С.Мұқанов Тында тұнған байлық

ж аумаса д а ) , кетершген тынды керген, онын, eriH себуге бапталуын керген юсш щ eui6ip куманы жок. Бул арада, тагы 6ip келденен сез: агрономиялык fh- лымнын eric елкесше ыктырма белдеулерш жасауды усынуы баспасезден мэл!м. Осы ыктырма кеп совхоздар- да, scipece «Украина» совхозында жаксы жолра койылган. Б!з араларан кезде «Украинанын» быйыл кетерш, баптап койган тындар ecipren ыктырм'асыньщ (кунбарыстан, жугерщен) бш к п п Kici бойындай. Жалпактыгы бес метрдей, араларынын алшактыры ж уз метрдей ыктырма белдеулер1 ушан-тешз кетершген тындардын енбойлары- на жарысып кеткен. Кар оларга токтамаганда кайда токтайды, егш ондай жерге шыкпаганда кайда шыгады!.. Е ин, эрине, шыгады!.. Ж эне калыц шырады!.. Калын шыккан eriHHiK 6ip Tyftip дэнш де шашпай, пйрггпей, мемлекет казынасына жыйып беру — партиялык, халык- тык зор мэш бар ic. Шын марнасындагы совет адамы бул мэселеге будан баскаша карай алмайды... Хош, алдагы жылда мол астык шыксын... Жолдын жамандыгынан машиналар ол астыкты жаксы сактала- тын ж ерлер1н‘ е тугел ж етю зе алмай жатсын... Сол кезде жанбыр басталсын... Сонда не болмак?!. Достын деш нде осы ой ж урекп шымшынкырап тур- ранда, кеншм!зд1 машинанын, гудоп белш ж5бердк Жалт карасак— деннщ Д ос ж ак етепнен еш-уш «ГАЗ-69» кете- р ш п келед1 екен. Олар 6i3re беттеп келедк «Не кылран машиналар, булар?!» Машиналар таянып кеп токтады. Алдынры машина- дан 6 ip iH iu i боп, полковник кшмш деп, орта бойлы, толык- ша адам TycTi. Оран шесе, уш машинадан да тары 6ip- неше эскери ж эне азаматша кишген адамдар Tycin жа- тыр... Ж алрыз Калининнен баскасы 6 i3 кермеген адамдар. Андрей Андреевич Калинин жолдас — Солтустж Казак- стан облыстык аткару комитет! п редседателей. орын- басары.

— Ci3 мунда екенс1з рой! — дед! Андрей Андреевич маган колдасып.— Танысьщыз!— дед1 ол маран полков- никт1 нускап,— СССР Ж ол курылысы баскармасынын окЫ , Казакстан территориясында салынатын шоссе жол- дар баскармасынын. начальнип — Иван Иосифович Л е­ витан. — Казак жазушысы,— деп таныстырды меш Калинин Левитанра. Э цпм е жолдан басталып кетть Левитанра мен жол- дар тур алы басымда журген ойларды кыскаша айтып ем: — Оныц бэр! тузелетш i c ! — дед! Левитан куле сей- леп,— ci3 ансаран шосселерд!, MiHe, 6i3 салура келдж. Сол араща отыра pan, Левитан б1здщ алдымызга 1955—57 жылдары Казакстаннын солтуст!к облыстарын- да салынатын шосселж жолдардыд планын жайды. План бойьинша Костанайдан Петропавлра, Петропавлдан Кек- шетау, Акмола аркылы Карарандыра, Акмоладан Атба- сар, Рузаевка, Урицкий аркылы Костанайра, Кекшетаудан Кызыл-ту аркылы Павлодарра, Павлодардан Баян, Кар- каралы, Шыцрыстау аркылы Аягезге... дегендей, бгрше 6ipi жалгаскан, 6ipiH-6ipi Kecin втетш шимай-шытырык шоссе жолдар салынады екен, б!разы асфальтпен жабы- лады екен. Сонда, тындары кетершет!н жерлер тугел камтылады, олардыц !ш!нде б!зд!ц ж айлау да!.. — Керемет кой, мынау! — дейм!н мен, болашак тас жолдардыц планымен танысьгп алраннан кешн, Левитан- ныц «ecKiHiHe карай. — Жолы жок елке уш!н, эрине, керемет,— дейд! Левитан кулш, — Тары 6ip кереметт! естш пе ед!щз? — дейд! Кали­ нин маран карап, — Н е керемет ол? -- Тыны катер!л ген ел келер аркылы 61'рнеше тем ip жолдар да салынеалы жатыр рой. — Койынызшы?! — 151—

— Рас! — деп Калинин далалык. сумкасынан жылты- рауык кагазды суырады да, буктесшш жазып, алдымыз- Fa жаяды, Казакстаннын солтустж облыстарынын карта- сы, бет1 айкыш-уйкыш сызык... — 1955—56 жылдары тын ©лкелерше салынатын те- м!р жолдар — осы лар!— дейд1 Калинин, кай жерде кан- дай тем1р жолдар салынатынын тусшд1рш ап. Бул план бойынша д а Казакстаннын солтустж облыс- тарында, жалпы узын туркы 2132 километрлж тем!р жол салынып, шоссе жолдары сыякты, бул жолдар да аталган облыстарды айкыш-уйкыш тем!р рельстермен байланыстырады!.. Атбасардан Корранга тартылатын 6ip тем1р жол б1з- дщ жайлау-жайлаудын калын imiH жарып, Жаманшу- бардын желкес1н, Достын ырын басып етедП.. Бул жол- дын бойына станниялар салынганда, 6ipeyi Достын жа- Facbraa орнайды!.. Сол жарага мындаран тонналы астык- ты сактайтын элеватор жасалады!.. — Ж олдастар! — дед1м мен, бул планмен д е танысып алраннан кей1н куаньгшты кеск1нмен ушып турегеп,— мына «©pin отыреан пландар мен1н фантазиямнан элде- кайда би1к, мына пландар маран ешм емес, тус1м сыяк­ ты болып отыр!.. Ж ок, ©н1м емес, тус1м! Мен жолдастарра, шынында K©pin журетш 6ip тусте- р!м туралы знг1ме айтып берд1м. Д эл кай жылы екеш ж эне дэл ш м жазраны каз!р ес1м- д е ж ок,— отызыншы жылдардын бастапкы к ез1нде к©р- некп жазушыларымыздын 6ipeyi «Эдебиет газет1нщ» бетше шырармаларын калай жазуы туралы макала жа- риялап, сонда «мен кейбгр болашак шырармаларымды тус1мде керем» дегенд1 айтты. Б1реулер бул с©зд1 «идеа- листжке» жорыранда, мен ©звм жазушынын пшр-ше ко- сылдьгм да. Расында, «туе» деген не ол? Быльшнын б1зге урынь . дыруынша, ол — ен д еп ойлардын бытыскан елестер! емес — 152—

пе? Жазушынын. шырармасы, кеп кундерге, кей кезде кеп жылдарра созылган ойлардын салдарынан туады. Ол ой- лар, эрине, 0Mip шындырынэ непзделедь Шындыктан ту- ран ойлардын. кейде каразра туспей турып, жазушынын фантазиясында образра айналып журетшдер! болады. Кей кезде тутас образдар да жасалып, акын немесе жазушы жоспарланран бул ойын ещ нде ауызша айтып та бере алады. Сондай баста жасалып журген ойдын образдары кейде туске де Kipin, ещ нде таба алмай журген кейбнр эдем ш ктерд1 акын немесе жазушы тусш де тауып журе- дк.. Бул айтылрандар — менщ куррак теория жасауым емес, 03iMiiiH жазушылык шындырымда басымнан ©TKepin журетш уакыйраларым... Ж аксы керетш Ж аманшубар мен Д ос тур алы да мен к©п ойлайтын ем, сонда, эрине, ойлайтыным — 1954 жыл- дын екшнп токсаньгна дейш кулазып бос жаткан олар- дьщ гулдену1, ярни: ел орнауы, уйлер салынуы, ж ер1н1н пайдага асып жемгс 6 epyi... Илануьщызды ©т!нем, курмегп окушы!.. «Кезещ кеп калган жерге кыйсындыра салран» деп ойламауьщызды ©тшем!.. ©шмде д е эрдайым ойымда журетш Ж аманшубар мен Д ос, менщ эрдайым туам е д е KipeTiH ед1. Сонда, мен ecin турран агаштар, конып отырран ауылдар сыякты... жайылып журген малдар, жайкалып турран епндер сы­ якты... б1рдемелерд1 керетш ем... Оянганнан кешн бул тус'1мд1 eciMe алсам, маран ол, шындьгктан тьюкары ша- рыктаран куррак фантазия сыяктанатын едк.. Мен ауыр курсшетгн ем... MiHe, евдй ол фантазиям б1зд1н ж айлауда, онын iiuiH- Де Жаманшубар мен Доста 1954 жылдын кектемшде ж а­ салып жаткан Гстердщ элдекайда артында калды!.. Ра- сында мен, менщ жасым ж е т т ©мipмен коштасканра дей|‘н Жаманшубар мен Достын тенерепнде мунша тын квтершед! деп ещ мде д е ойларам жок, тушмде д е квр- —153—

гем жок. Жаманшубар мен Досты басып тем1р жол етед1 деген ой да не ещ мде, не туам де менш, басыма KipreH емес... Bipax, халыктыц хыялы менщ хыялымнан элдекайда озых екен. Олай дей тш м , кур метл окушы, алгашкы ва­ рианты будан он бес жыл бурын жарияланган «Менщ мектептер1м» атты гатап естерш зде. Сол гатапта будан кырьгх 6ip жыл бурьин, ягни— 1913 жылы, б11зд 1к жаман- шубарльгктар, Жаманшубар мен Достын арасына тем ip жол салынуын арман eTiayi айтылатын ец\\ гой... Mine, ещц караныз,— халыктын сол арманы бугш кеп юке аскан ж ок на?!. Халык ол кезде арасы eerie шакы- рымдык Ж аманшубар мен Достын арасына TeMip жол салынуын арман етсе, енд!, м1не, Д ос пен Жаманшубар- ды баса, арасы уш-терт ж уз километраж Атбасар мен Корганньщ арасына TeMip ж ол салынгалы жаткан жок па? Б1здщ советпк шындыхтын барлык фантазиядан да жорары ©кещцгше айкын дэлел осы емес не? © вдел ж эне TycTeri осы армандарды ж эне солардын icKe асуын 6ipa3 сез гып алганнан KeftiH мен Левитан мен Калинин жолдастардан, салынуга пландалган шоссе жэне TeMip жолдардын калайша icne асу жайларын сурадым. Бул и п л м т жумысты таяу уакыгга мултж аз орын- дайды екен. Ж олдардын тез салынуына хаж егп курал- саймандар жакын ж ер дел станцияларга келе бас- таган екен- — ¥зын сездщ кыскасы,— дейд1 Левитан жолдас, жолдардын салыну жумьгсы калай басталып, калай аяк- талуын айта кеп,— алдагы жылдьвд август айында бул туска машинамен «елсещз, эдем! шоссе жолдармен жу- peci3, эйтпесе, дэл осы отырган жерге поезбен кеп ту- cecisL Болашактын жолдары осындай!.. Октябрь — декабрь, 1954 жыл.

K 03I АШЫЛГАН Б¥ЛАК З лдекгм мен1 аярьгмнан каттырак жулкып к,алды. Шошып ояна кел- сем, мен уйыктаган уйдщ inii тастай каранры екен. — Турсайшы, тезгрек, Михаил К узь­ мич! — деген эйел дауысы есплд] ку- латыма. Сонда рана еа м е тусе Kerri,— бул эйел меш, Рославль совхозынын дирек­ торы Михаил Кузьмич Чуриков деп оя- тып тур, ейткенй, мен сонын кроватына уйыктарам, онын е з1, осы белм едеп ул- кен сандьгктын, устше жаткан. Электр шамы жарылса, Михаил Кузьмич орнында ж ок боп шыкты. Отын, кашан ж эне кайда кеткетн осы уйдщ картан хозяйкасы да бкле алмай рапты. Келш турран эйел совхоздын, астьик коймасынын. мен- repymici Анна Филипповна Сорокина екен,— басында ту- 6 iT шэл!, усп н де келте тон, аярында, уй М н д е рана ,кие- т1н ж ещ л башмак, устнбасы кар. — Кар жауды ма? — деп сурадым мен. — Жаураныцыз сол,— кальщдыры т1зеден келедП.. Эйелдщ директорды неге 1здеуш баяндаудан бурын, —155—

