С.Мұқанов Тында тұнған байлық

Басында бул icne кеп адам, acipece гылымнан сауат- сыз К оррасбаев Сайдахм ет сенбеген. К,алай сенед1?.. Тянь-Ш ань тауында табындап еретш тары аркардын, та- лай расыр 6ipre жайылып ж урш , ешуакытта уй койымен шарылысканын еи ш м керген де, eciireH д е емес!.. Ендеше, K93ip шарылысуы мумкш бе? Бул сураура, басында езгелер тупл, ездер1 де жауап бере алмаган Бутарин мен Исенжолов, куджтенген журт алдында кулк1 болм ау уш ш , тары аркардын урырын уй койына жасырын erin кередь Т эж рибе дурыска шырып, козы туады, 6ipaK уй козысы ем ес, тары козы: туа сала адамнан кашады ж зн е унем1 ылдыйга. ем ес ерге, топырак- ка емес таска кашады!.. ©3i ж уйрж ,— кашса атка жетшз- бейд!, ез1 исшш ,— адам я баска xayiirri ж энд!к келе жат- канын кермей-ак сезедП.. Дегенмен, аналык жарынан уй койына жататын бул козылар, адамнан каш а ж уре, уй койларынын табынынан б!рж ола кет1п калмай, кайрылып кеп кайта косыла беред1, сейтш , б1р1нш1 тумадан ек!нш1с1, екшшщен yiuiHiiiici... дегендей, урпактан урпакка ж уасып, 6ipa3 жылдан кей1н, тарылыктын асау м ш ездерш ен кутылады д а , исш1лд1г1 мен таура карап ж атуы , таска ермелемпаздыры сыякты огаш кылыры болмаса, езге м ш ездер1 уй койына ук- сайды. Аркар-мериностын алрашкы урпактары асау екенш керген колхоз, совхоздар тэж рибе жасаушы ралымдардын «журе-келе жуасыйды» деген1не сенбейд1, «ecipin керу» усынысын кабылдамайды. Сол кезде, Кеген ауданындары (Алматы облысы) «К,ызылту» колхозынын председател1 М усрэлиев М олдакым, колхоз, совхоз атаулыдан 6ipiHuii боп, KypMeKTiHin 360 саулырын алмак болады. BipaK, соны багатын к1м? Сол жылы он exi мын койы бар «Кызылтудын», бул шаруада тэжрибес1 мол талай адамдары бола тура, Мол­ дакым шакырран колхоз жыйналысында «мен багам» деп —300—

епш м шыкпайды. Сонда Сайдахмет кана орнынан созыла туре кеп: — М е т ц усынысым — алайык!— дещ й д е отыра ке- тедь — Неге аз сейледщ?— дещй кепшшк. — Н е сейлейтш бар? Алайык, «алайык» деген сон,! — 0 з щ мен председательден баска ю м айтты ол сезд!? — Председатель аз боп тур ма сендерге? С езш тын- дамасандар неге сайладындар оны?.. Н еге «жаксы предсе­ датель» деп хурметтейандер?.. Токгаулы сезге ундемей калган журттын ш ш ен 6ipeyi: — Сол аркар — койларды е з щ багар ма едщ ?— дейд1 Сайдахметке. — Багам!— дейд1 ол. Осы сезш ен «усталып калган» оны Молдакым Кеген тауындагы Курмекпге ертш апарады да, адам керсе улага кашатын 360 асау саулыкты сем 1з, ж арау аттармен арен дегенде «К,ызылту» колхозына айдап кайтады. Эдетте кой багуга ж уас, шабан ат берш едк ал Коргасбаевтын асау койларды кайтарып багуына жылпос, жуйр!к жыл- кы бол!нед1, ceflTin, Сайдахмет К оргасбаев аркар-мери- ностыц бакташысы боп кете барады. — Бул кузд1гун1 ед1,— дейд1, И сенж олов Андижан, аркар-мериностын осу тарихын кенес кып отырганда.— Кешжпей кыс басталды ж эне мезг1л1нен ерте т у с т , бо- рандата-шашындата бастады. К,ыс ортасы кысынкы боп кеттк жаксы кыстьщ кеп жайылымын кар басып кап, кой таудын кунгей ещ ан ен гана болмашы жем тапты; колхоз- дыц аздаган ж емшеп запасы арык-туракка эрен жетт!, кой ж удеп, ж ут кауш туды... — Сол так та,— дещй Андижан кетерше сейлеп,— аркар-меринос e3iHin не кой екен1н жаксы керсегп: шеше- ci — уй койынан жуккан м1нез1мен, борандк кундер1 бу- —801—

