С.Мұқанов Тында тұнған байлық

Богдан Хмельницкий атындагы совхозы орнаган екен. Бэ- pi д е кулазып бос жаткан жерлерге келш орналаскан, бэршщ жерш д е мен жаксы б1лем... Алгашкы бетте мен булардыц 6ipeyme д е узак, токы- рамай, эуел1 аталган алты совхоздыц шетш орап 6ip тус- т1м д е, одан кейш узыны, келденецп.. дегендей, irniH де тугел араладым. Ондагы ойым — ширек гасырдан артык уакыт бос жаткан кен, жайлаудыц бейнесш, жаца орна­ ган совхоздар калай езгерту мелшерш байкап алу ед|'. Сонда кергешм: барлык жер1 240 мыц гектардай бул ал­ ты совхоз, уст1м1зд еп ж аздыц езш де (сентябрьге дейш) 132 мын гектар ж ердщ тыцын кетерш, енд1 жыртылган жерлердщ кыртысын майдалауга Kipice бастапты. Bip ж уз отыз eKi мыц гектар!.. Бул айтуга гана оцай. Ал, жыртуга келгенде, муншама тынды кетеру тек улы шабуылдыц гана колынан келед1. Сондай шабуыл бул ел- кеге калай басталган?.. Ж аца совхоздарга туыскан елдерден келген адамдар- мен, оларды карсы алган облыстык мекемелердщ жауап- кер кызметкерлер!мен, тем1р ж ол станцияларыныц кыз- меткерлер1мен сейлессем, бул жайлаудыц тыцына шабу­ ыл былай басталган екен. Орталык, Комитетт1ц февраль-март Пленумыныц тыц жэне тыцайган жерлерд1 игеру туралы каулысы марттын eKici кун1 жарияланды гой. Сол куннен бастап, бул жо- рыкка катнасуга ойлаган адамдар, ocipece жастар, жер- rlJiiKTi уйымдарга арыздарын бере бастайды. Ол арыз- дарды кабылдау, тыцга барушыларды уйымдастырып, THicTi жерлерге ж енелту мш дет1 комсомол уйымдары мен совхоз министрлшшщ ж ер гш к п мекемелер1не жуктеледк Тыцга аттангаи журт, Москвада Tyfticin, Ci6ip мен Казакстан елкесше поезбен женеледц 6ipaK, 6ip поезбен емес, элденеше поезбен, ейткеш, олар элденеше мында- ган адам. Ж алгыз Солтуст1к Казакстан облысына, туыс­ кан республикалардан 10584 адам келген. -50-

Марттын бесшен-ак Пегропавлра Москвадан, Алма- тыдан тынга аттанушыларды кабылдау туралы телеграм- малар арыла бастайды, телефондар сылдырлай бастайды. Ж ер гш к й мекемелер эз1рлене бастайды. Мысалы, Пет- ропавл каласында поездан тускен балалы-шаралы адам- дарды тез орналастыру упин вокзал касындагы туйыкка жылы ж эне электрленген терт вагон койылады. Бойдак немесе баласыз адамдарра, станцияра жакын ж ер дей ет комбинатынын жатакханасынан ж эне баска когамдык уй- лерден 1300 ш сш к орын даярланады. Соншалык адам- дарды тамактандыратын асханалар д а э з 1р турады. Тек кана кыйыншылыры — Павлодар, Кекшетау, Ак- мола ж эне Караганды облыстарына баратын тын адам- дары Петропавл станциясы аркылы етед1 д е, келген те- леграммалардан, дэл Солтуст1к Казакстан облысына kim- дер токтауы мэл1мс1з болады. Бул кыйыншылыкты жену yuiiH, облыстык мекемелер Макушино ж эне Корган стан- цияларына арнаулы ек1лдер ж 1бер1п, олар еташип поез- дарда Солтуст1к Казакстанра к1мдер барын б1лед1 де, Петропавлга хабарлайды. Тынга аттанган адамдардын алгашкы партиясы Пет- ропавлра март айынын он терт1 кун1 танертен сарат ал- тыда кеп тусед!, саны —450 адам. Оларды облыстык бас- карушы мекемелердщ, когамдык уйымдардын ок1лдер1 жэне туррын адамдар музыкамен карсы алады. Сол ара- д а митинг ашылып, eni жактан да куттыктау сездер ай- тылады. Бул — Совет Одары Жогарры Советше депутаттар сайлаура дауыс бер1лу басталып жаткан кез. Вокзал ка- сындары клубта О дак Совет1не депутат сайлайтын 618 санды, Улттар Совет1не депутат сайлайтын 119 санды сайлау участоктер1 бар. Тьщра алгаш келуш1лерд1н пое- зы Петропавл станциясына токтаран, аталран участоктер- ге сайлаушылар узд 1кс1з т1збекпен кел1п, усынран канди- даттарына дауыс 6epin жатады. Олардын т1збег1не тынрэ —51—

келуиплер де косылып, аттанган жерлершде бер!лген куэл1к кагаздары мен паспорттарын сайлау комиссиясына усынады да, колдарына алган бюллетеньдерш урналарра тушредк CeflTin олар, Казакстан республикасынын сай- лаушылары катарына косылады. Бул тьщра келунйлерд! жаксы турде кабылдаура жар- дайы толык, ж ердщ ici. Кейб]р жерде ондай жагдай жок. Мысалы, Петропавлдын батысында, 40 километрде тура- тын Мамлютка станциясы. Бул — Ci6ip тем1р жолынын устш деп ец кшкентай станциянын 6ipi. KiiuipeK уш бел- меден рана туратын оныц вокзалындары «залга», кен отыррысы келсе он бес-жыйырма шакты рана адам, сы- рарласа, отыз-кырык шакты Рана адам арен сыяды. Ма- кушино мен Петропавл сыякты eKi зор станциянын, ара- сында тургандыктан, оран жукке ж эне багажра арнаулы салынран сарайлардыц келем1 д е тауыкка салынран уй- ипктер сыякты. «Сексен километр Макушино мен Петро- павлдыц арасында енш м нщ карны д а ашпас, сусамас та» деп ойлаган болу керек,— тем1р ж ол баскармасы Мам- люткага кайнаран су да, буфет те уйымдастырмаран... Осындай юшкене станцияга, тыцра келетш адамдар мен курал-саймандарды кабылдап кер!.. Ал, оран келетш адамдар да, курал-саймандар да кеп. Ж огарыда аталран жайлауда ж ацадан уйымдаса- тын бес-алты совхозра келетш мындаган адамдар, ж уз- деген курал-саймандар бар. Алты совхозра келетш трак- торлардыц рана саны уш ж уздей... ©зге машиналардын, курылыс саймандарыныц ушы-кыйыры жок... Солардын 6opi юшкене Мамлюткадан Tycin, THicTi ж ерш е кезшде ж енелтш у керек. Былай Караганда, бул Мамлютканын денеЫ кетере алмайтын ауырлык сыякты, ал шынында, станция начальнип ж олдас Глазуновтыц сыпайылап ай- туынша, «совхоздарга м езгш нде женелтшмеген жук те, адам да болтан жок». Ал, к!с1лерд1 кабылдау ше?.. -62—

Мамлютка аудандык, партия комитетшщ секретары Савин жолдастын айтуынша, тыцра келетш адамдарды кабылдау мэселесц поселкелж советте каралады да, станица адамдарыныц арасында уггг-насихат жумысы жург!зшедк Тургын адамдардан eid жуздей уй тыцра кел- ген адамдарды кабылдаура уэде бередк Мекемелерден кеп бвлме босатылады. Сауда орындары пима, тон, быя- лай, кулакшын сыякты кыскы кшмдерд1 ж эне баска ка- жет-ау деген буйымдарды тыцра келген адамдарга сату­ ра эз1рленш турады. — Мамлюткага,— дейд1 Савин ж олдас,— тыц жумы- сына келушшерд1 алгаш карсы алган туш уйтцыган ка- лыц боран сорып тур едь Автоколоннамен сейлесш, 70 грузовик даярлап койгамыз. Балалы эйелдерге арнап, Keft6ipiHiK кузовын фанермен коршагамыз. Келген адам­ дарды сол машиналарра отыррыздык та, даярланран уй- лерге тез тасыдык. Митинг жасаура боран мумкшдж бер- медь — BipaK,— Дейд1 Савин,— мэселе ол адамдарды жаткызуда емес, жург!зуде. ©йткеш, б1рш1шден — стан- цияга кун сайын жуздеген тыц кетеруиплер келед!, олар- ды сыйрыза беретш орын жок; ешнш1- .. ^ ___ ден — жацадан ашылатын ap6ip сов- xo3Fa баратындар кызмет орнына жа- кындау керек. Ендеше, кунбе-кун кел­ ген адамды карсы алып тамактандыр- раннан кей1н, керектт кшмш тауып бер- геннен KeftiH, колма-кол ж урпзш отыру керек. Олар сейтедк Кар эл1 калыц жат- кандыктан, spi сол 6ip туста боран жи!летш кеткенджтен, коп машина жу- руге кыскы жол даяр болмарандыктан, автомобильдер icKe аспайды да, тын адамдарын, кец шаналар т1ркеген —53—

тракторлар суйреп экете бастайды. Балаларра, эйелдерге ! арналып, шаналардын устше жылы куркелер жасалады. Ал, сонда, солар кайда барады? Бундай сурауды коятын ce6e6iMi3,— Мамлюткадан аттанган тын, кетеругшлердщ баратыны «Октябрьдщ 6i- pirniii тобы» аталатын жана же™ совхоздын адамдары. Сол ж етеуш щ «Жамбыл» аталатын б 1реушде рана барып тусе калатын жылы уйлер бар, ейткеш, ол совхоз бурын- Fbi «Жамбыл» колхозыньщ нег!зшде курылады, ©зге ал- тауында ондай уйлер жок. Олар «жапаннын cap даласы» аталатын жаланаш жерге барып орнайды, ендеше, ол совхоздарра баратын адамдарды, ж аз шырып, мекен сал- ранша, манайлас туррын елдерге (колхоз, совхоздарра, олардьщ бригадаларына) уакытша орналастыру керек. Расында д а сейтедк мысалы, «Украина» аталатын совхоз­ дын алрашкы барран уш-терт ж уз адамын, сол мандагы мемлекет корынын ж ерш к©п жылдан 6epi пайдаланып келе жаткан, Преснов ауданындагы Буденный совхозы- нын 4-бригадасы паналатады. — Бригадада барлыры отыз шакты рана уй бар ед1,— дейд! бригадир Елтунов Мухаметжан ж олдас,— сол аз уйге 6i3 тынрэ келгендерден ж у з елудей Kici орналастыр- дык. — EcKi ауылдыц Kefi6ip ecKi салтынан 6i3 эл! ары- лып болран жокпыз рой,— дейд! Мухаметжан кулш,-~ мысалы, нанды 6i3 эл1 орысша ашытып nicipyre дарды- ланган жокпыз, ал, ашытпай nicipreH тущы нанды 6i3flin ж ана конактар жеп керген ж ок екен, сондыктан, 6ipa3Fa дей1н б!зд1н таба нан мен бауырсакты cyftcmin ж еу олар- Fa кыйын болды. Ашыткы тауып nicipefliK десек, улкен белкелерге к1шкене neiuiMi3 жарамады... — «Бес бармак» дегенгй д е олар б1лмейд! екен,— дейд1 Мухаметжан.— Алгаш «бу не?» деп тосыркап ж урд1 де, артынан арпадай асайтын болды...

— Аз кунде,— дейд1 М ухаметжан,— олар босатып берген 6ip шым уйге кухнясын ж эне пекарнясын орна тып, каларан астарын nicipe бастады. BipaK, онымен, тур рын адамдар мен тынрэ келгендердщ дастарканы айы рылран ж ок. «Ауыл аралас, кой коралас» дегендей, ола] сапырылыса араласып, бар астарын б о л т ш етш болды.. Куш буг1нге дейш солай... TbiHFa келушшерд1 барлык ж ерде осылай кабылдай ды. BipaK, мунымен кыйыншылык бггпейдь Алгашкь кундер! тары 6ip ауырлык басталады: апрельд1 ор талай кар epin, ж ер ылайсанга айналып кетедь Кун жы лына бастаран кезде, каткак жолмен ж ук ж эне адам тасып, ж ана совхоздар орнайтын туска арылран маши налар, жер сазданран сок, талай ж ерде батып кап, трак тормен тартпаса шиша алмайды. Осы жардайды еске алып, совхоздар, облыстык ж эне аудандык мекемелер узын жолдын устше элденеше жерден трактор кузетш кояды. Машиналар, эа’ресе трактор- лар куш-туш ж уздеп жоншлген сон, саз кезшде далалык жолдардын тас- талканы шырып казылады. Ж олдар- дык терен казьи^ан тустарында авто­ мобиль тугш, тракторлардык 03i де эрен шырады. BipaK, жуктер де, адам­ дар да еш ж ерде бегелмей, тш сп ж е- piне кезшде жетш турады. «TaicTi жер» дегешм!з — совхоздар- дык мекен салатын орны рой. Ондай орын 54 жылдык апрелшщ аярына дейш «Октябрьдщ 6ipiHmi тобы» ата- латын жет1 совхоздан жалрыз «Жам- былда» рана бар, озгелершщ орнала- сатын тусы ж эне жер колем! белг1- Ki болранмен, ортальты орнайтын жер- Kepi б ел п а з, оны белгшеу ymiH уй- — 55—