окушыларды совхозбен таныстырып алайык. Одакта тын- нык ен кеп « ep i Ci6ip мен Казакстан екеш мэл1м. Кд- закстандагы тьщнын кебш, эдетте, Солтустж облыста- рында деп ойлайды, Онтустж облыстарда да тьщнын улан- байтак йен елкелер1 барын, географиямен тырыз таныс- тыры ж ок адамдар бышейдь Сондай тын жаткан жер1 жаксы кен елкенщ 6ipeyi — Алматы облысы, Ж амбыл ауданында. Бул ауданда, со- веттж курылыстын алгашкы жылдарынан 6epi жасап ке- ле жаткан Д егрез совхозы бар, Heri3ri шаруашылыры — мал ecipy. YcTiMi3Aeri жылдын басына дей1н Д егрезде жарты миллион гектарра жакын жер боп келдь муншама кен ж ер д1 жалрыз совхоз менгере алмай, мындаран гектар егш дж, шабындык, жайылымдык жаксы жерлер кулазып бос жатты. Осы бос жаткан жерден 150 мын гектарды бел in, жа- на совхоз ашу туралы Одактык ук1мет еткен жылдын декабрш де каулы алады. Совхоздын орталыры Жамбыл мен Алматы каласынын орталырында, Турксиб тем1р жолыньщ Отар атты станциясынын касында курьглмак болады, сыбагалы ж ер1 — тем1р жолдын тер1скей жарын- да. Землемер мен агрономдардын багалауынша, совхоз­ дын сыбарасындары 150 мын гектардын алпыс мын гек- тардайы егш дж , ез г е а шабындык пен жайылымдык жер. Е гш дж жерд1 совхоз уш жылда тугел игеред1, езге жерд1 д е толык пайдалану ушш, совхоз алдагы скектемнен бас- тап отыз бес мын кой, мын сыйыр, бес мын шошка жзне мьщнан астам жылкы е с 1ред1. Каншама байлык ол!.. Чуриковт!н айтуынша, бул аранын кыскы кары ап- рельд!н 6ipi KyHi курт ерид1 де, 6ipep кунде ж ер тазарып болады. бткен куз жанбыр болмай, кар кенет жауран- дыктан, кургак ж ер тонданып каткан жок екен, сондык- тан, оовхоз бурын жыртылран жерге тукым себуд1, тын жерд! кетеруд1 кар кете сала бастайды. Мшдет — даяр — 156—

он уш мын гектарга, быйыл кетершетш бес мын гектарга тукымды он куншц ш ш де c e y in 6ixipy керек. Ж ердщ дымкос кезшде егу, eriHi жацбырмен рана шыгатын бул сыяк,ты елкеде, тукымныц тез енуше талассыз кешл. Жаксы ену болашак бай епн ecyiHe жол ашады. Тын, кетеру ж эне тукым себу жумысы совхозда кызу каркынмен басталып K erri. Пландьв м езгш нде орындау- Fa куш жетедк— совхоздын терт бригадасында кырык алты трактор бар, 6opi де заводтан быйыл келген, акау- сыз жана тракторлар. 0 зге саймандар д а ж еж ш к т ь К аж егп адамдар тугел: 400 жумысшы, 6 агроном, 5 ме­ ханик, 95 тракторист, 108 прицепщик бар. Кектем еп сш е керек 170 тонна жанармай станциядагы цистерналарда куюлы тур, 2 1 мын центнер тукым коры астык сарайла* рында уюл1 тур. Муншама жаксы ж агдайда eric планын тез орындау тек адамдардыц Fana колындары ic. Осы icri уйымдасты- руды бастауыш партия уйымы мен (секретари Катпив Касым жолдас) дирекция бipлесе отырып колга алады. Совхозда уйымдаскан терт бригада езара социалистк жарыска Tycin, кызметше ш ркедь Он кундктщ алгаш- кы алты куншде совхоз кектемнщ планын токсан про- центке апарып тастайды, сонда ер л к енбекпен ерекше кезге тускендер: тракторист Мельников Николай Яков­ левич-, оныц «ДТ-54»пен кунделк кетеруге тш сп тыцы уш жарым гектар, орындауы бес, алты гектар; Хомутец- кий Николай Иванович- кунше 36 гектар даяр жерге ту­ кым ceyin uibiFyFa raicTi, ал орындауы — 45-тен 72-ге дейш; Менжинский мен Безродныйдыц д а пландарын орындауы сондай... Кектем ericiH орындап uibiFypa социалистк жарыска тускен совхоз адамдарыныц планын асыра орындау KUTi жорарыда аталран Анна Филипповна Сорокинада екен, ейткеш, тукым коры тугелiмен соныц колынан етед1, ка- *erri ж ерше кезшде жетюзш туру соныц мшдетг Сов- —157—

хозда автомашина эл! аз, онын устше, тас жолы ж ок бул арада, жолга шыккан машиналардын, б 1разы кектемнщ сазына батып, кезшде оралап «селе алмайды, сондыктан, алысырак ж ердеп кейбф бригадара кажетп тукым ко- рын тем ip жол аркылы вагонмен ж етюзу керек. Совхоздын, 6ip бригадасы К,опа аталатын разъездщ тусында болады. Оран бупн тунде Отар станциясындары сарайдан он тонна тукымдык бидай ж!беру керек. Тун ор- тасына дешн Сорокина грузовиктер келед1 деген умпте болады, 6ipaK. олар кезшде келмейдк Тукымды К,опара жетшзуге Сорокина мшдетть Грузовиктер «эне келедк мше келедЬ деген ум1тпен, Сорокина жук артатын адамдарын устап отырранда, те­ пел к.ар жауады д а кетедк Ол борандата, дауылдата ка- лын жауады. Не icTey керек? — Уйге кайту керек,— дейд1 Keft6ip жещл кшнш кел- ген жумысшылар тоназып. — Ол болмайды,— дещц Сорокина.— Он тонна тукым- ды тунде Копара жетшзш беруге мшдегпмш. — BipaK, бул тукымды 6yriH тунде жетшзудщ каже- Ti ж ок кой,— дейш б 1реулер. — Неге? — Калын кар жауып турран жок па? Ертен кетпейШ бул кар, ендеше еп н д е себшмейдь Асырудын кереп не онда? — Кардын кашан жауып кашан кетушде менщ жумы- сым жок, мен ез!ме тапсырылран жумыстын кезшде орындалуын рана бмем. — Сонда неменеге артасын? — дейдЦ жумысшылар,— кар жауранра дешн келмеген грузовиктер енд1 боранда келмейдк Ойланып калган Сорокинанын кезь сол арада турран жуктщ бос вагонше туседь — Артамыз, мына вагонга,— дейд! Сорокина. — Улыксатын, бар ма? —158—

— Eiu6ip улыксаттын Keperi жок. Кунде осындай жу- riMi3fli артып журген вагон. Акшасын телейм1з. Тукым корын уйген сарайдын eciriHe таяу турган жук вагон1не, Сорокина баскарган жумысшылар он тонна ас- тыкты 6ipep caFarra тиейдк сонан кейш Сорокина вокзал- дьщ дежурныйына барады. Жукт1 вагонге улыксатсыз ти- ereHiHe кеШген дежурный: — Ал, ендь акшасын телещз вагонный,— дейд1 Соро- кинара,— танга жакын келетш жук составы бар, соган TipKeftMiH д е К,опага женелтем. — Канша болады багасы? — Бес ж уз сом. Немесе, совхоздын чековая книжка- сын алып кел, кол койып берем. Чековая книжканын бас бухгалтерде екенш бшетш Сорокина, башмагымен карды кешш алыстагы пэтерше барса, ол вдрде бригадаларды аралап жумысшылардын енбек акыларын улест1руге кеткен екен. Дежурныйга кайтып келсе, эрштщ басын мужш уйренген ол: — Н е акднанды, не книжкещи экел, эйтпесе, бида- йынды сарайга кэз1р кайта тек те вагонды босат, оны icre- месец eni есе простой телейсш,— дейдь Бидайды кайта тегу — кеп машакат, api тукым уэдел1 кез1нде жерше жетпей, юна мойнына MiHin калады. Осы жардайды ойлаган Сорокина акша карастырса, калтасын- да уш ж уз кырык же™ сом сексен бес тыйын бар. Ж умыс­ шылардын калтасынан жетш с сомдай акша шыгады, сек­ сен ею сом жетпейдк Оны кайдан табу керек? Директорды Сорокинанын тунде, боран-шашында пэ­ терше 1здеп кеп турган ce6e6i сол екен. BipaK, директор жок. Ол кайда? Бул сураудын жауабы табылмаранмен, Сорокина 1зде- ген сексеи eni сом табылды да, куанран ол вокзалга жу- ripin, вагонный акшасын телеуге Kerri. Б{реулер: — Башмакпен калай журесш карда? Ауырарсын, етш табайык,— деп едк — 159—

— Тук те етпейдП — деп Сорокина к ар аты тунде тв- пеп турган боранга ciimi д е Kerri. Танга жак.ын директор д а келдк Онын айтуынша, кар М р д е 6i3 жата салысымен-ак жауран. Соны керген ол, кшнш шофершщ пэтерше барран да, eKeyi «Газ-69» бен бригада басына кеткен. Онын солайша эбшерленетш peTi д е бар. Быйыл рана уйымдаскан совхоздын егш басында жылы баспана ете аз, жумысшылардын к еп ш ш п брезент шатырларда жатыр. Олардын халын ойламай, боранды куш жылы пэтерде жата беруге бола ма? Б 1з директорра Сорокинанын жайын айттык. Адал кыз- меткердщ укыптылык iciHe риза болран Михаил Кузь­ мич, вагонды не халде екен деп барса, жакын арада рана келген составка тсркелш, тарайындалран жерше журш KeTinTi, Сорокинанын 63i совхоздын жатакханасына да- мылдаура KeTinTi. — Егер директор келш, бригада басына баратын бол- са, MeHi ала кетс!н,— деп тапсырыпты ол, сарайдын кузе- тшде калган адамга. Т ундеп боран тан ата ашылып, жел тынды да, Алма­ ты елкесшщ маужыраган эдем! 6ip куш басталды. Кун шыга 6i3 бригада жакка аттандык. Ж олда Сорокинаны ала KerriK. Онын yfii, 6i3 беттеген жакта, Мэт1булак ата- натын ж ер деп , осы совхоздын жана курып жаткан посел- кесшде екен. М элбулак елкесшде мен будан бурын д а болгам. Отар стандиясында, Жамбылдын ен жаксы керетш шэ- KipTiHin 6ipi, дтакты акын ж эне композитор, жетшс жас- тары; Кенен Эзербаев турады. Будан уш-терт жыл бурын осы карттын yfliHe барранымда, «Мен саган туран, ескен елкемд! керсетейш» деп, салт атпен MeHi ертш шыккан. Отар станциясы Тянь-Шань тауларынын cLneMi санала- тын белесп eKi адырдын арасындары ойпатта турады. Ке- ненн1н айтуынша, сшемнщ сол тустагы аты — «Мэт!бу- лак». —160—

— Неге олай атаган? — десен, — Адырдын арасында сондай булак бар — дейдь Б елей кеп адырлардын арасын жара аккан булактын бойын ерлей салт атпен келе жатканда: — Бул 6ip керемет булак едк— деген ед1 Кенен.— Казактын Дулат деген руына жатамыз гой 6i3, онын ш ш де Каскарау, онын ш ш де Сатый-Ботый аталамыз. Сонын ®3i б1рнеше болыс ел болатын. Ж аз айларында б1здщ ауылдар бшк тауга шыгып кететш де, кектем мен кузде осы Мэтчбулактын басында болатын. Сонда, онда- FaH ауылдын мындаран малы ш кенде саркылмайтын бу­ лак ед! бул. Сонгы жылдарда ел мекендемей, 6ipHeuie саркылмас булактын кез1 бггелш, суы азайып барады. Манында колхоз жок. Алыстагы колхозга бул булактар- дын Keperi жок- Сейтш, есш булактар кор боп суалуга айналды!.. Елд1Н анасындай, кеп жыл сусын болган бал булактардын буйтуше жаным ашыйды, булардын кезш юм кеп кашан ашар екен!.. Мэт1булактын аржагына шыксак, «Караой», «Бозой» аталатын, кайкан жаткан кен дала бар екен, жер! кара топырак, шалгыны белуардан. — Кандай тамаша. жер! — деген ед1 Кенен, сол кен даланы атпен аралап жургенде.— Малдын кулагы, егш- Hin сабагы каптай кершш турган ж ок па, бул арадан? Осындай кунарлы жер д е coHFbi жыл­ дарда eui6ip пайдага аспай бос жа- тыр!... Мэтчбулактын жерш де, суын да пайдалану туралы халык акыны Ке- 11 С. Муканов — 161—

неннщ арманды ойы быйыл рана icKe асты. Быйыл 6ip жылдын езш де Мэт1булак елкесше 18 мын гектар eriH себш едг ©ткен жылы Д егрез совхозы 6ipiHini рет сепкен уш мыц гектар ж ердщ эр гектарынан орта есеппен отыз центнерден астык алран, алды — 40—50 центнерден!.. Егер быйыл 18 мын, гектардан, 1957 жылы елу мын, гек- тардан осы молшерде астык алынса, жалрыз Мэт1булак влкес1н1ц астыры кайда кет1п жатыр!.. Булактын е з1 ше? Чуриковтщ айтуынша, Мзт1булак — оннан астам бу- лактан куралады. Кешн ел мекендемегендштен, ол булак- тардын б1разынын кез1 жабылып калган, Мэт1булактын взшщ K03i д е быйыл совхоздын колынан аршылран, ©з- гелер1 д е солай аршылады. Су шаруашылырын бшетш мамандардьщ айтуынша, Мэт1булакка косылатын бар- лык булактын К0з1н ашып, таудан ca3Fa кетер алдын бе- гесе, мындаган текшеметр су 1рк1лед1. Ол су нак сол арага орнайтын совхоз орталыгынын адамдары мен хай- уанаттарын рана сусыннан камтамасыз етпейд1, ж уз гек­ тардан артык бакшаны суарады. Судын сагасына совхоз елу гектардай ж ем 1с ж эне серуен багын ешредь М зДбулакты осылай богеп, суын пайдага асыру уш1н, ук1мет совхозга алдагы жылы жарты миллион каражат беред1. М1не, кез1 ж анадан ашылатын булактардын бола- шары осындай!.. Чуриковтщ машинасымен МэДбулакты жаралап келе жатканда, 6i3 осы жайларды кенест1к. Одан api eriH ©л- KeciHe шыксак, Мэт1булактын нак кайнар K©3iHiH касын- да, тын кетеруге кыздырылран тракторлардын тутаса гу- р!лдеген дауыстары кен даланы солкылдатып тур екен. Б1з 6ip бригадага жакындасак. кызган тракторлардын арасында квп адам шорырланып тур. Таянып келеек, узын столдын твщ репнде, жумыс ки1м!ндеп еркектер мен эйел- дер элдене кагазра кезектесе кол койып жатыр, ортала- — 162—

