Кала, кыст'актарда театрлар, клубтар, мектептер, емханалар, радиолар, теле­ граф, телефондар, электр станциялары орнайды. (Бул аталган мэдениет орындары жазушыньщ фантазиясы емес, ic жуз1нде болып жаткан шындык. Оран куэ — Казакстаннын. соцры уш жылда тыны кетер1л1п жаткан елкелер1). Сейтш, «аш» аталып келген шел, халык кой- FaH «мырза» атына тарихында 6ipiHiui рет ие болады да, Совет Одарынын ен бай макта коймасына айналады!.. Б1зд1н совегпк отанда, оныц 1ш1нде Казакстанда, тез шешшгел} турран бул сыякты проблемалар толып жатыр. Онын бэр'ш бул макалада санаура орын да жок жоне санап кажет1 де жок. Тек кана, бул арада айтарымыз,— б1здш советт1к отанда жэне социализм жолына тускен езге мемлекеттерде коммуниста партия бастаган социа- листж KOF3M тупи максатынын калын, 1ш1не к1рд1, ол — ran Kypecin аяктаганнан кей1н, табират байлырын жылдан жыл молырак менгеру. Осы менгеру жолында казак жер1 отанра талай миллиард пут астыкты да, талай миллион пут мактаны да, езге турл1 дэн мен жем1ст1 де беред1 —207—

элП.. Эл i ойдары рана миллиард путтаран дэн мен жемю социалиста сарайларра тез арада-ак куйылады... Такырыбымызга оралайык: Таскабактыц тебесшде Рымбек Ильяшев екеум!з жорарыда аталган проблемалар жайын 6ipa3 фэлсафалараннан кешн: — Эу, жолд'ас!— дед1 маран Рымбек,— баярыда, мал бакдан кешпел! ауылда шешелер1м1з айтатын едц «энлме бузау ем1зедц бузау таяк ж епзедЬ деп. Сол айткандай, эцпмелесш отырып уакытты етюзш аппыз рой!.. Кара- нмз, кун шырура жадын рапты!.. Карасам — турл1 туспен тотынын. канатындай кулпыр- FaH танды тжейген юршк-сэулелер1 туре, алтын куннщ жиеп кершш келед1 екен. — «Москвара ушатын кушм» дед1ндз Fofi бугш,— дед1 Рымбек маран,— Ызд1 ещц аттандырам да, ез1м осы манда калам. — Неге? — Bi3, казакстандыктар, быйыл мемлекетке 6ip мил­ лиард пут астык тапсырамыз деп партияра уэде бердж кой, ещц сол уэдеш орындауымыз кажет емес пе? — Эрине, кажет! — KepmiMi3 — Ci6ip де мемлекетке 6ip миллиард пут астык бермек боп б1збен социалиста жарыска тусп рой!.. — Б!лем. — Ж арыстан максат — озу рой. Ол уппн республика- мыздын. барлык облыстары жарыста. Солтустж облыс- тарда eriH эл! кек. Оцтустжтщ eriHi nicin болды. Алматы облысыныц eriHi тугел nicTi. Бундары xayin жанбыр емес, жел. «Эбшщ желЬ> аталатын, Тарбаратай мен Тянь-Шань арасындары «Жонрар какпасынан» кей жылдарда кузд) KyHi eceTiH сурапыл сорып кетсе, Tin турран егшшн. басы сау етш тусе калады. Ондай орылмаран eriH облыста да, бул совхозда да б!рталай. Bip жумада бул ic орындалып болура THiCTi. Осы icTi аяктамай Алматыра мен кайт- паймын.

Рымбек жолдаспей коштастам да, Алматыга жур!п кегли. Бул облыстын, да, букш Казакстаннын, да быйыл- ры бай епнд1 кезшде жыйнап алуына, миллиард пут астыкты мемлекетке кезшде жэне артырымен тапсыруы- на куд1г!м жок, менщ басымды 6yriHri миллиардтан repi болашактары миллиардтар туралы ойлар Ke6ipeK би­ лед!... Ол миллиардтардын. да тез болуына сешм1м1з 6epiK, ейткет, б1здщ coBerriK шындыктын беталысы сондай!.. 19 август. 1956 жыл. Москва. j 14 С. Муканов

ТЫНДАРЫ TEMIP ЖОЛДЫЦ Т0ЩРЕИНДЕ 1здщ заманнык адамдарына, acipe- се, алые жолдарра Ke6ipeK сапар щ З шегетш адамдардын 6ipi — маран тем1р жол тансык емес. Сейте тура, сон,- ры 6ipep жылдын шшде рана, «Корган — Пески» деген атпен салынган тем1р жолды керуге быйыл кумарттым да турдым. Эдетте TeMip жолдын кершген елке- ге салына бермейтш 6i3re мэл1м. Ол — не улкен калалар арасын, немесе зор курылыстар мен ещиргстер арасын жал- растыру ушш рана салынады. Менщ ата-мекешм Жаманшубар мен Достын мацында ондай калалар да, курылыстар да, ewupicrep де жок жэне ондайлар ол макра жасалады деп сонгы уш-терт жылга дейш ешюм ойлаган да жок, кыял да ет- кен жок. Ондай ой мен кыялды 1954 жылдын февраль-март айында болып еткен Буюлодактык Коммунист Партиясы Орталык Комитет1н1н пленумында кабылданран тык жэ­ не тынайран жерд1 игеру туралы каулысы рана турызды.

Советик Отанымыздыд барлык елкесше кед жайылган бул даулыныд 6ip тармагы «Дос жайлауы» аталатын ме- Hin ата-мекешме де жетть Радиусы жуз километрдей, топырагы аса кунарлы, содры ширек расырда Отадныд eui6ip пайдасына аспай кулазып бос жатдан бул жайлау- Fa жорарыда аталган каулыдан кейш ондаран жада сов­ хоз орнады. Олар 1954 жылдыд кектем1нен бастап, мыд- даран гектар тыдды кетеруге Kipicii. Кунарлы жердей кэтериген тыдра бай e rin есу1нде euiKiMHin u ieri болган жок. Одан арры ой — тыдра ескен eriHfli текпей, шашпай жыйнап, мемлекет коймасына тап- сыруда рана. Булай тапсыру тым одайга да туспейдд ейткен1 Дос жайлауына ед жадын тем1р жол станциясы 250 километр жерде. Ол станциялардан Достары жада совхоздарра мыддаран тонна курылыс материалдарын, тудым дорын, жанармайды жэне басда дажетт1 материалдарды авто- машинамен кез1нде тугел жетюзу одай емес. Кыйындыд- пен жетюзе далган кунде, тыдра себшген егш бай боп шыдса, астыдты садтаитын сарайлар жайлауда жод, оларды тем1р жол станцияларына тасу керек, ол ушш вте квп машина керек. Мемлекет кедш бвл1п мунша автома­ шина бере калган кунде, сол машиналар Kuupicci3 журш туратын жаден жолдар жод. Бары — шым жолдар. Он- дай жолдар жауынды кезде шубаган машиналарды ке- тере алмай, мыйы шыддан сазра айналып кетед1 де, та- банынан тартып, тырп етуге шамасын келт1рмейд1. К,а- задстанныд тыд кетеруде шешуш1 орын алатын солтуспк облыстарында код жылдардыд куз1 жадбырлы болып етед1. Бул кезде тез тасылмаран астыд 1шрид1... Солтуст1к К,азадстанныд, оныд 1ш1нде Дос жайлауы- ныд осындай жер жэне ауа жардайын б1лет1н адамдар ол влкенЩ тыды кетер1лу1не дуана отыра, кетер1лген тыдра бай астыд шыруына сене отыра, сол астыдтыд мемлекет сарайына шырынсыз дуйылу жайын да ойламай дойган 14* —211—

Жок. Сонда, оларды коркыткан Кубыжык — кеп куздер- де кездесетж несерл1 жауын. Жауынды жылдары маши- налардын бул елкедеп жолдарра саздап батып калуынан кауштенген туррын адамдардьщ, Достын жайлауына жа- ка совхоздар орнап жаткан кезде, «m ipK iH , осы жайлаура тем1р жол неге салынбайды екен?! Егер салынса, канша астык шыкса да тез тасып экетер едъау!»— деп арман ет- кен!н ез куларымызбен естЦш. Халыктыц бул уш уюметтщ куларына шалынды да, тьщы кетержетш влкелерге тез арада тем1р жолдар апа- ру туралы каулы алынып, курылысшылар icne Kipice бас- тады, солардьщ 6ipi — 6i3 жогарыда атаран «Корран — Пески» аталатын TeMip жол. 1954 жылдын ноябр1нен бастап салынып, 1955 жыл- дыц август айында пайдаланура бершген бул тем!р жол- ды корудщ сэт1 маран 1956 жылдьщ кузшде рана туст1. Мен оны керуд1, Онтуст1к Орал тем1р жолынын 6 ip зор станциясы K,opFaH каласынан бастадым, ©йткен1, 6i3 сый- паттаралы отырран жол сол каланьщ шырыс жак касын- дары Утяк разъезжен бутакталады... Корран каласына мен еткен жылры сентябрьд1н бас кез1нде, Москва жактан поезбен келд1м. Калара жакын- даран шакта, оран сонгы рет кашан катнасуымды еске TycipceM, аттай отыз 6ip жыл болган екен... О л — 1925 жылдын жазы едн Онда Корган да шарын кала болатын: узын туркы eni километрдей, келденеж жарты километрдей рана бул шэрын каланын орталык 6i- рер кешесшде к1рп1штен салынран ек1-уш этажды б1рен- саран рана уйлер бар екен, асты Kipnim, уст1 араш 6 ipa3 уйлер бар екен, взгеа 6ip катарлы шэрын уйлер, квшелер1 ег!лген арашсыз жаланаш, 6ipep кешесше рана кед1р-бу- дыр тас теселген, взгелер1 жанбыр жауса ipin- кететш такыр шым... Ауыз толатын завод-фабрикалары жбк, ба­ ры: шарындау болып жасалган ун, былрары, сабын, ет, aFain аралау заводтары рана... —212—

Ол жылы Корран Тумен облысына карайтын аудан- нын рана орталыры екен. Калада аудандык газет шырэ- ды екен. Сол газеттщ редакторы (атын умыттым) каланы маран тарантасты атпен 6ipa3 аралатты да, батыс жак даласына алып кетш, бес-алты шакырым жерде, Тобыл 03eniniH жарасына салынган бшк обаныц тебесше шы- рарды. — Он бесшпп — он алтыншы гасырларда бул туста татардыд «Кении» атты хандыгы дэурен сургенш, ол хандыкты он алтыншы гасырдыд аяк кезшде Ермактын жойганын тарихи материалдардан бшетш боларсыз?— дед1 редактор маган. — Аздап хабарым бар,— дед!м мен. — Осы оба сол сорыста елген адамдардыд кемкген моласы деседк «Корран» туржтщ «камал» деген c03i еке- nin 6Lneci3. Бул аранын «Корран» аталган ce6e6i — Ке- uiiM хандырынын, Ермактан катты корранып, коп cOFbic- кан, кеп кыргынмен бер1лген тусы болса керек. «Корран» атты орыс каласы бул арага 17 расырдын орта кезшде ip- re тепкен... Yiu ?куз жылга жакын тарихы бар каламыц мэн-жа- йын айта кеп, редактор тод1регш кед шолып алды да: — Корган революциядан бурый Ci6ip саудагерлерь нщ казак даласымен т ы р ы з байланысты KiiuipeK 6ip ка­ ласы едд советик дэу!рде сол калпынан клгершей койран жок. Кайдан ыгермейд!? Бурынры кпикене заводтары тозган, жаца заводтар салынран жок, жзне кашан салы- нары белпаз. Ж ака заводтар, жада фабрикалар салын- баган сод, жада уйлер де салынбайды. Ecid уйлердщке- 6i тозура айналды. Керцпм1здеп индустриялы Челяба, Свердлов сыякты калалардыд ocyiMeH салыстырранда, KopFan тукке турмайды. Буныд сэнд1 каланыд санатына кашан косыларын и м бшсш!— деп, демш кеудесш кере тартты... Редактордыд бунысы алдын алыстан болжай алмау