лер салура колайлы, суы мол жер керек. Жайлаудыц кел- дерш е сене беруге болмайды: курракшылык. жылы олардьщ Ke6i табандай тартылып калады. Ец сешмд1 су — жер астынш , 6ipaK, оны 1здеу керек, табу керек. Булардын бэрш уйымдастыратын Kici керек. Ол, эрине, директор. Ал, аталган совхоздын кебш е жумысшылар ерте барран да, директорлар кеш барып, осыдан совхоз ictH уйымдастырран алрашкы бетте кеп кыйындыктар кездескен... Апрельдщ орта кезшде совхоз директорлары тугелде- Hin болады. Осы кезде Москвадан, Алматыдан, Петро- павлдан жерге орналастырушы партиялар да келш кап, эр совхоздын орталыры мекендейтш орындарды жэне ж ердщ топырарын зерттей бастайды. Майдыц басында бул жумыс б1рыцрайланып, болашак «центральдар» мен бригадалардьщ орнына жумысшылар мен механизатор- ларра арналран шатырлар т1гше бастайды. Енд1 адам- дардын басын курау керек. Олар манайдагы колхоздар мен совхоздарда бытырап жатыр. «Октябрьд1н 6ipiHmi тобы» аталатын совхоздардын 1ш1нде, «Украина» совхозынын директоры Илья Карпо­ вич Григорьянц ж олдас езгелершен бурын келген екен. Ставрополь аймарында 1905 жылы армян семьясында туран бул ж олдас, ¥лы Отан сорысыныц алдындары он шацты жылда туран елкесш деп макта совхозында ди­ ректор болады. С орыс кундер1 эр майданный алдыцры к.а- тарында болып абройлы кызмет атцарран ол, элденеше рет наградталады, полковникт1к дэреж еге кетер1лед1. Сорыстан кей1н мал совхозында директор боп журген оран, уст1м1здег1 жылдыц 14 марты куш «Ставропольге тез жет!» деген телеграмма келедь Сол 6ip кезде, ол тус- га д а боран болып, бурын сирек кездесетш кары калыц кыс боп тур екен. Григорьянц Ставропольге трактормен аттанады. Одан самолетпен Москвара ушады. Марттын 16-сы кун1 барран OFaH, Орталык Партия Комитет! Ка- -5 6 -

закстанда курылатын «Украина» совхозына директор боп баруды усынады. Тэртшт1 коммунист бул усыныстан бас тартпайды да, ертендне поезбен Петропавлта ж урш ке- тедь Петропавлда ол барар жершщ жобасын бш п алады да, совхозына кереюп мулпсгерш жыйнай бастайды.' Сон- да алташ алганы: eKi «ГА З—51», эркайсысы 4 к1с1л1ктен 25 шатыр, 25 ю сш ктен 4 шатыр, он пар пима, 20 пар етж, 50 курек, 25 шот, он суймен. — Булар,— дейд1 Григорьянц,— болашак совхоздын орнына алгаш тжетш баспаналар мен соларды Tiryre ке- pei<Ti куралдар. Жоспарлы жер1не Григорьянц апрельд1ц тортшде бар­ са, совхозга деп кагылган эл1 6ip д е казык ж ок екен. Ондай казык, жерге орналастырушы жэне жер астынын суын зерттеунп партиялардыц керсету1мен, жогарыда 6i3 атаган «Шэл1цке» кыстауыныц ыгындагы Кыргызбай келшщ жагасына кагылады. Б1рак, ол казыктар кыйын- дыкпен кагылады. — Бул жердщ тоцы калыц болады екен,— дейд1 Илья Карпович,— музданып жаткан кыртыстыц теренД!- ri метрге жакын екен. Кол суйменмен ондай тонды ою оцай да болган ж ок, дегенмен ойдык- Алгашкы шатыр- лардыц казыгын сол ойган жерлерге кагып, брезентш уст1не жаптык. Елтуновтыц бригадасында паналаган адамдар тИ лген шатырларга келе бастады. Енд1 взге жердег1 жумысшылар мен машина-саймандарды, мулж- терд1 жыйнауга KipicTiK.... Жерд1ц бет1 ipin жаткан кез болгандыктан, бул са- napFa Григорьянц трактормен аттанады. — Ол «жануар»,— дейд1 Григорьянц кулш,— епн жыртуга колайлы болганмен, жолаушылап журуге ко- лайлы емес екен. Селолар мен ауылдардыц арасында, oFaii лайыкты жол д а табыла бермейд1 екен. Моторыныц г у р т мен тайпак шынжыр табаныныц сылдыры уст1нде — 57—

узак отырган адамнын куларын тундырып та >юберед1 екен. Дегенмен, «жануардын» жургс1не суйсшесш де: Keft6ip белуардан келетш батпакты коркылдата ecin, Ti- лш ете шыкканда, «мше, куш кайда!» дейсщ cyftciHin кетш... Григорьянцтын, айтуынша, эр село, эр ауылга орна- ласкан бул совхоздын, адамдары: Краснодардан, Донбас- тан, Кубаньнан, Москвадан, Ленинградтан, Мордовия- дан, Алматыдан... дегендей, отанымыздын эр жершен келгендер екен, бэрш щ колында д а «комсомолдык, путев­ ка» аталатын, сыртында «ВЛКСМ» жазулы комсомол значопнщ тацбасы бар кызыл билет. 1шш ашып керсен, он ж ак бетш е жапсырылран ж иеп ак, ортасы сэры ка- разда: «Ел1'м1здщ шырыстары, онтустж-шырыстары аудан- дарында ж эне баска аудандарында тын жерлер мен ты- найран жерлерд1 игеру есебшен рана 6i3fliH дэнд1 дакыл- дар eric келемш б1рнеше миллион гектар арттырура мум- кшдМм1з бар екенш айтса да ж еткш кть Ал партия мен уюмет бул жумысты каз1рдщ езш де-ак ж ур п зе бастады. Бул icTin манызы ораоан зор. Астык шаруашылыры бугал ауыл шаруашылыры ©HHipicimH Heri3i болып табылады: 6i3 астыкты нерурлым коп ©ширсек, ет те, май да, мал шаруашылырынын баска е т м д е р ! д е сорурлым кеп бо- лады». (Совет Одагы Коммунист Партиясы Орталык Ко- митет!н1н барлык сайлаушыларра, жумысшылар мен жу- мысшы эйелдерге, шаруалар мен шаруа эйелдерге, со­ вет интеллигенциясына, Совет армиясы мен Сорыс-тешз флотынын жауынгерлерше ундеушен) деген создер бар. Оран карсыма-карсы жапсырылран 6ip тустес караз- ра осы книжке бер1лген комсомолдын кай облыстын кай ауданынан ж1бер1лу1 жазылады екен. Сонында — »i6ep - ген комсомол комитет! секретарынын койран колы жэне басылран мер.

— Бул путевкага Караганда,— дейд1 Григорьянц,— иелер1 тугел!мен комсомолдар болуы керек кой. Расында олай емес. Б1зд1ц совхозра келгендердщ 25—30 процент! жасамыс адамдар. — Олар путевканы кайдан алран? — Комсомол комитетшен. — Калай ол?!. — Путевка беру комсомол комитетше рана тапсы- рылган Foft. Сондыктан комсомол демей, емес демей, Kspi демей, ж ас демей, тыцра баррысы келген адамга комсо­ мол комитет! осы путевканы бере берген. Б!зде комсомол путевкасымен келген елудег!, алпыстары т а л е р д е бар... Ж асамыс адамдардыц тыцра комсомол болып келу1 маран елец арнап ж азуды тшеп турран поэзиялык такы- рып сыяктанып Kerri. Одан баска да поэзия аз ба бул тыцда? Оран зл! талай ораламыз. 03ipre ep6iTin келе жат- кан такырыптыц келем!нен шыкпайык. Григорьянц аз кунн!ц ш ш де алгаш келген партияныц адамдарын жыйнап алып, кала салу, тынды кетеру сыяк- ты м!ндетт! кызметтер!не к!р!се бастайды. Барлык ауыр- лырын косып айтканда, бул ж аца совхоздыц ж ещ л орна- ласуыныц Typi. Оган керш!лес Keft6ip совхоздар будан 'элдекайда ауыр жардайда орналаскан. Мысалы «Д оку­ чаев». «Украинага» кершшес бул совхозра, «Октябрь тобы» аталатын совхоздарда Совет Одагы Коммунист пар- тиясыныц Орталык Комитет!н!ц е к ш боп кызмет атка- ратын ©тегалиев Кулжан жолдас екеу!м!з келе жатыр- мыз. Осы мацайга ж аца совхоздарды уйымдастырушы- лардыц алрашкы тобымен 6ipre келген К улжан, орнала- суда кандай кыйындыктар болганын маран айтып келедк Bip сез!нде: — Саган 6ip кызык нэрсе керсетем,— дед! Кулжан. — Кандай?— дед!м мен. -5 9 -

— Кергенде 6ip-aK бшесщ,— дед! ол. — Сонда да?— дед1м мен. — Bip кызык ескертюш. Кермей турып айтса к ы з ы р ы болмайды. Сонымен бул сез дорарылды. Ж ол 6i3fli ecni кыстау- дьщ журтына алып к!рд!. — « в тей -Д эуш » аталатын ауылдьщ журты,— дед1м мен.— Ол ауылдар каз1р, будан отыз километрдей ж ер­ д е й «Киров» колхозында деп естцим. — Ол рас,— дед! К улжан,— жуык арада болдым. Ша- руасы да, курылысы да, тэрт!б! д е Tayip колхоздьщ 6ipi екен. • Бурын бул ауылдьщ батыс жарын орай ескен калын аваш, кулазыган даламен жыл сайын журет!н ерттен ар- саланып куйген екен д е, эр жерш де адактап б!рен-саран рана кайьщдар калган екен. Сол кайыадардын 6ipeyiHin тусына келгенде: — Онва карай,— дед! Кулжан шоферра. Шофер бу- рылранда: — Осы арада токта,— дед! Кулжан, mijiiKTiH жие- riHe ескен жуантык, тапалтак, калын бутакты кайын- ра машина туралап келгенде. — Ал, тусей!к!— дед! Кулжан, машина токтаганда' маран. TycTiK. Кулжан кайьщньщ д!нгег!не таянып, элденеге ун!ле карады да: — Эл! тур екен!— дед! куанран кесюнмен. — Н е ол!— деген маран: — Мына жазуды окы!— деп Кулжан, кайьщньщ бал- тамен жанкалаган тусын нускады. Ун!л!п окысам, жанкалаган жерде: «Докучаев сов- хозыныд орталыры. 4 — IV— 1954» деп кара карындаш- пен ж азган сездер тур. Манайында ешб!р уй де, шатыр да KepiHdeftfli.

— Бул не жазу? — дед1м мен Кулжанра.— Совхоз­ ный орталыгы жок кой, бул арада?!.. Кулжан маган бул жазудын, тарихын баяндады: Д о ­ кучаев атындары совхоз орнайтын 40 мыц гектар ж ердщ бойында келген адамдарды ориаластыратын eni6ip баспа- на болмайды, ейткеш, ол мацайды мекендеген ein6ip ел жок. Ен жакын ел отыз-кырык километр, оран д а езге сов- хоздарра арналран жерД! аттап бару керек. Совхоздын директоры ж олдас Колтырин кыс 1нпнде келген алгашкы адамдарын, бурый орнаран кершшес Ок­ тябрь ж эне Степной совхоздарыньщ фермаларына жайрас- тыра турады да, 03i «Докучаев» орналасатын жерд1 мел- шерлемек боп, калын, карды есе, тракторра иркеген ша- намен шырады, колында географиялык карта, онын, бе- т!нде, совхоз орнайтын ж ердщ кандай координатта екен! сызулы. Басшыра компасты алып шыккан Колтырин бетш ба- рар жер1не тура тузегенмен, жаланаш далада жерд1 ту- тас жауып жаткан калын, курт1к кезш алдайды. Ол ада- сып элдекайларра кет1п, эуре-сарсак болады. Кезген кен далада оран жанды махлуктан тек топталран каскырлар Fana кездесед1. Гуршдеп калын. карды ecin келе жаткан тракторра, далада жосыла шапкан каскырлар тобы ток- тай pan одырая карасады да, ет ncin сезген мурындарын шуй1ргенмен, ашыккан карындары шымырлап, аузынан с!лекеЙ1 актарылранмен, канды жылы erri асарысы кеп, сирек eraip TicTepiH сакылдатканмен, Kefli Kepin, кеМ кер- меген гигантка бата-шауып келе алмай, 6ipaK, HanciciH козгаран nicTi тастап та кете алмай, алысыракта арттары- нан шубырады. — Батып келе коймады,— дейд1 Колтырин, бул эпи- зодты айта кеп,— егер келе калранда, колымызда араш- тан баска кару жок едк Каскырлар отыз шакты. Б1з он шакты рана адамбыз. Тарпа бассалса, кутылу да онай болмас ед! олардан!.. —61—