рында бастауыш партия уйымыныц секретари Катпин Касым жолдас. — Бул не? — деген сураура, — Дуниежузш к бейбш нш кп коргау советшщ у н де-' yiHe кол кою,— дед! Касым. Кезек комсомол, прицепщик Ахметовке келдк Ол жу- ырда Fana Каскелен механика школасын diripin, осы кыз- мстке орналасыпты. Сауатты ол, бригадада уптшш ердщ 6ipi екен. Кол коярдыц алдында жан-жарына карап аз турды да: — Ж олдастар! — дед1 катты дауыспен.— Bi3 бул ундеуге саусагымызбен рана емес, мынау кец далада тыц айырран трактордыц табанымен, плугтыц турешмен, ту- кым отыррызатын сеялканыц ж уз1мен, кыскасы, ещцрщ планымызды асыра орындаумен кол коямыз. Бул елке быйылра дешн бос жаткан дала едк Ендо буран совхоз орнап, мындаран гектар еп н ceyin жатыр. Ертец он мыц- даран мал кеп жайылады. Сейтш, бул дала — социалис­ т а курылыска мол пайда береди Тез арада М эпбулак- тыц д а бурын бггелш калган Ke3i ашылып, бойындагы бар суы таскындай агады. Бул маран, халыктыц саркыл- мас куппнщ бейнеа сыяктанады. Мен бул ундеуге ко- лымды, «б1здщ совхоз тыц кетеруде, егш ж эне мал eci- руде алдыцры катарда журедк бейбггшш кп коррау iciHe ол сейтш жэрдем бередЬ деген умилен коям! Шапалак ду erri. Ахметов ундеуге кол койды. Тракто- ристер кызметше аттанды. Мэпбулактыц кез1 кайнай, ашыла тусти 18—IV— 1955 жыл. -163-

ГЫЦРА ШАЦЫРАМЫН1 а вечкин жолдастын Heri3i жаксы жа- салран баяндамасында елеул1 кем- ш ш к болды. Ауыл шаруашылыры такырыбына орыс тш н д е жазылран керкем шырармалар мен очерктерге ол толырырак, токтады да, улттар эдебие- тшде, онын йшнде казак эдебиетшде бул такырыпка жазылран шырармалар- ра шолу жасамады. Мен сез1мде Овеч­ кин жолдастыц осы кемш шгш толык- тырура тырысамын ж эне сез1мнщ кебш тын такырыбына жазылган жэне жазы- лура THicTi шырармаларра арнаймын. Шырармаларга токталу алдында айта- рым,— тын мзселес! сез болганда 6i3 К.азакстанды ерек- ше атамай ете алмаймыз. ©йтетш ce6e6iMi3 — cokfu ею жылдын ш ш д е Отанымызда мол мелшерде игершп жат- кан тынынын KenmiAiri Казакстан мен Сибирьде. Сибирь- дщ тыны ке&рек кетерш п жаткан жер1 — Алтай айма- рындэры «Кулынды» аталатын дала. Казаксталнын Семей ж эне Павлодар облыстарымен шектесш жаткан бул кен 1 1955 жылы 26 октябрьде Москвада еткен жазушылар мэсли- хатында айтылган сез. —164—

дала, тарихи деректерге Караганда, 6ip кезде Казакстан елкесшщ территориясына Kipin, Сибирьге кейш рек ауыс- кан. BipaK б1здщ ол далага eiu6ip претензиямыз жок, ейт- KeHi, 03 республикамыздын тыны д а ж еткш кть Тек кана айтарымыз: революциядан бурый гасырлар бойына кешпел1 eMip сургенмен, Kenfliri жет1 Франция- дай, он 6iip Англиядай, токсан сепз Бельгиядай, топыра- Fbi аса кунарлы «ен даланы ж аудан аман сантал кеп, XVIII Faсырда Россия территориясына ерю мен коскан казак халкьгна мьщ сан рахмет!.. Профессор Кылыш Бабаев маркумнын жобалауынша, Казакстан даласында ег!ст1кке жарайтын жер 40 мил­ лион гектардай. Осынша мол елкеден 6i3 — казакстан- дыктар -— 1954 жылга дешн, hfhh, Буюлодактык Орта- лык Партия Комитет! юн февраль-март айларында етю- зшген пленумынын тын ж эне тынайган жерд1 игеру туралы каулысына дейш не бары -торыз-ак миллион гек- тарды игердж те, езге кунарлы жерлер1м!з кулазып бос жатты. Бул елкеле1рд!н тез пайдага асуын туррын халык- тар кеп жылдын бойына арман етп... Осы арада, Овечкин жолдастын бая ндамасындaFbi бгр кате nixipre токтай кету кажет. Галина Николаеванын романын катты cbiHFa алган ол, ею мэселеде кате ж1бер- дй Bipimiii катеЫ,— романный героинасы Настя Ковшова Орталык Партия Комитетшщ тьщ жэне тынайран жерлер- fli игеру туралы каулысы боларын кун бурын болжайды, оны Овечкин кате деп ойлайды. Неге кате болады? Пар- тиялык баскарушы уйымдарымыздын 3p6ip каулысы ха- лыктын тшегшен тумай ма? Ендеше, ондай тш екп Настя неге айта алмайды? Еюннн,— Овечкинн1н ойынша, Настян1н акылы мен ici ж ас мелшер!не лайык емес сыякты, олан артык сыякты. Мен!мше лайык. Олай дейт!н!м,— 1954 жылы К азак­ стан 8 миллион гектар тын кетердп Осы тынды кетеру иллердж жузден 99-ы Настя сыякты жастар. Сол жылы —165—

Казакстанга туыскан елдерден 60 мын адам, 1955 жы- лы — 417 мын адам келд1. Булардын да басым квпшшп жастар. 0т::ен жылы б!з «Литературная газетанын» бет1нен Илья Сельвинскийдщ тындагы жастар туралы кейб1р очерктерш окыдык. Оный ойынша, Казакстан тынынл туыскан елдерден келген жастардын квпш ш п бейбастак- тар. Расы — KepiciHiiie. Тындагы жастардын басым кеп- iHuiiiri шын марнасындагы отаншылдар, адамгерш шп, ар-уяты, сана-сез1м1 бищ жастар. Эрине, кей жерде бей- бастактар д а ушыраоады. Б1рак олар тен1з ш ж д еп там- шылар рана. Ж ер гш к п адамдардын, туыскан елдерден оларра жэрдемге келген адамдардын б ф л е с т енбек аткаруы- нын аркасында, 1954 жылрэ жоспарларан алты жарым миллион гектардын орнына Казакстан с е п з миллион гек­ тар тын «етерд1. Быйыл,— 1955 жылы, ж ел миллион гектардын орнына, сёнтябрьге дей1н торыз миллион гек­ тар тын кетердг Жерд1н тобарсуына дей1н эл1 де талай мын гектар тын кетер1луге тш сл, ейткеш,— кэз1р жер жыоту жумысында алпыс ©Ki мын трактор жур!.. Тын кетеруде Казакстанга ж эрдемге келген жастар баска ктерде д е гажап ерл1«тер керсетш келед1. Мы- салга курылыс жумысын алайык: Туыскан елдерден тын- Fa келунплер уобрйс аязда, жаланаш далаларра кеп тускен1, шатырларва орналасканы, б!рак оран ренж1мей, м1ндетт1 icrepiHe кызу к1рюкеш б1зге мэл!м. Кар ерin ж аз шыра тынды мол кетерумен катар, олар алдары кунде ездер 1 туратын уйлерд1, астык сактайтып сарайларды жэне баскаша кажетл курылысты кызу каркьгнмен колга алды. 1954 жылы олар 213194 шаршы метр турак уйш, быйылгы жылдын 1 октябрше дей1н 326 153 шаршы метрлж турак жайын салып улгердн.. Курылыс жумысын осындай каркынмен еркендете отыра, тынды игеруиплер республиканын астык ен!мш — 166—

жылдан-жылра арттырып, мемлекетке мол ешм берд1, ездерше д е саркылмас азык жасады. Бул ерлж ю тер дт 6api корнем эдебиепм!зде оз бейнешмен сыйпатталуды т!лейдк Тындагы ерлж -гстерд! корсетуде Казахстан жазушы- лары аз енбек аткарып жаткан жок. 0 ткен ек! жылдын ш ш де Казакстаннын 30 шакты жазушысы тыны кете- р!лген елкелерге барып, ерлйс енбек аткаррандардын шлнде журд1 де, олардын id , турмысы туралы кептеген елендер, поэмалар, очерктер, энпмелер, макалалар жаз- ды. Ka3ip пьеса, повесть, роман сыякты келемд! шырар- малардын да 6eTi KopiHe бастады. Осы шырармалардын ж еткяш жэне кем ш ш п неде екенш Овечкин жолдас баяндамасында талдау керек едк оны ктеген жок. Баян- дамада тек Иван Шуховтын «Новый мир» журналында жарияланган очерк! мен мен!н очерк!м рана сез болды. Казакстаи тынына туыскан елдерден д е б1рнеше жа- зушылар келди Мэселен, Москвадан Бубеннов, Погодин, Сельвинский, Кожевников, тары баскалар. Кыррызстан- нан, Украинадан, Азербайжаннан келген д е жазушылар бар. Солардын шлнде тын такырыбына шырарманы ко- 6ipen жазган адам — Грузиянын белгш ж ас акыны Иосиф Нонашвили. Онын елендер! Казакстан газет, журналдарында да, Москванын, Тбилисидщ газет, жур- налдарында да коп басылды. Кэз!р ол елендер Москвада, «Совет жазушысы» баспасында жыйнак боп шыккалы жатыр. Жазушыларымыздын жогарыда аталран енбектер!н багалай кел!п, б!з эдебиет!м!зде бул такырыпта керкем- д!к жэне идеялык багасы зор курдел! шырармалар эл! де аз екенш айтпай кете алмаймыз. Бундай шырармалар алдары кундерде туура THicTi. Казакстандары тын такырыбына буран дешн жазыл- ран шырармаларымызда бес турл! елеул! кемш шк бол- ранын айта кету!м!з кажет. — 167—

Bipimui кем ш ш к — -казакстандык кейб1р жазушылар- дын да, туыскан елдерден келген кейбгр жазушылардын д а сыйпаттауына Караганда, «тынды кетерунплер» деген- нен «туыскан елдерден келушшер» деген урым рана туа- тын сыякты. Ол кате урыные. 1954 жылы кетер1лген сепз миллион гектар тьщнын ек1 жарым-ак миллионын туыс кан елдерден келген адамдар квтерд1, езгелер1 турры- лыкты адамдардын колынан кетершдь Екшш1 кем ш ш к — Казакстан халкынын тен жарасы- на жакыны казак. Республикамыздык колхоздары мен совхоздарында кетер1лген тын 1стерше казактар да бел- сене катынасты. Олардын iuiiHAe трактористер де, бри- гадирлер де, комбайнерлер де, колхоздардын председа- тельдер1 де, совхоз директорлары да, баска турдег1 енбек- т1н ерлер1 д е толып жатыр. Ал, Илья Сельвинскийд1н сыйпаттауынша, тын кетеру iciHfle казактар «тракторге сокаларды т1ркеуш1лер рана». Булай керсету, эрине, ду- рыс емес. Yminmi кем ш ш к — сонгы eKi жылда казактын кепте- ген колхоздары совхозга айналды. Тынды игеру жумы- сында олар да Отанва зор кызмет аткарды. Сондай совхоздардын 6ipi — бурын «Жаркын», «Суат кел». «Есперл1» аталатын колхоздардан (Солтуст1к К/азакстан облысы, Преснов аудаяы) кур алран «Жамбыл» совхозы. Осы совхоздары жумысшылардын басым K enuikiri к т зактар екенш бше тура, сол манайда туып оскен жазу- шымыз Иван Шухов, совхозды сыйпаттаран очерюнде, б1рде-б!р казактын атын атамайды. Менщше бул да ду- рыс емес. Твртшш1 кемш ш к, — тын кетеру жумысына Совет ' Одарындары барлык халыктар да катнасып жур: Мэсе- лен, Кекшетау облысынын Айыртау ауданындары «Сан- дыктау» совхозында 32' улттан жумысшы бар. Бундай совхоздар Отанымыздагы халыктар достырынын айнасы.

