танды. О нда ротаныц саяси баскарушысы бодран Сары, унем! от аузында жургенднсген, талай рет жараланкп жазылран, ерл1к icTepi уш ш уюметтен талай награда ал- ран, акыры, сорысты е з колынан аяктап, зор жещ спен yfti- не кайтып келген. М айданнан келе ол туран жер1 — Ж анаарка ауда- нына, онын орталыры — Атасура кенгп, сондары дэлел1— майданда елген iHiciHiH. уак-туйек балаларын ауылдык ж ардайда кутш ©cipy, к алада ©cipyre караж ат м ум кЬ ш п жетпеу. Осындай жаймен барран Сарыны райком аудан- дык элеуметтж камсыздандыру бел1мше бастык кояды. Сол кызметте ж урген Сары ©ткен жылы Алматыра, ©з кызметшщ кыска уакыттык курсына келдй Ол мешмен туйдей к урдас — жасы быйыл елу алтыга толады. BipaK, екеум1зд1 катар койса, касымда улкен балам сыяктанып турады: менщ сакал-шашым ак-буырыл, онын жылкы- ньщ ту куйрырындай катты кап-кара сакал-шашында 6ip кылтан да ак жок. К еш нп жылдары шарланып, аздап толыккан онын ортадан темешрек денеск бзйгеге шаба- тын ат сыякты тырыршыктай ж эн е журген-турранда ур- шьщтай ушршген шапшан. Тулкщей ойнакшыран том пак кара кездер! кагаздары ж азуды баладан ж т к©ред|. «Кабыррадан кан ж ауса» елен кылмайтын, уайым- кайрыны биш ейтш , ыстык-суыкка тез1мдк эрдайым ке- н ш и , ойыншыл, калжьщшыл б1реулер болады рой. Сары мш ез жагынан сол. Б1здщ уйге келген сайын ол опар-то- пар думай рып, ш еищ и катыра кулд1рш кетедй Ж эне кэп жылдан 6epi тэту курбы, айнымас дос болгандык- тан, «курдаспын» деп Мзриямд1 кытыктай, жулкылай, «экенмш» деп балаларды суйе, «астауынды текпшей», барлы-жорынды сыпыра imin-жей, ерюнси келед!... Со- нысынын бэр ш е кенетш М экен, кейде оран: — Эй, сен осы б!здщ уйден кашанры iuiin-жей бере- ciH?.. 0 з уйщнен д е дэм татар кушм1з бола ма, ж ок па?— десе: —250—
— Е, кел!— дейд1 Сары калжыдын догара койып.— Бурынгы батырарьщ емеспш мен, кэз1р. «Кудайра» шу- Kip, саран конарасы берерлж купим бар. Сары быйыл жаз Алматыга келш, Мэкен екеум!здш куз Арка жакка сапар шегу1м1зд1 естш де: — Ал ендь осы сапарда эдейшеп кеп ушме тусвдер. Туспедодер бар рой, мен де бул уйге будан былай бас суруды коям,— дедк — Неге?— деген менщ калжынды сурауыма, Сары да казакы калжыцмен жауап бердк — Е, мына катынын, уй1ннен iureeHiM fli мурнымнан сырып ап журген жок па, «б1зден кашангы iuie берест?» деп? «Сенен де im ep кушм1з жепч» деп журген жок па? Енд1, ж егп сол кун. Конарасымды сенен асырып туспе- сем, сзлем!мд1 алма. Менен де же!.. Ал, жемедщ бар рой, катынына енд1 кезге туртю болмаймын, ещц уйще кел- меймш. Сарынын бул сез!н шын кергендей, Мэкец: — О не дегенщ? Кашаннан 6epi ойынды бшмейтш болып ен.? — деп едк Сары расына keinin: — Менде кеп оку жорын бшесшдер рой вздерщ. YKi- мет пен партияньщ аркасында, адал едбепммен рана кун Kepin журген адаммын рой. Азар болса, «карап отырып катынын мактады» деп кулерсшдер. Кулсендер де айта- йын: б1здщ Раямен былай таныссывдар да, жакын бш- мейсвдер. Ол колы берекелн жыйнакы адам. Барсандар керерсшдер,— уйд1 куыршактай Fbin устап отыр. Bipiimi eKi рып, азынды кебейтш устай бшетш адам. Еркек деген не ол?.. 9cipece, мен сыякты, iuii бос бешкедей умдеген еркек?.. Yft imrniH жаксы болуы да, жаман болуы да эйел- цен. CeHin де осы yfliimi булд1ршшдей рып устап отыр- FaH эйелщ. Рас па? — Эрине, рас... — Мактанды деме,— Раяныц б1р!мд1 eKi рып устауы- нан шаруашылырым да, уй турмысым да жаман емес. —251—