— Таусыз, ормансыз, кар басып жаткан жап-жала- наш жазык даланы кезе берген юсш щ басы айналады екен,— дейд1 Колтырин,— 6i3 д е солай эуре-сарсак боп жургенде, алдымыздан казактьщ акшы шалы кездестк Ж ер жагдайын ол жаксы б1лед1 екен. «Бул манайда, бу­ рым уш ауылдын, кыстауы болатын ед1,— дед! ол,— Ж а- маншубар, Батпаккел жэне ©тей-Дэуш. Жаманшубар- да кел ж ок, суды кудыктан imeTiH, 6 ipaK кудык суы тап- шы боп, кейб1р кыста малдары да, жандары да карды ерггкен сумей кун керетш. Ба.тпакквлд1 кыстаган Мамек пен Андамаска келд!к суы кей жылда жетш, кей жылда тапшы болып, сондыктан, олар д а кар epiiin кун керетш. Ал, втей-Д эу!ш тщ кудыгы сулы болатын». Колтырин сулы жерд1 калайды. Аншы бастап алып барады. Ж ер жардайы совхоз орталырына колайлы сы- якты: сирек те болса агаты ж зне кальщ ш ш п бар, ма- найы Kepiлген кем дала... Колтырин осы араны унатады да, манаты ©тералиев екеум1з корген кайьщньщ Kici бо- йы жетер тусын жамкалап, «Докучаев совхозынын орта- лыры. 4— IV— 1954» деген ж азу калдырады. — Бул арага совхоз неге коныстанбаган?—дейм1н мен Кулжанга. — Кар epireHHeH KefliH су 1здейтш отряд бул арага кеп бурны салса, бурын 0тей-Дэу1шт!м кудырынан шыккан су берт1ндеп кар суы болады екен, мол су теренде ж зне ащы екен. Ал, Батпаккел манайын караса, жыйырма eKi метр- ден мол тущы су шыккан. Совхоз орталыгы сонда орнады. Совхоз орталыгы Батпаккелге орнаганша «Докучаев» тык кайда орын тепкен1н б1лу, оным кызметкерлер!не ете кыйын болган. Соны 1здеп жургенде, совхоздым бухгалтер! Макин Кадыр жолдасты каскыр жеп коя жаз- дапты. — EKi адамбыз,— дейд! Кадыр,— шофер жэне мен. Мшгешм!з .грузовик. Оным кузовында шатыр, кровать сыякты, 6ipa3 тиеген жук бар. Кар кет!п боп, жерд!м — 62—

кеппей жатдан iuaFbi. Машина сазра тайранадтап, адым жер ж уре алмайды. Кейде батып та каламыз. ¥ за к уадыт эуреленш, саздан арен, шывамыз. Кейде машинаны итер- мелеймш деп батпадда да малшынам. Азап соншалыд болганымен жылжый 6epeMi3,— совхоз орталыры орнай- тын тусда тез жету керек... Шатырларды, кроватьтарды ж етюзу керек... Элденеге сурлеумен i.4repi жылжып келе жаткан олар- дыд машинасы 6ip сайдыд сазына батады да, додралак тугел Kipin кетш, машина «так» деп турады да калады. Шофер шырарура тырысканмен доймалжыд сазда зырыл- даган додралак тереддей беред1. Адыры трактор суйре- месе машинаныд шыралмауы аныкталады. Мезг1Л эл\\ ерте, ымырт элг1нде рана жамылран. Б ас­ ка машина кездессе жадсы, онда жэрдемплге хабар ай- тура болады. Егер кездеспесе тад атданша отырудан бас­ ка айла жод. Кун дара дауылдау суыд екен. Кадырдыд кшм! ж ука, api денсаулыры да мыдты емес. — Мен тэуекел дылсам дайтед!,— дейд1 ол,— жер мвлшерш шамалаймын, KeftiH алысда кеткенмен осы ма- дайда туып-вскен адаммын, б!зд1д совхоздыд мекен1 кеп болса 10 километр. Отыра беруге кшм1м ж ука, тодар- мын, ж аяу тарта берей1н. Ед коп дегенде еш сагат журе- м1н, аржагында тез ж эрдем экелемш. — Ыдтыярыдыз,— дейд1 шофер,— б1рад ойланыдыз. Тун дарадры, айдала. Совхозды тура тапсадыз мадул, таппасадыз дыйын болар. Бул даланы 6ipa3 кезген1м бар, кейб1р бетте 50—60 километрден 6epi ел кездеспейд1. Ада- сып, сондай бетке шырып кетсед1з, ел тапданша далжы- рарсыз. — Тэуекел,— дейд1 Кадыр.— Ж ер жобасын шама­ лаймын. — Онда долыдызга дару алыдыз,— дейд1 шофер,— к1м б1лед1, ит-дус кездес1п далса, согарсыз. —63—

Мылтык. оларда жок екен. Bip табылраны — табан кулаш жуан тембр таяк. Кадыр куанып кетедй Мылтык,- тан 6ip де кем емес мынау, дейдд ол, таякты салмакдап турып, карусыз ж1пт емесшн, мунымен 6ip соксам кал- дырмаспын, каскырдын, к э н ш ы ры тупл, арланы болса д а . Кадыр кете барады... Тун к а р а т ы болранымен, онын етюр кара к ез1, жол торабын шамалайды... Айнала дала... Ушдеген желден баска дыбыс жок... Ауыр тун... Куткен хау1птен бойын жыйнак устап келе жаткан Кадырдын кулагына жакынырак туста улыган каскырдын, даусы сап ете калады. Бойы д1р ете тускен даланын баласы бул улу- дыд не екенш TyciHe кояды: курмалдырыньщ HciH бш п , cepiKTepiH соны талап ж еуге шакыруы. Екшнп жактан тары 6ip каскыр улыйды, ол — анау cepiriHe «тус1нем, ша- кырран ce6e6iHAi... тез барам» дегеш... солар ма, баскасы ма, улыган каскырдын, даусы жан-жактан ест1лед1. Bip кезде шырыс ж ак кек жиектен денгелек улкен столдай боп ай кетерше берд!, ол да болса медеу, тым болмаса тешрегш болжап, xayinTin кай тустан тенуш ша­ малайды РОЙ. Bip кезде алдынан 6ip каскыр .тары зу етш ете шыкты... Оны керш улгермей, артынан 6ip каскыр тары зу етш ете шыкты... Т трк ен ген Кадыр тура рэп жан-жарына ка- раса, муны алыстан орай шауып 5—6 каскыр жур... Шап- кан сайын сакыйнасын тарылта тусед!. 0л1м xayni тенгенш керген Кадыр бойын жыйнайды д а oftFa келед!, егер бойына жакындатса 5—6 каскырдан жалрыз таякпен коррану кыйын, ал жакындатпау уш1н не icTey керек? Даланын баласы каскырдын оттан коркатынын бше- TiH. Онын калтасында cipenKeci бар. Ал жарура -кол ора- малынан баска бос ештемеш жок. Орамалы кымбат болранмен (cyftiKTi жары Латипа туран KyHiHin курмет1не жакында рана кестелеп берген екен), жан одан д а кымбат боп таяктын басына байлай- —64—

ды да от бередк Мол орамал, урлеген желмен лаулай женелгенде, Кадырды айнала шапкан каскырлар так ту- рып, калшыйып карай калысты. Шрак каншага жетедк орамалдьщ жалыны? Ол сен- Л\\... Каскырлар тары камай бастады... К¥РмалД.ЫРЬШа шабарда аузын арандай ашып, TicTepiH сакылдату кас- кырлардын ата дардысы. Олар сейте бастайды. Кадырра жакындай береди.. Саскан Кадыр, он колын пальтосы- ньщ сол ж ак жещ не тырып ж!беред! де, гимнастеркасы- ньщ жещ н жырта суырып алып таярына байлап тары жарады... Каскырлар тары д а отка карап тура калысады.. Сол кезде, жакындау 6 ip тустан машинаныд жарыры ке­ рше кетедй Гудок берген даусы естшедк.. Тура 6 e p i бет- теп келе жатыр... Машина жарырына шарылыскан кездер! жап-жасыл боп жаркырай калган каскырлар, машина- дан ырысып ж енеле береди.. Каскырлар туралы Кадыр тары д а 6ipa3 энг!мелер айтады. — Бос турран кез1нде бул жайлау- да андар кеп болган рой,— дейд! ол.— Солардан кшк, ел1к сыякты айыр туяк- ты андар каскырларра ж аз шалдырма- ранмен, кыс жерге калын кар тускен сон малтырып шаба алмайды екен. Кас- кыр оларды осы кезде кеп жейд! екен. Кысты кун1 жайлауда каскыр кеп бо- луы содан екен. — Сонры жылдардын б1реу1нде,— дейд1 Кадыр,— осы жайлау ж ак шетке орналаскан «Октябрь» сов- хозында мынадай 6ip ражап болады: совхозга Марьевка жактан телефон келед! екен, сонын элдекайда, далалык жерде уз1лген сымын тузейм1н деп, связист бала ж1пт жаяу кете барады. 5 С. Мукаиов. — 65—

Сым совхоз орталырынан алыстары далада узьпген боп шырады. Жш)т соны жалрастыру жабдырында жургенде, буран карай шауып келе жаткан 6ip топ каскыр квршедь Ж дпт коркады да, аярына тем1р те- reypiHiH KHin дщ гек басына шырып кетедь 1лекаскырлар д а келедь Ci6ipAin улкещип тайдай каскырлары!.. Саны— жыйырмадан астам!.. Д щ гекп айнала тура калган кас- кырлар, ж1гггп жеуге кызырып, эул1ге, шуласа бастарын аспанга кетере, ауыздарын арандай аша улыйды. Одан кей1н дщгекке cexipin кередь.. Оран бойлары жете алма- ран сон айнала шауып, дщгектщ басына екшндей кар­ тыйды. «Солай каррыран шактарында,— депт1 каскыр ка- маган ж1ггг,— 6HiKTiri бес метр дщгектщ Te6eciH e жакын- дап та калады!» — Ие, сонымен?!— дед1м, тындай отырранмен урей- ленш. — Сонымен,— дед1 Кадыр,— калай каррыганмен, каскырлар жшгг турран жерге ж ете алмайды. BipaK кет- пей, сол манайда шапкылай ойнап журш алады... Bip кезде кун батады. Ауа райы суытып аяз бола бастайды... К,ыймылсыз отырран ж ещ л ,кшмд1 ж1г1т тоназуга айна- лады... Bipaic, баска ierep амал жок,— жерге туссе, кас­ кырлар талап жейдП.. — Кыйын бол ран екен!.. — Соны бшген ж1ггт,— дед1 Кадыр, хйпттщ хал-жа- йын коз алдына келлргендей курсшш ап,— «каскырра Др1дей талатканша ycin елейш» деп бек!нед1 де, эл1 кет- кен кезде дщгек басынан кулап туспеу ymiH, отырран ор- нына ©3iH тас кып байлайды... Б1раздан кейш аяк-колы- нын yciHe бастараны байкалады, ейткеш, олар дуылдап ашура айналады... — Кап! — Сейтш, ж т т «ещй елд1м» деген кезде, трактордын фары кершедк даусы естшедь.. — 66—

— БэрекелдП.. — Трактор жакындатанда каскырлар кашады... Ш а­ ла ecTi ж 1пгп келген адамдар шешш алады... — К ш дер екен? Ж^ггг кешжкен сон. 1здеп шыккан е з адамдары екен. — Ие, сонан? — Сонан, келген адамдар ж1гггтщ ушгенш кередк Совхозга оны жылы орап алып келгеннен кейш, картак- дау фельдшер «мунын ycireH аяк-колдарын салкын жерде кармен ыскылап укалау керек, сонда гана жаны енедь эйтпесе, жансыз калады да, аяк-колдарын кесуге тура келедЬ> дейдь Сол тэжрибеш icTen кергенде, боп-боз ка- тып жаткан аяк-колдын errepi, долыра iciHin шыга келед1. Фельдшер оны тары да 6ipa3 кун салкын жерде устайды. «Эйтпесе,— дейд1 фельдшер,— жылы жерге Kipri3ce, iciH- ген еттщ жарылып KeTyi мумкш...» — Сейтш,— дейд1 К,адыр,— ж йтгп тзжрибел! фельд­ шер ажалдан алып калады. — Бул бахытты icTin уакыйгасы,— дейд1 К,адыр,— ал, бул жайлаудьщ мацындагы Keft6ip совхоздарда ба- хытсыз жагдай д а болган: жайлаудын батыс-терюкейше ертеде орнаган Пресногорьков атты совхоз бар. Сонын орталыгынан он бес — жыйырма шанамен жумысшылар шыгады да, жайлаудагы фермага шеп апарып, жадагай шанамен орталыкка тунде кайтады. Сол туш боран боп турады. Орталыкка келсе, кейшп шанада отырган 6ip эйел жок!.. Карулы ж ас эйел болса керек... Ж олда ша- надан кулап калуга мумющйп ж ок сыякты... «Не де болса isAefliK, тунде каскыр жеп кояр» деп кеп салтатты адам шыгады... Тун.. Боран... Табылмайды... Ертешне бо­ ран ашылып, тагы да ж эй ш м салса, эйелдщ эр ж ерде шашылган KHiMi ж эне пимасында калган аяктары табы- лады,— каскырлар шанадан жулып алып калды ма, не- месе, шанадан e3i кулады ма,— эйтеу1р, эйелд! каскыр­ лар жеп койран!.. —67—