екенш мен Корганра 1956 жылдын кузшде барранда кер- д1м. Москва поезы KopraHFa тун ортасы ауа жегп де, ка­ ланы 61'раз уакыт жаралай журш отырды, сонда, жуллыз- дай жи1 жанран электр сэулесшен менщ cepiriM — Ма­ риям екеум1‘здщ кергешм1з — K33ipri Корран Москванын 6ip бвлшег1 сыякты: мунда да аспанра аскактаран зор, бшк уйлер!.. Сол кун1 cipKipen турран жауынмен шылан- ран асфальтты тура кешелер электр жарырына шагылы- сып айнадай жаркырайды!... Мунын да тешрегшде, мо- йындары каранры acnaHFa сунп'ген зэул1м заводтар!.. Бурын шап-шарын каланын, еши электр с’эулеамен жар- кыраган ол iueTi мен бул шетше кез жетерлш емес!.. Кер- меген отыз 6ip жылда Корран каласы муншама калай кенш, калай зорайып, калай сэнденш, калай керштенш калган!.. Калада 6i3, сонры жылдарда салынран салтанатты мейманхананын люкс!не тустш. Ол да барлык кажегп орындарымен, жасау-жиЬаздарымен зор калалардын эдем! номерлерше уксайды. Ертеншде каланы араласак, манында кебейген ipi завод-фабриктерден, салтанатты жумысшы поселкелершен баска, уш зор жет!спг1 бар екен: 6ipi — орталыктагы кешелершш K©6i жана зэул1м уйлермен сэнденген; eKiHmici — барлык кешелерше ас­ фальт теселген, ymiHUiici — кеше атаулынык бэрше ею жак шетше дейш каз-катар сэулет агаштары егшп, олар жайкала, эдем1, калын болып ескен!.. Корран Kasip облыстын орталыры, онын сонры жыл­ дарда жасалган керкемдшше суйсше журе, мен eKi жак Kepuiici — Костанай мен Кызылжар калаларын .еске ту- cipfliM. Олар да кеп жылдан бер! облыстын орталыры бо­ ла тура, жыл сайын мемлекеттен Корранмен б1рдей акша ала тура, керкею жарынан бой тенеслру тугйл, тобыры- нан да келетш емес. MiHe кайда шкерлж пен олактык!.. Бул niKipfli Коргандары калалык COBerriH председа- — 214—

тел1 Михаил Андреевич Перлыгин жолдас та колдайды. Сонда оньщ айтары: — 0 p6ip icTin жаксы я жаман болуы баскарушы адамнын юкерл1п мен олактырына байланысты екеш рас. Мэселен, Дорран каласынын булай керштенуше бас се- бепкер адам — облыстык партия комитетшщ бурынры 6i- piHiui секретары Георгий Апполниарович Денисов жол­ дас. Ko3ip Саратов обкомында 6ipiHini секретарь болып кызмет аткаратын бул жолдас калалык курылыска ерекше кецш б олт, тез арада осындай халге кел-ripin ту- зеп кетт1. Б1з сол бастаран icTi Lnrepi дамытып бара жа- тырмыз. Перлыгиннщ айтуынша, кэз1р Корраннын. халкы жы- йырма бесшии Жылдарыдан бес есе, калалык бюджет жыйырма бес есе ескен. Даламен 6ipep кун танысканнан кейш, 1здеп келген тем1р жолымнын мэселелер1мен шурылданбак болып, жаксы бшетш адамды сурастырранымда: — Прокофий Иванович Челочев!— дед1 Перлыгин,— «Корран — Пески» тем1р жол курылысынын начальнип. Бул жолдын «а»-сынан бастап «я»-сына дейш тарихын да, iciH де тугел бшетш сол рана. Одан баскадан сурау- дын кажеН жок. Жане ол юшшейш, кенескш, адаммен тез жакындасып, ушр бола кетюш, болган окыйганы ecipM eft де, енпрмей де, дал болган хал1нде айткыш, сезт iciHe, ici сезше лайык адам. — Турл1 себеппен ол юамен кен,есуд1 усынрым келш отыр,— дед1 танысканнан кейш кул!мареп. Перлыгин Челочев™ мешмен телефон аркылы жалга- i стырып бердь — Мен ci3Ai бшем,— деп бастады Челочев телефон аркылы сезш, таныс адамдай шуШркелесе кетш,— Ci3fli окып журм!з рой, бшем. Челочев менщ номер1ме уэдел1 саратта келдк ашан, ортадан жорарырак бойлы, аккуба кескшдК кул1мдеген

кеплд!р кезд1, иырында полковникп'к жулдызы бар сур шинелып адам екен. Бурын кермеген адамым. Мен кыска танысудан кейш, жана тем1р жолды керу- ге келген1мд1 айттым. — Куп болалы,— деп жауап 6eoni ПоокоЛий Ивано­ вич,— 6ipre журуге, налагай жерлершзд1 тугел керсе- туге дайынмын. Ол кун1 kvh кешмрш кеткендштен, 613 ертен ертемен журуге уэделестж. — Уш турл! транспооттын кяйсысымен жуоем десе- щз де ерю’шз,— дед1 ПрокосЬий Иванович.— 6iniHuiici — поезд, ол Сулы аталатын станцияга дейш, Коргяннан 160 километр жеоге; екш ил'а— дрезина, онымен 263 ки­ лометр жердеп Пески станциясьтна дейш 6apvFa болады; уш1НШ1С1,— автомобиль, «газипм1з» бар жэне барлык маркес! табылады... — 0 з?н1з кайсысын коллайсыз? — Поезд жанра тыныш. бтрак сылбыр жуоед1, жол бойында жук, acipece астык тасып жаткан составтар кеп, сондыктан пассажиолык поезд коп бегеледг, дрезина одан жылдамыоак кетед! жэне жан-жакты K epin отыпура да жаксы, 61'рак, ол беймаза.— дырылы кеп; автомобильлш жолы ауыр.— api кэз!р саз. api ойыры кеп тыйышсыз; она- йына кызыксаныз бастапкы ек! тоачспопттын 6ipiMeH ке- теа'з, кыйынына шыдаймын десешз тары да ыктыяры- ныз. — Менщше,— дед1 Челог,ев жымыйып ап,— жуба- йыныз карсы болмаса, эуел1 «Газикпен» кеткешшз жен. Олай дейтш!м: нзге жана жолдын рахаты мен катар бейнетш де керу кажет болар. «Газикпен» кетсешз, KVj рылысшылардын материал тасыйтын жол азабын калай керушен аз да болса эсер алас.ыз. Тым болмаса, алпыс километр жердеп Сумки станциясына дейш ж у р т Keoi- н1з. Оран кыйналып жетсешз, аржарына тем1р жолмен кетера'з. —216-

Bi3 Челочевтщ сонры усынысын кабылдадык. Б!рак, б1зге ертенше аттанудын сэт1 туспедн Танептен сарат то- рызла келем деген Челочев кешжтк Б!з буран кайпан каллык, ейткен!, кешеп к ы лы ры н э каоаранда. ПоокоЛий Иванович жалран соз айтура. уэдесшен жанылура тш гп емес ель енлеше, мунысы не?! Неге кешжкеш 61‘оаздан кейш рана мэл!м болды: Моск- валан. курылыс министрлтнен, министрлщ ооьтнбасаоы- нын 6ini келш калыпты да, Челочевка «теот-бес кун ме- HiMeH 6iore боласын» депп', Челочев меншен 6iore жуоер жол жайын айтса, начальник «айттым, болды» деп кыска жауап кайырыпты. Орынбасаодын Челочев ие алмаган а'оескен еоюн б!з де ие алмалык. Эуел1 тэтп, олан кейш катты айткач соз- дер1М1з' пщ 6ipiHe де ол ил1к' пей, кауырт туоде ешбю ка- жетп'п болмаса ла Челочев™ алып калатын болды. Орынбясарлын меЙ01'мшен кулер Узгеч 6i3: — Тым болмаса жана тем1'о жолдын материалдары- мен таныстыруга руксат етш з!— деп етшдж. Cipi мшезд! орынбасап оран да арен, кен т, Челочевка б!збен 6ioep caFaT кана сейлесуге руксат erri. BipaK, 613- fli Челочев кенсесше емес, уйше апаоды. — Ciare кажетп материалды каразга карамай-ак ай- там,— дед1 ол маран, ооынбасардан аулакка шыккан- нан кейш,— конакка уйшен дэм татыру казактьщ рана емес, езге халыктын да рурпында бар. Шздш уйге журш cv-суан шгетздер. Дастархан устшде кереп'н1з' д1 айтып берем. Ол эйел|‘ Иоина Викентьевнага телефон сорып, тез1рек шай эз!рлеуд1 етшдк Челочевт1'н уйшде шайдан бурын жана тем1о жолдын | тарихымен кыскаша таныссак, томендепдей екен: жога- | рыда айткандай, бул тем1р жолдын тууына Дос жайла- j уында кетершетш тын себеп болады; Доста жэне оран ip- N гелес елкелерде отызра жакын жана совхоз орнайды, — 217—

олардын, эркайсысы 25 мын гектардан епн сепкенде де, жет1 жуз елу мындай жер; бул жердщ эр гектарына ор­ та есеппен он центнерден (rinri кургакшылык бола кал­ ган кунде де, тын. жерге будан кем астык шыкпауы сез- ci3) астык енгенде де,— 45 миллион пут астык; сонша мол астыкты сактайтын орындарга тек тем1р жол гана тез жетюзе алады. «Коргаи — Пески» TeMip жолынын идеясы осыдан туады, «Корганы» 6i3re белгш. «Пески» дегеш де маган таныс жер боп шыкты. Ол Е с т езеншщ тер1скей жак жа- гасына орнаган мшкене поселок, казакша аты «Кызыл- шын». Корган мен Пескидщ eKi арасы 263 километр екен, ол арага жол салынса, жогарыда айткан отыз такты жа- на совхоздын как ортасын жарып етедг,- ен алые деген совхоз оган кырык-елу километр жерде гана турады. Жоспары Ленинградта жасалган бул тем1р жол эуел1 тар торапты боп, 1954 жылдын ноябр1нен басталады. Бул icTi баскаруга Kipice тура, Челочев орталыкка наразы- льщ б т д 1рш, тар торапты жолды кен тораптыга айнал- дыруды усынады, сондагы дэлелй— 6ipiHiiiineH, тар то­ рапты жолдьщ вагондер1не жук атаулынын 6api сыя бер- мейд1, мэселен,— комбайн мен трактор, ал жана совхоз- дарга ондай ауыр механизмдер жуздеп емес, мындап та- сылады, оларга оз аягымен журсе, узак уакытта арен же- тед1; екшшщен,— кен торапты жол жукт1 де коп тасыйды, жур1с1 де ешмд1 болады; уш1нш1ден,— тар торапты жолдын жугш кен торапты жолга ауыстырып артуга ту­ ра келедк оган елшеус1з коп уакыт керек... Челочевт1н бул усынысы кабылданады да, кырык ки­ лометр жерге дейш салынып койган тар торапты жол токтатылып, 1955 жылдын мартынан кен торапты жол салынады. Максат — осы жылдын калган айларында те- M ip жолдын туркын 160 километрге жетк1зу. Буган тез жетуге техника кунп де, адам куоп де толык: курылыс- тын алгашкы кун1нен 25 экскаватор, 56 скрепер, елуден —218—