йыга, топтала жайылды да, aneci — аркардан жуккан м!нез1мен карды желге карай каская турып Teyin, аяры жететш калы к карды к астынан азырын казып жей бердИ.. Сонымен, кектем ерте шыкпаса кырылып калура бешм- делген уй койлары (казакысы да, мериносы д а ), Tepid суйегше ш н ш , жуш Tycin, кетеремнщ аз-ак алдында арен жан сактаранда, аркар-мериностар урген тулыптай доп- дом алак боп ceMipin, жуш калындай ecin, кыйын кыстан epire, ойнакшый шыкты. Солай болуыныц салдарынан, езге койлардын, жуз саулыгы жуз козы бере алмаганда, аркар-мериностьщ барлык жуз1 де жуз он, жуз жыйырма- дан козы туды жэне козылары ездершдей сем1з боп, epire туды! Ол жылы езге меринос койдын саулыры, орта есеп- пен eKi-уш килодан жун бергенде, кошкарынын жуш бес килодан аспаганда, аркар-мериностын саулыры бес кило­ дан, кош кары т о р ы з килодан бердП.. Сайдахмет баккан аркар-меринос осы бетпен есе бере­ ди «Жылда.н жылра жун! д е азаяды, сапасы да кемндЬ деген «пайгамбарларды н» ce3i боска шырып, жыл озган сайын аркар-мериностын ж уш калындай, сапасы- арта туседк тагылык MiHe3i д е бзсен деп, бес-алты жылдан кешн ypnaFbi уй койындай боп кетедк тары аркардан тек кана езгермей сакталраны — ж азды н ыстыгына, кыстын суырына тез1м дш п. «Береген колым — аларан!» деп казак макалы айткан- дай, аркар-мериностын эр койынан орта есеппен бес жа- рым кИлограмнан аса баралы биязы ж ун алрандыры уипн, эр ж уз саулыктан (барлыры 1500 саулык) орта есеппен жыл сайын ж у з отыздан козы алрандыры yuiiH, бес-алтьи ж ы лда езге отарларра е з алдынан элденеш е мын аркар- меринос койын айдап 6eprew uri yuiiH 1947 жыл еш мет Сайдахмет Коргасбаевка, колхоз председател! — Молда- кым Мусрэлиевке, сол колхоздын жылкышылары: Теле- баев Курманальша, Курманбаев Жумаканра, Калмакбаев —302—

Сусынбайра,— барлыгы бес nicire,— екбек epi атарын бе- pin, кеуделерш е Алтын ж улды з бен Ленин орденш ка- дайды! «К,ызылту» колхозынын тамаш а жет1ст1гше рылым адамдары да ортак- Бул колхозга да жэне аркар-меринос койын ecipreH езге колхоздар мен совхоздарра д а К,азакс- танньщ Рылым Академиясыньщ «К урмекп» тэж рибе станциясында кызмет аткаратын ралымдар: Н. С. Бута- рин, А. И . Л^андеркин, Е. В. Большакова, А. Е. И сенжо- лов кунделщ рылми кемек керсетш отырады. Осы енбек- Tepi ушш олар, М усрзлиев М олдакым, «Курмектшщ» ею койшысы — К,аюпов Твлеген, М анапбаева Ж ам ал,— жет1 Kici,— 1950 жылы Сталиндш сыйлыкдын лауреаты ата- FbiH алады... 1953 жылдын ж азы нда, К азакстан Еылым Академия­ сыньщ Алматыдары Биология институтында аркар-мери- нос койын в а р у д е п коп жылдык тзжрибес1 туралы К,ор- Fi-сбаев Сайдахметтщ баяндама ж асауы жогары да ай- тылды. Кен аудиторияда кептеген ралымдар, студенттер, журналистер, ж азуш ылар ж эне сол баяндаманы тьщда- рысы келген былайгы коп адамдар отырды. Бул арада Коргасбаевтын 6ip зор кемш ш пн айта ке­ ту керек. Ж асында жет1м pan, байлардын жалшысы боп кеткен ол, балалык шарында окый алмаран да, бертш, совет заманында сауатсыздытын жойрысы келгенмен, ере- сек болран басы окуды кабылдамай койран. BipaK, «кудай» OFaH окудын зейш ш бермегенмен, се- 3iMHiH 3eftiniH мол Fbin берген. Мысалы, баккан койлары- нын 6api 6ip туст1 болранмен, ол эркайсысын таныйтын адамдарындай ажыратып, бэрш щ д е т1з1мдег1 туспалды аттарын, кулактарына жапсырран калайы номерлерш тугел б1лед1; математикаяы окып кормеген ол, кай жылы неше кой коздаранын, саны кай жылы нешеге жеткенш, вз алдынан я колхозынан кай жакка неше кой бершгенш бес саусарындай санайды; ©зге мериноска канша аралас- —303—