— Бунын бэрш айтудан максатым,— дейд1 Кадыр,— калын ел жайлауды догарып, кулазып бос калган жай- лауды, ел бар кезде тыгылып журетш каскырлардын, ел ж ок кезде еркш жортуы ж эне б1рендеп емес, тобымен жортуы!.. Еркшсш алган каскырлардын, езге тупл адам- га да ауыз сала бастауы!.. Енд1 ше?.. — Бэсе, деймш-ау?— дед!м мен. — Ещи баспана 1здеп жыта бастады. Бурын олар- дын 6ip тобы апандарын Ж аманшубардын ecKi журты- нан казган екен. Барсаныз к ер еаз, ущрейш эл1 жатыр... BipaK, ол апандарга да ж эне жайлаудьщ совхоз орна- ган ж ерш деп eiu6ip апанга да олар быйыл кушжтеме- ген. — Кайда кетедк сонда? — Алыстагы агашты жерлерге кетед! де. Бул арадан енд1 олар тамак таба ала ма? Каптаган тракторлар келш, жерд! тугел жыртуга айналган сон, ан атаулынын 6api бул манайдан кашты. Солармен каскырлар д а K erri. К,а- 3ip трактористерге кей кезде б!рен-сараны кездесетш ке- ршед! ж эне кызык жагдайда. — Кандай жагдайда? — Бул манайда тараккуйрык сыякты усак андар га- на калган гой. Олардын in n e p i тайыз болады екен. Тын кетерген плугтар кыртыстын калындыгын 22 сантиметр- ден алады екен. ¥ са к андардын шдер1 одан берще екен, сондыктан, плугтьщ т1лдер1 оларды iH-MiHiMeH копарып тастайды екен. Б1рен-саран адаскан каскырлар мен тул- юлер, кетермген тьщнын бетшде ж упрген усак андарды аулаймыз деп тракторге жакын келед1 екен, трактористер мен TipKeyiiiM ep оларды атып алады екен... — Кызык екен ол! — Ен кызыгы,— дейд1 Кадыр,— тындары кетерш п жаткан жерлерге кушиз емес, тунде карау!.. Мен ¥лы Отан согысынын басынан аягына дейш катнасып, талай ipi айкастардын ш ш д е болган KiciMiH. Kefl6ip шабуыл

басталар алдындары тундерде, сурапыл болар ж ерге ка­ ру куралдар тасылар едк Сонда, тутаса жылжыран танк- тердщ даусынан, аспан кыйрап ж ерге тусш жаткандай, жер жарылып аспанга ушып жаткандай эсер алынатын едк Тьщга шабуыл басталганнан кейшп жайлаудьщ ты- нысы сондай!.. Тек кана айырмасы,— согыс кезш деп ма- шиналар, танктер тунде фарларын сещирш журетш ед1 де, кулакка олардын жер-кект! т т р етк ен мылкау уна ра­ на есплетш едк Ал, жайлауда кыймылра KipicKeH меха- низмдердщ жуз1 кушиз де жаркын, тунде д е жаркын. Тун­ д е олардын айкыш-уйкыш боп айкаса жанган фарлары, жайлауды жапкан айсыз тундердщ кара жабуларын ер- сш-карсылы тш плеп, жалпыйран жапан тузд1 ж ап-жар- кын рып хнбередП. Расында д а солай екен. Б 13 жайлауды аралаган т а к ­ та, айдын карадры кез1 едк Кетершген тындардьщ ушы- кыйырына кез жетпейтш тещзш, жолра арналып калды- рылран белдеулерд! бойлай, тунде аралап келе жатсан, кен жайлаудьщ енбойы, эр ж ерде тутаса кыймылдаран тракторлардын косылрэн уншен т т р е й д 1 д е турады!.. Эл- декайда журген тракторлар мен машиналардьщ, туннщ тонын тьпе, узара Lnrepi кесшген жарьщтары, элдекайдан кыйраштала келген сондай жарыктармен кушактаса айкасып, ен даланьщ к араты бейнесш жаркыратады да Ж1беред1!.. Б!реулер, «коян, тулю, каскыр сыякты б1рен-саран кездескен андар, сондай тунде, есшен айрылрандай, жа- кындап кеп, атып алранша мелшшп карайды да турады» деседь.. Карамаранда кайтсш!.. Bip рана жарык керсе, одан к атар едк.. Ka3ipri Kepin турраны — айнала жарык!.. Ж э- не олар, 6ipi мен 6ipi айкасып кушактасып тур!.. Сонша кеп жарыктьщ кушарында калран ан, кашканда кайда барады!..

Советик техниканын, камауында калган каскыр- лар, маран мылкау табираттын бейнеы сыяктанып ке- тедь.. Осы арада менщ eciMe, быйыл 102 жаста отырран Ал- даберген карт туседь Оньщ турагы — Kaeipri Солтустж Казакстан облысы, Преснов ауданына карайтын Майба- лык колхозында. Бурыннан бшетш карггы керш амандасура осы са- парымда мен эдей1 1здеп бардым. 0з1ме таныс онын агаш yftiHiH алдына токтаранымда, уйден баласы Суратай шы- ра келд1. Ол мешмен шамалас, елуд1 орталаран адам. Кызмет1 — финансист. Сонгы он-он бес жылда керюпеген Суратайдын кес- к1н1не карасам, сакал-муртын кырранмен, саррылт туст1 сопактау бет1 катпарланран эж1мге толып кетшть Сой- дыйран узын TicTepi д е жапырары саррайган кузг1 агаш- тын бутарындай. Жастайынан б1лет1н тэту курбымен калжындаса аман- дасып турранда, менщ eciMe онын эк еа туст!. «Баласы мундай, эк еа кандай екен?» деген ой келд! маган. Сол арада тары 6ip кенес TycTi мен1н ойыма: б1зд1н. елде БаиСакал дейтш Kici болган, онын Копаш, I6im, Бабдолла дейтш балалары болган. Байсакалдын e3i сексенге келгенше сакал-шашы карабуырыл боп отыр- ранда, уш баласынын д а сакал-шаштары агарып кеткен. Bip куш сол уйге танымайтын 6ip конактар келш тусе- д1 де, сакал-шаштарына карап, «улкендер1 осылар бо- лар» деген ж обамен, эуел! Копашка, одан кейш I6im пен Бабдоллага, ен сонында Байсакалга сэлем бередь Орналасканнан кешн, Байсакалдын улкен екен1н бш п , сэлемд! OFaH бермеулерше конактар уялайын деген екен, оран «сендер уялмандар,— дей д1 Байсакал конак- тарына,— мен1н уш балам уялсын, ейткеш, жасауын мен жасап отырмын да, кэртаюын б1здщ балалар кэртайып отыр». —70—

«Суратай да сейтш, экесшен бурын кэртайран болар ма» деген ой келд{ маган, ейткеш, будан он-он бес жыл бурын кергешмде: Алдаберген карт пысык едк агашка юкерлж жасап, кайьщнын безшен ун^уырмен касык кы- рып отыр едь Шал жайын сурап ем: — Bipep жылдан 6epi ол Kici тесекте жататын бол- FaH,— дед! Суратай,— тек быйыл кектемде рана, 6ip тун- де тыска шырып, узак уакыт отырды. Содан кейш тесе- г!нен козралмай тары да жатты. — Кектемде неге жел1кп? — деп сурадым мен. — Ж айлауда быйыл уйымдаскан, тын кетеретщ жа- на совхоздардьщ Мамлюткадан тускен машина-сайман- дары жайлаура б1здщ осы Майбалык аркылы erri,—дед1 Суратай,— алраш б1рендей еткен машиналар ецвдмд! тан- дандырран жок, ейткеш, б^рендеген тракторларды да, ав- томашиналарды да, езге техниканы да ауыл адамдары кергел1 ж эне хаж ет1*не жаратып ауыл-уй конралы кеп болды FOft... — Bip KyHi,— дед1 Суратай, KecniHiH салмактанды- рып ап,— дуние тенкерш п тускендей хал болды: кар ке- Tin, жер карайран мезпл едк 6ipaK, эл1, ж ердщ тоны ж ь 6ireH жок, eric науканы басталган жок, ауыл адамдары- нын к еп ш ш п уйде... — «Дуние тенкершген» жайга кеш! — д е д 1м мен, бол- ран уакыйганы тез1рек бш пм кеп. — Тун едг.. ¥йктап жатыр ек... «Суратай, оян!» д е ­ ген дауыс кулагыма сап ете тускенге, басымды кетере турегелсем, жер козралрандай ушм д!ршдеп барады!.. Уйде сырырайтып койран т а м бар да... Сонын кемесш сэу- леам ен экеме карасам, тесегшен басын кетерш апты... Урейл1 кесюнмен уй imi туп-тугел турегелютН.. Аслан сы- нып жерге тускендей, сырттары дуние сатыр-кут1р!.. —71—

— Алла, Суратай, не болды?! — дед1 экем д1р!лде- ген дауыспен... — Есенпреп калсам керек,— дед1 Суратай,— не бол- ганын 03iM д е бшмей, кшмдер!мд! усп м е cyFa сап тыска ж упрш шыга келд!м... Kepmi уйлердщ жандары да сейт- кен екен!.. — Я, не бопты? — д ед 1м мен асыгып. — Болраны сол,— д ед1 Суратай,— Ж екекел (орыс- ша Благовещенка) жактан, тущи т1лген, убак-шубак кеп фар кершедк.. Олардын; eTKip сэул еа, тунде карангылык кемш туратын Майбалыктьщ устш жаркырата, алды жай- лаура карай асып кетшть.. Кезге шагылыскан бул етюр жарыктар, келе жаткан жарынан тук керсетер емес... Бой уйренгеннен KeftiH с е з т турранымыз, тракторлардьщ жа- рыры!.. Егер осы жарыктьщ бэр! трактордш болса, олар­ дын алды Майбалыкка жакындап калган, ал, арты — он бес километр ж ердеп Ж екекелде жаткан сыякты... Сонда, бул, канша трактор болраны?!. — Тракторлардьщ алды Майба- лыктьщ кешесше Kipin, жайлауга ка­ рай ете бастады... Ж айлаудагы жака совхоздарра бара жаткан тракторлар екенш бй ш к ...— дейд! Суратай,— сон­ да рана экем eciM e туей... — Бэсе,— дед!м мен,— со Kicire корсету керек ед1 бул картинаны. — ©31M д е сойтпек боп, уйге KipceM, не хал болып жатканын ересек бала- лардан экем еспген екен... ©3i де тыска шыкпак боп даярланып жатыр екен. Мен оран «хальщ келмёс, эке, шаршарсыц!» деп ем, ол маран «шар- шасам да шыгам, ейткеш, ж уз ei<i жас- ка келгенде, менщ ©м!рде 6ipiHUii рет — 72—

керетш к!еремет!м бул. Ж астар — сендер, кейш керерсш- дер, мундай керемегп бул менщ сонры KepyiM де болар» дед!... — Дурыс кой онысы,— д ед1м мен,— тыска алып шык- тын рой? — Шыктым. Мен тек суйемелдед1м. 0 3 i аярымен ба- сып шыкты... — Я, не дед! сонда? — Оны еэйнен сурараньщ макул,— д ед 1 Суратай,-^- ейткен!, тыста узак отырып, ж узден астам трактордык сонрысына дейш кезшен женелтш салран экем, анда- санда «ой, керемет!» дегеннен баска сез айткан жок. Одан кейш де, ара-тура айта бер етш сол сез рана. Одан баска сезд1 ci3re айтпаса, 6 i3 re айтпайды... — Eci тугел ме? — деп сурадым мен. — Тугел,— дед1 Суратай,— сез жагына эл1 мыгым. Yflre KipceK, Алдекен терп' белм еде, мештщ касына койран аласа агаш кроватьтьщ устшде, керпесшен ба- сын гана шырарып, буктет1л' е жатыр екен. Суратай 6i3- дщ жайымызды айтканнан кейш, карт «э, солай ма?» дед! де, басын кетерш, сэлемдесе кол алысты... Аздан KeftiH мен, карттан трактор таскынынан алр’ан эсерш сурадым. Сездерш белш, демш узак алып сейле- генмен. карттын сезш кыйсындауы дурыс екен... — Мен е з1‘м кысты куш, кипз уйде туыппын,— деп бастады ол сезш .— Экем Каньте кедей Kici едь Yfii жыр- тык болушы едк Мен сол уйдщ жыртырынан кар туеш турран кезде туыппын... — Б!зд1ц бала кез!м!зде, отты шакпак таспен тута- татын едь С!рецке дегенд1 меи жшгг болган сон Рана KepfliM. Казактын каранры киг!з уйше орыстын 6ipiHHii ж1берген жарьшы сол... Ендт', Mine, майсыз жанатыи шам- Fa — электрге жегпк... — Б!здщ жас кез1м!зде, казак салт журетш едц ар­ ба дегенш бт'лмейтш едт... Б1зге эуелт ею донралакты, ар- —78—

гынан терт донгалакты арба мшуд1 орыс yfiperri... Содан кеп, колымыз автомобильге ж етп... Ж астар самолегпен аспанра уша бастады... — Мен кэртайганша, казак епн еккен жок. Егшнщ калай егшуш 6i3 орыстан кердж. Кейш, совет заманында казак та еп н егуге уйрендк улпш — орыс... — Орыс бурын епнд1 еп зге жеккен сокамен айдады... Одан трактор кеп шыкты... Ол б1здщ ауылра да келдь.. Нанды 6i3 трактормен жырткан жерден жедж ... — B ipaK , жер кеп едк.. Бэрш жыртып епн салура колхоздардын Kymi жетпейтш едь.. Ойлаушы ем: «тьщ жаткан жерлердш бэрше eriH себер уакыт болар ма екен?» деп... — Болуына сенетш ем, ейткеш жыл санап eric ic©- лем1 молайып келед! рой. Ендеше, тубшде еплмеген жер кала ма? BipaK, ойлаушы ем,— «жердш Teric еплгенш, жастар болмаса, жасы жеткен — 6i3 кермейм!з рой» деп... — Ж айлау туралы да ойлайтын ба едЫ з? — деп су- радым мен Алдаберген карттан. — Неге ойламайын?— дед1 ол жулып алгандай,— та- лай жыл жайлап кызырын керген жер емес пе ол? Онын кешнп кезде кулазып бос калранына im неге ауырма- сын!.. — Оран да eriH себьлуш тшеген ек ен аз foA,— дед1 6i- реу Алдабергенге. — Неге тьлемейш?— дед!' карт,— жер адам ушш жаралган дуние емес пе? Онын рахатын адам кермегенде к1м кередь.. — Ендеше, жайлаудын тынын кетеру ушш шабуыл жасалуына, жуздеген тракторлар, мындаган адамдар баруына куанган ек ен а з рой?.. — Куандым!— дед! карт. 102 жаска келген Алдаберген карттьщ бул куанышы маран буюл тарихтын куанышы сыяктанды. Куан, тарих!.. Тынга шабуыл басталды!.. —74—