астам бульдозер, тары толып жаткан техника,. уш мын- дай адам icKe KipiceAi. Ж ана жолдын ен-бойы Шайкайдьщ, Титовтын, Фро- ловтьщ жэне Разбириннщ участоктерп аталып тертке бе- лшед1 де, барлык участокте жумыс каз-катар басталады. Жумыс аса ауыр жардайда басталады. Март — ci6ip- л\\к ycKipiK аяз бен жынды боранньщ кутыра улып турран шары. — Сол жылры кыс ерекше суык болрандыктан,— дей- д1 Прокофий Иванович,— жердщ тоны ею метрге дейш тас боп катып калган екен, оны казуга машиналардьщ Tici батпаган сон, KymTi талкандагыштармен бузура тура келдн Бундай тон жеке участоктерде емес, жолдын ен- бойында кездескенджтен, талкандарыш та кеп керек бол- ды. ToHFa косымша кыйындык— агаштар.— Жол калын орманнын imiHeH еткенджтен, араштарды да тамырымен копарып отырура тура келдй Ен кушт1 жауымыз кар болды. Жер жаралгалы тыйыш жаткан калын орманнын мазасын алганымызга ©ннккендей, боран да дагдыдан тыс кебейш кет1п, курылыс елкелерiH, acipece ага ты сирек елкелерд1 калын куртжке кемд1 де турды, оны аршу да онайга тускен жок. — BipaK,— дейд! Прокофий Иванович кездескен кы- йындыктарды санай, эсерл i турде сыйпаттай кеп,— куаты мол техникамен каруланган 61зд1ц курылысшылар, em 6 ip кыйындыкка бегелмей, кызмет1н енд1ре аткарды да отыр- ды. Сонын нэтижес1нде, 1955 жылы салынатын 160 ки- лометрл1к жол 200 километр боп 6iTin, кызмет1не KipicTi. — Будан, с1з,— дейд1 Прокофий Иванович кул1мареп ап,— жол эуел1 6iTin, жук тасура содан кешн KipicKeH екен деп ойламаныз. Ж ана жол шетшен салынып та жат- ты, салынып б1ткен жер1не к а ж е т жук тасылып та жат- ты. Ол езге тугш ез1не кажетп материалдардын кеб1н салынып болран жагымен тасып улгерд1. Келденен жук- тен, 1955 жылы совхоздарра он мын вагон курылыс ма- —219—

териалын жетк!зд1, олардан он уш мьщ тонна астык, та- сып шырарды, сол совхоздарра 1956 жылдьщ басында жыйырма 6ip мын тонна тукым корын, 22 мьщ тонна жанармай жетюздь.. Одан api Челочев курылыс iciHfle ерл1к керсеткен адамдарды сыйпаттай бастайды да: — Кезбен кермеген ютщ жазушыра кызыры азын 6i- лем,— дейд1, кенет токтап,— оларды мен1н сырттан сый- паттауымнан repi ез кезЫзбен кергешщз пайдалырак болар. — Эрике,— деймш мен. — Ендеше,— деп Челочев жаца жол курылысында алдьщры катардан орын алатын енбек ерлер1н1н Ti3iMiH айта бастайды. Энлме узанкьфап кету1не шыдамсыздан- ран Ирина Викентьевна: — Шай суып барады, енд1г1 кенес стол тен1рег1нде болса! — деген етш шш айтады. — О да болсын!—дейд1 Прокофий Иванович кулш,— «кургак касык ауыз жыртады» деген макал бар рой орыста. Конактарды кургак сезбен рана азыктандырура болмас. Шай устшде мен Прокофий Ивановичт1ц ем1рбаянын сурап кегли. — Кыска рана баяндаранда,— дед1 ол,— Белоруссия- ньщ Могилев облысында, 1917 жылы II Николай тактан тайганын жариялаган Евдокимович селосында (Луполов ауданы), 1911 жылы, батырак семьясында туыппын. Прокофий Ивановичтщ одан apFbi — 220—

баянына ете уксас: туранына он 6ip ай толган оны жумыб !здеген axed Белоруссиядан Ci6ipre, одан юшкене Прош­ ка торыз жаска шыкканда Кавказга алып кетед1. Крас­ нодар аймагына барран экеа он жасар Прошканы совхоз сыйырынын сонына салады, бакташы кылады. — Сол калыппен журе берер ме ем, кайтер ем, егер Краснодарда катты безгекке ушырамасам,— дейд1 Про­ кофий Иванович.— Узджшз устайтын осы безгектен влер халге келш кетеремге айналран сок, экем бакташылык- тан шырарып алды. Айыра бастараннан кейш де 6ipa3 жыл жумыска жарамаган сок, он уш жасымда экем са- бакка 6epin, туган тш м де 6ipiHmi рет «элш-би» таны- дым. Бастауыш мектепте бес класс б тр ге н Прокофий Ива­ нович, 1929-32 жылдар рабфакта окыйды да, оны б т р ­ ген жылы армияга алынады. Кызмет устшде катардары жауынгерден косыннык командир! дэрежесше кетершген ол, 1937 жылы Сорыс транспорт академиясына тусед1 де тем1р жолдык курылыс инженер! боп, 1941 жылы б т - редь ¥лы Отан сорысын ол Батые Белоруссияда жургенде кездест!ред!. CoFbic аякталранша майданный ек ауыр жерлер!нде журген ол, эр кайсысы 6ip повестке турарлык керемет кеп ражап окыйгаларды айтады, сол кекестер!не карап отырсак, ол талай кешрлер мен тем1р жолдарды 03 колынан кыйраткан да, тузеген де!.. Сорыс б!ткеннен кейш, жау кыйратып кеткен тем1р жолдармен кешрлерд! тузеуге KipicKeH — 221— i

Зырян» деп аталатын жана тем1р жолды курура жум- сайды. — Ол кыска жол,— дещи Прокофий Иванович,—узын туркы 175-ак километр. BipaK, оны салу узындыгы ею жуз километрден артык «Корран—Пески» жолын салудан элдекайда ауыр болды, ce6e6i, «Корран—Пески» жолында калыц орман кездескенмен, Teric жер аркылы журсе, «0с- кемен-Зырян» ы л ры й тау-тас аркылы журдк сондыктан, узын туркы 263 километр «Корран—Пески» жолынан бар- л ы р ы eKi миллион текше метр жер казылса, 175 кило- метрл1к кана туркы бар «вскемен—Зыряннан» он ею миллион текше метр жер казылды жэне «Корран — Пес­ ки дей» топырак емес, ы лры й тас!.. «©скемен — Зырян» жолында 6ipi 330, 6ipi 280 метрлж туннель казып етуге .тура келд1, Ерт1с, Бухтарма сыякты ею зор езен аркылы жэне б1рнеше ж ы ралар мен езенсымактар аркылы кешр- лер салынады. «Корран — Пески» тем1р жолында ондай бегеттердщ 6ipi де жок. Бул аранын да кысы суык бол- ранмен ©скемен жарыньщ суьшы будан да катты. Деген- мен ол жолды да 1953 жылы, мемлекет жоспарлаган уа- кыттан бэлюм бурынырак тапсырдык. Одан осы «Корран — Пески» курылысына келдж... TeMip жол курылысынын кайдары кыйын участокте- ршде кызмет аткарып келе ж аткан жэне барлык кызме- т1н де абыроймен тыянакты ры п аткарран инженер-пол­ ковник Прокофий Ивановичтщ ерл1к ютерше аса рыйза болдым да: — Сонда, осы кызметке к1р1скеннен 6epi неше кило- метрл1к тем1р жолды т у з е у ^ з я салуьщыз есебадзде бар ма?— деп сурадым. — Bip ержкенде мелшерлеген1м бар,— дед! Проко­ фий Иванович кул1мс1реп,— TeMip жол кызметше Kipic- кеннен 6epri эр кушме километрге жакын жол келетш сыякты. Мэселен, дейд1 полковник карындаш пен кагаз алып есептеп ж 1берш,— TeMip жолда мен узд ж а з он алты — 222—

жыл кызмет аткардым, жылына 360 кун бар дегенде, он алты жылда 5 760 кун болады, осы кундерде, тузегеш, салраны бар, менщ колымнан бес мын километрден астам тем1р жол erri... Ыкдасты хозяйканын дэмд1 асына тугшркене отыра, 6i3 ара-тура калжьщ да айта бастадык. Ол калжынды хозяйканын ©3i тутатып ж!бердн — Ci3,— дед! Ирина Викентьевна маран,—- Прокофий Ивановичей сонры он алты жылда неше KyHi TeMip жол- да еткенш сурадьщыз да, неше кун уйде болранын сура- ран жоксыз... — Аз кун!— деп ш п экетт! Прокофий Иванович ку- л1мдей сейлеп,— coFbic кундер! болса-болмаса да тузде, семьясыз жерде етп. Одан 6epri кундерде де уйде аз бо- латыным рас. Бул сыякты Tayip туракка да осы К,орранра келгел1 ие болдык, оран дейш кыска кысынша, жазга жазынша даярларан палаткаларда турып келдж. Б!здщ энпмем!зд! телефон даусы бузып ж!бердп — Зам... министра!— дед! Прокофий трубканы алака- нымен басып,— кеипктщ деп кысып жатыр.. — Кэз!р!.. Осы минутта!..^-деп Прокофий Иванович трубканы шд1 де,— мэжшс!м!зд! созудын сэе болма- ды,— дед1 6i3re,— кеш!р1м ет!ием. K.33ip замга кетуге ту­ ра келед!. Слздерге деген ею «газик» даяр. BipiMeH ci3- дерд! бастап «К,орран—Пески» TeMip жол курылысынын саяси бвл1м бастырыньщ орынбасары, ез!н!збен мана та- ныскан Григорий Михайлович Лебедев жолдас журедь Мен ci3Ai уш-терт кунде куып жетем. Ею м'ашинамен аттанран 6i3 Корранньщ кунгей жагы- пан аратыи То'был ©зен!нен ©ттж те, api карагайы, к,а- йыцы, Teperi аралас кальщ орманра юрдж. Бул жолмен будан отыз б!р жыл бурын атпен жургенде, тамаш а 6ip ракатка сунпген ед1м. Мен туып-вскен Достьщ жайлауы ормансыз жаланаш дала. Кайыны, Teperi, талы аралас - 223—

шоктала ескен сирек а^аШтар ДоСтьщ терюкей жарында! отыз-кырык километрден рана кездеседк Ал, карарай ара- даскан орман, жазуш ы Рабит М уареповтщ K83ip «Ж а­ на жол» аталатын ауылынын касындары казынальщ «Бур- кеу» дачасынан басталады . О дан солтустж теп К,орранра , карай жургенде орман да, оньщ шшдег1 карарай да ка- лындай 6epin, Корранга, шамасы, отыз-кырык шакырым калранда «ит мурны етпейдЬ дейтш, арасында аланы жок жыныска ж эн е кеп ж ер де карарай жынысына айналып кетедк Бул ж ер д еп тутаскан калын орманньщ арасын тек щалкар келдер рана беледк Тещ репн циркульмен ден- гелете колдан сызрандай, сакинадай деп-денгелек кел­ д ер д щ айнала ж иегш е, сура тене ескен калын араштын, кайран келдер дщ мелд1р сура тускен сэулеш бул аранын ж ер ш щ уст1не рана ем ес, астына д а калын орман ecin тур- рандай эсер бередк К елдщ 6eTi сыныса отырран кус бо- лады. Кеп аншынын атуынан запы болган бул аранын кустары шалкар кен келдщ ок жетпейтш терещнде жузе- дк солардьщ ш ш д е , онсыз д а сулу келд1 кер1ктенд1ре TycKici келгендей, не уш, не бес, не жет1, не торыз рана боп, 6ipaK, одан артык болмай мойындарын иш денелер1 тенкиген аккулар отырады. К елдщ алыстагы ортасында ж узген шат кустарра мылтыкшылар бара алмайды, барар ед,1 — жасырынып ж етер жер1 ж ок, к елдщ 6eTi айнадай жалтыр!.. Бул аранын орманы, acipece куздшуш ерекше керж- тенедк м эн п ж асыл карарайдьщ тусш е куз жапырары кы- зарран теректер мен жапырары саррайран кайьщ аралас- канда, орманньщ агаштары колдан курран букеттщ ту­ сш е айналып кетедь Дэнш тегуге айналган калын бе- тегелердщ , келдердщ , Kefl6ip аландары eriH орнына шык- кан ж усан мен ерменнщ, кел ж агалай ескен шалрыннын HicTepi к узде ерекше буркырап, адам imKe тарткан дэмш ерекше ракатпен жутады... Осындай ракат дуниесшщ ->224—