Шыгармаларымыздан бул зор ic те тш сп орнын ала ал- май жур. Eeciniui кем ш ш к — К,азак,станнын жэне баака да жерлердщ тынына К,ытай, Болгария, Чехословакия сыяк- ты халыктык демократия елдершен д е адамдар келд'!. Олардын да ерлж icTepiH эдебиетте керсету1м1з кажет. ¥зын создщ кыскасы,— тын, котеру мэселесшщ тешре- п нде халыктар достыгынын бейнесш айкын керсететш материалдар коп. Жазушыларымыздын ол материалдар- ды nrepyi кажет. Ол унпн тыны катер iлген елкелерде енбек ерлершщ арасында кеп болып, омтр шындыгын терен зерттеулер1 керек. Б 1з' д1н' «efi6ip жазушыларымыз ейтпейдк Тындагы ем фдш арасында болып, жан-жакты терен зерттеудж ориына, олар тыннын материалдарымен самолет пен ма- шинанын терезесгнен танысады. Бундай ж агдайда ipi жа- зушы да ойдагыдай шыварма тугыза алмайды. Оган айкын мысал — Николай Погодин. Советтж драматур- гияга бгрнеше жаксы пьеса 6epin, аты классиктердщ Ti- 3iMiHe занды косылган бул жолдас, тын такырыбына жазган пьесасында кулады. ©йтпеуше мумкш емес едк тын елкелерш ол автомашинамен, самолетпен агызып журш, аз-ак кун аралады. Булай журш керкем эдебиет- ке кажегп материалдарды жыйнауга болмайды. 0 м!р шындыгын коз1м' ен кормей, сырттан топшылап жазгысы келгендерге, немесе, терен зерттемей усп р т ка- на шолып етунллерге мен, 1838 жылы 30 май куш орыс- тын атакты акыны Жуковскийге орыстын б елгш tui талыми Даль жазган б!р хатты еокертер ед1м. Даль мен Жуковский дос адамдар болган. Bip шакта Жуковский Петербургта калып, Даль Орынборга кыз- метке кеткен. Сонда, алыстагы Дальга Жуковский хат жазып, «Маган кыргыз-кайсактын т1ршшпнен мате­ риалдар ж1бер, шыгарма жазамын» депД. Осы хатка Даль былайша жауап кайырыпты: -1 6 9 -

«Мен ci3re жерплист! халыктын Tipuiuiiri туралы ма­ териал Ж11бермек болтан ед!м, epMeri MeHiKi, аркауы ci3- д ш болсын деген ед1м. Ол уэдемд1 ешуакытта умытпай- мын. Тек кана айтарым,— е з М з ойланызшы: бундагы халыктардын ©Mipi туралы шыгарма ж азу ушш жерь мен, ел1мен, халкымен, эдет-гурпымен, барлык сэуле- л 1 ж эне квленкел1 жактарымен танысып керувдз кажет кой, зйтпесе, а‘з ол халык туралы калай жазасыз? Ша- лагай болады гой ол жазуыныз. Ондай шыгарманын башкырттпи, казактш , оралдш , немесе баска ултпю екенш emKiM айыра алмайды гой. Ешб!р елдщ ©Mipi бо- лып шыкпайды гой ол. Казактын ©MipiH сыйпаттауга ж етк ш к п материалды мен а'зге хатпен калай жетюзе аламын?..» Тамаша хат! KyHi бупнге дейш жазушыларымызга сабак болатын хат!.. С©31'мшн аяк жагында совхоздарымызды керкем эде- биетте корсету жайына токтамакпын. ©йтетш ce6e6iM — бупс!л совет эдебиет1нде, онын М н д е казак эдебиетшде колхоз емгршен шыгарма коп те, совхоз ©MipiH корсете- TiH шыгарма ©те аз. Бул арада маган кейбгр жолдастар «б1здщ максатымыз ewtipicri сыйпаттау емес, адамды сыйпаттау гой? Ендеше, колхоз адамын сыйпаттадын не, совхоз адамын сыйпаттадын не,— 6api6ip,— адамды сый­ паттау емес пе?» деген сурау 6epyi мумкш. Менш ше, кандай адамды сыйпаттасан да, аткаратын енбепнен белш алуга болмайды: шахтасыз шахтердь тракторсыз тракторист!, лабораториясыз галымды, ауди- ториясыз профессорды... кврсетуге болмайды. Колхозда- гы енбек TopTi6 i мен совхоздагы енбек TapTi6i eKi баска. Ендеше, осы ею турдеп ©нд!р!сте енбек аткарып журген адамдарды ©з енбегшщ жагдайында сыйпаттау кажет. 1954 жылы Казакстаннын тын ©лкелергнде жанадан 250 совхоз уйымдасты. Быйыл онын саны 350-ге ж егп. Ж ана совхоздар гажап кеп жумыс аткарды. Олар Кд- — ПО—

закстанда еткен жылы 3 миллион гектар, быйыл 5 мил­ лион гектар тын, кетердк 1957 жылы Казакстан 27 мил­ лион гектар егш сеппак, сонын 60 процентш совхоздар орындамак,. Бул аса зор ж эне сыйпаттауды Олейтгн ic. Ж олдас Овечкин езш щ баяндамасында, б1здщ село- ларымызда да жумысшы табы курала бастаганын, онын уйымдасар орны — МТС екенга айтты. Дурыс соз. Бул жагынан Караганда, совхоздарымыздын орны МТС-тер- ден злдекайда зор. Колхоздарымызда жумысшы табы азшылык болса, совхоздарымыздагы енбекнл'лердщ бэр! тугел!мен жумысшы. Ендеше, жумысшы табын уйымдас- тыруда б 1здщ совхоздарымыз ауыл шаруашылык орны- нан repi кэсш орнына уксайды. Б 1зд 1н оовхоздарымызда, ocipece тында уйымдаскан совхоздарымызда, кептеген интеллигенция бар. Мысалы, 1954— 1955 жылдары Казакстандагы совхоздарга туыс- кан елдерден 867 агроном, 974 инженер мен техник, 782 инженер мен техник курылые жагынан, 264 зоотехник. 240 ветеринар, 487 бухгалтерия кызметкерлерк 384 д и ­ ректор, 250 орынбасар келдк Оку жагынан алганда бул мамандар твмендеп жуйе- ге белшедк 264 зоотехникой 193-i жогары бш м дк 71-i орта бш м дк 261 мал дэр1гершщ 209-ы жогары бш м дк 52-ci орта 61л1мд1: 586 агрономнын 470-i жогары бш м дц 110-ы орта бш м дк 6-ы ортага жакын бш м дк 587 инже­ нер мен техниктщ 366-сы жогары бш м дк 115-i орта 6i- л1мдк 106-сы ортага жакын бш м д!... Бул цифрлардан жэне совхоздар туралы жогарыда айтылган материалда,^-и, жазушылар ушгн де та- кырып коп екенш керем1з'. Жазушы жолдастар! Сонымен, 6i3,— Кдзакстандык- тар азд ер дщ тын елкелерше, онда аткарылып жаткан ерл!к icrepai сыйпаттауга шакырамыз!.. 26 октябрь 1955 жыл.

ОЗБЕК ТУЫСЦАНДАРЕА1 ^ азактардыц арасында атамзаман- L нан 6epi келе жаткан «0 збек вз ■аиам» деген сез бар. Бул элдекалай жасала салган сез емес, тарихи терец та- ? мыры бар сез. Тарихи фактыларга ка- I раганда, казактар мен езбектер багы 1 заманда 6ip халык болганга уксайды. I Оныц куэЫ — «казак» деген атка Kipe- TiH рулардыд к еп ш ш п куш бупнге де- ftiH «езбек» аталатын халыктын 1шшде де бар. Одан да зор факт,— Турсын ханнын заманынан кейш, ягни 1598 \"жылдан кей1н, 250 жылдын бойына бул елдер 6ip мемле- кеттщ кол астында болып, орталыгын Ташкент каласын- да жасады. XVIII гасырдыц ортасынан бастап Орта Азияны ме- кендеген ж эне казак даласын мекендеген руларды эртур- Л1 хандыктар белшектеп экетш, орта гасырдыц ец катал зацьгмен езбект1ц кыстактарын, казактыц ауылдарын катты кулданып канап келдк ©таен гасырдыц орта шешнде езбек халкыныц басы- на одан д а ауыр xayin тенд1. Бул кезде Индияны б1ржо- 1 Казахстан Ж огаргы Советшщ 21 январь, 1956 жылры шакы- рылган сессиясында айтылган сез. 172 •

ла езш е кдратып алган Англия империализм! Орта Азия халыдтарын д а езш е барындырудыд амалына xi-picri. Бундай аса ауыр халдеи Орта Азия халыктарын улы орыс халды тана дутдарып, езш щ ем 1р лж дамдорлыры- на алды. Бундай бадытда назад халды езбектерден бурый ие болган ед'д XVIII расырдын орта тусынан бастап, Рос- сияра ез epKiiMeH барьгнуга xipicxeH дазад халды, толып жатдан тарихи жардайлардын себебш щ салдарынан, бул мадсатына ж уз жылдьщ бойында зрей жетш, ет- кен гасырдын орта кезгаде дазадтыи барлыд рулары да Россияра тугел барынып болды. Бул багынуды б1здщ бадытда санайтын ce6e6iMi3 — патша ед1метшщ отар- шылдыд саясатты даталдыдпен ж урпзуш е дарамай на­ зад халды орыстый бай мэдениет1нен жыл сайын мол суарыла бастады, сонымен езш щ артта налган мэде- ниетш ердендете бастады. Орыс мэдениетше суарылу- дьщ ж е м ю ш ^ з XIX расырдьщ езш де-ад тата баста- дыд. Ол мздениет 6i3re дазадтын улттыд ж ада м эде- ниетшщ алгашны аталары Шодан Уэлихановты, Ыбы- рай Алтынсарищи ж эне Абай Кунанбаевты берд!. Олар тед орыс мэдениетшен мол суарылу ардылы ез зама- нындагы алдынры датардары мэдениеттщ бимс шыдына шыдты. Ол дезде езбектердщ жардайы езгеш елеу болды. Феодалдыд тэртшт1 жург!зуш! хандыдтарра барынган олар, мысалы, XIX гасырда, мздениет!н жогары ерлету- дш орньгна, бурынры мздениет мураларынын, езш ен ай- рылура айналды. Бул ж айда назад халдыньщ 6ipiHmi просветител! Шодан- Уэлиханов будан ж уз жыл бурык былай деген едп «EcKi замандары шырыста (XIV-XV гасырда) ед одымысты, ен бай ел болган МавраннаИар (K33ipri Бухара, Хиуа ж эне К,одан С. М .) na3ip ешуа- дытта кермеген надандыд пен хедейлж де жетт!. Самар- даннын, Таиженттщ, Феррананьщ (К,одан хандырында), — 173—

Хиуанын, Бухардын мтапханалары, Самаркандары об­ серватория татар дшнплергащ ж эне Бухар кашшерлершщ колдарымен аяусыз талаура Tycin, кайтып оналм,астай турде жовалута айналды... Орта Азиянын билеушлер! кэ- sip бурынры бабаларындай елевдер жазбайды, елендер, мемуарлар жазбайды, астрономиялык таблицалар жаса- майды, онын орнына шубыра меннтке барып, молдалар- дын алдында мулгш кулдык, урады».1 Ислам дш ш щ курынына ушырап осылайша куруга айналран езбек халкынын классикалык мэдениетш тек орыс халкы рана сактап калды. ©збек рылымынын, ис- кусствосынын, эдебиетш щ тамаша мураларын орыс хал- кы революциядан бурынры уакыттын езш де-ак камкор- лырына алып, кдщрлеп сактады. BipaK езбек халкынын улттык мэдениет1 де, Россия- дары езге улттардын мэдениет1 д е мен epicK e социалист^ ¥лы Октябрь революциясынан кейш рана „шыкты. Ок­ тябрь революциясынын совет халыктарына берген ен не- ri3Ai ж эне ен зор ж ем1а — Коммуниста партиянын тэр- биесшщ аркасында жасалган, лениндж халыктар достыры. Осы достык, кушакта отанымыздагы барлык халыктар д а коммунизм курылысынын iciH e туп-тугел теддес ж эне сыбаралас болып белевши турде катнаеады. Территориялык жардайына карап б1здщ Отан 6ipHeiue улт республикасына белшедн BipaK, осы улттардын irniH- д е республикасынын жерш «e3iMHin FaHa ж ер1м» деп ой- лайтын eui6ip азамат жоктырына 61зд1н к у д г М з бол- маура raicTi. К о м м у н и с т партиянын тэрбиесшде ескен олардын сана-сез1мгне, ооветтк отаннын барлык буры- шында ез жер1м деген сешм мыктап орнаван. Бул ойдын айкын 6ip бейнесш ¥лы Отан сорысы кездершде де кер- дж . Белил! кинорежиссер Довженконын баспасезде жа- 1 Макалалары мен хаттары (орысша), Алматы, 1947 жыл. 66-67- беттер. —174—