I II . АЛГАНЩ Ы ЖЕМ1С Степан Кузьмич Шоломанын жасы быйыл отыз уш- ке рана шыкканмен, аз жылда кергеш басынан асады. Жыйырма жасынан ¥лы Отан сорысына катнаскан онын 6ipiHini устаран куралы танк. Терт жарым жыл батыс майданына араласып, унем! сорыс отынын аузында жур- ген ол, элдене «кереметпен» аман шырады да, найзагай жаркылындай тезджпен шырыс майданына ауысып, ж а- пон самурайларын куртканнан кешн, кеудес1 толран ор- денмен, туран жер! — Краснодар аймарына кайтады Д еш сау, д ен еа карулы ж ас xtirmce енбек керек. Тан- кистке бейб1т енбекте колайлы курал, эрине, трактор. Сол куралмен енбек майданына кызу катнасып журген ол, Орталык Партия Комитетшщ тьщ ж эне тынайган жерд1 игеру туралы каулысын окыйды да, бул «майдан- Fa» да катнаскысы келген ойын айтып, эйел1 Александра Тихоновнара акылдасады. Б ш м 1 жет1 кластык кана болранмен Александра Ти­ хоновна саясаттан хабары бар адам. Каулыны ол да окыран. Онын саяси ж эне шаруашылык мэш кандай екенш жаксы тусшедк Ендеше карсы болуы мумкш емес. Сол ойын б и ш р е келш, ол суййсп epiHin алдына, тек, 6ip рана сурау кояды. — Эрине, карсы емеспш,— дейд! ол.— Ерл1-зайыпты ж ас адамдарра белж ш туру мумкш емес, сондыктан, саран epin менщ д е баррым келедГ Сонда, жет1 жасар Вячеславты кайтем1з? — Кайткеш калай?— дейд1 Степан,— тастап кетем1з бе оны? Ала кетем!з де... — Эрине, ала кетем1з. Мен оны айтып отырран жокпын. — Енги HeHi айтасын? — Осы бала акылдылау сыякты. Эр нэрсеш 6uirici келетМ — нак езщ . Кескш-кейш д е езщ рой. Тартканды- — 75—

Fbj сондай, журт оны сенщ аумаран кенпрмен дейдк.. Баласынын 03iHe уксауына iini жылы тартканмен, сы- пайы м!незд! Шолома, эйелшщ баланы мына дэрштеуш epci кергендей: — Сонда, айтайын деп отырранын не?— дейдь — Айтайын дегешм,— деШи Александра Тихоновна, — алдары кыс онын мектеп жасы. Егер тын жерге бар- сак, окуга калай 6epeMi3? — Со да сез бе екен?— дейд1 Шолома,— онда мектеп салынбайды деп отырсын ба? Тынга уюметтщ, партия- нын кандай мзн бергенш кермей отырмысын? Мектептщ SKeci сонда салынады!.. Тьщра барура конген эйелше Шолома ет ш ш айтады. — Тында, менщ колыма 6ip трактор берщу1нде ку- ман ж ок,— дейд1 ол,— ал, соран, сока TipKeyiiii рып ceHi алрым келедь — Оран мен карсы болмас ем,— дейд1 эйел1,— 6ipaK, не бшем мен т1ркеуден? — Тук те кыйыншылыры жок. Ж ер жыртура шыккан- ша уйретш болам. «Украина» совхозында, тынга келген тракторлардын 6ipiHmiciH Ш олома кабылдайды. Тынды жыртура да сов- хозда ол 6ipiHUii боп аттанады. Бул кезде жерге орналас- тырушылар партиясы, жыртылар тынньщ алгашкы тор квздерш керсетш берген. 9p6ip тор коздщ узындыры да, келденещ д е eKi шакырымнан, онын аты, бул тор коздщ ш щ д е торт ж уз гектардан жыртылатын жер бар деген сез. Осындай тор коздер тура тарткан сызыктармен жи- ектелед! де, болашак егш арасынан журетщ жол жасалу ушш, тор коз бен тор коздщ арасынан, жалпактыгы жый- ырма метрлщ тын ж ердщ белдеулер1 калады. Жыртыл- FaH жер арасында колдененнен де, узыннан да калды- рылран бул белдеулер 6ipi мен 6ipi тутасып, элденеше километрге, кейде ондаран, жуздеген километрлерге созы- лып кетедк — 76—

«С—80» ге мшген Шолома, оган Дркеген он корпус- ты плугтын TiciH тын. жерге езгелерден бурын типзедк Кектемнщ дымкосымен балкып турган, калындыгы метр- ден артык кара кыртыс, катарласа тшген он туреннен кыйылран макпалдай жарыса кеп котершед1 де, жантая кулайды. Бул кулау Шоломага унамайды. Онын кеп жылдык тэжрибесше Караганда, кетеркпген тьщнын, шептесш ж а ­ ры борозданын астын ала етпетшен ж ату керек. Егер ейтпей, кырынан ж атса, шептщ басы туншыкпайды да, жантая жогары ecin Tiptain кетедк Tipi шеп шыгар егш- iiiH, азырына ортак боп карнын ашырады, ашыккан егш нашар ш ы р э д ы . Жыртылран шымнын неге тецкерипп туспеуш Ш о­ лома байкаса, турен алаканынын. кайкылыгы жет1м- шзджтен. BipaK бул 6ip плугтын гана емес, 93ipri плуг атаулынын бэршщ кемш Ш п. Ол к ем ш ш кп заводка усыныс жасап тузегпруге д е болады. BipaK ол усыныс кабылданганша, ойдарыдай плуг шыкканша кашан!.. Тынды Ka3ip кетеру керек... Шолома дирекцияра усыныс жасайды: «шым тенкерь лш тусу yuiiH,— дейд! ол,— трактордын жур1сш тездетш eKiHuii жэне ушшпп жылдамдыкка Tycipy керек. Ол yuiiH «С—80» ге бес корпусты 6ip плугты рана калдырып, екш- uiiciH TipKeMey керек. «ДТ—54» ке т1ркеген бес корпустын eKi турен!н алып тастау керек». Бул бурын рылымда айтылмаран сез, тэж рибеде кол- данылмаган ic. Тыннан жасалран мундай юке бару онай емес. BipaK, совхоз дирекциясы тэуекелге бел байлап, усынысты сынаура шрюедк Шоломаньщ болжалы дурыска ш ы р э д ы : «С— 80» ге бес корпусты плугты рана TipKen, трактор жур1сш, ретше карай, кейде eKiHuii, кейде ушш- uii жылдамдыкка салранда, жыртылран шым кайкая ж ы р ы л ы п , етбетшен туседк Тэжрибе дурыска шыкканнан кешн, дирекция трактор- —77—

шылар мен механизаторлардыц маслихатын шацырады. К епш ш к dip ауыздан бул жацалыцты icxe acupyFa каулы алады. Kepuii совхоздар да бул тэжрибеш цолданады. — Корпустыц азаюымен, жер жыртудын OHiMi артыл- маса кем1ген жок,— дейд1 Григорьянц,— тыцды кетеру науцаны басталганнан 6epi кундж ж зне айлык. пландарын унем1 асыра орындап келе жатушы бул совхозда Шолома ж олдас кана емес. Одан озырымыз д а бар, мысалы — бригадир Скубаков. Бригаданын нормасын орындауды ол 150 проценттен ешуацытта кем туспрмейдк Солайша узджш з ешмд1 енбек атцаррандыктан, ол айына алты мын сомнан кем ецбек ацы алып керген емес. Бригадир Козловцев пен Трифановтыц ецбек акылары соган жа- кындайды. — Тра'ктористердщ ецбек ацысы ше? — деген су- payFa: — Мысалы,— дейд1 Григорьянц,— Герасименко, Кра­ са, Лукьяненко, агайынды Мацандар, Цоцорин, тары со- лар сыяцты алдыцгы катардары трактористер, айына 2 500—3 000 сомнан кем ецбек ацы алран емес. — TipKeytuuiep ше? — деймш мен. — Оны мына отырган Горбаченко жолдастан сура- ■V. ныз,— деп Илья Карпович децгелек —78—

— Я, ci3 данша ен.бек ак.ы аласыз? — деген сураура, кыз уялшакданран кескшмен ж ауап бере поймай, кул1м- cipen темен карайды. Энпмеш акднадан бастаранра мен д е ьщрайсызданып, к,ызды уялтпайтын сураулар жарына шырам. — Атыныз KiM, с1здщ? — Зинаида Владимировна. — Кайдан келгеншз? — Ленинградтан. — Онда не кызметте едщ1з? — Ipi блоктардын. заводында жумысшы ед1м. — К,ай жылы турансыз? — 1931 жылы. - Бшмнуз? — Коленернплер училищес1,— дейд1 Зина кумкпжш. — Неге аз окырансыз? — Cofhc салдарынан... Ол «салдардын.» мэн1 былай екен: Горбаченко Ленин­ град облысыньщ 6ip ауданындагы KiuiipeK калада тура- тын жумысшы семьясында туады. Б1рнеше аралары ж эне юшкене ciH^iici болады. Шама шаркынша бахытты ем1р сурет1н aneci Зинаны, ceri3 жасында сабакда бередк Зирек кыз 6ipiHini класты «отлично- мен» 6iTipin, екшин класты да солай аяк.тагалы ж ургенде ¥лы Отан сорысы- нын сурапылы басталады да кетед1. Ке- ш1кпей Зина турран каланыц устшен жаудын бомбасы ж ауа бастайды... -/9 -

Енд! аз кунде ж ау таянып кап, каланы зенфрекпен тура- лап перплеуге Kipicefli. У зд ж а з тепеген снаряд пен бомбалардан, кеп расырлар бойы жасап келе жаткан орыстын кш кене сэщи каласынын тас-талканы шырады. Каласын жаура бермеуге жанталасып корраган тургын адамдардыц талайы кыйраран уйлердщ астында калады... Калага ж ау таянганда сотые уйымдары эйелдер мен балаларды тылFa ж1беру жабдыгына Kipicefli. — Ал, жыйнал, Зиночка,— дейд1 сол 6ip кундерк ка­ ланы KopFay жумысында журген merneci Валентина inip- д е келш, асыFa сейлеп. — Кайда — дейдк кулакты тундырран сурапыл атыс- тан 33peci ушып, уш жасар Капаны (Капитолина) кушак- тап отырран он ж асар Зина. — Капочка екеущ алыстагы тыл Fa кетеандер. — Н е ол «тыл» деген? — Ж ауды ц оры жетпейтш жер... — Ал, сен ше, мамочка? — Мен каланы коррасура калам... Eci Kipin калган Зина, бул айрылудын. не внешне тусшед1 де, балдырран 6eTiHiu каны сурлана pan, жылам- сыраган ж эне д1р1лдеген дауыспен: — Ж ок, мамочка, мен д е ешкайда бармаймын... М-м-мен осында бол ам !— дейдк — Капада ес ж ок,— дейд1 Зина маран карап, кура- Hin ап,— болып жаткан уакыйрадан ол тук туешбейдь Оныц сэби ce3iMiHe тускен жалгыз рана ауырлык: cofhc- тан бурын мамасы оны кун сайын ыстык сутпен азыктан- дырып, таги нан nicipin бёретш едк Каланы ж ау кама- ралы ол азыктан Капа айрылран. Мамамды керсе-ак оньщ айтары «мама, сут бершП». Мамам оран жауап бер- мей, тек коз жасын 6ip сырады д а кояды. — Капа,— дейд! Зина, тары да ауыр курешш ап,— бу- riH д е сол дардысымен, мамасынан сут сурап, баурына

жабысып тур... мамадан айрылудыц не екенш угар Typi ж о к - Мамамнын да кезш де жас!.. — Бейшара мама,— дейд! Зина козше ж ас кеп кап,— сол калпымен 6ipa3 турар ма eAi, кайтер ед1, егер сол кезде, тустер1 коргасындай ею солдат Kipin кеп, «бала- ларды неге жонелтпейЫз?» — демесе... Мамам сол кезде, коз жасын ж ен ушымен катты 6ip cypTin тастады да, Tyci ызбарлана гап, келген солдаттарга «каз1р» дедп Ол 6i3Ai жылы KHiHAipAi де, калган KHiMiMi3Ai одеялга орап танып 6epin, «кетер Капаны, — дед! марая, — ер, анау агаларыннык сонынан!..» Тусшен каймыккандай мен, — «сен' ше, мама?» деп ем, ол ызбарланып, «мен жумысыма барам!» деп шыкты д а Kerri... Мше саган, мама!.. — Я, сонымен?— дед1м мен, ауырлаган сез1ммен... — Капаны 6ip солдат котерш алды. Bipeyi буманы 6ip колына устап, 6ip колына MeHi жетектедк — Кайда апарды соныменен? — Кала касындагы вокзалга. Шакырымнан аз-ак асатын оган зорга жеттГк. Сонгы кундер1, «ж аудын бом- басы туседЬ деп мамам 6i3Ai уйден шыгармай койган. Енд1, кошеге шыксам: уйлердщ Ke6i тас-талкан!.. Кеп уйд1н орнында ушлген шаны гана жатыр!.. Кей кошеге шашылган уйлердщ сыныгынан аггап болар емес!.. Ба- piHeH аяныштысы — пионерлер сарайы. Ол еткен жылы гана салынып б1ткен едп ©зге пионерлермен 6ipre, мен де ол сарайга коп барып, ойындарында болатын ем... Ондагы кормеде, мен кестелеп т1ккен сары шыпшыктын cypeTi д е 1лул1 тур ед1!.. Балаларга нелер кымбат мул!к жок, eAi олардын iminAe!.. Енд1 корсем, сарайдьщ To6eci опырылып, терезелер! анырайган, алкам-салкам кабыр- галары тур!.. Мен жылап ж!берд1м... Онымды тус!нгендей, жетектеп экеле жаткан солдат: «жылама, карындасым, жауды куамыз да, пионерлер сарайын кайтадан сала- мыз» дедй — Я, содан? б е. Mvmhoi — 81—