1шшде, тарантастын Teric, шансыз, ж щ ш к е жолымен, ат- пен журу кандай тамаша!.. 1925 жылы бул ж олмен ж ургенде мен К,орранра ж а- кындаган жердщ тамаша керкем табиратына ерекше эсер- ленш , ерекше тыныстап, ракатына ерекше баткан ед1м. Ал, бул жолы ше? Бул жолы — 1956 жылы табираттын, керш бурынры болранмен, жолдын, ракаты олай емес екен. Челочевтщ сактандыруы раска шыкты. «К,орран — Пески» тем1р ж о- лын салысура катнаскан ж уздеген автомашинанын, 6ip тобы осы ж олмен жосылрандыктан, жолдын ©3i т у п л те- HiperiniH д е тас-талканын шьигрып, ойдым-ойдым рып дазып тастапты. Оньщ уст1не, сонгы кундерде узджс1з жауган жанбырдан ж ол бойы мыйы шыккан саз. Агаш- тьщ сиректеу жер1нде 6i3 м1нген машиналар, жолдын кыйын тусынан к,ашк,алактап, онайлау еткел тапканмен, орманньщ жыныс ж ерш де кыйын ж олга ер1кс1з тусед1 де, кеп ж ерде кушке сала, нйрене суйреп отырып, кейб1р ко- рыска айналган батпакка отырады д а калады. Ондай I ж ерлерде ек1 машина 6ipiH 6ipi кеп азаппен арен суйреп | шырарады. Ал, батпаган ж ерде, суы аралас батпакты ке- j ш1п отырып, казылеан жерлерге шайкалганда, ерс1л-кар- I сыл тенселген адймнын шек-карны узш гендей, екпе-ба- I уыры енеш1не тырылрандай болады. Сол кезде Мэкене: — Халын калай? — десем, басын да, денесш де ма- j шинанын тем1р1не талай сорып, кей кезде закым д а ту- cipin алранмен, сыр бермегенсш, — Окасы ж ок, бунымен журет1ндер д е 6i3 сыякты адам uibiFap! — дейд1. — Адамы адам рой,— деймш мен,— 6ipaK, 6i3 сыякты емес олар. Б1з 6ip кунн1н жолына кыйналып келе жат- сак, олар кеп куншц ж ол азабын осылай шегедк.. Шофер де бул сезд1 макулдап: — TeMip жолмен катар шоссе де неге салынбайды 15 С. Муцанов. —225—

екен!.. Сонда дандай радат болар ед1, мынау перемет! азап,— дейдь Ауыр жолдын азабымен сазды сыза журген 6i3 дур- радшылыдта ж адсы ж олмен машина 6ip-an, сарат журетш | Сумка стандиясына бес жарым саратта эред жеттж. Мез- п л тун, дарацрылыд T ycin кётть — Трактормен ж урген Kici д е элдедаш ан келер едд— дед1 шофер, машинасыныд табаны салдын тунде тобар- сыцдыраган тепстеу, датдыл ж ерге тигенде,— 6i3 одан да шабан журш келдж. — М унда донасы з ба, tarepi ж у р е а з бе? — дед1 Л е­ бедев Сумкара жеткен сод,— егер донсад, станциядан бес- алты шадырым ж ер деп деревняра барамыз, оныд да жо- лы дыйын,— кемш де 6 ip сарат журем1з: бул станцияда донура лайыдты мекен 9 3 ip re ж од. Палатканыд 6ipeyiH e жатамыз десед1з ыдтыярыдыз. Ал, журем десед1з —дре­ зина даяр. Iiiii жылы. К еш жпей ай д а туады. Ж ол орман арасымен ж уредд Теш рекп K epin отырамыз. Табираттыд тамаш а жерлер1 бар. Алдымыздагы Половинное станция- сына сагаттан артыд уадытта жетсек, жайлы орындар да, гостиница да бар. — О нда, дрезинамен ж урейж ,— д е д ж шаршаган 6i3. Д ен еш д1р1лдеп даусы дырылдаганмен, дрезинара мше ж ен елгенде 6i3 тулаган аттан Tycin, тайпалган жоррара мшгендей болдыд. Кешке дарай кейде дарын ушдын- датып, кейде жадбырын аркетш , аспанды далыд дор- шап турран кара сур булт, СИздщ ж ады раган кецш куШ- м1зд\\ елт!гендей, 6i3 дрезинара мш е женелген сод -ад сирей бастады, ж ан -ж ад да ыдыраган ж уда булттыц арасына, те- д1зде ж узген кеменщ шамындай сыррып, жулды здар ке­ рш е бастады . 1ле, улкецгцп дедгелек кед столдай деп- д ец гел ек боп, ш ы ры с ж а д кекжиектен куп-куред- туст1 ай да кетерш дд.. Ай бижтеген сайын аспан да булттан ажы- рай туст1, бет1н квшкен ж у д а булт ж урандай, айдыд да куред ж уз! эуел! дызрылттанып, одан бозрылданып, кек- —226—

ке бшк кетерьпе аппак суттей болып жаркырап Kerri. Ай сэулесш е беленген калын орман уйкыга кеткендей тым- тырыс мулги калды. Осындай тамаш ага эсерленш келе жатканда, кез1м1здщ ракатын молайта TycKici келгендей, орман арасында айнадай жаркыраган шалкар кел де кез- дест!. 11Пркш, дуниеде, толыккан айдьщ шалкар келге тунг! тускен сэулесш ен д е керкем KepiHic бола ма екен!.. Д резинада келе жатып, айлы тун деп табигат кершмен .катар, мен Половинноеш д е еске xycipin келем. Бул ул- кен деревнянын, казакш а аты — «Аксыйыр». Н еге олай атанран тарихын 1925 жылы сураранымда, 61зд 1 уйше кондырран, казактын, т ш н д е, рурпын д а жаксы бкпетш орыс шалы, кулш отырып былай деген едй — Патша ©KiMeii ерте заманда ел мен елд1 жауласты- рып устаган гой. Сол кезде тускен б1здщ осы деревня кешпел1 казактардан «жасырынып кеп ж аулайды» деп коркады екен ж эне б1здщ аталарымыз казакты «ак кшм киедЬ деп ойлайды екен. Bip тунде, элдекайдан адасып, б1зд1н, деревняга ак тусп сыйыр келедк Онын келе жат- канын керген 6ipey «казактар кеп калды!» деп деревня- ны дурлнш рш , корранура эз!рленген деревня туш бойы ойран-ботка болады... Артынан бшсе, ж ау дегенi — ак сы­ йыр!.. Сол окыйганы ecxireH казактар б!здщ деревняга .кулш, «Аксыйыр» этап кетедь:. Аксыйырдьщ кунгей жарына жакын ж ерде Марай ата- латын 6ip поселок бар. Сонда туратын менщ бала кездег! досым Есембай Ш ынбаев деген эннп, гармоншы ж1ггг ре- волюциядан бурын орыс эйелш е уйленш, «шокынды» деп ест1гем. 1925 ж ы л р ы сапарда М арайдан 1здеп тапсам, Есем­ бай туралы хабар рас екен. BipaK онын баяры серш г! — серш к, бая^ы OHinLniri — эн ш ш к, баяры сырнайшылы- ь'ы — сырнайшылык. MeHi куана карсы алып, Аксыйырра дейш шырарып салран Есембай: «IilipKiH, деревня болса Аксыйырдай болсын. Бул манайда салтанат жарынан 15- —227—

оныц алдына тусер кала ж ок!» деп мактаран. Аксыйыр! дын KemeciHe 613 тунде, кезге туртсе кершбейтш кок карацгыда ю рдж те, керкемдцш кере алмадык. i — Енд1 ше? Ещц дрезинамен келе жатканда, орманда электр лам палары жулдыздай жш жаркыраран 6ip кала кездесе K erri. — Половинное аталатын деревня мен станция,— дедГ| Л ебедев. Станциядан токта£ан дрезинаны карсы алган адам езш «осы арадары курылыс участопнщ начальншч Александр' Николаевич Титовпын» деп таныстырды. Шаршап келген! 6i3Ai ол гостиница ролш аткаратын KimipeK 6ip агаш уйге j кондырды д а , эц п м еш ертец бастамак болып Kerin калды. Титов та кецесппл, ак-жаркын адам болып шыкты. Ертещ не ол MeHi курылыс icTepiMeH таныстыра бастады... К урметп окушы! Ci3re осы арада жазушыныц басына тусетш 6ip жардайды баяндай кетуге тура келедк Кер- I кем эдебиет шындык ем1рдщ айнасы екенш 6apiMi3 ж ак- сы бмеыпз. Оныц бетш е тек шындык ем1рдщ рана сэу- л е а туседк ©M ip ж ок ж ер де коркем эдебиеттщ 6eTiHe ту­ сер сэуле д е ж ок. Сондыктан д а жазушыларра акылшы ж эн е жетекип К ом м ун и ста партия эрдайым «халык OMi- piHeH уйрен, ол ym iH халык OMipiMeH т ы р ы з байланысты бол» дегенд1 айтады. Бул дуры с ж эне конымды акыл. Партияныц акылын еске ж эн е нускауга алатын 9p6ip совет жазушысы хал-кадары, мумкш ш ш п жеткенше ха­ лык арасына, халык колынан жасап жаткан социалиста курылыс арасына баррысы, 3epTTerici, болаш ак шырарма- ларына такырып тапкысы келедк Ол соны icreflai де. Халыкка, ол жасап жаткан курылыска, аткарып ж ат­ кан юке барран жазушы, телегей тещздей мол материал- ды ц im iH e суцгщи д е кетедг. Ещй мыкты болсац, одан малтып ш ы ры п кер ж эне зор, терец тещ здщ тубш е тунган 0ага ж етп ес асылдарын сузш алып кер!..