канмен, аркардан ep6ireH мериносты кайда керсе д е та­ ны й кетедк Зирект1г1 осындай Сайдахмет, биология институтынын кафедрасында ауызша тамаша баяндама жасады. Маз- мундык ж эне композициялык жагынан онын баяндамасы сауатты курылган eui6ip ж азба баяндамага бергспедк Бурын бундай улкен аудиторияда баяндама жасамауына карамай, ол ж асканбастан, ж урексш бестен, е з колхозы- ныц баскармасында тургандай, еркш сейледь Аудитория- ны билеу енерш д е ж аксы б ш п , б1рыцгай шаруашылык кецесш е жалыгып кетер дегендей, ара-тура кулык айтып, тындаушыларын кулд!рш те турды! Ж арыс сезде галымдардан да, тзжрибе адамдарынан да кеп адам сейледк К,оргасбаевты толыктыра сейлеген олардын баяндамашыга. 6ip ауыздан берген корытынды бавасы: «бул халыктык академик!..» Сол жылы кузд1гуш усак колхоздар ipLneHin, «К,ызыл- ту» касындагы «Молотов» колхозына косылады да, пред- седател1 М усрэлиев болады. Ол ecni жолдасы К,оррас- баевк,а: — Ж асын елу еюде, койынды багатын ер жеткен ба- лаларын бар, ещц д а л ада кунам ей, ауылда аткдратын 6ip кызметке койсак. кайтед1?— дейдь — Рахмет, камкорлырьща,— дей д 1 К,оргасбаев,— елу eKire келгенмен, эл1 тугырдан тусетш Kapi емесгпн; дала- Fa уйренген KiciMin, уй арасында ж урсем iujiM пысады; елуден асканш а торе болмаганда, енд1 болмай-ак кояйын; сол койымды-ак. багайын мен!.. Досы ны ц co3iH дэлелд! кврген М усрэлиев е т ш ш ш кай- таламайды. «Кызылту» «М олотов» колхозына 20 мьщ коймен ко­ сылады. «Молотов» колхозынын езш де де сонша кой бар. Бэрш косканда, бес ж уз койдан,— сексен отар, эр отарга eKi койшы керек. — Балаларым, келшдер1м, эйел1м бар, мен уш отар —304—

алам,— Дейд1 Сайдахмет,— ж эне езге дойды емес. кез1м де, e3iM д е уйренген ардар-мериносты алам, ж эн е будан- дасдан ардар-мериносты емес, таза, тэжрибелж тудымды рана алам! П л ен дабылданран K,opFac6aee дойларын айдап жайылымына кетедд сонда, дыс тандараны — Шеладыр, ж аз,— эрине, Кдрдара тауыныц бшгк Шеладырдын, дандай ж ер екенш аты керсетш- тур. Кунгей Алатаудыц «Кдрдара» аталатын тусында, тауды жиектей кесшген бул узын ж эне кед адырдыд бойында euioip булад ж о д та, ©зен д е, кел д е ж од; сыртды танды­ ры солай тартылып дал ран улан-байтад Шеладырдын, астында су бар, 6ipai<. удай ащы, сондыдтан, ен ш м одан дудыд дазбайды. — Ендеше, бул адырды неге дыстайсын?— деген су- рауга: — LLIe6i шуйгш,— деп жа,уап беред1 К,оррасбаев,— буныд TyriH т1стеген мал майдан дыстай дабыррасын жауып шыгады; мадайындары дар ат бауырынан келетш дыстарда да, буныд бойына тунде жауран дар, кущцз epin кетедд мал дыстай дардан сусындайды, ез1м1з ауыз суды жадын жердег1 Кеген езенш ен беш кемен тасып iiue- Mi3; дар кете, Кардараны д жайлауына беттей кешемi3 де, ж аз шыра салдын тескешн жайлаймыз. К,ардара К.азадстанныд ед атадты жайлауыныд 6 ipi. Оныд жер1 д е ушы-дыйырсыз кед, жазыры да, тауы да мол; ж уйе-ж уйе жылгадан дуралатын К ардара ©3eniHin сардылмас суы ушан-тендз ж эне балдай тущы; дара топы- радты жерш щ дою шалрыны белуардан кеп, данш а мал жайылса да таусылып тадырланбайды, басынан шалынса, саздау астынан ©се бередд ауасы. додыржай, июль — ав- густа жазыд жер ысыддыраса, жайлаган ел, таудыц бшгшдег1 салдынга кетед1, онда маса, сона, шыбын сыяд- ты мазасыз ж эндж тер ж од; ш ебш щ асылдыры сондай,— сойран малдыд майы, сурленген сем1з еттей, ж т л е н ш 20 С. Мук&нов —305—

ж епзбейдь кымызынын 6ipep аягы шараптан артык мае к ы л а ды ... Каркара жайлауы осынша кен, осынша кунарлы бол- рандыктан, XIX расырдын аяк. кезшен бастап, май—июль айларында халыкаралык ж эрменке уйымдаскан, OFaH Россия территориясынын. кеп ж ерш ен, Кытайдан, Индия- дан, Афранстаннан саудагерлер кеп, буйымдарын сатып, ж е р г ш к п к азак, кыррыз елш ен мындаран мал, acipece кой жыйнап экеткен. Каркаранын казакы койы дуние жу- зш де атакка шырып, саулырыныц Tipi салмары 8 0 — 100 килограмм, кошкарыньщ салм ары — 120— 1'50 килограмм тарткан, куйрык майы 20-дан 30 килограмга дейш барран. Ж эрмецкеге алыстан келетш саудагерлерге арналып са- лынган магазиндер, мейманханалар улкен кала боп кет- кен. Жыйырманшы жылдардьщ орта кезшде жэрменке жабылып, ж ер ш щ KenuiLniri мемлекет корына кешкен, казналык уйлерде жылкы заводы ашылган, 6ipaK, ол толып жаткан еебептердщ салдарынан, ойдарыдай еркен- демеген, акыры, 1954 жылы завод «К аркара» атты сов- хозра айналган. Ол совхоздын жайына кешшрек орала- мыз. К аркараны ц ж айлауы К азакстан мен Кыррызстанра ортак. Ж е р г ш к п адамдардьщ айтуынша, ол жайлаура кэ- 3ip, ж азды куш, жал-жары нан ж арты миллионра жакын мал жыйылады, сонын ж у зден токсан торызы — кой. Осы койдьщ ш ш д е «М олотов» колхозынын д а 38 мьщы бар, онын таза аркар-мериносы — 10 мын, eKiHmi сапалы бу- дан-аркары 12 мын, yuiiHuii сапалы будан-аркары 16 мын. Таза аркар-мериносынын уш отарын эл\\ д е Коррасбаев багады. «Молотов» колхозы 1957 жылдын басынан «Кызыл - ту» атанган совхозга айналды. Сонда мунысы, пайдасыз колхоз болгандыктан емес, мемлекетке де, халыкка да —306—