— Таныс вокзалдын уш д е кыйрап, орнында уйшд1с1 FaHa калган екен. Н е ертелш жатканын KiM бмсш , айна- ла кеплд1р тутш!.. Содан туншыккан 61зд1, солдаттар 6ip вагонге экелд1 д е юрпздЦ онын iuii д е TyTiH... Ын-жын балалар даусы... 1ле вагон козгала женелдй.. Эуел1 Валдайдын,, одан кейш Свердлов облысында- fu 6i.p каланыц балалар ушне орналаскан Зина мен Капа, Ленинград каласына 1945 жылдын жазында ора- лады да, Капа орта мектептщ интернатына, Зина кол- енернплер училищесше тусед1, ce6e6i — согыс кундер1 каладан калага Kouiin жур1п окый алмай калган. Согыс- тан кейш орта мектепт1н жасына лайык класына тусуге ересек боп кеткен. Училищеш б1т1ргеннен кей1н, Зина жогарыда аталган заводта жумысшы боп журед1 де, Орталык Партия Комитет1н1н тыц ж эне тынайган жер- лерд! кетеру туралы каулысы шыкканда комсомол коми- тетшщ ундеу1не, 6ipiHmi адамдардын катарында жауап береди — Ce6e6ini3? — деген сурауга, Зинаида Владими­ ровна: — Отанды сую,— деген гана кыска ж ауап айтады. Квп комсомолдардын катарында Украина совхозына келген Зина Трифановтын бригадасында TipKeyuii боп кызмет аткарады. Дагдылы т1ркеуш1лерд1н орта мелшер- мен алатын енбек акысы 600—700 сом, ал, Горбаченко Зинанын уздгкЫз алып келе жаткан айлык акысы 1 000— 1 100 сом. Нелжтен булай болатынын Трифанов ж олдас баяндап кетедй — TipKeyuii деген, плугты тракторга косактап 6epyuii гана емес, жерд1к калай жыртылатынын бакылап та отырушы. Жыртылатын тьщнык калындыгы 22 сантиметр. Ж ер Teric болса, осы терецд1кке дэл койылган плугтын турен1 б1ркелк1 тшед1 д е отырады. BipaK, жер олай теп- Teric боп келе бермейдк Keft6ip ж ерде ойпат кездес1п ка- — 82—

лады. Онда турещц терешрек батырып ж1бермесе, жер кыртысынын 6eTiH рана калпып экетедк Ойпаттык кеб| жарык ж зне толып жаткан темпешгк болады. Ондай ж ерлерде плугтын донгалары секецдеп кетед1 де, турен кей жерге кальщ, ней ж ерге ж ука барып, Keft6ip темпе- цпктердщ арасын тишей д е кетедь Ал, Keft6ip Teric ж ер­ лерде тем пелер немесе обашыктар кездеседг Ондай туста, турещц кетере салмаса, калыцра «ipin кетш, Twin экетуге ani келмей, сарасынан омырылып та калады. Осындай ойлы-кырлы жерлерд1 туренге Teric, 6 ip мелшерде (22 сантиметр) тш пзш отыру TeTiri трактористщ емес, т1ркеуцпшн колында. Олак TipK eym i плугты билей алмай- ды да, ойлы-кырлы ж ердщ кыртысын туренге кейде терен, кейде тайыз алдырып, жер терендж жарынан ала-кула болып шырады. Ондай жерге еп н д е ала-кула боп, тым терен жэне тым тайыз алынран жерлерге нашар немесе шамалы шырады, б4ркалыпты жаксы жыртылран жерлер­ ге б1ркелк1 эдем1 шырады. Б1здщ Зина у л г ш T ipK eyiuw ep- дщ катарына жатады... — Ек тэу1рлершщ!— деген сез косады Григорьянц. — Рас,— дейд1 Трифанов.— Зина баскарран плугтар ойда- да, кырда д а жерд1 б1ркелю жыртудан аумайды. — Онык будан да кетершуге м ум кш ш ш п толык кыз,— дейд! Григорьянц,— 6i3 оны алдары кыста тракто- ристер курсына ж1берем1з. Содан spi карай кете барады. Когамдык icTepre де белсенд1 кыз. Мумкш оньщ келешек- те, «комиссар» боп KeTyi. TbiKFa келгендердщ алдына койган максаты — тын жерд1 айырып кана тастауда емес, жер айырудыц еапасын жогары дэрежеге котеру. Осы жонде ерекше квзге тускен адамнык 6ipi — Докучаев атындары совхоздык тандаулы бригадир! Владимир Константинович Иванченко. Красно­ дар аймагынан келген бул ж олдас, 1927 жылы кедей крестьяннык семьясында туыпты. 7 класты 6iTipreHHeH кешн колхоз GHflipiciHe араласып, механизмд! мекгеруге — 83—

бешмделген ол, кеп кешжпей трактордын туткасына ие болды. Комсомолда да, партияда да муше емес ол, тыц- Fa барура сол манайдагы механизаторлардан 6ipiHiui боп арыз беред1 де, Докучаев совхозынын жер!не алгашкы топтын катарында келш, алрашкы тгккен шатырдын, ка- зырын 6ipre карысады, брезентш 6ipre жабысады; Шо- ломадай, бул д а осы совхоздын 6ipiHini тракторынын рулше отырып, тын ж ердщ кыртысын 6ipiHiui боп тшедь Совхоздын партия уйымдастырушысы жолдас Мухам- метшин Кашшаф Иванченконы 6i3re кунбурын таныс- тырранда, онын алдынгы катардагы бригадир екенш, уш мыц гектарлык жыртылран ж ердщ планын бес мын гек­ тар рып орындаранын айта «еп: — Онын бригадасына барранда б1рнеше жардалла- рына ерекше кещл белулервдзд! етшем,— дедк— 6ipiH- uii — онын бригадасындары трактор айырран борозданын арасынан ci3 кылыштын желкесшдей д е айрылмаран сызыкты таба алмайсыз. ©зге бригаданын кейб1р тракто- pnci жырткан ж ерден ондай сызык туп л, одан жалпары д а табылады. Шаларай жыртылран кейб1р жерлерд1 кай- тадан жырттырран кезкнз д е .болды. Жерд1 таза жырту жарынан Иванченконын бригадасы бул совхоздагы ен у л г ш бригада. Онын трактористерi жырткан жер, ен жаксы каракел козынын тершшдей боп, тып-тырыз, буп- буйра боп жатады. Екшнй — онын бороздасында, еш ж ерде кырынан жаткан шымды кермейшз, тракторлары жырткан шымнын бэрш етпетшен тенкерш тастайды. YmiHuii — тын кетеру планын 166 процент орындаран ол, августын ортасынан бастап, жырткан шымдарын майда- лаура KipiCTi де, каз1р тугел майдалап б т р у г е жакындап калды. Сол майдаларан жерлерш керсешз, кере тесеген кара макпалдай боп жатыр. Терт1нш1 — op6ip тор кезге к1ретш 400 гектар жерд1н жан-жарын шолып керсешз, землемер т!к сызып берген жиектен, онын тракторлары тарткан плугтар 6ip ел1 аумай, жырткан ж ердщ текшее!

каламмен тура сызран терт жакты текшедей, жан-жагы теп-Teric, Tin-TiK болып жатады. Сондыктан ол жырткан тешректе, текше мен текшенщ арасына калдырран, жол- ра арнаулы, жыйырма метрлж белдеулер д е октан тузу боп турады. Кей бригаданьщ трактористерГ ейтпей, тек- шелердщ TeHiperiH айрыздап т ш п тастайды да, белдеу­ лер бузылып icTeH шырады. Бесший — осынын 6api енбек тэртчбшщ каттылырынан. Ол кызмет бабында, барыныш- ты адамдарына айтканын орындататын Kid. KiMHin де болса кемшшгш ол бетщ бар, ж узщ бар демей тура айтады жэне эдил айтады, сондыктан, «мынауын терк» деп еп ш м жанж алдаса алмайды. Тапсырранын орында- маган адамга катан ж аза колданады, ол — жолдастык сот. Ж олдастык сотка салран адамнын, ол жаурынынан сорын шырарады. Квпшшкт! осы сотка белсенд1 аралас- тыра, айыптыны с е к н р т сейлете бшедь Кепш ш ктщ салмагын ар-уяты сыкырлай арен кетерген айыпты, ещц кайтып корамдык немесе ещ ирктж тэр н п н бузбай, ул гш Kici боп кетедк.. Алтыншы — ол сездщ рана емес, ктщ де Kicici. Аузымен айткан жумысын ол екалдымен, icTe 03i керсетед!-. Жорарыда аталран жаксы ктердщ бэрш ол еналдымен ез1 icTen, езгелер1не ул п бередк Жетшии — ол тракторист болып та, бригадир болып та улгередк Мысалы, тракторды 6ip сменада толык айдап шаршаран ол, енда жатып тынырар десен, азрантай уакыт мызрып алса болраны, бригадасын аралап шабады д а журедь Ceri3iHuii — ещ иркте катал бола тура, тыныстык сарат- тарда ол ойын-кулкш, жолдастарымен жыйналып, мэде- ниетн кони кетеруд! де жаксы квредь 0лен-би дегенге, эден нде кызба Kici емес, ал ipeTi келгенде, тайпандап украинша жорралап та кетед1.‘ Торызыншы — барып тур- ран семьянин. Август айына дейш совхозда сока кара басы рана турранмен, кылтын-сылтыны сезшген жок. Ж ас басымен, сабырлы, эдеп и Kici. Эйел1 Раиса Васильев­ на мен жет1 жасар улы — Николай бул арара будан 6ip — 85—

ай бурын рана келдк Кун сайын араласып журем1з, семьясын жаксы керед1 ж эне тэту турады. Осынша жаксы рекомендация ест1ген Иванченконы барып керсем,. толыкша орта бойлы, саргылт туей жшгг екен. Мухамметчин MeHi «жазушы» деп таныстырранда, ол селтец ете калды да: — Жазушыны да керед1 екем1з-ау! — д ед1 кулгм- cipen. — Неге олай дейспз? — деген cypayFa: — Б!здщ совхозга,— д ед1 Иванченко,— ралым да келдц агроном да, инженер де, землемер д е келдц гидро­ техник те, электрик те, конструктор да келдц мугал!мдер мен врачтар д а келш жатыр, партия, совет, комсомол, кэсшпплер одагы сыякты баскарушы уйымдардан екьл- дерд! жи1 керем13, ал,— дед! ол, маран жымыя карал койып,— келмеуге уаделес1п' койгандай, жазушылар мен артистерден, тьщра келгел! эл 1 ешк!м келген емес, олар- дан Kepin отырган адамымыз,— ci3 рана. Ол айыпты мойынга ала отыра, Иванченкомен api карай кецесш кеттж. Аз сейлескеннен кейш, онын маран койран сурары: — Bi3 Казакстан ж ерш де курылран совхозда кызмет аткарура келд1к кой, ендеше б!з д е осы республиканьщ азаматы емесп!з бе? — Солай! — Ендеше б!здщ, осы республиканын. тарихы, гео- графиясы, экономикасы, мэдениет!, эдебиет1, искусствосы туралы б!лг!м!з, лекциялар тыцдарымыз келед!, 6ipaK, ондай лекцияны 6i3re 83ip ешшм кеп окыран жок.. — Дурыс талап. — Мысалы,— дед1 Иванченко, жакын жерде, когал тартып кёрппп жаткан кеп кыстаулардын темпеге ай- налган орындарын колмен нускап,— анау жерде элденен- дей кешпел! ауылдыц кыстауы болран деседь Неге — 86—