риялаган 6 ip мэлгметшен, 1944 жылы, б!здщ жендмпаз армия шегшген фашистерд1 куып Украина жер1не кгрген- де, 6ip казак, солдаты украина ж ер1н ж ата pan суйш, ке- з 1не ж ас алганын окыдык. Кешл аса суйсшерлж бул окыйрэ жалрыз казак солдатына рана емес, советтж отан- дэры халыктардыц бэршен шыккан солдаттар мен олар- дын командирлер1не тугел арнаулы касиет. Олардык 6api ; де советтщ барлык ж ер1н осылай коррады. Советтж азаматтардыц патриоттык сез1м1 осылай бола : тура, эр республиканын азаматы, советт1к Конституция белг1леп берген ж ер1н ерекше суйет1нд1г1не, онда eiu6ip артык елке бар деп ойламайтындырына б 1здщ кумэн1м1з болмауга raicTi. Егер бул республиканын кейб1р елкес1 эл1 пайдага аспай ж атса, оныц тез пайдара асуына eui6ip азаматтын, кумэн1 жок. OFan айкын дэлелд1ц 6 ipeyi — ' сонры eKi-ак жылдыц шпнде Казакстанныц 17 миллион • гектар тын кетерук Казакстанныц жер1 Франциядан жетд есе улкенд1г1 б1з- ге мэл1м. Соны б1ле тура 6i3 — Казакстан азаматтары ешуакытта «б1зде артык жер бар» деп ойларан д а емесшз жэне ойламаймыз да, вйткеш эз1рге пайдага аспай тур- ' ран жер болса, оны тез игеруге куш1м1з жетед1. Солай 3 бола тура бупн, б1здщ Жогарры Советт1ц сессиясына | туыскан 0 збек республикасынан жер сурап вюлдер кел- генде, Казакстан Жогарры Советше депутаттыц 6 ipi бол- рандыктан, мен бул е т ш ш т колдаймын. вэбекстан бгзден жарты миллион гектардай ж ер д1 h жэне Ташкентке жакын отырран Бостандык ауданын бе- руд1 сурайды. Мен бул втш1шт1 орындауга кол «етеремш. Кол квтерумен б!рге езбек драйындарра мен1ц 6ip Ti- ' лек айткым келед1. Б1з с1здерге Бук1л Совет Одарындагы ец кушт1, ец сулу ауданныц 6ipi — Бостандыкты бергел1 отырмыз. Бул ауданды азд ер ге бергенде 6i3 cyfliKTi кызы- мызды куйеуге бергендей катты куанамыз да, катты ек1- j нем1з де. Б1рак 6i3 Ыздерге кыз узатып отырран жокпыз, —175—

api ж ас, api суду, api cay » irirr i 6epin отырмыз. Менщ тьпепм, б1зден алган ж ерлерЫ здщ 6api, езбектер меа езбечкалардыц ерлгк енбектершщ аркасында, элп жас ж ш ттей еркендеп гулденсш, республикаларыцыздын, мак- танышы болсын. Бул кыскаша сез!мд1 езбек эдебиетш деп менщ кур- дастарым, кал амдас достарым, темендеп уш адамга уш ауыз елец арнаумен б т р п м келедй ©ндеу1, K ym yi тугел сай боп, Бул ж ерге енсш манта аса бай боп. Томдаран романдар жазсын одан, К аламдас менщ достым — М уса Айбек!.. Акындык аскак унш косып буран, Тш м ен поэзия салып уран, Тамаша поэмалар жазы п 6epciH, Каламдас менщ досым — Рафур Рулям. М адтара толрэндырын кыр мен ойдын, Устшде керсететщ улы тойдык, Тамаша пьесалар жазып берсш, Баласы Атагездщ досым — Ойгун. Калган сон peri де . кез! кеп те, Д ем еу ге «б1зге сэлем — с ез1 кеп пе?» Ж олдаймы н сансы з сэлем шын журектен, Туыскан, тендес хал ы к— ©збекке!.. 21— 1— 1956 жыл. Алматы

ТАСКАБАК1ЫИ Т6БЕС1БДЕ С^ылдыр ете калган телефонный труб- Фкасына куларымды тостым да, аржа- рынан есп'лген у нД> таный Kerriм,— Алматы облыстык партия комитетшщ 6ipiHuii секретари ж олдас Рымбек Илья- шев. — Ертемен калайша ояу отырсыз? — д ед1 ол маган, амандыктан кейш, кал- жыдды дауыспен. — ©3ini3 ше?.. Олай дейтш м ю — сагатка карасам танертенг1 терт; терезеден карасам, кеше электр сэуле- сшен жаркырап турранмен, тунерген аспанда ж эне жырары кершетш каланын теш репнде буалдыр кою ка- рангылык; осы карадрылыкка сунги тутаскан 1ле сыртын- дагы Алатаудын т1рш ш гш биж жотасында ак-жолак- танран мэцгш к кары рана дэлелдеп тур. Ильяшевтщ уйкысы канбарандыры сез арасында eoi- неген уншен байкалады. Бграк, уйыктаува бола ма оран?.. Облыста егш жыйнау наукапы кызу журш жатыр. Епш и ойдагыдай жыйнаура ауа райы да жагдай жасап, кептен 6epi ашык болып тур. Осындай жагдайда кыймылдап калу керек, эйтпесе, басына мэн.гшк муз бен кар жамыл- 12 С. Муклиоп —177—

ран Алатаудын бусанып булттана калуы да, калын булт- ты бшгшен етепне карай айдал, несерiH теге салуы да оп-оцай. 0й те калса епщ ц жыйнатпайды. Ал, быйылгы ш ы ры м ы мол еп н тугел n ic in , дэш теплуге дайын тур. Осы кауштен сактанган облыс, Ke6i жыйналып болран астырынын ендЬп азын алдары бес-алты кунде жыйнап б т р м е к , сондыктан облыстын бар басшылыры ат устш- де,— колхоздар мен совхоздардын e ric даласында жур. Сондай жорыкта журген Ильяшев, будан exi кун бу­ рый Алматыда ашылран мэслихатка келдь Республика- лык., облыстык, аудандык баскарушы актив тугел катнас- кан бул маслихаттын карараны 6ip рана мзселе, ол— К,а- закстаннын, кунарлы топырарында ескен быйылгы бай астыкты текпей-шашпай жыйнап алу. Мзслихатта Казакстаннын тарихында бурын болмаран 6ip зор и гш к п окыйранын 6eTi ашылды, ол — 1954 жыл- дын аржарында, ен коп дегенде 60—70 миллион пут ас- тык енетш Казахстан ж ерш де быйыл орта мелшермен алранда 6ip миллиард терт ж уз мын, путка жакын астык ену!.. Бул тек сонры exi-ym жылда Казакстанда кед келем- д1 тыд кетерш удщ рана жем1сь 1953 жылы не бары торыз миллион гектар еп н еебетгн Казакстан, сонры уш жылда он торыз миллион гектардан артык тын кетерш, 1956 жы­ лы 23 миллион гектар жерге егш ecipce, одан миллиард жарым путка жакын астык жыйнаралы отырса, бул мэсе- леде ол тыдра, кен келемде тынды кетеру туралы каулы алып, сол жоспарды ж узеге асыруга толык жардай жаса- ран Буюлодактык коммунист® партия мен советтж еш- метке мш дегп де, борышты да. Осы борышын ж эне Miидеи н жаксы тусшетш Ка­ закстан, жорарыда аталран республикалык мэслйхатта 1956 жылы еюметке 6ip миллиард пут астык тапсырура каулы алды. Bip миллиард пут астык!.. Бул тек айтуга рана ж еюл!.. Бул быйыл букш Россия Федерациясы мем- —178—

лекетке беретш астьгктын тен. жарасына жакын!.. Бул, буран дейш бугал Совет Одагыныц астык коры атанып келген Украинанын мемлекетке беретiH астырына» era есе кеп!.. Бул советт1к республикалардын, ш ш ен астык ен- д1руде бурын тертшил-бесшш! орын алатыш К,азакстан- I нын кэз1р еганпп орынга шыруы!.. Бул тым тез есу!.. Бун- 5 дай есу тек совета к курылыста рана мумган!.. Сонры eni-ym жылда астык ©нд1ру жумысында осыи- 1 ша тез ескен Кдзакстанда Алматы облысынын орны кан- дай? Бул сурауды Ильяшевка берсен кумшжш калады, ейткеш, eric «елем1 жарынан Алматы облысы быйыл К,а- - закстанда он еганпп орын алады, республиканын ец озык облысы — К,останаймен салыстырранда, ж еттсеп з есе кем. Алматы, непзш де, мал шаруашылыры облысынан ca­ ll налады. Бул жарынан республикада Алматынын салмары ^ ауыр, ол, мысалы, ек кеп мал, койды еа р у д е еганпп орын \\ алады. , EriH шаруашылырында Казакстаннын, элд ы н ры катар- I дары облыстарымен тендесе алмайтын Алматынын бул 1 шаруада сонры eKi-уш жыл ш ш де табысы д а аз емес. Мы- i ; салы, 1954 жылы бул облыс 166 мын гектар еп н сеуш, Ь 14 миллион пут астык алса, 1956 жылы 400 мын гектар '■I еп н ceyin, 35 миллион пут астык алады, мемлекетке 1954 жылы бес-ак миллион пут астык берсе, быйыл I 20 миллион пут астык етгазедг (Уадес1— 15 милли­ он пут). К©лем1 шарын болтанмен, будан б1з Алматы облысы­ нын д а сонры ега-уш жылда еп н шаруашылырында зор 1 табыска жеткенш керш отырмыз. Енд1, осы жепстш тщ II себебше баскаша токталып етейж. Алматы н еп зж де мал шаруашылыры облысы екеш жорарыда айтылды. Олай болатын ce6e6i,— Европаньщ 1 б1рнеше к1ш1 мемлекет1 сыйып кетерлж, он 6ip миллион гектар жер1 бар бул облыстын территориясында кум, тау кеп те, еп н дж жер аз,— жарты-ак миллион гектардай. I 12* — 179—

Оныц да к еп ш ш п сусыз шелде, азшылыгы (150 мын- дайы) жанбыры кеп, езеш бар таудын сарасында, калганы таудын терюкей жарында 20—30 километрден басталып, батыстан шырыскэ созылатын «Караой», «Бозой», атала- тын кен ж эне узын ойпатта. © зен аз, к ел аз шел далада кершген бул ойпаттардын 6ipi «кара» аталатын ce6e6i,— бетше баска кылтанаксыз ылрый кара жусан есед1, одан арры, кумра жакын ойпаттыд «боз» аталатын себе- 6i,— жусанга аралас боз бетеге есед1. Караой мен Бозой 1954 жылра дейш, тек кектем мен куз айларында рана пайдара аокан: кысты кунi Балкаш тещ регш деп кумды жайлаган малдар, ж аз тауды жай- ламак боп кешкенде, суы, оты мол апрель-май айларында Караой мен Бозойды басып еткен; куз таудан кумга кеш­ кенде, сентябрь — октябрь айларында басып еткен, одан баока айларда Караой да, Бозой да ел а з, малсыз кула- зып бос жаткан, онда туракты мал ес1руд1; eriH салуды еи ш м ойламаган... 1954 жылдын февраль-мартында болран Буюлодактык партия комитет1н1н пленумы тьщ жэне тьщайран жерд1 иге|ру туралы каулы алганнан кей1н, тыны кеп Казакстан бул каулыны icKe асырура ктр1сед1. Эдетте, «тыны кеп елкеге» Казакстаннын солтустж облыстары жатады. Олар (Костанай, Солтустж Казакстан, Кекшетау, Акмо- ла, Павлодар) Орталык Комитетт1н каулысы жариялана салысымен тын кетеруге эз!рлгк жасап, бурынгы МТС-тер мен совхоздардын eric планын кебейтед1, жанадан МТС-тер мен совхоздар кура бастайды... Бул — тыны кепке саналатын облыстардын ici. Сонда, тыны азра саналатын облыстар (Батые Казакстан,. Акте- бе, Онтустж Казакстан, Жамбыл, Алматы т. б.) не гстемек? Мысалга Алматы облысын алайык. Он 6 ip миллион гектар ж ер1 бар онын ваге елкелертн шукыламай коя тур­

ранда, жалрыз Караой мен Бозойдын езш де 250— 300 мыц гектардай тын жер жатыр. Орталык Комитетт1н тын жэне тынайран жерд1 игеру туралы каулыеы жарияланраннан кейш, территориясын- дары тынды кетеру мэоелеш Алматы облысынын басшы- лары арасында сез болады. Бгреулер бул мэселенщ ке- тершуше куле карайды. — Mine, кызык! — дейд1 олар,— тапкан екенандер тын «етеретш облысты!.. Алматы Костанай ма, бес-алты миллион гектар тыны бар?.. Элде, Кекшетау ма, еи-уш миллион гектар тыны бар?... T iim , Солтустж Казакстан облысы да емес кой Алматы, кысылса миллионнан астам гектар тын тауып кететш?.. Алматы — сенщ шел д е бол- са бар сене^н тыньщ — Караой мен Бозой... Оньщ да канша тыны бар?.. Бас-аяры кеп болса 250—300 мын гектардай рана!.. Республиканын езге облыстары тынды миллион гектарлап KeTepin жатканда, сен уялмай, 2—3 ж уз мын гектарды д а тын деп кетермекп!с1н? Бул шешендерге карсы жактар токтаулы сез айтты. — «Ж уз мын гектар» деген Казакстан масштабына рана аз сыякты кершедк— дест1 олар,— Отанньщ ж ер1 то- райлы ж эне батпакты Солтуст!к облыстарына, немесе Бал- тык тубепне баршы, ж уз мын тупл он мын гектар да тын таба алмайсын. Ол елкелерд1н кей колхозына ж уз гектар жер де кат. Ал, сен ж уз мын тугш, уш ж уз мын гектар­ дай тынды да менешбейсш. Ондай астамшылыкты койып, бос жэне тын жаткан ж ерд1 гтайдалану керек. Бул дэлелден жырылрэн оппортунистерд!н eKiHmi жар- масканы Караой мен Бозойдын сусыз шелейтт1г1 жэне топырарынын сортандыры едк агрономия рылымынын мамандары оларды бул мэселеде де жырып K erri. — Ен алдымен,— дест! алрономдар,— 6 i3 кенес кып отыоган елкен1н кеп ж ер1нде топырак сортан емес, май- топырак, оондыктан, су болса-ак, eriH оран б т к шыгады. TayFa жакын ол елке кеп жылдарда жауынсыз турмай- — 181—