Ж азушы аталатын адамдардьщ б1разынын бойында кездесетж к ем ш ш ж — халык арасына барып, онын теле­ гей TeHi3 eMipiHiH ш ж д е алатынын колына ш есп р е алмай эуреленед! д е ж уредк Ал, еши 6ipeynepi, тапканын бат- пагынан асылын айыра алмай кыйналады. Оны айыру окай да ic емес. Ол кеп кундердж, кеп енбектщ, жака тэ- с ш н тауып аткарган енбектщ ici. Мысалга «Корган— Пески» тем1р жолын, оньщ 6ip бел- ineri, 6i3 сыйпаттагалы отыргаи Титов участогж алайык. Бул участоктеп екжпл бригада жол бойындагы терт бри- гаданьщ унем1 алдында келе жатыр екен. Осы ерл!к icTi сыйпаттаганда Титов нелер тамаш а эпизодтарды айтып кетедк BipaK, онын бул сездер1 кеп ж агдайда полковник Челочевтж энпмелерше уксап турады. Титовтын д а айтары, «Бул курылыска катнасу тура- лы хабарды 1954 жылдын кысында Баку тещ регж де жургенде алдым да, мунда тез ж егпм, мен келе курылыс басталып кетт1, аса кыйын ж агдайда басталды: кыс, аяз, боран, ж ердщ тоны тас болып катып калган, оны тек тал- кандагышпен гана бузу керек... калын орманды ж ара ете- TiH ж ол бойындагы агаштарды тамырымен копару керек.. тагы тагылар...» Осы сыякты кыйыншылыктарды баяндай келе, Алек­ сандр Николаевич Титов совет адамдарынын ол кыйын­ шылыктарды калай женгещн жалпы турде де, .эпизод- тык турде де кызык кып айтып бередк © з бригадасынын гана емес, осы ж ол бойындагы езге бригадалардын да жумыс жайын жаксы бш етж Титов жолдастын айтуын- ша, «Корган — Пески» тем ip жолыньщ курылысына кат- наскан уш мыннан астам адамнын токсан бес процентке жакыны комсомолецтер — жастар. Ж астардын тэртж т1‘- лМ н, юкерлшж, кайратын эдем! эпизодтармен дэлелдеп айтып берген Титов: — Тапсырмасын орындамаган, тэртшке багынбаган —229—

6ipfle-6ip адамлы керген ем есш з,— дей кеп. енбегшен еоек-j ше озат шыккан адамдарын да атамай ете алмайды. — Мысалы,— дей д1 ол,— менщ бригадама Владимир облысынан келген, быйыл 22 жастады Владимип Алек­ сандрович Одинцов. 0 3 i комсомолец. Елшле тоактооист б т д я ч . Мундя скпепеп кы змелн аткапады. Ж ылдык ноп- масын с е л з айгта орындалы. Машинасм токтаусыз жуолк Букшодактык Комсомол Комитетшщ Опталык Комитеть неч « Т ы н ж ег ш игепу» значопн аллы. Кооданнын облыс- тык комсомол комитет!нен алты рет гоамота алды. Одинцовтык е з 1мен жолыксам зоо. балуан ленелк ж у- ан дауысты, калыц кабакты. KecKiHi суеты, сезге аса са­ ран Ж1‘п т екен. Бул жолдастын аузынан се з шыдару тоны калын боп каткан ж ердеп жуан адаштарды тамырымен суырудан онай ем ес екен. Ал, 6ioaK. коздай. туртюлей берсен. 6ip копарылса молынан копарылады да. алдына салмады ауыр окыйдаларды кетпектей дып тастай бепещ. Моокванын Рамен ауданынан келген 26 жастады Л о­ щенкой Василий мшез жадынан Одинцовка карама-карсы адам . Берген сурауыннан ол лып е т т тез тутанып кетед! д е, оны токтату кыйын болады. Е нбектеп ерл1п Один- цовтан кем сокпайтын онын се з жады молдау, суйыктау келеди.. Азербайж аннан келген, улты лезгин, мурынды, касты, таллырмаш денел1 Э бдулсам ат Гасан Нэжмеддгинов та Титов бригадасыньщ ен ул гш ершщ 6ioi. Онын езгеш еи 'п .— жолдастарынын айтуынша.— ойын- сауыкка б е й !м д ш п . Ол, acipece. биге кумар. Титовтын айтуынша, «Л езгинка» аталатын бид1 аякты адамда будан шебер керсететш жан болмауда тшеть Е нбек еш'мшде 6ipiHe 6ipi ете уксас болданмен. мшез- кулыктарында 6ipme 6ipi уксамай дараланып кететш мун- дай адамдар Титов бригадасында да. баска бригадаларда .да толып жатыр. Олардьщ эркайсысын мш ездеу ж еке 6ip очерктщ, немесе ж ек е бтр эн пм ен щ такырыбы. Олай ж а- —230—

зуга K93ip уакыт та ж ок ж эне олай ж азу бул очерктщ максаты д а емес. Мунык максаты жалпылама шолу ту- рш де, «Корран — Пески» аталатын Жака TeMip ж ол ку- рылысынын сырткы бейнесш керсету. Сондыктан, бул жолдын бойындагы ер лж 1-стердщ керкем бейнесш ж а- cayFa, курметл окушы, а з д щ алдыкызда борышты болу- мен катар, очерк1*м13дщ 1зш е 6i3 тары да тусем1з. Бригадасын узак кун аоалап, icTepiMen танысканнан кейш Титов б!зд1 кешке уйш е мейман болура шакырды. Хозяйканыц аты Вера Николаевна екен. Толыкшалау бшк денелк ойнакы керкем кесюшй бул эйел б 1збен тез шу- й1ркелесе кетш, аз уакытта, бойына бггкен 6ip eHepiH кер- ceTin алды, онысы — эншипк. Ол уй де радио бар екен. Содан есплген орыстьщ 6ip эдем1 энше, стол даярлап Журген хозяйка косыла K e rri. Дауысы кулакка жара кал­ ган сон, 6i3 одан «эн енер!ие беймпиз ж ок па?» деп су- рап ек: — Бар,— дед1 б1збен м эж ш с т ес болып отырран, езш осы бригададагы эйелдер кекесшщ бастыгымын, бас ин- ж енерд1н' эйел1'м1н' , аты-жешм Любовь Федоровна Гай- чук — деп таныстырран эйел.— Вера Николаевна кеп жерлерде олимпиадаларра катынасып, талай рет бэйге алран, кей эндер! пластинкаларра жазылран, бул брига- дада талаптылардьщ эн yftipMeciH баскаратын адам. — 9 , солай ма? — деп танданран б1здщ с е з 1'м1-зд 1 Л ю ­ бовь Федоровна кие жвнелш: — Бул уйде одан д а кызык бар,— дед! куле сейлеп, — хозяйн Александр Николаевич гармоншы, кэзтр eriH жыйнау жумысында журген, торызыншы класта окыйтын Валерий дейтш улы гитаршы, анау отырран, екшпп клас­ та окыйтын Володясы мандалинип,.. сонымен. бул уйде музыкалы эдем!' трио ойналады да, Вера Николаевна оларра косылады!.. — Маран,— дед1 Вера Николаевна,— Любовь Ф едо­ ровна косылады, ол Kici д е б1здщ уШрменщ белсещи му- — .231—

jneci. Ж акын арада KopFaH каласында етюзщген облыс- тык олимпиадада б1здщ yftipMe 6ipiHini бэйге алды, сол абройра Л юба да оотак. — Онда, тындаймыз! — деп шу ете калдык 6i3. Э к еи , uieuieci, торыз ж асар улы боп, оларра жолдас Гайчук ж эне 6 ipa3 адам косылып, «Солдат вальсЬ атты сарынды музыка лата, эндете ж енелгенде бакытты семья- нык шаттык YHi белм елерд1, юшкене тарлау пэтердщ iiiiiH кулакка жарымды, журекке жылы, назды да, сазпы да эн уйд! лык толтырып керней ж енелдь. Одан кейш де талай эдем1 эн-куйлер орындалды... Алыста, Корран ел- к есш дел калын орманныц ш ш д е , б 1зд щ бакьггты тушмлз осындай шаттыкпен erri... Аксыйырдан кеп узамай, 6i3 К азакстан елкесш е к!р- дш . О дан аоры жактьщ эр д ещ , эр сайы, эр орманы, эр аланы, эр т е б е п , эр томары, эр ауылыньщ ecKi журты. эр колхозы туп-тугел менщ алаканымда, ейткеш онын бэр! монin туган-оскен. журген-турран жерлер!м. Бул жерлер- д щ бэош мен кез?мд1 жумып отырып табам. «Корран — Пески» тем1'р жолыньщ К азакстан мен KoDFaH облысыньщ ш егш де салынран станциясын «Бо- рок» дейд1 екен, ол «Камыстау» аталатын казыналык ка- рарай дачасынын касында. Одан арры «Троебратное» станпиясы бурын «Нуоымбет» аталатын ауылдын журты- на, «К ара камыс» станциясы «Тэкейдщ кара камысы» ата­ латын келдщ жарасына, «Кайран кел» станциясы «Ко- ралыныц кайран келщщ» жарасына орнапты. Ж ол одан opi, мен туып-ескен- кел — Достын ыгымен, 61'здщ ауыл- дын кыстауы — Ж аманшубардыц, «Алыпкаш» аталатын зор к елдщ ырымен ет1п, «Сулы», «Султан» аталатын ею келдщ арасымен Есш жарасындагы «Пески» селосына тартыпты. М ен бул станциялардык ездерщ де, тешрегш де асык- пай-саспай, машинамен кец шолып араладым. Сонры ширек гасырда ел жайламай кулазып бос Калган бул --23S —

улан-байтак жайлаура сонры уш жылда отызга жакын жана совхоз орнаган екен де, жаралгалы сока тимеген тьщды айырып, мындаран гектар eriH еа'рген екен, ол еп'нге канша астык шыкканы кен даланыц енбойына жш Цжайылып, мая-мая боп уШлген дзндерден K epiH in тур. Бул ericTep жер бетшщ бейнесш, зрине, озгерткен, ку- ла-дузге селолар, бригадалар, станциялар, разъездер каптап кеткен, бурынры кеш жолдары тугел жыртылып, eriH елкелершщ арасыня совхоз салган грейдерлер жур- ген. Ж ер бейнеа' осынша езгергенмен, адам туран-ескен елкесппн келбет!н умытпайды екен. Мен д е оларды умыт- паппыи. К©рмеу1ме кеп жылдао болраимен, Достын жай- лауына жш б 1ткен келдердщ бэрш д е ж азбяй таныдым, бэрш щ де аты еа'мде 6epiK сакталыпты. ЦПою'н, туран жер кандай ыстык,— керге’н ел к ен н т бэр! кезш е caFbi- нып жолыккан туысьщлай ушырайды!.. Туран-ескен ж ердщ былай да жылы бейнеш кэз1'р кер- генде жупекке TinTi жылы THin, кещ лд1 ерекше шаттанды- рып Ж1‘берд1‘. ОЙтпегенде ше? Меш'ц балалык шагымда бул манайды ж уздеген ауыл жайлайтын едк Ол ауылдардын барлы-жокты Kepni кун- д 1з рана кершетш ед| де, тунде кою каранрылык баскан далада, эп уйдщ жерошарында жылтыраран эла'з от inipre шейш рана жанып сенетш ед 1, одан кейш уйкыга кеткен ауылдардын кипз уйлер1 кою каранрылыкка\" ке- м ш п , касына жакындаранда рана уйген тезектей шоша- йып караятын едк Ол шакта, ауылды алыстан торыган каскырдын ш сше шэушдей урген иттер мен алыста ж а- йылран жылкылардын юсшеген б 1рен-саранынын даусы болмаса. кен далада тук сыбыс болмайтын едь Енд1 ше? Енд! Д ос жайлауынын кай тусымен журсен де жер жырткан тракторлардын, шым ж олдардьщ бойымен ас­ тык тасыран мащиналардын, Корран — Пески TeMip жо- —233—