кешкен ол ауыл бул арадан? Кайда кеткен?.. Бул сурау- ларра ж ауап таба алмаймыз. — Ол жауап окай табылды,— дед1 Мухамметчин кулш,— таба алмай журген кешпел1ш'з,— осы турран жазушы. Оныц «0M ip мектебЬ деген романын окыган ба ед!шз? — Ж ок,— дед! Иванченко,— окыгым келмегенджтен емес ол, казак жазушыларыньщ штабы б1здщ совхозга келмейд!. Б 1зге неге келмейтш себебш магазишм!здщ бастыры Люба Макинадан сурап ем,— «К азак кггабы- нын сауда мекемеа жазран хатымызды да аяксыз кал- дырды» деп жауап бердг — Рас,— дед! Мухамметчин,— квркем эдебиет кана емес, мунда Казакстан баспалары шырарран к!таптардын eui6ip Typi де келмейдь Жумысшылар да, интеллигенция да казак жазушыларыньщ ютаптарын коп сурайды. Мухамметчинн!ц «©Mip мектеб!н» еске алып турран ce6e6i — Иванченконын «кошпел! ауыл журты» деп кор- с е т т турраны — б!зд!к Жаманшубардын журты ед1*. Онын 03i де, Ж аманшубар осы арада болранын менен еспген. Ж аманшубардан б!зд 1*н ауылдын неге жэне кашан кешкен!н, кайда барып орнаранын менен еспгенде, бул жаналыкты тындаран Иванченконын коз! куанраннан шарасыиан шырып кетт!. — Ендеше... б!з екеум!з... жерлес боп шыктык кой! — дед! ол маран бажырая карап,— ci3 бул жерд!н бурынгы турран адамы екенс!з, мен жаца кеп турран адамымын... олай болса, тары да жерлест!к сэлем, ж олдас жазушы! — деп ол маран колын кайта усынды. — С эл ем !— дедгм мен де колын алып,— 6 ip a K 5i3 «ecKi, жана» емес, бул жерге ертеден ортакпыз, жолдас Иванченко, ойткен! бул совет жер!!.. — Ол рас! — дед! Иванченко. — Я, жана жерд! калай urepin жатырсыз, жолдас Иванченко? — дед!м мен. — 87—

— 93ipre, б!здщ жерге, ж ердщ 6i3re eraieci жок сыякты,— дед1 Иванченко,— тамаша жер!.. Кара топыра- рынык калындыры метрден артьгк!.. Ащылы жэне курт- кесек (липун) жер сирек кездеоед1. Мен жырткан жердщ токсан процент! калык боз есетш кара топырак. Жарык пен ш ш к те сирек. К опш ш п теп-тепс жазык дала. Осындай тамаша жерд1 осы кунге дейш егшге неге пайда- ланбай келуге хайран каласьщ! — Онын ce6e6i бар, — дед1М мен, — 6ipiHiiiifleH — бул совхоздар келш орнаран жер бул араны бурыннан коныстап отырран елден арткан жер. Бурынры туорын халыкка пайдалану уш!н, ездер1 коныстанган, будан баска жерлер1 д е мол жетедь Екшшщен — бул манайда су жок. Анда-санда кездесет1н келдер кей жылдарда тартылып калады. Ж ер астынык суы теренде жатады, техника жок жерде, ондай терецге жетуге куш келе бер- мейдк YuiiHiiii — муншама кек жерд!, hfhh, 03iH,i3 айткан- дай, топырары асыл, узын туркы ж уз елу километрдей, колденек! ж уз километрдей бос жаткан жайлауды мекге- pin, жер жаралралы сока тимеген тыньтн жыртып иге- руд! окай деп отырсыз ба? Мундай кек елкеш nrepin ты- нын тугел кетеру уш1'н, Орталык Партия Комитет!н1н фев- раль-марттары каулысы сыякты мемлекетт!к, халыктык ерекше маш бар шара колдану керек едк Ондай шара быйыл рана колданылып отыр. — Рас,— дед? Иванченко. Ол су туралы 6ipa3 тыйышсызданатындырын кызу- лана айтты. — С М У 1 аталатын мекеме бар fo A,— дед! ол, Жа­ ка совхоздарды сумей камтамасыз ететш сол рой. О нык 63i бул арара июль айында арен келдн Оран дей!н сов­ хоз кар суымен немесе тайыз кудыктан шыккан аз рана Строительно-монтажное управление.

сумей рана пайдаланды. Э з!рп казган ж ерлершде ол жы- йырма метрден артык терецджке бара алмайды, оран дейш казган жерш щ суы ащы шырады. Сондыктан, бул совхоз- дарда су м эселеа шенплген ж ок деу1м1з керек^ .BipaK, онын тез uieuilnyi керек, ейткеш совхоздар мундай жаксы жерде ем 1р‘ лж орнап калады, ендеше, тыянакты су корын- сыз калай турады? — Эрине! Иванченко мен б!з оньщ котерген тьщын аралап кеттж. Кай жарына карасан да, ушы-кыйырсыз, аспан жиег1мен астасып жаткан тын бороздасынын тещзП.. Таусыз, езен- ci3, ормансыз, ж ап-жазык кец даланын таныс бетшщ бурынры белгмершен каз1р еш нэрсе табылар емес. Кай­ да карасан кетершген тын!.. — Осы тынды кетеруде кездескен кандай кыйыншы- льщтар болды? — деп сурасан: — Кезшде жанармай жете алмай, тракторлардын амалсыз токтаран кундер! болды,— дейд! Иванченко,— одан баска кыйыншыльщты мен б 1л‘ мейм!н. Эрине, соканы суйрей бергенмен тын ойдарыдай жыртылмайды. Онын ойы-кырын б ш п отырып, рылым керсеткен теренд!кте Teric жырту керек. BipaK, бул ешю'мнщ д е колындагы ic емес, 61зд1‘н рана колдагы ic. Бул жонде д е кыйындыктар болды, оны квпшшктщ кугшмен кезш де жещп отырдык. Ж анармайдын кезшде жетпеуше бас себеп, цистер- наныц жеткш ка'зд1‘гшен екен. KyHiHe 40—50-леп трак- торлар кызмет ютейтш ол арадагы совхоздардын эркай- сысына кун сайын ондаран тонна жанармай керек, ал, цистерна саны эркайсысында екеу-ушеу рана ж эне олар жанармайды жырактыры ж уз сексен километр коймадан тартады. Ен асырыс журген куннщ ез!нде цистерналы автомобиль KyHiHe екьак рейс жасайды. Ж ол саз болса, б|р рейс те жасамайтын, немесе, 6ipHeuie кун жолда к ш - pin калатын кездер1 болады. Мен барран совхоздарда, бул

расында кыйын жардайдын б!р! екен. Оны жешлдетудщ жолы — совхоз орталыктарынын касына б1рнеше imi кен бактар орнатып, курракшылык кезде, acipece кысты куш кол босырак кезде бензищц квбейтш куйып кою. Ондай бактар жана совхоздарра енги рана салынгалы жатыр... — Айтпакшы, тары 6ip кыйындык бар екен,— дед1 Иванченко кетершген тындарды аралап журш,— талай жерд1 аралай журе, аз рана жасымда, мен осы аранын масасындай коп масаны керген емен. Жазрытурым ол TinTi еумдык болды. Ж ер кектеген кезде ушкан масанын KenTiri булт сыякты. К,алын кшммен жумыс icTeyre бол- майды, ж ука кшмнен масанын тумсыры ©Tin кетедк Сонда, шаратын маса 6ipey, он, ж уз болса 6ip capi рой. Мындап, миллиондап устще конып ап, тумсыктарын денене кадай каньщды сорранда, ащы шарудан жанынды кайда поярка бшмейсщ. Ат не автомобиль устшде келе жатсан денещц карынып корранар ен, трактордын рулш- де отырып калай корранасьщ... — Рас-ау,— деймш мен, маса осы кезде ©з1мд1 шара бастарандай, денем TiTipKeHe рэп, вйткеш, олардын ша- руын мен жаксы бшем. — Bipaic, 6i3 ол кыйындьвдты да женд^к,— дейд! Иванченко к ул т. — Калай? — Шоп арасында, acipece, коп уакыт кар суы жаткан жарык ж ерлерде ©рбид1 рой масалар. Ондай жерлердш 6api жыртылып, кыртыс жары тенкерш п астьгаа тускен сон масанын да саны азая бастап, жер кен жыртылган июль-август айларында куруга айналды. Ka3ip, кешю уакытта, элдекайдан канрырып келген б!рен-сарандары- нын э л а з ызыны болмаса, бурынгыдай мындаран саны косылып айтатын хоры есп'лмейдь.. Иванченко бригадасына бершген ©лкеде, келем1 Kiuii- рек eKi рана участок жыртылмай калкан: 6ipi — бул арадан бурын жылда ететш ©рттен элдекалай аман кал- —90—

FaH, анда-санда адактап, б1рендеп кана ecin турран ка- йындар; eKiHmici — Жаманшубардын eaci журты мен онын касындагы б1здщ ауылдын зираты. Б1рендеген кайындарды енд1 кайтып ерт алар емес, ейткеш айналасыньщ 6api жыртынды. — Буларды 6i3 Kicire д е кеотрмей, ертке д е шал- дырмай ecipeMi3, — дейд! Иванченко. — Б1здщ Тарас Григорьевич Шевченконын. колынан, Каспий тешзшш жаланаш жарасына тжкен аз рана ж ас шыбыктарынан кейш калык орманды бакша ecin кеткен деп естим!з; егер ж ас араштардыц урыгын бул арага д а erin шырарып, кутш ес1рсек, бул арада д а бакша болатын орман алкап- тары жасалуда кудж болмаура ти!ст1. — Эрине. Солай болуына сенем. Иванченко мен б!з зират касына да келдж. Бул арада ел турран кезде, эл1 келген адамдар, кайтыс болган жакындарыньщ кабырына араштан кыйран корган жа- саткан едь онын алдына тас орнатып, бетш е елген адам- нын кгм екенш жаздырран едь Ал, менщ эке-шешем бала шарымда елгенджтен, менен баска улы болмаран- дыктан, кыздардын бэр! куйеуге берЫ п алыска кеткен- джтен, кабы'рларыныц устше топырактан баска еш белп койылмаран едк Эрюмге эке-ш еш еа кымбат. Менщ эке- шешем езгме кымбат. Сондыктан, мен Ж аманшубардан бала шарымда кеткенмен, жолым Tycin бара калсам, эке- шешемнщ катар томпайран «абырларына сокпай кетпей- TiH ем. Жаманшубардары ауылдар бул арадан кешерде, «егер тары келе калсам адаеармын» деген оймен, эке- шешемнщ кабырын мен умытпастай рып белплеген ем... Енд1- керсем, зират устш деп коррандардын бэрш ерт жалап KeTinTi. Тастарын элдеюмдер алып кетшть Ka3ip зират орнында жерге тенелш бара жаткан кабырлардын болмашы TOMneiuiKTepi мен букш зиратты айнала казран терец ордын жобасы рана калыпты. Ал, менщ эке-шешем- Hin кабырына белп керген 6ip орным эл1 сол калпынан —9J—

езгерген жок, екен жэне оныц ©3repyi мумюн де емес: Ж аманшубарда К этш атты жес!р эйел болган, оран Курманке атты жакыньр эменгерлж жолымен уйленген, Курманкенщ Мзлике атты эйел1 болатын... Осы eKi эйелд1 1917 жылы кектем кез1нде элдеюмдер балтамен турап, елт1р1п кетедь.. К1м елт1ргенш б1лмеген ауыл, «сот ж эне медицина орындарынан Kici келгенше» деп, зират iuiiHeH op казады да, ек1 эйелдщ жыйнаран денесш сонда апарып койып, устше уакытша шым курке салады... Алые ж ердеп сот ж эне медицина орнынан ешюм келмейдь.. Эйелдер ипридк.. Шым курке кулайды... Осы куркенщ орны, зират ш ш де бшк темпе боп OFaui KepiHin турады. Мешц эке- шешемнщ кабыры соныц шыгыс-терюкей ж ак касында, он шакты адым ж ерде, езге кабырлардан орашырак турады. Мен1ц белпм осы... Осы уакыйраны айта кеп, eiuin бара жаткан зират уст1н мацайда, кетерген тыцра коса жыртпараны ушш, Иванченкора мен рахмет айттым. — Зац бойынша,— дед! Иванченко,— жыйырма жыл- дан 6epi Kici кемшмеген зират ycTiH жыртура болады екен. Мен оны icTereH жокпын. Кай ел д ш екенш бьлме- генмен, зират атаулыны мен e3iM кад!рлеймш, ейткеш, мунда жаткан адамдар да, эркайсымыздыц туысымыздай, ез туыстарына кадырлы адамдар рой; ендеше, 6i3 де оларды кад1рлеу!м!з керек. — BipaK, MeHin с!зд! 6ip мэселеде кшалагым келе- Д1,— дед! Иванченко маран куле карап. — Неден? — Эке-шешещз муктаждыкта елген батрактар дей- ci3. Ci3 олардан калган жалгыз жет!м ул екеназ. Ендь MiHe, Совет уюметшщ аркасында ecin, б ш м алдыцыз. Ж азушы болдыцыз. Харажатыныз бар. Эке-шешешздщ басына м эцгш к 6ip белп неге орнатпарансыз? — Дуры с кшалау,— д.едш мен,— 6ipaK, оларра Ka3ip — 92—

менщ колымнап келмейтш зор ескерткш салынды рой деп турмын. — Мэселен? — Маяковскийд! ci3, эрине, окыран боларсыз? — Аздап,— дед! Иванченко жымыйып. — Мына 6ip сездер1 еоадзде ме? - - Мне наплевать на бронзы многопудье, Мне наплевать на мраморную слизь. Сочтемся славою,— ведь мы свои ж е люди,— Пускай нам общим памятником будет Построенный в боях Социализм1 — Е ам де! — дед1 Иванченко, менщ бул елещи неге мысалра алган себебн*щ тусшгендей кескщмен. — Маяковский айткандай,— дед!м мен,— менщ эке- шешем тупл ата-бабаларым ескен бул олкеге, жер жа- ралган куннен 6epi соканыц тпл! быйыл рана тисе жэне ол соцалар б1рлеген, ондаран, ж уздеген емес, мыцдаран гектарларды жыртса, жер жаралгалы жалрыз туШр би- дай еспеген елкеге, келер жылдан бастап, мындаран гектарлы егш тещз1 пайда болса, ол егшнен, коммунизмге аршынды адыммен аяк басцан совет халкынын. астык, ко- рына ж уз мындаган тонналы астык косылса, буньщ аты — мен1н эке-шешелер!ме рана емес, оньщ ата-бабаларына, ypiM-бутак, зэу-заттарына мэнгш1к орнаткан ескертк1ш емей немене?.. — Ол рас! — дед1 Иванченко. Сол кезде кун кенш руге айналды. — Орыста «куррак касык ауыз жыртады» деген ма­ кал бар,— дед! Иванченко маран жымыя карап. — 93—