ды. Ж ауын болмаран жылы агротехниканын. кунимен де епшп жаксы шыгарура болады. Оппортунистер жешлгенмен, тын кетеру мэселеа Ал­ маты облысында узанкырап барып, реопубликанын езге облыстарындай 1954 жылдын басында емес, аярында ше- аплдк Bipa-K, бул облыста, мысалы, Костанай облысындай, 6ip жылда 92 жана совхоз курылран жок. Алматы облы- сьгнда 1954 жылдын аярында терт-ак, ж ана совхоз уйым- дасты: 1ле, Каокелен, Аксенпр, Рославль. Ж ер колемi жарынан да, eric «елем 1 жарынан да булардын iptoepi 1ле мен Рославль. Бул exeyi 1956 жылы 93 мын гектар- дай егш варгенде, Каокелен мен Аксенпр 31 мын гектар- дай рана егш еа р д ь Рославль мен 1ле совхоздары 1956 жылы мемлекетке, 1953 жылы буюл Алматы облысы отк1'зген астыкты бердк Тын кетерудщ пайдасы Алматы облысына д а осылай больгп шыкты!.. Менщше, советтпс жазушынын басты мшдет1 — со- циалистш курылысты жырлау. Тын кетеру осы зор куры- лыстьщ 6ip бутары. Ендеше, ол туралы ж азу да совет жазушылары -— б!здщ мгндет!м1з. Ол мш дегп отеу ушш бгз жумысты тыны котерш п жаткан елкелердш iciH зерт- теуден бастау кажет. Тыннын не екенш б!л!п алмай, тын туралы ж азу, эрине, кыйын. Осы максатпен мен 1954 жылдын жазын Казакстан- нын тыны ен коп котерш п жаткан солтустж облыста- рында отк!зд1М. Онда корген-|бшгендер!м очерк туршде республикалык ж эне одактык баспасездерде жарияланды. 1955 жылдын жазында мен, Алматы облысынын жо- рарыда аталган Рославль совхозымен байланысты бол- дым. Бул совхоздын 6ipiBUii кадасын, Мооквадан- келген онын директоры Михаил Кузьмич Чуриков 1955 жылдын апрелшде колынан канкан шакта, мен онын касында едгм. Кардын ж ерде эл1 калын жаткан кез1 ед1 ол. Сов­ хоз Алматы мен Ж амбыл каласынын ортасындары Отар — 182—

тем ip жол станциясынын касына, казактьщ кэзгрп атакты акыны жэне композиторы Кенен Эз!рбаевтьщ ата меке- Hi — Мэлбулактын жатасына келш тусл. Б!з ол жарара, осы совхозта келген 6ipiHiui автомашина «Газ-69»-ра Mi- Hin бардык,- Одан api, совхоздын жерш аралап кётлк. Оньщ жер1 Караой мен Бозойдын батыс жары екен. Жер колемi ж уз жыйырма мьщ гектар, ericTiri 50—60 мын гектар. Eni-ym кунде бул ©лкеш open аралап бол, Отарра кайтып келгеннен кейш, совхоздын, сол жылры планымен таныссам, кырык мын гектар тын котермек, онын жыйыр­ ма мын гектарына сол жылы eriH сеппек; ал, Чуриков маран бул планды таныстырып отьгрранда, орыс мака- лынын тш м ем айтсак. совхоздын ani «казыры да, корасы да жок», сондыктан, Чуриковтын планы маран фантазия сыякты KepiHfli, 6ipan ол планын нык сешммен баяндады. Акыры, Чуриковтын co3i раска шыкты. Совхоз коктем- д еп eni айдын ш ш де 20 мын гектар тынды котерш те, оран тукым ceyin те улгердк Ж аздай жауын тамбауына карамай, еггн совхозда б'тк шырып, жер жаралгалы жал- рыз сабак Дэн еспеген шел, 20 мын гектардын бэршен мемлекетлн капшырына орта есеппен 12 центнерден ас- тык куйды!.. Совхоз ол ж е л с л п н канарат етпей, куздж eriHre тары 20 мын гектар тын айдады.... онымен де ка- нараттанбай, 5 ж уз шаршыметрлж туррын бар уйлерд!. клубты, мектепл, моншаны, пекарняны, эртурл1 мастер- скойларды салып б1т!рд1... ЭлЫз булакты бегеп, шелдеп совхоз орталырыньщ касына шал.к,ар кол жасады, жара- сына жемштщ кен бакшасын л к л ... Совет адамдарынын ici, мше, осындай!.. Быйыл — 1956 жылы, Рославль совхозы eric колемiH 1954 жылдан eKi жарым есеге жакын ocipin, 48384 гектар жерге тукым шашты. Мен бул кен келемд1 eriHuin жапа- тармагай эдем! коктеу к ы зы ры н корд1м де, о су , ору кы- 3biFbin коре алмадым, ce6e6i,— майдын жыйырмасында — 183—

Кытай республикасына сапар шекпм де, Алматыга июль- Д1н' , 23-i KyHi рана оралдым. Бул кезде Алматы облысы да, Рославль совхозы да егшлершш денш орып, азы рана калган екен. Осы жайда обкомныц секретарь! Рымбек Ильяшевпен сейлесе калганда, — СНздщ муртыныздын, Рославль совхозына бурып туратынын бшем,— дед! ол маран кул!мс!реп карап,— 61- рак. мен с]'зден, бул жолы Рославльга емес, Тле совхозы­ на баруынызды елнем . Олай деугме уш себеп бар: 6ipi,— 1ле совхозынын жер! Алматынын тубш де жыйырма ки- лометрден басталганмен, ci3 эл1 оран барып кврген жоксыз; eK ram ici,— e r ic колем! жагынан да, куш-куат жарынан да 1ле Рославльмен катар туседТ; vuiiHiuici,— eriH жыйнауда, мемлекетке астьщ тапсыруда, 1ле совхозы быйыл облысымыздын алдында келед!... Рымбек Ильяшев екеум!з осыган келют!к те, июльде Алматыда отк!з!лген республикалык мэслихаттан кейш 1ле совхозына журмек болдык. — Ертец ертемен, тан каранрысында аттанайык,— дед! Рымбек, журер кунн!н алдында,— кун кызганша совхоздын 6ipa3 жер!н аралап улгерейж, одан кей!н ара- лау,— дед! Рымбек жымыйып,— шаруашылык жумысы- мен кобТрек шабуылдап кун-какты болван мына 6i3 сыяк- ты адамдарра болмаса, с!з сыякты келенкеде коб!рек оты- ратын жазушыра кыйындау согады, ойткен!. кун коптен 6epi оте ыстык боп, кунд!зг! градусы 40—45-тен туспей тур рой. Ауа райын 3eprrevuii станциянын жорамалынша, ертен д е ©те ыстык болады. — KiMHin ыстыкка калай шыдауын KbipFa шыга ко- рерм!з,— дед!м мен,— ал, ертемен аттанура карсылырым жок. (Олай дейтш ш ,— жакын арада рана мен-Кытай- дын Синьцзян провинциясын, онын ш ш де Такла-Макан кумьгнын тощ репн аралап келдш. Сонда, 60—70 градус- тык ыстыкта жургенде де !штенем!з кеткен ж ок). Рымбек соккан телефонный сылдырынан кей!н тез тыс- —184—

ка шыксам, eciriMHin алдывдагы Абай кеш еп эдем1 6ip тыныста тур екен: ауа коныр салкын, желшз тымык, биж- Tiri бес этажды уйден асатын каз-катар эскен жасыл жа- пыракты шынарлар уйыктарандай мулгш тур, сыбдырсыз жапырактардын, арасында тан, жаршысы — булбул дау- сын кубылта сайрайды, арыктарды бойлай сылдырап аккан сулардьщ сылкылдаган «улики ест!лед!, электр сэулеа себшген газондагы гулдер ерекше к ер ж тен т кет- кен, жуан шынарлар мен жаркыраган гулдер арасында тасаланган б 1рен-саран гашыктар болмаса, квшеде жан- маклуктьщ кыбыры жок, кала рахат уйкыда... Газипмен Рымбек Ильяшев та келе калды, 6i3 ж урю кетпк. TepicKefi-mbiFbicKa карай тарткан асфальтты жол- мен 6i3 он же™ километр ж ердеп Дмитриевкага дейш бардык та, одан api ауыл арасынын, сокпагымен совхозга бурылдык. Bi3 — казакстандыктар, езгеге мактансак та ж ол ку- рылысына мактана алмаймыз. Keufliri жет! Франциядай ж ер Ы здщ бет1нде аралары аса алшактанган 6ipeH-capaH гана шоссе кездесед1 д е, озге жолымыз тугел1мен шым- дык болады. Ат, туйе, ею донгалакты казак арба, таран­ тас кана журетш кезде жайлы болган бул жолдарды сон- Fbi 25—30 жылда кебейген машиналар копара ойып тастап, i«3ip журш керсен, селюлдеген машинада шек- карнын, узш е жаздайды. Ол азапка шан кел in косылады. Ocipece, республиканын, онтустж облыстарында... Осы «рахатты» 6i3 Дмитриевкадан 1ле еовхозына бу- рылганда да кордж. Алыстан Караганда теп-тепс сыякта- нып ирелендей жаткан сары-сур жол Fa юре бере, толкын соккан кемедей машинамыз секендей шайкала бастады. Неге буйтетш, бундай жолмен талай журген маган мэ- л1м: сыртынан Караганда жолдын. т е п - т т с сыяктанаты- ны — торабы кою шацга толып турады да, машина журе шак кетерш п, донгалактар астыцры к ед 1р-будыр каткыл- га урылады. Содан секендеген машинадагы жаньщ 6ip — 185—

азаптанса, екшш! керетш ауыр азабын,— довдалак. ке- терген кою шан машина iuime лак eTin куйылады да, дем алдырмай туйшыктырып ж!беред1... Дмитриевкадан шыга, осы азапка 6i3 де урындык. Ма- шинанын, секендеу!, кою шаннык куйылуы аздай-ак, 6i3 каладан шыга кетермген жел, Дмитриевкадан шыга ку- uieflin алды да, артымыздан удей ес!п, донгалактан кете- риген шанга б!зд! туншыктыра камады да отырды. Бул азаптан кутылудын баска жолы болмаган сон, кей жерде машинаны токтатып, жел ж ак артына карай кашура, жел куган шаннын ыкка карай алыстауын кутуге тура келдь.. Сейткен 6ip шакта, керкем эдебиегп K©6ipeK окыйтын Рымбек, жазушы — менщ эстетикалык сезйшмд! булд!рш алдым ба дегендей: — Жолымыз эл1 нашар... Qcipece, жана совхоздар- дьщ... ByriH жексемб!... Демалыс куш-.. 8 pi шансыв, api коныр-жай, орманы, бары, гул! кеп, © зет, бассей!ш бар тауда рахаттанып бугга тыныстайтын С1зд! мунша азапка батырраныма «euiipiM ет!нем,— дед!, Мен1н бул сыпайы сезге сыпайы жауап кайырмай, ойдары шын c©3iMAi айткым келдк — Дмитриевка мен совхоз орталыгынын арасы неше километр?— деп сурадым мен. — Ceri3 я он. — 1л е совхозы уйымдаскан eKi жылдын iiuwyte, сов- хоздын езге ж ер т в жол салып улгермегенмен, осы он ки- лометрге жол салып улгеруге болатын ба ед 1? — Эрине, болады,— дед! Ильяшев уялрандай,— жол салрымыз келсе тас та, шыйыршык та, кум да осы ман- нан табылады. Кещлд! к©п жумыска б©л!п, осындай азра немкурайды карайтынымыз рас. КеннрМз! «Аз» деген С03 аузымнан капыда шыкты. «Жол» деген аз жумыс емес жэне элде калай да жумыс емес. Жолымыздын осын­ дай нашарлырынан автомашиналарымыз к©п бул!нед!. Ол

зор uibiFbiH. Жасыратыны жок, карсы келген машиналар осындай кою шаднан 6ipiH 6ipi кермей катты соктырып кыйраганы да, кейде адам шырыны болраны д а бар. Бун- дай олкылыкка 6i3 д е ортак болранмен, бас жауапкер — Казакстанныц Ж ол курылыс министрлМ. Жумыска ол эл1 д е салак, бейгам карап келедь Баскарушы мекеме- лердщ оны тэртшке шакыруы эл! ж етк ш к аз. Ж ол азабын осылайша кере отыра, таулык, суы аз Кдскелец езеншщ жарасына орналаскан 1ле совхозынын орталырына жеттж. Сонты ею жылда рана салынран бул орталык, эдем! кешелер1, уйлер1 бар тэп-тэу1р калата айналып калыпты. Тан жанада рана С1берлей бастаганмен, совхоз бас- шылары конторында екен. Ж ан-жакта ж эне кешелерде ерсш-карсылы арылран кеп машина. Олар, эрине, астык тасып жур... Конторда б1зд! ею адам карсы алды: 6 ipi,— оовхоз директоры Павел Иванович Михал- кин, eKiHmici,— совхоздыц бас агроно­ мы Лидия Петровна Савиных. 6 i3re, эрине, егш жыйнаушыларра тез1рек ба­ ру керек, 6ipaK, оньщ алдында совхоз жайынан аз да болса. материал алу ке­ рек. Осы жайды айтканда,— — Бул совхоздыц патриаршасы Ли­ дия Петровна,— дед1 картан emu Ми- халкин,— мен мунда осы жылдыц апре- лшен рана кызмет аткарам, ал Лидия Петровна,— алгашкы куншен бастап. Ол осы совхозра келген 6ipiHiui бес ю- ciHin 6ipeyi. Bi3 Савиных жолдаспен кецесе бас- гадык. Ж ас шамасы отызды орталаган, би!к, толык денел1 бул эйелдщ ещ та- биратында аккуба болу керек. Кун ке- -187—