колхоз боп TipmtoiK ж асаудан совхоз боп TipinmiK ж асау пайдалырак болрандыктан. 1954 жылдьщ кектемшде «Молотов» колхозына пред­ седатель боп Андиж ан И сенж олов келедк Opi ралым, api тэжрибел1, api бул араныц жер1 мен шаруашылырын жаксы бьлетш ол, колхоз шаруасына ж аца каркын 6epin квтер1п кетедк Мысалы, 1953 жылмен салыстырранда, мемлекетке жунд1 6ip жарым есе артык 6epin, 957 цент­ нер тапсырады. — Бул,— дейд1 Андижан к еги ш р кез1 кул1мдеп,— сапалы биязы жуннен токылып тш лген он мыц костюм, немесе бес мыц пальто!.. — Пальтосы мынау!— деп, Андижан бэлюм кенелеу тарткан, 6ipaK эл1 eui6ip жер1 кыркылмаран коныр-сар- рылт ажары ецбей сакталран, уст1не аса конымды, сэнд1 пплген пальтосын керсетед1. — Кайда токылган, к а тан и п л г ен ? — деген сураура: — 47 жылы,— деп ж ауап беред1 Андижан,— Кызылту колхозынан ецбек epi атарына б1рнеше бакташыны усын- ранда, аркар-мериносты кеп ecipm жаксы жун алуымыз- ды ум м ет алдында дэлелдеу ymiH, е з койымыздыц жуш - нен Ленинградтыц шуга фабрикасында б1рнеше топ драп пен трико токыткамыз. М ата аса сапалы шыккан, содан Кызылтудыц 6ipHeme ецбек ерлер1 костюм мен пальто кигенде, ш т ер ш е меш д е алган. Сонда. TiKTipin киген пальто бул. Он жылдан 6epi ypTic-ак киш келем, езге драптардай не кырыла, не жылтырай коймайды. Костюм! уйде. Оныц да к ер ж тш п мен т е з!м д ш п осындай!.. Андижан баскарран «Молотов» колхозшылары отан- дас азаматтарра жыл сайын не он мыц трико костюм, не бес мыц драп пальто беру1мен канагаттанбай, аркар-ме- риностыц ет1 калыц, ж ун! суйыктау жарынан, жылына он— он бес мыц койды мемлекетке етке беред1 Онымен де канараттанбай, епн де ecipin, ук!метке де коп астык тапсырады, колхозшыларды д а камтамасыз 20* —307—

етедк Мысалы, Сайдахм ет Коргасбаевты ц семьясы 1955 жылы енбек кундерш ё 110 центнер астык, 45 мыц сом акша алран. Ш аруасы жыл санап еркендеген «Молотов» колхозы- ныц 1956 жылгы табысы 5 миллион 200 мын, сомга жете- д1, оныц 4 миллионнан астамы цойдан тускен пайда... Табысы осылай бола тура, бул колхоздыц шарыцтап кетуш е бегет болатын 6ip нэрсе — ж ер колемшщ мол- ш ерден тыс молдыгы. Оныц жер1 жарты миллион гектар- дан астам. К олхоз етт1ц д е, сутт1ц д е, жунн1ц д е салыгын осы мелш ерге сэйкес телегенджтен, цанша коп болганмен, ек1метпен жыл сайын есептесу аса коп мал тшейдк Егер колхоз совхозга айналса, ж ер сальны мундай болмайды, ендеше, ецбекш1лерд1ц табысы колхоздан ropi совхозда коб1рек болады, «М олотов» колхозшыларыныц совхозга ауысуды т1леген ce6e6i сол екен. Совхоздыц аты — «Кызылту», директоры,— колхоз ку- рылысында соцгы он шацты ж ы лда жем1ст1 ецбек атцар- ган агроном, ¥лы Отан согысыныц ветераны — Казтай ¥лтарацов. К рргасбаев ж ац а совхозда д а суранып кой багу цызметшде калган. M ine, KypMerri окушы, аркар-меринос шаруашылыгы- ныц д а , бул шаруадагы Социалист1к Ецбек Epi Коргасбаев Сайдахметт1ц д е кыскаша онд1р1ст1к тарихы осы!.. Б1з бул сап ар да С ай дахм егп гана емес, 1956 жылы тыц ж эне тыцайган жерд1 игеруде Казакстан миллиардына елеул1 улес косып аты шыккан, Социалист1к Ецбек Epi атагын алган, 1955 жылы уйымдаскан Каркара совхозы- ныц директоры Ж уш сов Хасенд1 д е 1здеп келе жатыр- мыз. 1здеген Сайдахмет1м1зд1ц алдымыздан кездесе кету1 сыякты, Ж ун1сов та 6i3fli куып жетт1. Ол маган а.там-за- маннан таныс ж1пт. Казакстанныц алыстагы 6ip ауда- ны — Баянауы лда, кедей ш аруада туып, окура ересек ке- з1нде KipicKeH ол, 1941 жылы 35 ж асы нда Москвадагы —308—