— Д зл сондай макал казакта д а бар,— дед!м мен, сез теркшше тусшгендей. — Ендеше блздщ куймеге барайык. Мен а зд ц езЫ з- дщ осы туран ж ервдзде ескен бидайдын нанымен, туран ж ер одзде ескен овощтыц сорпасымен, туран жерадздщ келшен устаран балыкпен конак кылам... — О-о-о, тамаша екен, он д а !— дед1м мен куанып KeTin. Тыцра баррандар ецбегшщ жемюш быйыл да же- ген1н мен ж аца совхоздардын эркайсысынан д а керген eaiM. Мысалы, Украина атындагы совхоз, быйыл жырткан тыцньщ 800 гектарына eriH ceyin, 243 тонна астык алран. Шырымдык жарынан бул азгантай — гектарына уш цент- нерден рана келедк Буран 6ipiHmi себеп — еткен жазда жацбырдьщ кажет кезде тамбауы болса, exiumi себеп — агрономиянын зацында, жырта сап тукым сепкен залог- ке, жанбырдык куш1мен болмаса, eriH шыкпайды екен, еткен жылдыц залог1не жанбыр болмаса да eriH жаксы шырады екен. Мысалы, Ж амбыл атындары совхозра айналган, бу- рынры «Жамбыл» колхозы, епнд1 еткен жылдын залог1не, быйылры жылдын залог!не д е ceyim-i. Жер1, ауа рапы б1рдей бола тура, жанбыр тамбаран куншн ез1нде де, былтырры залогтен гектарынан 16—20 центнерден, быйыл- Fbi залогтен — уш центнерден тусшть Осыган жэне бу- рынры тажрибеге карап, совхоз адамдары быйыл жырткан залогтщ гектарынан, eHAiri жылы жанбыр тамбаса да 16— 20 центнерден, жанбыр болса 30— 40 центнерден аламыз деп отыр. Сонда, мысалы, мен араларан алты ж аца совхоз быйыл кетерген 132 мын гектар тьщнан, отыз центнерден койганда, 24 миллион пут астык алады екен!.. Не деген кеп астык!- Такырыбымызга оралайык: Владимир Константино­ вич Иванченко 61зд1 мекендейтш куймес1не алып келд1. Алматыныц 6ip заводында жасалып шыккан бул куйме- —94—

нщ курылысы тем!р ж ол вагоны сЫякты: он. ж ак жартЫ- сында жогарылы-теменд1 уш койкадан алты койка, сол ж ак жартысы д а сондай, ортасында ас бёл м еа жэне жуынатын ыстык сулы душы бар. . Куймеде eKi семья турады екен: 6ipi — 63iMi3 кецес кып отырган Иванченконыд семьясы, онда езш ен баска, эйел1 Раиса Васильевна ж эне же-п ж асар улы — Николай бар; екшнпсшде — Иванченконыд кезектеа Головканыд семьясы бар, оныд эйел1 Галина Владимировна — армян­ ка, улкен улы Александр экесше тарткан — орыс кескшдц iriiui улы Евгений шешесше тарткан — армян кескшдн Bi3 бара, бригаданыд кунделж icTi корыткан кыскаша eKKipic маслихаты болды. Бригадада жумысшы саны 32 екен. Ол куш кызмет аткарган трактор саны бесеу. Кунде­ лж icTi корыта келгенде, 6yriHri озык — тракторист В а­ силий Иванович Стрельцов болып шыкты. Ол кунделж нормасын 180 процент орындапты. Озьикка «Кызыл вымпел» атты, шугадан сэндеп ж а- сап, тешрегш алтын туст1 зермен шашактаган, жазуын да сол зермен кестелеген, айыр уш жалау тапсырылады. Ол жалау бэйгеден келген трактордыд мацдайына 1л1- нед1. Кызыл вымпелды Иванченкодан кабылдап, макта- нышты адыммен «С—80» шщ мацдайына 1лген Стрель- цовты, татары на кайтцан бет1нде, эйел1 Н адеж да Андре­ евна мен осы тыцныц басында туганына ега-ак ай болган, uieiueci кундактап кетерген Л юда царсы алды. Стрельцов ж ас та болса балажан екен. Кызын ол эйелш щ колынан KOTepin алды да: — Я, Людочка, здравствуй, дочурка м оя !— деп, ба- лапанныц мамыгындай жуп-ж умсак бетшен кушырлана и1скед!. Баланыц кэукердей кекпецбек молд1р кез1, батып бара жаткан купи in нарт-кызыл сэулес1не боялып, ас- панда калкып бара жаткан кызыл-курец, сирек бултта... — 95—

Teri оган булттардын 6api аспанга ш нген Кызыл вымпел боп «epiHe ме екен, кайтед! екен!.. Сэби сол булттарра кызыккандай, сем1з 6exiHiH урты шукырланып езу тар- тады!.. Н е деген бахытты бала ол!.. Иванченконын куймесше Kipген 6i3re, Раиса Ва­ сильевна тустж даярлады ^р ш и Н а — овощтан жасалган сорпа, оныц ш ш д е картоп, co6i3, помидор ж эне сарым- сак бар. — Жаманшубарыныздыц жерше ескен овощь,— деп дэрштед! Иванченко тары да, аса дэмд! nicipreH сорпаны. — Bipep ж уз грамды тастаймыз ба? — деп сурады ол менен. — Болсын,— дед!м мен. BipiHUii тосты Иванченко айтты. — Мен уш!н, 6yriHri жацалык, — дед! ол, — осы араньщ бурынры туррын адамына кездесу. Мен д е вида казакстандык азаматпын, оныд ш ш де — жаманшубар- лыкпын. Егер улыксат етсендз,— дед! ол маран карап,— мен1ц ci3re туран болгым келедь — Бул усынысты мен, алдынызга жайып салран адал журекпен карсы алам. — Ендеше брудершафт imeMi3. — Болсын!.. Екеум!з тосты KOTepin суш спк те, одан эр! туыскан apa-iH i боп, 6ip-6ipiM i3re «сен» десш кегли. Раиса Васильевна eK iH m ire куырран балык пен кар­ тошке з з 1рлеген екен. — Ет жок емес,— дед! ол, ыстык табада шыжылда- FaH балык пен картошкеш алдымызра экеп койып жа- тып,— бул балыкты эдеш куырдым, ейткеш бул, осы арадан с е п з шакырым ж ердей , а зд щ туран к елш з «Достан» ауланган балык- «Дос» — орысша,— друг д е­ ген сез кершедь Эдем! к о й ы л р э н ат екен. Совет халкы- нын ш ш д е п улттардын д о с т ы р ы н символизировать етет!н -9 6 -

сез екен. Менщ д е ci3re карындас ж эне д о с болрым келедд... Раиса Васильевна рюмканы кайта толтырды да: — М эц гш к достырымыз уш ш !— дедь Ата .мекешм, туран, эскен жер1м — Ж аманш убар мен Доска с о ц и а л и с т жан 6epin, оны гулдендфген, алгашкы жемюш татырран достармен рюмка карысканда, квз1мнен ж ас шырып Kerri... Не деген тэгп ас ед1 ол!.. IV. Б1РШШ1 1Я.11Р ©ткен август айывда, Солтуспк К азахстан облысы- ньвд деноаулык б ел 1мшде мынадай 6ip кызык уак,ыйра болады: — Gi3re мруге 6ip эйел руксат сурайды,— дейдц об- лыстык денсаульгк бшпмшщ бастыгы Акжанов Сарымбек жолдаска жэрдемнп кыз. — Келсш. EciKTeH суцвак бойлы, керкем кесющи ж ас эйел кгре- fli, ею коз! булаудай жас. — Я, 'Kim боласыз? — дейд1 Акжанов, эйелге колдас- каннаи кешн, жыларан турше тандана карап. Эйел ж ауап берудщ орнына, калтасынан орамалын алады да, бетш басьоп, OKcin жылайды. — Слзге не болран?— дейд-i Акжанов, ыцрайсыздан- Fan дауыспен,— басылыцызшы, «кудай ушга!» — Ж ак, мен бармаймын,— децш эйел, жаска булык- кан дауьюпен,— бэрi6ip бармаймын!.. Дипломымды тар- тып алоацыздар д а бармаймын!.. — Эуел1 тусш сеш кнп,— дещц Акжанов, эйелдщ жы- лауын енд1 рана жорамалдарандай,— м эн ш зд 1 айтыцыз- шы!.. Кдйдансыз? Юм боласыз? — Меш кенд!рем деп ойламацыз, ж олдас Акжанов,— дещи эйел, кайратына мшгендей, ©Kcirm басыцкырап, ка­ тал дауыспен.— Бармаймын деген ооц бармаймын. Алып калам десеш з Mine дипломым! 7 С. Мукаиов — 97—

Усынган дипломды Аджанов алып керсе: Клара Рейн­ гольдовна Янка деген эйел, быйыл Алматынын медицина институтын 6iTipinri, барльвд сабадтан алган багасы терт пен бес, тертшен 6eci кеп, врач... — 0 т е жадсы ,— дейд1 Аджанов, дипломды одып ш и­ тый,— б!зде врач кеп емес, acipece тыц кетеретш жерде... Б1здщ облыста жацадан ашылган 12 совхозды денсаулык сацтау жагынан дамтамасыз ету ушш, Свердлов облысы осы ж аздыц бойына шефке алып, 16 врач н ббер т отыр. 1шшде профессорлар д а бар. Бград, олар, кузге дарай ке- тедд, ейткеш, 6api д е институттын одытушылары. Солар- дыц орнына 6i3 Алматы институтын быйыл бтр етш дер- ден 13 врач сурап ек, ушеуш бурынгы кадрлер1м1зден тапдан ек. С1з сол он уштщ 6ipi екенс1з гой?... — Я! — дейд! эйел, ныгарлай сейлеген дауыспен,— б1рад меш, 6api6ip, тьщ жерге барады екен деп ойлама- цыз! — Неге? — Маган ал! ем1р ж асау керек. Жасым 23 те гана. Кесюлеп елтгретш ж ерге мен бара алмаймын. — Кайда, юмд1 кеск1лейд1? — Ж ана оовхоздарда!.. Тында!.. — Оны кш айтты oiare! — дейд1 Аджанов жымыйып. — Естшм. — Шмнен? — Оныц с1зге хаж еи аз. Мен eiu6ip тынга бармаймын. Басда, дайда ж!берсещ з д е барам. TinTi, мейл1, ец алыс- тагы сацырау жатдан тукшрге ж 1берсец1з д е рыйзамын. Сонда м энл туруга рыйзамын. Ал, с1здщ кадрлер бел1м1- ц1з маран «тыцга барасыз» дейдк Кенбеймш десем, зор- лагысы келед1. Калай зорлай алады? Мен1н конституция- лыд правом бар ма, ж од па? Жумыстан дашсам, алыста- гы тукшрден дашоам, мен к1нал1... 0 л 1мге бар деп кш зорлай алады меш? Зорлаган шсшщ ез1 барсив!.. — Ж адсы , сейлесешк, угынысайыд,— дейд1 Аджанов.

— ©згеге угынысасыз, ал тыцга барура урыныса ал- майсыз. Айтарым сол — бармаймын. — Тус1ш пш здщ к,ател1гшен айтып отырсыз гой, осы сездк Тын, — ci3 айткандай кубыжык емес. BipeH-саран бузьщтар кайдан болса д а табылуы мумган, мысалы,— Москвадан да, Алматыдаы да, Петропавлдан да... Ондай- лар тынто келгендердщ арасынан д а табылатын шырар. BipaK, кепшшга езщ 1здей адал, мэдениетп, енбекнй ж ас- тар... Ж уырда мен ©з!м 6ipHeine совхозды аралап келдгм. Жак.сы жастарды кезгммен к©рд1м. BipeH-саран бузыктар шьгкса, алдымен сол тындагы тузж жастардын, 03i колга алып, тузелсе тузеШп де, тузелмесе ж аза колданады: комоомолдан, жумыстан шырарады, соттатады... — Ж о-ж ок, MeHi кещцрем деп тырыспацыз!.. Тын, ма- нына бузыктар жыйналранын мен ©сек сездерден рана ест1п журген жокпын, ол туралы баопасэз бетшен де окыдым... — Кайдары баспасез? — Тындакылар жайында жазылран очерктерд1 саз де окыран боларсыз? — Бэрш болмаганмен, Kefl6ipiH окыдым. Ci3 солардын кайсысын айтып отырсыз? Клара Рейнгольдовна Акжановтын алдына буктелген газетн тастай бередь— Москвадан, 1954 жылдыц 22 майы куш шывдан, 61 оанды «Эдебиет газет!». — Екшнй бетте! — дейд! Янка Акжановка,— «A.'.vc- тары жерде» деген очерк. Атакты акын Илья Сельвин- ский жазган. Кекшетаудан. — Бьлем,— дейд! Акжанов, газетпн iiim бетше ка­ рал ап,— бул очерки мен майдьщ аяк кезшде, Тимирязев атындары жана совхозда ж у р т окыран ем. Сонда бутан мен рана емес, буюл совхоз кызметкерлер! боп ренжь ген едк ' — Неге? — Тыцра олдекалай келген б1рен-саран бандитты бар- - 99—