зш де кеп журген онын Tyci куренденш кеткен, api майла- FaH опайкедей жып-жылтыр. Эдетте, enaipicTi баскарушы мундай адамнын, калтасында, ез енд1рюшщ хал-жайын цифрлармен баяндайтын справочник журедк Б 1з сейлесе бастаган Лидия Петровна калтасынан ондай книжкесш суырмастан, сурауларымызга жауабын жатка сора бердк Савиныхтын айтуынша, 1ле совхозын уйымдастыру туралы буйрыкка 1954 жылдын 1 декабршде кол койы- лады да, сол айдын аярынан совхоз 1оке Kipice бастайды. Совхозда жер келем-i 83475 гектар,онын. епнге колайлы- сы 50 мьщ гектардай. Совхоз осы жердщ 45 мын гектар- дай жерш пайдаланып улгерген. Быйылры сегжен eriHi — 44596 гектар, онын эр гектарынан орта есеппен 14 цент- нерден астык алады. Ен шырымды участоктер бул сов­ хозда 30—32 центнерден берген. Б1з барран кун! совхоз 38 400 гектар ег!нш жыйнап 6iTipreH, калранын алдары бес кунде б!т!ред1. ©з епш ш н ден! жыйналып болган сон, совхоз кызметте журген 148 комбайнньщ 6ip жуз!н Казакстанныц солтуст1к облыстарынын епшн жыйнасура ж1берген. Калган 48 комбайндьг сол жакка жуырда тары жгбередк Бул совхоз быйыл мемлекетке exi миллион алты ж уз мын пут астык тапсырады, калранын ез кере- п не жаратады... Будан eKi жыл бурын кара жусаннан баска тук еспейтш Караой мен Бозойдын 1ле совхозына быйыл берген сыйы осындай!.. Б!зд!н совхоздар мен колхоздарда 93ipme болып келе жаткан 6ip ж агдай,— eriHi аз жылда ©3i nrepin алады да, кеп жылда сырттан кемекш! суранды. 1ле совхозы да быйыл сейткен. Оран жэрдемге Мооква университет!н1н зан ж эне тарих факультеттершен 240 студент, Алматыда- Fbi Турксиб кызметкерлер!неи 100 адам келген. Олар комбайннан куйылран астыкты токтарра тегу, тазалау, сарайларра yio, грузовиктермен тем ip жол станциясына женелту жумысында екен. Осы мэл!меттерд1 алганнан кейш, 6i3 eriHi жыйналып —188—

жаткан жерлерд! аралаура кеттж. Ат- танар алдында, Михалкин 6i3re кызык dip дифрды атады. — С зд ер ,— деп сурады ол, маши- нага мшерде,— жеке участоктерге бэ- расыздар ма, элде, барлык, бригадалар- ды да аралайсыздар ма? — Мумкш болса, бэрш! — дед1м мен. — Ол мумкш болмас,— дед1 Ми­ халкин кулш. — Неге? — Аныкталран елшем бойынша, б1здщ совхозды тугел аралап ш ырэты н жолдын узындыры 750 километр... Онда да, Heri3rL/iepi рана, егер iniKi ши- майын араласа мыцнан асады. Оньщ бэрш 6ip кун тугш, exi кунде д е аралап тауыса алмайсыз. Bipqp кундж к,ана уакытымыз болрандьщтан, б!з тек егшдйс елкенщ рана ншн араламак болып журш кеттш. Ещи рана eciMe туст1, теркжей-батыска карай жен тартедн бул жолмен менщ будан терт жыл бурын жур- гешм бар... Эрюмнщ д е туран жерш cyioi талассыз фак­ ты. Мен де ез туран жер1м — Досты суйем. Ол — Солтус- I тис Казакстан облысы мен Костанайдын шекарасында. Колем! тар менщ бул туран ж ер1м д1 советик дэугр кещт- jTi де, сонры кырык жылдык ем 1р ш де мен туран ж ер1мд1, 6epi салранда, Казакстан деп, opi салранда,— Совет О дэ ры деп атайтын болдым. Сонша кен. туран жерд1 ке- шлмен рана суйш коймай, кезбен де сую д1 арман erriM ■де, колдын, уакыттьщ босауына карай, жыл сайын кер- ]меген 6ip пушпарын аралап отырдым. Cohfh 25 жылдын шпнде мен советтж отанньщ кеп жерш араладым... К,а- , закстанды да кеп араладым. BipaK, канша кеп араларан- |■мен, ол тез таусыла коймайтын ете «ек елке, сондыктан, —189—

б1рнеше жыл аралаканмен, онын бар тукшрш эл1 кунге дешн тугел керш улгерген жокпын... Мыоалы,— Алматы облысы, acipece, онын тершкей жаты. Кун гей i Алатаудын аскар бел! мен «ем Kepiлген Ал­ маты каласынын 6 ip бшгше шыгып, терюкей жагына кэз тж сец, сагымдана мунартып, белестенген ушы-кыйырсыз кен дала Ж(атады. Бул даланын тура устшен тек самолет кана ушып ете алады, ол д а eKi ca F a rra арен етедй Бас­ ка кел!кке тура жол жок: 6epri ж уз километр! сусыз шел, одан api миллиардтап жусаган туйедей uierin, Са- рытау кумынын кыркалары жатыр, одан api epTeriHiH айдаЬарындай келденен шубалып, узын туркы 750 кило- метрлж Балкаш кел! жатыр... «Балкаш» деген к азак ce3i, архаикалык магнасын- да,— малдын оты туньгп eceTiH жайылым. Балкан] кель нщ жарасы д а сондай. Ж аз айларында калын маса-со- насынын тыйышсыздыры болмаса, мунда миллиондаран мал га жазы-кысы оты таусылмайтын жайылымдар бар. Казактын революциядан бурынры кеш пел! ауылдары онын осы байлыгын «ен пайдаланып, жылдын шыбынсыз айларын тугел!мен сонда етк!зген. Анык б!.р мэлрмегпн айтуынша, Балкаш келш щ тек кунгей ж ак (Алматы ж ак) жагасында рана 1913 жылы 480 мын кой, 31 мын сыйыр, 21 мын жылкы, 9 мын туйе ерштеген... К ейш п 25-30 жылдын ш ш де Балкаштын бай жа- йылымын колхоздар мен совхоздар аз пайдаланып, онын жагасын мекендеген жалрыз Балкаш ауданы рана (Ал­ маты облысы) болмаса, езге аудандар сыйырдан баска малды келд! сагалай апармайды. Алматы облысынын 6ipHeuie ауданынан сыйырлар ба- рып жататын ж ердщ аты — Топар. Ол, 1ле езен!н!н Бал­ каш кел!не куятын сарасы. Алматыдан тура тартса 200 шакырымдай бул саранын жолында Сарытау кумы шеп'п жаткандыктан, оны орап TonapFa баратын жолдын узын- дыры — 450 километр. (Осы арада еске Хлебниковтын — 190—

ертеректе окыган «Азия» атты елец! туседк б л ед н щ ез сездер! ешмде сакталмаранмен, мазмуны темендегщей сыякты едк «Азия — сауатсыз ел. Оныд жазуы — узай жасатан жорырымен, узай кешкен ж ерлерше келжтер1 TycipreH 1здер. Осы жолында, ж уз жылда 6ip кдор се,— жазуына койран yripi (запятая), мыд жылда 6ip токыра- са — KoftFan покаты». Кдзактыд бурынры кешпел1 ауылы- ньщ жолы да, онын. ш ш д е Топардьщ жолы д а осындай). 1952 жылдыц кузшде осы TonapFa барып кайтуды ни- ет ете калдык. Сен1мд1 кол ж деп сапарымызга «Газ-69»- ды алдык. BipaK, ол кел1к сен1м1м1зд1 актамады. Шел даланы к езе кешкен колхоз отарыньщ ирендей шубалгап тар, кыйкы-шойкы, кедip-будыр жолы, ж уз километр ша- масында, 6 i3 мшген машинаныд тумсырын, куррап кал- ран кед арнасыныд орталыгында рана, суы аппак жылан- дай ж ш -ш дш к е боп жылжый жыбырлап жаткан KypTi езенш е TipeAi. Суы сонша жщйнке болранмен, арнанын жол ететш тусы былкылдаран кед саз екен. Бурын бул арадан жерплйсп шел-шаламды жыйнап кешр салынран екен, к эзф ол бузылып капты. Осы халды керген машина тэуекелге бел буып ©тем дегенде, ca3Fa батты д а калды. Шьшам деп тырмыскан машина, кыймылдаран сайын коймалжыд ca3Fa Kipe бер- jдк Сол эуреш шкпен сеткеге жакын кыйналран кезде, coTi Tycin, устшде жазысы бар oip топ ceMi3 туйе айда- FaH казак, келе калды. Ca3Fa бауырынаи баткан маши- 1наны торт туйе инрене тартып, кейшп жакта, терт бес метр ж ердеп каткылра эред шырарды. Буран 6i3 катты ;1куандык, ейткеш, мадымыздары ед жакын ел ж уз кило- ;iмerjpде екен. Оран ж аяу жеткенше д 1дкем1з катпай ма?.. Tyftejii казак. эуел1 Алматы облысыныд басшыларына |1катты к е й т алды. — Топарда жаткан б!риеше ауданныд кара малына ■катынасатын ж ол,— дей д1 ол,— атпен, туйемен катынасу |уш ш жет1-сег1з кун «ерек. Машинара б!р-ак кундж жер. — 191—

Колхоздын бэр гаде машина бар. ¥зын жолдын устгаде осындай уш-терт езен «ездеседк Булардын суы K iiui бол- ракмен, сазы улкен жэне былкылдаран корыс. Осы саз- дан машиналар ете алмай, ылрый бырылдэп батады да жатады. Ke6i ете алмайды. Осыны неге ойламайды об- лыс? Осы езендер аркылы квп ip салуга квп куш керек емес кой. Тас квп бул манайда. Kenipre жетерлга агаш та бар. Сол материалмен бул мандаты квпip атаулынын бэрга аз адам, аз машинамен 6ip жазда 6iripin кетер едг BipaK, облыс буны гстемейдк Сонда, айтпайды eMecni3. Жыл сайын каксап-ак келем!з. Облыс ол свз1м!зд1 ecrice де еспмейдк ал icri шыгынсынады да, квп залалга ушырайды. Бул свзя\\ менin касымдары облыс бастырынын 6ipeyi кызарандап уялран кесюнмен тындады. Оньщ шм екенш б!лген туйеип, намысына тие TycKici «елгендей,— — Жольщнын Typi осы, жолдас! — дед1 сезш нырар- лап,— будан машинамен вте .алмайсын. ©тем десен кешр салдыр!.. Емз кейш кайттык. BipaK, артымызда машинаны тон- татар eui6ip бвгет болмдранмен, келердепдей анкылдап айдаса Алматыга жетуге 6ipep сарат кана кажет болкан- мен, жол ортасында б\\з, кулакка урган танадай, «тэк!» деп токтадык да калдык. Олай токтауды шофер мана, Куртщен «efiiH ораларда-ак болжаран. — Саздан шыгам деп машина туш бойы тырмыскан- да,— деген ол,— жанармайын азайтып апты, ещй онын 6'i3Ai Алматыга жетюзу! еюталай. Майы бггкен машинанын токтаран твбесгащ аты Тас- кабак екен. Жайшылыкта кезге туспейтш, шокысында шорырлана уйш п кесек тастар жаткан бул тебе, устше квтергагенде бш-бшк боп шыкты. Ен алдымен, онын кун- гей жагына Караганда, Алматы касында аопанга шаншы- лып туратын Алатаудын карлы жотасы Таскабактын кунгей бетшдеп белестерге батып квршбей Kerri де, тек — 192—

Талгар, Улкен Алматы, Kimi Алматы сыякты шокы- лары рана, эр жерде кардан соккан аккаладай шо- шайды. Алатауды артына жасырып койранмен, Таскабактын тебесшен T©Hip6KTeri кеп жер к©ршед1 екен: кешюрш ба­ ра жаткан куншн келенкесшде мунартып, батыс-tepic- кейде Акракай тауы карауытады, шофердщ айтуынша, ол тау бул арадан кемшде жуз километр; uibiFbic-Tepic- кейде мунарткан 6ip шокы, шофердщ айтуынша, 70-80 километрдеп Куланбасы; одан шырыскэ карай кырка ланран K e r ^ ip жота — Аркарлы тау; шырыста ceMi3 туйенщ ©ркеш1ндей тжейген шокы — Алтын-Эмел, онын алыстыры 150 ,километрдей... Кун кешк1рген сайын Таскабактын Toniperi карауыта туст1. — Бул туе ерте карауытады,— дед1 касымдары об- лыс кызметкер1,— ©йткен1,— жершщ туп кара-жусан, ол кешк1рген куннщ к0ленкес1н бозды жерден r©pi озгае ер- терек тартады... — «Таскабак» аталуы содан ба екен? — Мумкш. Менin есту1мше, осы бip туе, шаруага ко- лайсыз шол болрандыктан, жазы-кысы жел1, боран-ша- шыны к©п болрандыктан, сонысынан коркып, тек к©шш ©ткенде рана болмаса, ел коныетамаранДыктан, каЬары катты жер деп, ел атын «Таскабак» койран... Б1з ол «yHri тунд1 Таскабактын твбесшде ©тк1зд1к: майынан ауысатын машина келмедт жаяу кетуге, манай- дэры ел алые — 60-70 километр. Амалсыз кондык. С©т- кеден артык нэр татпаран карын да аш каекырдай улып барады. ByriH уйге жетем1з деген сенгммен мана KypTi- ден су да алмаппыз. Аш «iciniH сусагыш келетш эдет1,— ындынымыз да кеуга барады... Осы халды ауырлата тус- Kici «ел-гендей, кун бата жел де кетершп Kerri, кущиз ашык, аепанды калын булт та коршап алды... Козге турт- с,е кврместей, кердей каранры тун басталды... «Жердь 13 С. Муканов. — 193—