Тимирязев Академиясыньщ зооветинститутын б т р д 1 де, темендеп ещйрштж ютерде ж урш , 1947 — 54 жылдары Казахстан Ауыл шаруашылык. министрл1г1нде министр- д щ мал шаруашылыры ж енш ен орынбасаоы болды. 1954 жылы Бую лодактык Орталык Партия Комитет1н1н. тын. ж зне тынайган жерд1 игеру туралы каулысы шыкканнан кейш, Ж ушсов жацадан ашылатын совхоздарра баруга арыз берд1 де, Каркара совхозына директор бои кеттк О дан кейш, Жун1совты мен 1957 жылдын, февралында, Алматы каласында, Казактьщ Абай атындагы мемлекет- Tik опера ж эне балет театрында керд1м. Отан сорысынын алдыида рана салынып б1ткен бул сулу уйдщ к азак ою- ларымен тамаш а тур де эшекейленген би!'к ж эн е кен мандайшасында «Казакстан миллиардын еспруннлерге жалынды сэлем!» деген кызыл матага ак бояумен эдем! жазылган сэлем -сез кер1ле жаркырап турды. 9йел1, epi, Kapici, ж асы аралас к$п адам, театрдын каз-катао кен ж эне бш к eciKTepiHen, асыра басып Kipin жатты. Бэршщ ж узш де де шаттык сэулеа ойнайды. Бугш К азакстан т!р ш ш гш де ерекше кун: 1953 жылы не бары 70 «миллион путтай рана астык жыйнаган Казакстан, 1956 жылы, сонры уш ж ы лда тын ж эне тынайран жерд1 мол игерудш аркасында, миллиард ж а- рым путтай астык жыйнап, оньщ миллиаод путтан аста- мын уюметке тапсырды. Осы жетшл'п уапн К азак республикасы 1957 жылдын басында Ленин ордешмен наградталды, социалиста eric даласынын озат енбекшь лершен 139 адамга С о ц и а л и с т Енбек Epi атары, 40 мын- дай Kicire ордендер мен медальдар бершдк Республикара Ленин орденш, С о ц и а л и с т енбек ерлерше алтын жул- дыздар мен Ленин ордендерш тапсыру yrniH Алматыга СССР Жогарры Совет! Президиумынын Председател! Климент Ефремович Ворошилов келдь Опера театрына асыра Kipin ж аткандар,— Ворошилов жолдастын колынан —309—

наградтарын алура республиканьщ бар тукшршен жый- налгян енбек ерлерк.. Ж уш сов Х асеннщ д е соларды н 1ш1нде жургенш, мен кепмеоем д е с е з1'п турмын. ейткеш. онын атын Социалис­ т а енбек ерлеш'нщ газетте ж уы к арада жарияланран Ti3iMneniHeH окыгам. Республиканьщ орден!. Социалисток енбек ерлершщ ж улды здары мен ордендер1 опера театрыньщ 1ш’ шле. В о ­ рошилов жолластыц колынан, аса салтанатты жардайда тапсырылды. Аты аталган op6ip енбек epi, туларра, гул- дерге беленген сахнара котерш п, Климент Ефремовичей колынан кеудесш е алтын жулды з такканда, музыка туш ойнап, прожекторлаодын жан-жактан шашыраран сэуле- ci денелепш ш анкай нурра белеп Ж1беред). Солардын б1р! бон, карт большевиктщ колынан, кеудесш е Алтын жулдыз бен Ленин орденш Ж ушсов та такты. Аздан кейш, тунп ашык аспан тенкерш п осы залдыц inline тускендей, электр жарырына шагылыскан алтын ж улды здар мен ордендер, кец залды кергендей жыбырлай жаркырап кетт!. Ж уш совты мен ол KyHi, алыстан рана керд1'м д е, езш е жолыга алмадым. Bipaic, онымен тез жольшуды т‘1лед1м, ce6e6i, MeHin буран дей ш п урымымда, «К аркара» атала- тын елке, н ел зш де, eriH шаруашылырыныц е л к еа емес, мал шаруашылырыныц ел к еа, ал Ж ушсов кеудесше Со­ ц и а л и с т Е нбек EpiHin жулдызын мал шаруашылырын ем ес, eriH шаруашылырын ж аксы е а р г е н д т ушш^тарып отыр; ендеш е, осынын «купыясын» бш у керек кой укэне шаруашылырынын ж е л с п п и сыртынан ecTin емес, iuiiHe барып, кезбен керш бш у керек кой. Осы максатпен ж эн е ecKi д ос — К оррасбаев Сайдах- Merri д е коре кайту максатымен, марттын 16-сы куш «ЭМ — 72» аталатын машинамен Кеген ауданына сапар шеккем. —310—