лынын бойымен арылган составтардьщ, совхоз орталык- тарында, бригадаларында, TeMip жол Станциялары мен р азъ ездер ш де ж улды здай ж ш жанран шамдардьщ жары- гынан б!з аралап ж урген к езд еп туннщ кою карацрылы- ры тус-тустан жыртыла айрылып, шурыласы айкаскан жарыктар кен даланы да, оньщ тецкершген кек аспаньтн да ак-ж олакка айналдырып ж!бередк Ж ан-ж акта кый- мылда журген сансыз машиналардьщ дауыстары жеод5 солкылдатып. аспанды Д1‘р1'лдетед1. Советтщ туннщ бей- Heci осындай!.. М енщ туран ауылымньщ будан о*тыз жыл бурынры мекеш «Ж аманш убар» аталатынын, онын. ж ел жарына кэз1р Костанай облысынын Богдан Хмельницкий атын­ дары совхозы, ык жарына С ол тустт К азакстан обльтсы- ныц Докучаев атындары совхозы, кунгей жарына Хру­ щев атындары совхоз орнауы, будан бурынырак жазган 6ip очерктер1мде айтылран. Бул совхоздарды 1954 жылы аралаганда, бэрш щ д е eric к©лем1 шэрын едц ал быйыл — 1956 жылы араласам, 20— 25 мын гектарлап сепкен еп н д е р 1 телегей тетиз боп кеткен, курылыстаоы д а eki жыл бурын кергеннен элдекайда кебейген, коркейген. Ж алпы есу жарынан Богдан Хмельницкий маган уна- ды. 18 мын жарым гектардай eriH сепкен бул совхоз бы­ йыл орта есеппен гектарынан 15 центнерден дэн жыйна- ран да, yi<iметке 25 мын тоннадай астык етюзген. Дирек­ тор Евгений Иванович Оводов жолдастын айтУынша, бул совхоздьщ erini он с е п з кунде туп-тугел жыйналып 61т- кен. Erimii жыйнасура Ульянов каласындагы ауыл ша- руашылык институтынын 300-дей студент!, Болгария ха- лык республикасынан келген 162 ж ас катнаскан. Астык ж ы йнау жарысында eKi комбайнер квзге ерек- ше тускен: 6ipi — совхоздьщ е з кызметкер1 Томбовцев, ёкшип'Ы — Болгариядан келген Атанасов. Алыстан ж эр- д ем ге келген бул кадырлы конак жарыстын алгашкы кундер1 кун сайын 45 гектар eriH жыйнап, «Совхозда 6i- —234—

pimiiiMin» дейтш Томбовцевтщ танауын кусырып тас- тапты. — Содан кейш Томбовцев намыстанып — дейд1 О во­ дов,— куш-туш дамыл алмастан кызмет аткарды да, кун сайынры нормасын елу гектарра апарды. Еш озаттыц 18 кундгк жарысын корытканда, Атана­ сов 442 гектар егш шауып, 6305 центнер астык соккан Квршед1, Томбовцев 578 гектардан 8618 центнер астык соккан кершедк Ж алпы кортындысы солай болганмен, болгар ж олдас орыс жолдасты коп кундерд1ц бойына сас- тырганга уксайды. Ж олдас Оводов епнд1 тез жыйнауга, мемлекетке бе­ р еги астыктыц жоспарын асыра толтыруына мактанган- мен, сол астыцты жаксы бабында сактау жагына кел.ген- д е мактана алмайды, ейткен1 6i3 оныц совхозына сентя- брьд1ц аяк кез1нде бардык, сонда оныц жакын ж ер дей Кайранкол тем1р ж ол станциясына, угаметке беретш 25 мыц центнер астыктан тапсырганы бес-ак мыц. ©3reci «бунты» аталатын далада- гы маяларда. Ж ацбыр б1рнеше куннен бер! твпеп, астык маялары астынан кектеп ocin жатыр, оныц аты — жый- нап алган астыктыц елеул1 процент! булшу деген соз. Достыц жайлауындагы мен керген совхоздардыц 6opiHin д е астык сактау туралы хал-жайы осындай екен. Олар- дыц халы будан д а ж аман болар ед1, егер осы жайлаудыц ортасын жарып Корган — Пески тем!р жолы отпесе; жаца тем1р ж ол жан-жарындары сов­ хоздардыц быйылры бай астырын кун сайын мыцдаран тоннамен кабылдап, ондаган эшелондарра артып, улкен те- —235—

Mip жолдардын. бойындагы астык сарайларына женелтш жатыр. Егер азгантай астык болса, бул екпшмен эп-сзтге 6iTipin тастайтын. Быйылгы астык орасан кеп. Достын жайлауындагы отыз шакты совхоздын эркайсысынан миллион жарым, eKi миллион пут астык шыгады, кейбь р ш де одан д а мол, булардын бэрш тасып улгеруге, узын туркы 263 километрлж Кррган — Пески TeMip жолынын зл1 келмейдь С овхоздар тем 1р’ жолдын бул элш е карамастан, «ез мойнынан парыз аударгысы» келед1 де, маяларында жат- кан астыктарды жакын ж ер деп TeMip ж ол станциясынын кер1нген ж ерш е тоге салады , ейткеш , жакында гана са- лынып б1ткен TeMip ж олдын станциялары мен разъездерь не эз1*рге салынган сарайлар астыктын ж узден 6ipiHe гана ие болатын, асфальтты аландар атымен ж ок, ен- д еш е ж ер ге текпегенде кайда тегедк ал «ж ер» дегенщ, жогарыда айткандай, мыйы шыккан саз. Мысалга Ка- ракамыс станциясын алайык. Ондагы астык даярлайтын мекемен!н директоры Иван Иванович Дурмановтын ай- туынша, аталган станцияда 67 мын тонна кабылдануга THicTi, содан 6i3 барганда кабылдап улгерген! — 25-ак мын тонна, езгеа даладагы маяларда жатыр. Ал, кабылданган астык кандай ж агдайда екен5н бшу yrniH, мысалга 6i3 Каракамыс станциясына барган кунд{ алайык: бул арада карлы жанбыр eKi куннен 6epi то- лассы з тепеп, ж ер дщ мыйы шыккан са з екен. сол сазгя ж уздеген тенкершг5ш машиналар кеп, тонналаган астык- ты бурын тог!л!п, 6niKTiri мая боп кеткен астыктын ip- гелер1н ала кулатып ждтыр. TeHKHin ж аткан астыктарга арт жагымен кеп косымша астык кулаткан тенкер!лг!ш- тер, талай пут астыкты донталактарынЗ жапсырып зке- Tin жатыр... Осындай ж агдайда уй!лген астык маялары- нын твН1рег5нде саз бен д эн жентеКтеле илен!п, ж уздеген метр ж ерд! алып жатыр... Буган адамнык жаны кал ай ашымас!..

Астыктыц орылган ж ерш де сакталмауына, тем ip жол бойына тасылуына себеп: колхоз бен совхоз атаулы жыл сайынгы еш мнен е з капшырында калатын дэш и рана сактайтын орын (сарай, жабылран ток, асфальттаран алан,, тары баскалар) даярлайды екен д е, мемлеке-тке ет- ю зетш астыкты дурыс сак тауды ц .камын em 6ip колхоз бен совхоз ойламайды екен. Егер бул кемшшк™ ж ерп- л ж п орындар тез ж оймаса, жыйналран астыктыц елеул1 процент! алдары ж ы лдарда быйылрыдай uiipyi C93ci3, сои- дыцтан бул к ем ш ш к п тузеу — кэз1рден бастап колра алатын ic. Б1з Достыц жайлауын аралап жургенде, соцымыздан ж олдас Челочев куып ж е г л . Б ы й ы л ры бай астьщты сак- тауда кездесш журген кыйындыктардыц бэр!н к ез1нен ет- керген ол болган кател1к-кемшшжтерге peH iuiiH айта оты- ра, болашактьщ камын д а сейлеп K erri. Оныц айтуынша, алдымыздагы 6ipep жылдьщ iuiiHAe К,орран — Пески reM ip жолы, батысында eKi ж у з кило- метрдей ж ер деп Достанай каласыныц тем ip жолына, шы- рысында eKi ж уз километр жердег1 Кокшетау каласыныц тем1р жолына, кунгешнде ж уз елу километрдей жердег1 Атбасар тем'ф жолына косылады. Ол TeMip жолдарды салу MiHAeTi д е Челочевке жуктелген. — Сонда,— дейд1 Прокофий Иванович, болашакта са- латын TeMip жолдарыныц жоспарын мен4ц алдыма жайып койып,— Д ос жайлауындагы совхоздыц астыктарын 6i3, K93ipriAeft 6ip жактап емес, терт жактап тасыймыз. Сон­ д а рана бул кец жайлаудыц тыцына ескен бай астыкты кезш де тасып улгере аламыз. Прокофий Иванович меш e3i салатын TeMip жолдар- дыц рана жоспарымен емес, Дазакстандары тыц елкелер!- не салынып болран ж эне 6ipep жылда салынып болатын TeMip жолдармен д е таныстырады. Олардыц бэрш жый- наганда, бес мыц километрден асып кетедь — Бул жолдарды бурый кулазып бос жаткан бул ел- —237—

келерге тек кетермген тын, тана экелд1,— дейд1 Проко­ фий Иванович.— Эйтпесе, эл1 д е тем1р жолсыз ж ата бе- рер ед1 ол далалар... — Д у р ы с !— дей м ш мен.— Ci3, вида, е зв д зд щ баска- руьщызбен тын, елкелерш ен салынатын тем1р жолдарды тез б т р у г е тырысыцыз! — Эрине,— дейд! Прокофий Иванович,— каркыны к у н т 0MipiMi3, ол ж олдарды маран ыктыярымнан тыс- кары тездетп р ед ь Аталтан ж олдарды жоспарланран ке- зш де рана ем ес, одан бурын б т р у г е ойлаймын. Оран адам купи де, техника купи д е молынан ж етедг Ж олдас Челочевтщ кул1мдеген кегиицр кезш де бо- лашак, iciHe сеш мнщ ушкындары ойнайды... 20/IX 1956 ж.

САРЫАРКАДА A’tffi. Ы1*Ы кетеР'лген елке осы арадан 6i- ^ 7 / 4 тед1 д е, будан api е л и з д ала кетедь Ч * — дед1 б!зд1 бастап келе ж аткан С е­ рж Мьщбаев, машинамызды Нура езенш 6ipa3 жаралап жургеннен кейш токта- тып,— енд1 6i3 «Хан жолына» тусем!з. Айдаланы ж ара тартатын бул жолдын. бойында, Жацаарк,а ауданыньщ (Кара- ранды облысы) орталыры — Атасура д е ftin ел жок,. Ол будан, шамасы eni ж уз елу километрдей Атасура апаратын тары 6ip жол бар, оньщ бойында ж уз, ж уз елу киломегрден жайылым малый бандан отарлар кездесед1, ол жолдын, «Хан жолынан» ж уз километрден артырырак элыстыры бар. Осы ею жолдын, кайсысымен журемш десендздер д е ыхтыярьщыз. — ©3ini3 кайсысыи колайлы K epeci3?— деп сура- дык 6i3. — Маган eneyi д е колайлы,— дед1 Сер in улкен когш- д1р квз1н ойнакшыта, калын, буырыл муртын козралта жымыйып.— Кайсысымен болса да, мен бала жасымнан кезш уйренген адаммын. С1здерд1 мен Атасура жолсыз даламен д е апара алам, ба^л жасымнан ойы-кырын кезш кешкен, аи.ын ауларан бул кен, даланын, кай ж ерш де не