жылан коп болады» дегенмен, 6i3 жадбырдан ьиил уйыс- кан ешюлердей, машинанын. тар imiHe тыкыла отырмыз. Жел ме, жылан ба? К,ою карадрылыдта злденелер ма- mHiiaFa ысылдай Kipin, жорралап шырып жаткан сыякты. Солардан сескенш, карадры твц:рекке бакырая караран кезге, алысыракта арараддап кед колемд1 б1рдеме ша- лынды, ол — суы курFan, аппак сортады рана калган «Сор кол»... Бул мадайдары ат жетер жердщ жалрыз к©л1 осы... Таскабак 1952 жылы 61зд1 осындай коркытумен кар- сы алса, 1956 жылы август айыныд басында жазык ка­ бак, жаркын жузбен карсы алды. Ол кэз1р 1ле совхозын- дары erin жайларыныд нак ортасында калган екен, сов- хоздыд быйылры 44510 гектар eriHi осы Тасдабакта ай- нала ©cim-i... Совхоздыд егш ©лкесш кунузын араларан 6i3, кун ба- та дамылдамак болганда, Ильяшев Рымбект1д усынран жер1 — Таскабактыд T06eci. — Олай дейтшм,— дед1 Рымбек жолдас,— 6i3 exi рахатка б1рдей батамыз: 6ipi,— самалы бар биьк т©беде еркга тыныстаймыз, ек1дш!с1 — айнала егш жыйнаган журтты жзне алыстан к©р1нген олкелерд1 тамашалай керш отырамыз. — Жыланы ше? — дед1м мен. — А-а-а, оны койыдызшы! — дед1 Рымбек, кулкш дауыспен колын с1лтеп,—«ит корыккандьи кабады, жылан корыкканды шарады» демеп пе ед1 аталарыдыз? К,орык- паран KiciHi жылан шакпайды. Егер коркам десед1з, ма­ шина ны айнала бензин cenTipin кояйын, жылан оныд исше жоламайды... Таскабактыд тебесшдеп кеш аса кедиш orri. Мотор- лары гуршдей, фарлары жаркырай калыд егшд1 орган, орылып сорылрэн епнд1 ти1ст! орындарга тасыган ма- шиналар туш бойы да дамыл-тыйыштык тапкан жок- Ол кунг1 тун де KapaHFbi болганмен, каптаган калыд маши- — 194—

наныц жарыгы, етюр фарлары, туннщ устше айкара буркеген кара жамылткышын ерсш-карсылы кайшыдай кыркып, аржарында жасырынран кун сэулесш ерж аз суйреп экелгендей, кен дала жап-жарык боп Kerri. Ж азык, кен, далада тутаса гуршдеген кеп мотордыи дыбысын баса, бимс аспанва шыркай, eriH жыйнау жу- мысындагы кептеген эйел, еркектердщ уйдесе айткан yHi ушты. Ол энге элдекайдан гармонь, гитар, скрипка сыякты музыка куралдарыныц Kymii жэне сазды дыбыс- тары (Косылып Kerri. Кен, далада тутаскан енбек куй) шертйгсдй.. Будан ©Ki жыл бурын, бул мезплде тым-ты- рыс уйкыда жататын Таскабак елкесшщ 6yriHri Tipmi- л 1п осындай... Ецбеп кайнаган даланы б!|раз тамашалай карап кезд1 тойдырраннан кешн, бграз тыныстап дем алганнан кешн, казактын тыны кетерыген кен даласынын орасан мол табыстарын айтумен катар, тын тещрегшдеп кейбгр елеу- л1 олкылыктарра да токталмай кете алмадык. Басты олкылыктын 6ipeyi — астыкты сактау мэселе- сшде. Партия мен Укгмет бул мэселе туралы да кезшде THicTi каулы алеанмен, езге жерд1 бишеймш, б!здщ Ка- закстанда бул мэселеге ойдагыдай кощл болшга журген жок- Тынды кетеруден м аксат— бай астык алу foA, одан максат — алынран астыкты токпей-шашпай жыйнап, жый- налран астыкты ipiTneft-mipirneft мемлекегпн, халыктын пайдасына жирату. Максат осылай болганмен, бул мак- сатты icKe асырура келгенде, Казакстаннын мен керш журген жерлершде коп олкылык бар. Мысалга 6i3 хал-жайын баяндап отырран 1ле совхо- зын алсак, мемлекетке уаделi астырын втеп болганнан кей1н онын ез кажетш етейтш ceri3 жарым мын тоннадай acrtjFbi калады. Осынша коп астыктын дурыс санталу жайына келгенде, совхоздьщ карамарындары жалрыз са- pafiFa уш-ак мын тонна астык сыяды, езге бес жарым мын 13* -1 9 5 —

тонна ашык аспаннын астында сакталады. Бул астык кэ- зЧр бригада стандарынын тешрегше мая-мая боп уйшп жатыр, жанбыр жауганда су тез етпеу ушш, маялардын ycTi к,оян жондана жасалып жатыр. Бул бграк, аз жанбыр- Fa рана коррауыш кой, ал егер коп жанбыр жауып кетсе Herri?.. Басыма осы -сурау туганда, мен5н есше 1948 жыл ту- cin Kerri. Сол жылы кузд1 куш мен туран облысыма— К,ос- танайга бара калсам, басталуына айга жакын уакыт бол- ран жанбыр куш-туш тепел куйып тур екен. Сол жылы калын шыккан e riH H in жанбырра дейш жыйналып бол- маган кепш ш п, толассыз тегиген судан жатып кап, са- багында пнри баетапты, шабылып болган астык уйген жершде mipin жатыр... Быйыл да сондай жанбыр жаумаеына шм кепи?..: Ал, жауды-ак, сумдык болады, acipece, eriHi ен кеп солтус- т!к облыстарда, ейткеш, онда сонры уш жылда жанадан ашылран уш жузден астам совхоздын астык сактау халы, 1ле совхозынын жорарыда сыйпаттаран халшен ауыр бол- маса ж ен и емес. Жыйналатын астыкка кажегп сарай салу мшдет1 СМУ (Строительно-монтажное управление) аталатын ме- кеменщ мойнында. Тыны кетериген сонры уш жылдын ш ш де осы мекеменщ совхоз курылысы 1сшдеп кателисте- pi мен кемшшктер1 талай рет катты айтылранмен тузел- мей-ак, ici алга баспай-ак койды. «TonipiM» быйыл тек калын жанбыр ж 1бермесш де; егер ж1бере калса, талай мындаган тонна астыктын uiipyi, ол талай Григорьянцтщ басын жутуы гажап емес... СМУ-ды K93ip канша секкенмен, быйыл барлык астык- ты кор Fan калатын пана жасай алмайды, ендеше, кэз|рг’| мшдет — колда бар м умкш днт пайдалану, онын 6ipi жыйналган астыкты жакын тустагы астык сарайларына тез тасу, ол ушш, Казакстаннын ecemeyi бойынша, куз айларында 130 мын грузовик кызмет аткару керек; ез1нде — 196—

45 мындай-ак, грузовип бар Казахстан одакты к тш сп ме- кемелерден астык жыйнау кез1нде пайдаланура быйыл 84 мын машина сурап отыр. Бул санды б5з аламыз да. ЕндЬ ri максат — жыл сайын суранбай, машинасы ж еткш кп ез napKiMi3fli жаеап алуымыз кажет. Егш шаруашылырына байланысты айта кететш 6ip мэ. оеле — тамад. 1954 жылдын кузшде осы мэселе Казак- стан Орталык Партия Комитетшщ пленум1нде арнаулы сез боп, егш жыйнау науканы кезшде бул мэселеге салак караран кейбгр колхоздар мен совхоздардын. бастыктары- на жаза да берйш. Bipaic онымен бул кыйсыктык ойда- рыдай тузелмегенш 6i3 жуык арада 1ле совхозынын Tip- ш ш пнен «ердж. Бул совхоздын eriH жыйнау жумысына Турксиб тем1р жолынын кызметкерлер1 мен Москва уни- верситетМн студенттер! келгенi жогарыда айтылды. Ол жолдастар жумысты аса жаксы icren жур. Мыса- лы, Москва — Алматы арасына журетш поездын началь- чип Сергей Антонович Городков, Алматы — Петропавл арасында журетш поездын начальнип Мухаметкалиев Кали, Алматы станциясындары парткомнык секретары Тихон Павлович Сидоренко бастап, алпыстан аса турксиб- нилдер ай жарымнан 6epi жыйналран астыкты ую, арту жумысында. Москвадан келген 250 студент бригадасын комсомол Владлен Иванович Иванов баскарады. Глафас- тов сыякты бгрен-саран жалкаулар кызу енбект!н каркы- нына бегет жасаса, студенттер коллектив! оларды сын мен ©зара сыннын катты тезiне салып, тез тузеп алады. Буранрулов Вансет (башкырт), Надежда Бардыжева, Васильев, Козлова, Климова сыякты студенттер мен сту- денткалардын жаксы id кабырра газетшен туспей жазы- лып турады. Зан факультет1нде окыйтын студент келе-са- ла комбайнды игерш, элдынры катардан орын алран. «Котеримеген тын» атты «улкш к кабырра газетшде жас акын Веселыйдын совхоздары кемшшжтерд! сыкактаран фельетондары мен елендер1 уздж аз жазылады. Демалыс — 197—

кездергаде студенттер эртурл1 ойын-кулюлер уйымдас- тырады... Совхозда енбек пен турмыс кызык болFaимен, тамак жагы онша кызык емес. Бул жайда соз козрэй бастасан, совхоз адамдары, acipece жэрдемге барран турксибпнлер мен студенттер, аш я карнымыз олкы деуге уялады да, «тгршшк жасаура болады» деп журе жауап 6epin, када- ралай сурай бастасан шынын айтады. Сонда, бэршщ ау- зынан шыратын 6ip Fana сез — «аздап курш салган су- йык, сорпадан баска ыстыкты сирек керем!з. Май, ет, ба- льш, анда-санда бip келедь Нанра токпыз. Шай бар». Нелтктен булай? Б!здщ отанда, э ф е с е ауыл шаруа- шыльгк ©HiMi кеп Алматы облысында, азык жок дегенге ешюм нанбайды. Мысалы, Алматыда не к©п — картой кеп, ал 1ле совхозынын егш жыйнау жумысында жургендер ен алдымен картопка да дшгер боп отыр!.. Егш оебу, eriH ору сыякты жумыстын аса кауырт ке- зшде, азык-тул!к отанда толы бола-тура, жумысшылар- дын аска жарымай, ауыр енбекп олкы карынмен атка- руы жэлрыз 1ле совхозында емес жэне жалрыз сезонда рана емес, Казакстан совхоздарында кеп жылрэ созылып келе жаткан кемшшк. (Отаннын ©зге ©лкесшдеп совхоз- дарда бул мэселе калай екенш мен бишеймш). Бул мэ- селеге бас жауапты — Казпотребсоюз. Оран да, онын председател1 жолдас Царевка да бул кемш шкп айта-ай- та жагымыз ауырды. Бул мэселеде корамдык, дабылдын тэярын жей-жей Tepici ,к©нтака боп кеткендей, жолдас Царев eui6ip дабылды елен кылмаура айналды. Оран ай- кын 6ip далел — июль айынын аярында, Алматы кала- сында ©ткен республикалык мэслихатта сейлеген c©3i. Он- да жолдас Царев партия мен ую'мет басшыларына, рес­ публикалык активке жалпылама уэденщ бэрш 6epai де, бупнп кке, мысалы, аска катнасатын маселеден тук айт- кан жок. Сонда ол, совхоздын жумысшылары олкы к а ­ рынмен кызмет аткарып жургендерш бшмей турран жок,

б1лсе де айтпай тур, afrryFa «пэлеге соктырып пэлеге ка- лармын» деп коркып тур. Казпотребсоюзга жэне Казакстан Мэдениет министрл!- г5не байланысты екшни кемш шкке токтайык. Б1здщ совет адамдарына тэн азыгы — тамак кана емес, жан азыгы да керек, мысалы — эдебиет. 1954 жылдык кектемшде тын кетеру iciHe жэрдемдесу ушш туыскан елдерден Ка- закстанра мындаран адам келд1; онын басым кепш ш п жастар. Ал, 61зд1ц жастар сауатты, мэдениетт1 жастар. Олар эдебиегп де кеп окыйды. Осы жастармен 1954 жыл- дын жазында жолыкканда, маран 6iipiHiui айткан свздер1: «Б1з Казакстанга келд1к. Онын тарихын, эдебиетш бшг1м1з келед1, иокусствосын кврпм13 келедь Б1рак, кайда солар? Кггаптар неге келмейдь жана совхоздарра? Gcipece, Ка­ закстан туралы жазылран к1таптар неге келмейд1? Казак артистер1 неге келмейд1 мунда?..» Бул занды тшект1 б1з кезшде баспасез аркылы raicTi орындардын Кулагина жетюздж. Б1рак, онымен кемшшк тузелген жок, ауыл-селода 'К1тап саудасын журпзетш Царев жолдас, езге алыстагы совхоздар былай турсын, Казпотребсоюздыц касында, 20 километр жерде турран 1ле совхозына да к1тап саудасын жетюзген жок. Казак- стан Мэдениет министрлнн (министр! жолдас Эм1р Кана- пин) артистерш ж!берген жок. Сондыктан, тьщрэ келуцп- лер будан уш жыл бурын койран сурауын маран энеу-куш 1ле совхозында да койып: «Казак жазушыларынын кггап- тары кайда? Казак артистер1 кайда?» десть Бул сураура Царев пен Канапин жолдаста1р ушш мен уялдым... Шынында бул уялатын да, ойланатын да ic. Егер циф- рынан кателеспесем, Казакстаннын тынын кетершуге, Cor­ fu уш жылда туыскан елдерден 200 мыннан астам адам келдь Быйылры жазд^ыц бай епнш жыйнасура рана туыскан елдерден Казакстанга уш жуз мындай адам кел- д1. Булардыц 99 процент! жастар жэне сауатты жастар. Булардыц тек кара жумысты рана аткаррысы келмейд!, — 199—