t Bip кезде Кеген ауданыньщ ортальшн болган, кешн «Молотов» колхозынын. орталыры болган бул ауыл, Ал- матынын кунгей жарында, 250 километр ж ер де, ж ол бо- йыныи кеп ж ерш е не асфальт, не кыйыршык тас тесел- ген; н еп зш де ж азы к жермен тартатын бул ж олдьщ эр тусында бурала, енкейе, шалкая журетш адырлар кез- десш отырады. Осы жолмен шыккан 6i3, Алматыдан узай калын ту- MaHFa кездестж те, алдымыздан аркан бойы жерд1 эрен кергенджтен, карсы келетш машинага кактыкпау ушш, кед1р-будырра уры нбау ушш , ш би рана ж урш отырып, тусте жетем1з деген Кегенге кештетш эрен бардык. Каркара совхозы одан эр! 18 километр екен. BipaK, 6yriHri бет1м1з сол бола тура, е ю себеппен бармадык: 6ipiHini ce6e6iMi3,— дангыл ж олдан бурыла журед1 еке- м!з, ол каз1р, кар epin ж аткан кезде. машинамен тунде ж уре алмайтын саз екен; екшнп себеб!м1з,— Ж ушсовтыц 63i кеше Алматыга KeTin капты. Кегенге конран 6i3, Ж унюовтын орнын сыйпарымыз келмей, ертенше Сайдахмет Коргасбаевка кеттж. Оран ка- лай кездесу1м!з, Ж ушсовтын артымыздан калай келу1 ж о- рарыда айтылды. Ж уш сов 61зд 1н' ж ол жэй1м!зд1 ecTin, эде- fti куып кепт1. Амандык-саульщтан кешн ол Коррасбаевка ет ш ш ш айтты: — Ж азушы ж олдас сенщ шаруашылырына келш ж у- ред1 деп есггем. Кашан келсе д е KepeTiHi,— жяйылымда журетш сем1з, ж ундес аркар-мериностар рой. Менш ша- руашылырым бул еш'рде ж ана ж умыс, сондыктан, кона- FUHa улыксат ет,— эуел1 б1здщ шаруашылыкты K©pin келсш,— дед 1 ол. — Ж аксы, барып кайтыныз,— дед1 маран С айдах­ мет,— б|'рак, кешжпешз. Менщ койдан баска коосетео1м жок, б]'рак, ж олдас Ж ушсовтын KopceTepi коп болмайды кэз1'р: eriHiH жыйнаран. малы алыста... —311—

С айдахм еттщ ce3i раска шыкты. Бурын жылкы заво- ды болып, 1955 жылдын кектемшен «Каркара совхозы» атанган мекендц алыстан болмаса, iium e Kipin керген жок, ем. Енд1 барсам, аумагы к ед село болганмен, б1рталай ж ада уйлер салы драдмед селоны д турпаты д а , тещ'реп де • эл1 сэнш е келш болмаран екен, 3pi кары жуыдта рада epireH кеш елерш щ сазы баттасып, мыйы шьтып жатыр екен. Селоныд бул турш корашсынрандай: — Курылысы жаксы жылкы заводы болмаран керше- д1 бул ,— дейд1 Ж уш сов,— жылкылары жыл тэулМ да- лада жайылып, аткораларын кутпей тоздырран кершедд Yilnepi д е нашар. Бул селода жалрыз кердсп уй — контора екен, оны эл дею м 1950 жылы ертеп ж1берген. Б1з содрьг eKi ж ы лды д iiuinae 42 семьяга пзтер, техниканыд содры с©з1мен ж асалран мастерская, уш жабык, кырман, 50 тв- ceKTiK больница, бес мыд баска есептеген кускора салып б т р д ж . Быйыл асханамы з, залына 500 Kiel сыятын клу- бымыз, 50 балалык ясли, уш жарым мыд тонна астык сактайтын сарай, тары баска ж ада уйлер1м1з болады. Селомыз ж аладаш . Оны Жасылга белеп, езулет жэне ж е\\п с барын ©cipeMi3. А рэш бул арага жаксы ©нед1: то- пырак та жаксы, су да бар, кун де ж етедд тек кунттап ©cipv керек... 9з!рге село сэншен баска айтары жоктай, Жушсов Хасен б1зд! село ш етшдеп механикальж, мастерскойра алып келдд Бул — кезд! тартар Kepmic бои шыкты: капта- ган erin машиналары, жуы к арада шыратын eriHre оларды даярлап жаткан жумысшылар. — 1955 жылы мен келгенде, барлык трактор жетеу-ак едд кэз!р кырык 6ip; комбайн уш еу едц K33ip отыз ал- ты! — деп койды Ж ушсов мактанрандай. — E ric к©лем1?.. — Ж ет! мыд гектар. 1954 жылы мыд жарым рана болиан... —312— .