бары менщ алаканымда. Мен ез1ме емес, аздерге колай-| лы жагын ойлап турмын. Мацшнамыз жалгыз. ©3i «ЗИМ». | К ай ж олмен ж урсек те ш ел даланы кезш кетекпз. Булак немесе тущы кел ете сирек ушырайды. Шакатты, сазды ж ерлер д е бар. Соларды д 6ipiHe батып калсак, узак оты- руымыз мумкш, ce6e6i,— ж азды KyHi бул мадайды ме- I кендейтш елдер, кэз1р алыстагы куздш ше тарап кеткен, жургш нп дегендер кэз1р бул ж олда ете сирек. Алыстагы елге ж а я у ж етуге болмайды. Егер 6 ip ж ер де тодтап, азы- гымыз бен суымыз таусылса, катты кыйыншылыкта ка- ламыз... Бул сездер езгем!зден repi, шофер — Анатолий Пре- д эн щ зэрес1н кеб1рек ушырганы, улкен кек кезш Сершке кед аша карап, саргылт калыд касты кабагын туйе ка- луынан байкалып турды. — Шайтаным ж уре ме ондай ж олмен,— дед1 ол жуан саусакты колдарын б1р-ак сш теп,— ю м куып барады {Лэ­ д д KepiH ey кезге азап жолына тусетш? Одан д а мына Ну- раны ж агалаган ж олм ен неге кетпейм!з? Ж олшыбай ел, ж эне e3i дадгыл да ж ол кершедк Ал, мынау «Хан жолы» деп турганьщыз кемескшеу б1рдеме гой. Машина кептен 6 e p i журмеген гой езш де, ж аца !зден белп жок!.. — Р ас,— дед1 CepiK байсалды кескшмен,— !здеп келе ж аткан ел1м!з — Атасуды д шаруашылык мухтажы Ка­ раганды каласынан б1тед1 д е, Акмола жагына шуде 6ipey болм аса маш инамен катынаспайды, келшпен ж уруге ит ел ген жер... М аган салса «Хан жолыМен» кетюм к еп тур, ce6 e6 i,— алдымыздагы к ед даланы д батысымен д е, шыгысымен д е менщ ж урш керген1м бар, ал «Хан жолы» деген i3re 6i- piH iiii рет тускел! турмын. Есту1мше,— бул ет е у зак ж ол. Оныд TepicKefl жагы Омбы каласынан басталады да, ал- дыдгы жагы Бурабай курорты аркылы, Акмола каласы аркылы, Н ура, Сарысу сыядты далалык езендер аркы­ лы, атакты Бетпактыд шел!, Шу езеш аркылы, Жамбыл, —240—

Шымкент калаларын басып, Тэшкенге барып т1реледь ¥зын туркы уш мь'Н километрден астам бул ж олды н «хан» аталатын ce6e6i,— алгашкы сурлеуш Орта ж уздщ он ceri3iHiui расырдагы ханы — Абылай салган екен десе- д ь К,азактын кен даласын тус-тусынан Kecin ете ж уре, «Хан жолымен» ж урудщ сэт1 маран бул кунге дей ш тус- кен емес. BipaK, менщ ез1ме бул ж олмен ж уру кажет. Олай дейтЫ м ,— сон.ры уш жылдын ш ш д е, ярни Букшодакты к Орталык Партия Комитетшщ тык ж эн е тынайран жерд1 игеру туралы каулысы шыкканнан 6epi, кеп айлардын бойында, мен тыны квтер!лген елкелерд1 аралаумен шу- рылданып журм1н. Бул елкелер уш ан-тещ з байлырын быйыл — 1956 жылы ерекше керсетш, миллиард жарым путтай астык ©с1рд1, мемлекетке миллиард путтан артык астык тапсырды. Жалпы халыктык бул зор куаныштык мен де басы-касында болып, мемлекетке миллиард пут­ тан артык астык берген К,азакстанды ую м ет Ленин орден1- мен наградтараннан кей1н, мекен1м — Алматыра октябрь айынын аяк кез1нде кайтып келем. Бул c a n a p F a мен «ЗИ М » атты е з машинаммен шык- кан ед1м. Асфальтты жолра арналып жасалран машина, тын елкелер1н1н тракторлар ойып тастаран ж олдарына оншалык колайлы емес екен. Оньщ устше, мен араларан елкелерде кузд1н басынан жанбыр тепеп турды д а , мыйы шыккан саздарра сан ж ерде батып кап, кездескен гру- зовиктер мен тракторлар суйреп арен шырарып ж урд!. Сол жанбыр жакында рана толастады д а , ж ер аздап дегуигеннен кей1н, е з «ЗИМ»-1ммен женелд1м, сондагы ойым — «Арка» аталатын даланын бурын кермеген 6ip елкесш осы жолы кере кету. Казактын «Арка» дейт1н1, географияда Орал — EpTic- Tin су белМ рой, онын батысы М уралжар тауынан баста- лып, шырысы Ерт1с езенш щ Семей тусына т1релед1 рой, узын туркы уш мын километрдей осы eKi арада ж алгаса 16 «. Мук*мо» — 241—

б т с е н усак тауларды д дырка жоны мен ею капталын «Арка» дейм!з рой. Осы Арканы басып ететш «Хан жолымен» журш кер- мегенмен, езге ж олдарымен устш сан рет кесш e rriM , сон- д а кергеш м: селеуд бетегеЫ, ж усаны араласа ескен ушы- кыйырсыз кед дала. К азакты д «мал ж ер ге б1тедЬ> деген сезш де, бакташы елдщ мыддаран жылдык тэжрибесшен шыккан мэн бар. Осы мэн казактыд ауыз эдебиетш ен д е кед орын алады. Мысалы: «Туйел1 бай конады сортадды алып» деген елед, «Таура койды ж ая ма кумад турып» деген елед, «Жыл- кымды айдап салдым калыд каура» деген елед, «бленд! жерд1д eri3i сем!з» деген макал боска айтылмаран. Туйе шынында д а сортадды , iu e 6 i ащылы ж ер де, кой — жайы- лымы кеп кумак ж ерде, жылкы — кауы калыд жерде, сыйыр — « ел ед» сыякты ж ум сак u i e n i i ж ер де езге жер- лерден кеб1рек e c e iiH i рас. А ркага малды д езге тур1нен re p i жылкы малы кеб1рек ecyiH e тарихи толып жаткан факт1лер бар. Олай ecyi задды д а , ейткен!, ушы-кыйырсыз кед Арканы д енбойы жылкы cyfiin ж ейтш калыд кау мен бетеге. Арканы д е з кунары сондай болса, оныд арры — кунгей ж ары нда, 6ip e3i Европаны д б1рнеше мемлекет1н сы й ры - зарлык Бетпактыд шел1 жатыр. Мен 93ipre онда болган жокпын. BipaK, ол туралы ест1ген сездер1м кеп болран- ды дтан, керуге кумартып ж ургем. MiHe, енд!, оны керу- д щ c a ii тускел1 тур. Ол ушш «Хан жолымен» ж уру ке- рек. ,'4 г О лай ж ур у басында маран одай д а сыяктанды: К,ос- танайдан Кызылжарра, одан Кекшетаура, одан Акмолара б!зд1д машинамызды мыкты 6ip «Газик» бастап отырды. Ол бастаган ж ерде «отырып калудыд» уайымы естен шырады екен, «нар жолында жук калмайды» дегендей, «тес табаны ж ер сызран, атан журер жол екен» дегендей, б1здщ заманныд нары да, атаны да газик екен, ол ете — 242 —

алмайтын, баткан машинаны суйреп шыгара алмайтын саз болмайдьр екен!.. Осындай сешммен келе ж аткан б^зт Акмола капы соктырды. Ол д а «газик беремi3, арттарьщнан куып ж е- те д Ь деп 6i3Ai ж енелтш салды д а , уэдесш орындамады. Ж олда ж уз шакырымдай ж ердеп колхозда отырган.Серж Мьщбаевты б1здщ басшылыкка алган ce6e6iM i3 де сол. Басшымыздын, Атасуга баратын eKi ж олды атауы, 6i- peyiH алые болганмен ж ещ лдеу, 6ipeyiH жакынырак бол- ганмен ауыр атауы мен1 ойландырды. Ж огары да айткан- дай, маган салса, кыйындау болганмен, «Хан жолымен» журу1м керек. B ipaK , буны касымда келе жаткан ж уба- йым — Мэрияммен акылдасуым кажет, ейткеш, кыйын- шылыкка ушырап ж аяулауга тура келсе ауыр азапка ба- туы мумк!н. Bip кызыкты айта кетешк: энеу KyHi, Кызылжар ка- ласынан Тумен облысында отырган 6ip туыстарымызга бармак боп аттандык, жол бшетш басшы алдык, кел!пм1з, — «Г аз—69». К,анша мыкты машина болганмен ол да сазга батады екен. Тунделете калын орманды кезш бара жаткан шакта, 6ip сазга отырдык та калдык. Шыгуга булкынган машинаны саз сора томен тартты да, донга- лактары к ом ш п кетш, тутш ататын TyTiri кумыгып тун- шыкты д а калды. Одан кейш машинаньщ кыймылы ток- тап, yni eiirri. Суйреп шыгаруга ж эрдемдесетш ел, бас­ шымыздын. айтуынша, тощректе ж ок. 1здеп келе ж аткан ел1м1з алда жыйырма бес километрдей. М езп л эл1 К ы ­ зыл mip. Тун узак. Кары ушкындап турган кун суык. KniMiMi3 ж ука, сондыктан, машинада отырсак тонамыз, тещ регш де журуге, ж олдан баска теею щ ип ж ок жыйы орман. Акылдаса кеп, шофер мен KHiMi жылы 6ip cepiriMi3Ai машина мацында калдырдык та, басшымыз бен Мэриям ушеум1з ж аяу тарттык. Бул 6ip еткелшз калын, орманнын imi екен, агашты vecin салган ба, немене,— ж щ ш к е ж ол- —243—

дан баска журер жер жок; жолдын бойы тобарсыран саз, — табаннан тартып арен ж ур п зед к кейде малтыгып кап ' арен шыгамыз. Тун к а р а т ы . Ж елкем куннен кальш, ор- ман тенселе шулаккырап тур. Онын, ycTiHe «корыкканра кос керш едЬ дегендей элдене ан тещректе улыган, элде не ан манымыздан ж упрш еткен сыяктанады. Осындай ж ардайда, былай да елендеп келе жаткан адам кос-урей боп, а з дауысын шырарура коркып, тым-тырыс ж уре бе- ред1 екен. Аякты баскан сайын кауш куткен 6i3, амалсыздан ж у­ ре б ер д ж ... Ж ур ш келем1з,... ж урш келем!з... К©п ж урдж . Д а н ш а уакыт еткенш б!лмейм1з, ейткеш бш еп.\\пздеп кол- сагатка карайык десек, калтамызда жагатын аренке де жок екен... Бастаушымыз кате айткан ба, немене,— «25» дегеш одан элдек ай да артык сыякты. BipaK, артык бол- ранмен амал канша! Ум1т д у н и е а 6i3fli артка емес, алга жетектейдй «эне жетем1з, мше жетем!збен» tarepi жыл- жый берем1з... шаршаймыз... Ара-тура куларан агаштар- ра отырып тььныстаймыз. Отырранда жургеннен repi урей- лене тусем!з. Кей кезде тынысты катты алудан коркып, демд1 мурыннан акырын рана шырарамыз. Ондай шакта, не 6ipey «тэйт!» десе, не б1рдеме арс етсе, ж уреп\\пз жа- рылып KeTeTiH сыяктанады. Тек, кещ лге ж алрьв медеу, — басшымыз Эбшхайырдын «жолымыз осы, тунде жер- д щ алые KepiHeTiH эдетк кешжпей ж етем !з» дегеч созн Эбкахайыр ж олдан расында жанылран ж ок екен. 1з- деген ауылды ол тура тапты. Bi3 ж урш келген жол мел- ш ерш щ 25 километр екещ ип д е дуры с болып шыкты. Сол ж ол да 6i3 жет1 сараттай ж урш ш з. Куанып карсы алран б1здщ туыстар, мынадай карангы тунде сазды жолмен калай ж ая у жету1м1зге кайран калды. Ж олшыбай сыр бермей келген М экен, тыныстараннан кейш, Kapa-6epic 6ip сэтте: — К удай ещ и мундай ауыр ж олмен ж урпзбесЫ , енд1 м ундай жолды желкемнщ шукыры KepciHl— дедй -2 4 4 -

Сол се з1 ес1мде. 25 километрге сонша кыйналран Мэ- кенн5к халы, егер Атасудын жолында, ж уздеген километр­ ге ж аяу ж урсе не болмак?.. Осы жайды акылдасканда: — Тэуекелге бел байлайык.— дед1 М экен,— кай ж ол болея да жякын кеош бейд! рой. «Хан жольтмен-ак» тар- та берейж. Зэу!-сайтан бвгеле калсак, терт-бес кунге же- терлж азык бар, мына езеннен ею термосымызга да су толтырып алайык. Одан эр! «елмейтшге елт балык кез- десеп!» дегендей, тары 6ip ж ен! болар... Шоферден сурасак, машинара каж егп майлар жетю- л!кт! екен. Ол д а ынтымактан шыкпады. Б 13 «Хан жолы- мен» тартып кете бардык. Таусыз, торайсыз, сусыз жазык даланы жара журген кемесюлеу керуен жолымен айдап келем1з‘. Квптен бул манайра мал жайылмарандыктан, тен1р еп м 1з ж усан ара- ласа ескен кер бетеге тусып, жабарыланран койдын жу- н!ндей уйыса калындап кеткен. Оньщ кузп' сары-сурлан- FaH б 1ркелк1' енш ара-тура шоктала ескен кызыл тобыл- рылар мен коныр карараннын келбет1 рана бузады. Адам- нын белуарынан келш туптеле есетш бул усак араштар, кен далара караудан кез талган т а к т а , калын орман сы- яктанып кетедк Ш ел кусы атаулыдан бул манайда ара-тура булды- рыктар рана кездесш , топтала ушады да, кешкен булт сыякты б 1зд 1 теюректей тенкерше ауыткып, элдекайдары калын карараннын imiHe конып ж ок болады. Н е ж ерде, не кекте олардан баска Tipi маклук кездеспейдь.. Не д е­ ген кею ла'здж !.. Б!здщ бул к е ю л т з 1суй!м!зд! серш'лткН келгендей, осы даланын туран улы — CepiK, аншылык eMipi туралы epTeri сыякты кызыкты эц пм елер айтып кетедГ.. ' К ейде ол, 6i3re em6ip кез токыратарлык белг!с5 жок кен даланын эр тусына ел койрэн аттарды айтып отырады. —245-

Нурадан елу-алпыс шакырым ж ерде, саргылт дала- нын, 6ipK&nici TyciH бузган кен,, жалтыр кел кездесе Kerri. — С апак к елП — дед1 CepiK, куанып кеткендей,— бу­ рый жыйырма мын, жылкысы бар Сапак, дейтш бай жай- лайтын кел екен бул. Суы сортан,. BipaK, малра, acipece жылкы малына майдай ж агады . 'IIIe6i кандай тамаша бул аранын,— 6ip ай ж айлагаи мал сем*здш:тен шаялап ка- лады... — Ka3ip KiM иемденед! бул жерд1? — Алыстагы 6ip совхоз. BipaK, ол кейб1р жылдарда рана пайдаланып, Ke6iHe кулазып бос ж атады... «Сапактан» шыга, CepiK 6i3re: «Ещи будан ж уз ша- кырымдай ж ерде «Сулу» аталатын кел кездесед1, ара- тура ж олдан алысырак, 6ipeH-capaH кудыктар мен булак- гар да бар. Дысылар кун болса, оларды тауып алармыз. Мендк ещ и п KayniM суда ем ес, сазда. Сулу келге дешн ушырайтын сортанды ею саз бар. Айналып етуге алые, тура етуге кыйын. Сол араларда байкау керек» дедЕ С азга жакындаранымызды CepiK ескерткенмен, узак жолдан жалыкты ма, элде тэуекелш йвдп устап K erri ме, — жайшылыкта сак -ак Анатолий, 6eTi оялана агарып ка- льщ ecin турран ойпатка екшндей койып-кеп Kerri. Ke6ip саз табанынан тарта устай алранмен, мыкты машина со- кадай т ш п Lnrepi умтылганда, алды рана кургакка ше- rin, арткы eKi докгалары корыска батты д а калды. Ulipe- не дырылдаран мотордын, машинанын баткан бексесш суйреп шырура эл1 келмед!, арткы донгалактар кыймыл- даган сайын сазра бата TycTi... Дырылдаранмен дэрм еш ж ок моторды шофер сеш ирдь.. Ещй не icTey керек? Сержтщ айтуынша, 250 километрлж жолдык нак ор­ та кезш де турды. Ж уз кил'ометрден жакын ж ерде'ел жок. E aairi ам ал,— баткан донгалактын. астына караван ша- уып тыру керек те, машина оран д а шыра алмаса, ас-су- дьщ бар шарында, 6ipep адам машина касында калып, 6ipep адам ек жакын деген елге ж аяу кету керек.

— Ол, эрине, ен. кемш де ею -уш кундж ж ол,— дейд1 CepiK,— барган ж ер де машина бола койса жаксы, егер к0Л1'к болса оралып келгенше бес-алты кун отели Ж эне, мынадай ауыр машинаны кеп колж болмаса, аз колж саз- дан суйреп шыгара алмайды! Б1з зуел1 е з колымыздан келу1 мумкш деген icri ат- кармак болып, балтамен караган шаптык та, тженнш долга KipyiHe карамай, кушак-кушак тасып, сазга баткан машина дон,галагыньщ астына жентектей тыктык. С аз тым терец екен, караганнын элденеш е кушагын жуггы. Акы- ры, «кеп Tynipce кол болады» дегендей, былкылдак саз 6eK in, шгер1 умтылган машина, арен дегенде кургакка шыкты!.. Машинанын шыгуына куанган б!з, уш-теот са- гатка созылган ауыр бейнетке ренжшен жокпыз... Ш офер одан KeftiH кездескен саздарга койып кетпей, эуел1 ма- шинадан Tycin байкап ап, аса сактыкпен, тэу!рлеу тус- тарын ала ж урш отырды... Саздан кашкалактаган б\\з, Сулук©лд1 жакын тустан жанай откенмен, жагасына барган жокпыз. — Барсак конуымыз керек,— дед! Серж .— Конбасак тунделетш ж уруге тура келедн 0 й т у оте KayinTi. Сазга тунде батсак, тырп ете алмаймыз. Атасуга 6yriH жетюм1з келсе асыгайык, кез барда ел карасын корейж. Асыкканмен Атасуга 6i3 тунделетш ж еттж . Айдын кеш туатын шагы едй Кунгбз ашык аспан кешке карай булт- танып алган, сондыктан, inip бастала, туннщ калык кара Kopneci кен даланы шымкай буркед1 д е K erri. Тунн1н' ка­ ра жамылткышын тше Lnrepi кескпген eKi фардьщ жары- гына ерепскендей, карацгылык коюлана ту е й , сэуле се- бшген алдыцгы жагымыз болмаса, терезе аркылы ущл- ген тощрепм1зден тук™ д е кормейтш болдьщ. Одетте, бундай тундерде, машинанын жарыгымен ой- нап, жол бойын ерлей косаяктар кашып отырады. Арткы аяктары узыи, алдынгы аяктары кыска, сондыктан, жу- пргенде cepniHi катты ол, уипнде ак туймел1 куйрыгын —247—

булгандата секендеп, анау-мынау машинара, кепке дей!н шалдырмайды. «ЗИ М », эрине, онын кылжарына кенбей, эп-сэтте куып жетед!, канша жалтаррыш болганымен, Keft6ipiH басып та кетед1... Тыны кетерш ген ж ер лер д1 аралаганда косаяктар 6i3re кеп кездестк д ала ушкырыньщ обалына калып, 6i3 кей- 6ipiH басып та кетпк. Ал, мына ж урш келе ж аткан узак ж олды ц енбойында 61'зге не кушйз, не тунде 6ipAe-6ip косаяк ушыраспады. «Неге?» деген сураура: — Тык елкелершщ жолында машинеден тускен дзн кеп,— деп ж ауап берд1 CepiK,— олар соны тередк Бул жолмен ондай машинелер журмейдь Дэш ж ок жолдан косаяк не алсын? Ж азды н жылы Ke3i болса, фардык жарырына шыбын- пиркей уймелеп-, маш инаньщ мандай шынысына соры лып елер ед1 д е, сатпактап ж1берер ед ь Кэз1р олар д а ж ок. К ейде сирек, кейде калын боп туптеле ескен шилер мен жолды бойлай ескен тобылрылар мен карагандар болма- са, фардын жарыры тускен алдымызда кешл белшерлж iniTene кездеспейдк Ол еЫмджтер д е карай беруге кейде жалыктырады... Кейб1р шакта коркытады, ейткеш, шил! ж ер де сазды шакат кеп кездеседЬ оран батсак кой, со- рымыз кайнайды... Б1з тун бастала сондай кещлЫ зджке TycTiK. Артта отырран М экен мен Серж ке ара-тура рана т1л катам да, кыскаша б1рдемелерд1 айтам. Олар д а сейтедк Уакыгтын Ke6i тым-тырыспен етедк.. Сейтш келе жатканда, Сержтщ арт жагымнан естш- ген унш е сел к ете туст1м. — MeHin ш амалауымша, — дед! ол тамарын кенеп ап,— ещц жакындаран болуымыз керек. Тещрепмлз ке- рш бегенмен, осы 6ip туе ею таудын (атын умытып кап- пын. С. М .) арасындары белес кой деймш , содан ассак, аржарында Атасудын жарь^ы кершуге тшеть CepiK ж ерш ш екен, айтканы д эл келд1,— а з уакыт ет- —248—

пей-ак, жи! жулдыздай жаркырап, 6ip ешрге кен жайыл- FaH калын, электр шамдарынын, кездер1 кул1мдей калды... — Ура!— дед1 Анатолий катты ж эн е куанран дауыс- пен.— Ж аса, сэуле!.. Bi3 д е оран ун костык. TyHri эсерден бе, элде расы солай ма, 6i3 жакындаран сайын электрге боленген Ата­ су каласыныц колем! кени бердь.. Ол ражап улкен кала сыяктанды... Бул кала, «Атасу» аталатын езеннщ Сарысу озен!не куятын сарасында екенш мен географиядан бшетшмш. Ж ол калага таяна сол Сарысу езен!н кешш ©тед1 екен. Т ереш ин додралактан асканмен, кайран Ty6i машинаны токыраткан ж ок, eciri кымтаулы iuilHe су куйылран жок... Бул каладан менщ !здеп келе жатканым — кеп жыл- дардан 6epri досым. Сары Телбаевтьщ yfti. Онымен мен будан а п а й отыз жыл бурын Кызылжар каласында, «ша­ ла казак» MemiTiHiH имамы — МэЬди Арисевтщ уй!нде пэ- терде турып таныскам. Сары ол жылы имамнын уйшле жалшылыкта журген ж !пт. Мен!мен танысканнан кейш, енбек акысын бермей ж урген имаммен ол дауласкан, осы ж айда «Бостандык туы» газет!нде, Жакан Сыздыковтын фельетоны басылран. Фельетонный — «Сары, Сары дегенге, Салыпты да журшть МэИди молда сезше Наныпты да ж у р ш т Ь — деген 6 ip шумак олещ ел аузында мэтел болып кеткен. МэЬдимен дауласып акысын алган Сарыны 6i3 сауат- сыздар мектебше TycipreH6i3. Одан кейш K efl6ip к ы д а уак ы пы курстерде рана окып б ш м алран Сары партия катарына o n i д е, п ы сы кты ры мен !скерл!г!н!н аркасында аудандык, облыстык, республикалык 6 ip a 3 мекемелерде кызмет аткарып, ¥лы Отан сорысы бастала майданра ат- —249—