— А з екен Foft! — деп калдым мен. Олай дейтнйм: соцгы ж ы лдарда мен тыны кетер1лген елкелерд1 кеп араладым, ол елкелерде он мыц тупл, жуз мьщ гектар д а с е з емес; онын сез1 — миллиондаган гек- тарлар!.. Ал, Ж уш совтыц айтып турганы ж етй ак мьщ! Сез бе, сол?.. Онын да сез екенше ж эне усак емес, улкен сез екенше MeHin к ез1м' Ж уш совпен кенесе келе жетт!. Т ещ з кемер!нен кэп би1ктег1, кеп таудын камауындагы, кысы суык, ж азы анызгак, жел1 катты бул арада бурын егш жаксы есед1 екен де, кеп жылдары шспей, кузп кырауга ш н ш усид1 екен, сондыктан, жер1 кунарлы бола тура, дымы д а жете тура, тургын ел егшд1 ете аз себед1 екен, сепкен епш yciHin-кабынып... дегендей ешмд1 аз беред! екен. Ж ушсов табигаттын бул кылжагына кенбеген. Ол eriH себуд1 куннщ жылынуына каратпай, тукымды, aci- ресе бидайды ж ер дщ тоны ж1би сала, эдеттен ерте сепкен жэне созбактамай, аз куннщ ншнде ceyin б тр ген , сон­ дыктан, ерте бас тарткан eriHi ерте бой-тастап, ерте дэнденш, кузп кырау тускенше nicin улгерген! «Сондагы еш м канша?» десеш з,— 1955 жылы бидай- дын барлык гектары, орта есеппен, 18 центнерден, 1956 жылы — жыйырма жарым центнерден ен1м берген... Бун- дай ен1м, бул елкеш ц Рана табысы емес, бушл Казакстан- нын табысы: 1956 жылдыц миллиардына Казакстан орта есеппен эр гектардан уюметке сеп з жарым центнерден ас- тык берсе, Каркара он жет1 жарым центнерден берген! Ушметке жет! мыц гектардан орта есеппен мунша еш м берген елке Казакстанныц езге жершде жок. Ж олдас Жун1сов Хасеннщ 1957 жылгы Социалист1к Ецбек Epi атагына жету1 осыдан. — Ал енд1 осы епстш тщ болащагы кандай? — деген сурауга: — Келем жагынан, бул совхозда кеп кеци алмай- —313—

мыз — деп ж ауап беред1 Ж уш сов,— ж ер келем1м1з елу мывдай болганмен, к о п ш ш п малдын. жайылымы. Енд1, он-ак мывдай тын, кетере аламыз. Сол келемнщ шыры- мын еткен ж ы лдан темендетпеуге крлдан келген барлык шараны колданамыз. — Малыцыз?., '— Ж ылкы ею мывдай, 6api д е асыл тукым; сыйыр — мыд ею ж уздей , 6ipaK, нашар тукымдар, асылдандыру керек; кой 28 мьщ, 70 процент! аркар-меринос, оньщ да Ko6i будан. Бул арара ен колайлы кой ж эн е ет пен ж унд1 ец кеп беретш кой — аркар-меринос екенш Коргасбаев Сайдахм ет коп жылдык ic тэж ри бесш де дэлелдеп бердь Bi3 де койымызды сонын, улпс'ш ен ecipeMi3... Ж уню овтьщ шаруашылырын Kopin, алдынгы катарлы адамдары мен б*фаз энпм елескеннен кешн, 613 уэдем'13 бойынша, К оргасбаевка барура аттандык. М ана Андижан сонда калып койран. Оран Коргасбаев- тыц уш нде, Ленин атындары ж ана совхоздын директоры М ахмудов Турсын, Кеген аудандык партия комитетшн 6 :piHuii секретари Э б ш е в Сэд1р, зоотехник Балабеков Н уркасым, тары 6ipneuie адам косылыпты. Б ул макайра кой ecipy, ocipece аркар-меринос койын ec ip y к аж ет екенд1г1 жоиарыда айтьглды. Б1рак, осы аркар-мериностьщ, соцры жылдарда саны рана кебейед1 де, «Молотов» колхозындары он мын таза аркар-меринос- тан баска ж ердеплер1 сапа жарынан томендеп, ет! де, ж уш д е, ыстык-суыкка T03iMi д е кемидц ce6e6i, Андижан И сенж олов сыякты б1рен-саран тэж ри бе адамдары^ бол- маса, шаруашылык мэш зор бул кке кеюл белшбейдь Былым орындары бул олкылыкка сонры кезде кешл б о л т . 1953 жылы таратылран KvpMeKri тэж рибе станния- сын Ленин атындары совхозда «Акторай» деген атпен бы- йыл кайта куры п, Андижанды баскарура шакырады. Ол, эрине, усынысты куанышпен карсы алады. —314—

— М енщ е т т к п м ,— дей д 1 Андиж ан Турсынра,— таза аркар-меринос койын е а р у д е сен рылымрэ рана суйенбе, тэж рибеге д е нык суйен, ол уш!н К оргасбаевпен тырыз байланысты бол!.. — Хуп! — дейд1 Турсын. Турсынньщ Сайдахмет отарына каз!р келген ce6e6i,— таза аркар-мериностар 6ipep кунде жапа-тармагай тел- дейдр— соны кезшен еткеру. Райкомньщ секретары Э бш евтщ д е малшылар ара- сында жумысы бар екен. Оньщ айтуынша, аудандары 260 мын койдын 30-ак. мыны таза аркар-меринос, 50 мы- ны аркар-будан, езгеш «баска тукымдар. Алдагы бес жылда аудандары кой саны жарты м иллиона жетуге THicTi, оньщ к е п ш ш п аркар-меринос болура ти!ст1. — Аркар-мериносты еа р у д е,— дейд1 Э бш ев,— Сай- дахметтен артык тэж рибел! KiciMi3 ж ок. Бул тукымдас койды е а р у д щ ен зор ралымы — Сайдахмет. — Дурыс! — десед1 сол арада турран ралымдар да. малшылар д а ,— Аркар-меринос м эселесш де б!здщ окый- тын профессорымыз осы Kici! Б 13 Сайдахмет Коррасбаевтын ауылра жакын ж ерде жайылран койларын керуге кегли. Таныс койлар: api ipi, opi ж ундес, api сем1з! Тырыршык ак жунд)', шунак кулакты, узын куйрыкты ак козылар касына ерген саулыктар эл1 аз. К ебш щ карны кампыйып, бугш-ертен коздайтыньп мак-мак ж ур!сш ен, Kici керш бесе ж ата калуынан, Kici кершсе, аркар атасынык дардысымен, каша ж енелш , ана дардысымен токтай pan, «аярымыз ауыр кезде тыйышьгмызды бузбауларыкды втянем!» де- гендей, момакансый карауынан байкаладьг. «Аяры ауыр» койларды мазаларымыз келмеген 6i3 кейш оралура ьщрайланранда. фотограф — Петр Яковле­ вич Редько Коррасбаевтан: — Ci3 атыкызбен, Keiueri 613 керетш шокыньщ басы- на шырып турыкыз! — деп етшдь -3 1 5 -

— Here! — дед1 Коргасбаев — Кажет! бар. — Н е кажет1?.. — Шыккан сон. айтам. «Суретке туп ресщ гой» дегендей, TycKici келмеген Кор- гасбаевтын шокыга кетершгкп келмеп едк коршап турган к еп ш ш к ер1кс1з кещцрдн Шокынын тебесш е салт кетершген Сайдахмет, тан- ертен осы арада керген Tipi ескерткш М зге уксап Kerri. Редько асыккан кыймылмен жан-жагынан оны фотога Tycipe бастады. Tipi ескертюшке уксаган Сайдахметке де, оны корша- ган суду табигатка да, жан-жактагы ылдый-ерд! жаба жайылган калын койларга д а тамашалай карап турган менщ eciMe, казак елш де «койшы» аталатын енбекнп адамдарды н бурынгы ж эне бугш п xaai Tycin Kerri. Революциядан бурынгы ауылда койшыдан en6eri ауыр д а , байдьщ корлыгын артык та керетш жалшы болмайтын. Ендк MiHe, совегпк заманда сол койшы Отаннын ен ардакты азаматыньщ 6ipi. Осы, 6ipiHe 6ipi от пен судай жанаспайтын ею заман-> нын д а Kysci — Сайдахмет Коргасбаев. Бурын корлыкта ж уретш ол, ещц Социалиста Енбек Epi!.. Бул тек советик заманда гана болатын гажап ic. К азак республикасында С о ц и а л и с т Енбек Epi тек Сайдахмет К оргасбаев емес. Республикада олардын саны мыннан да астам . К ом м уни ста партиянын жеш мпаз туынын -саясында, отанымыздагы туыскан халыктар достыгынын булжымас 6epiK кушагында ж асап, коммунизм когамын куруда белсене катнасып журген Казакстан ецбеюшлершщ бул мыннан астам енбек epi — алдынгы катардагы жетею ш а, сут бетш деп каймагы. Булардын бэр] д е жемют! ецбепмен вздерше K03i Tipi —316—

кезде-ак ескерткш салды. Солардьщ 6ipi — б1здщ расыр- дыц курдасы, Октябрьден бурынгы бадытсыз заманньщ да, Октябрьден к ейш п бакытты заманнын. д а куэсн, С о­ ц и а л и с т Ецбек Epi — С айдахм ет К,оррасбаев!.. 10—IV-1957 ж. Алматы.

Я А3 Я ¥ НЫ Алыстагы ау'Ылда (пролог орнына) . . . . . . . . . . . . ' 5 Москва . . . . | ...................................................................... 9 Булнп ауыл о с ы н д а й ................................................................ 15 Туган жерд1н тыдында ss Ke3i ашылран булак . Тынга шацырамын............................................................................164 бзбек туы скандарра........................................................................172 Таскабактын тебес1нде ................................................................ 177 Тывдары тем1р жолдын т е щ р е п н д е .......................................... 210 Сарыаркада . . . . . . . . ...................................................... 239 Жещс жыры «Жыйырма бес» .....................................................286 Tipi ескертюш .......................................................................... 296

Сабит Муканов БОГАТСТВА ЦЕЛИНЫ (на, казахском языке) Редакторы: Г. Ахмедов, А. Кайсенова. Техн. редактор М. Злобин. Художеств, редактор Я. Л. Дубров. Художеств, оформление и Дьячкина Сапожникова Ю. М. А. А. Корректоры: X. Абдрахманова и Байбекова. Сдано в набор 4/VI 1957 г. Подписано к печати 27/VII 1957 г. Формат 70X108 п/32- 10,0=13,7 п. л. (15,0 уч. изд) Тираж 10000. УГ04385. Казгосиздат, г. Алма-Ата, ул. Панфилова, 141. Цена 5 руб. 45 коп. Заказ № 1156. Полиграфкомбинат Главиз- цата Министерства культуры КазССР, <•. Алма-Ата, ул. Пастера, 31.

ЦБС г.Талдыкоргаи