Осындай 6ip толып турран шарымда yftiMfli керш дэм та- тындар, етшем! — Сендерге,— дед1 ол,— менщ уй1мд1 рана квру тан- сык ем ес, туран жер1мд1, ауданымды квру д е тансык. Б у рый кврмеген ж ерлерщ . Барсандар талай кызыктарды керсетем. Б1з барура уэд е бердж , 6ipaK, барарда емес, кайтар- да. Сары оран кендь Сорар шарымызда. 6i3 оран телег рамма беретш болдык. Алматыра кайтура беттеген б!з, Квкшетаудан Сарыра телеграмма coFbin, барао мелшер1м5зд1 хабарладык. Сол хабармен уйш е келген 6i3Ri Сары ж эн е оньщ зй ел1 Рая достык жылы кабагымен карсы алды. Тыпыршыран ж е- Н1Л мшезд1 Сары, ю р е сала б!зд1 уй турмысымен таныс- тырып шыкты. Саманын д а эйел1 мен exeyi колынан co Fbin, K ipniuiiH д е колдары нан калап, сэю мен тебе так- тайларын д а колынан тесеп, вз енбектер1мен салып алран бул терт бвлмел1 уйдщ imi де ете мэдениегп жыйналран екен. Калаш а отырып ж атамын д есен д е, ауылша отырып жатамын десен д е жардай толык. Кызмегп балалар яс- ли ш де аткаратын Рая, Сары айткандай, таза да, укыпты да адам екен. Ол уй салтанатын вте шеберлжпен, кез кызырарльщ кып курыпты. Уй 1ш!н кврсеткеннен кейш, Сары 6 i3re: — Айтканым келд1 ме? — деп мактанып 6ip койды д а .— Ал, катын,— д е д 1 Раяра,— мына достар 613Д1 сы- наура келд1, iprenni Tyoin шабура келдк O cio ec e— каты- ны. Б ул катын меш уй ш е барран сайын майга жырады. Ал, сен д е сейтпедщ бар рой, ертеннен бастап колына талак кагазы нды берем . Уш кой экелд^м рой, кеше.'Сонын бэрш булар ж еп аттанады. Ол ж етпесе, кара-каска сы- йырды соямын. К ещ л д ес достьщ бэрш шакырасын осы уйге. Булар аттанранша, уйде лык толы болады. Кэне, не дейсш , 1стей аласын ба, осыны ж ок па?
— Кешрмесейди— дед1 мшёз! салмакты Рая, Сарыга кул!мшрей карап,— iere кврсетсейдп, мырзалыгынды. Ж олдан шаршанкырап келген 6i3, «конагасыны ер- тедге калдырсак кайтед1?» деп ек, — Ж о-ж ок , болмайды ол — дед! Сары,— сендер кел ген куш осы Атасуды dip дурлж термесем, достыгым кай- да менщ? Шакыратын ккдмнщ бэрш K33ip тесегшен суй- реп тургызам. Эл1 тун узак, Конагасы ж емей жатпай- сын!.. Сары дурлжпрген журт тадга жакын тарады. Ертещ- не ертемен Сарыны машинага мш пзш ап, 6i3 каланыд im i-сыртын аралап тустж. Бул он бес мындай халкы бар уп-улкен кала екен. Кдлада уш жуйел! журт турады екен: осы каланы басып ететш Караганды — Ж езказган тем1р жолыньщ кызметкерлерк машина-трактор станция- сынын кызметкерлерк аудандык кызметкерлер; олардан баска колхозшылар, усак OHflipicTiu жумысшылары бар, уш орта мектептщ, 6ip техникумньщ окушылары мен окытушылары бар. Совет ©KiMeTi курылудык алгашкы жылдарында Са- рысу болысыныц орталыгы калана бастаган бул коиыста, эуел! азгантай гана уй салыныпты да, отызыншы жыл- дардын. орта кезш де ж ана TeMip ж ол ©ткеннен кей!н к©- 6eftinTi. Агашты да, Kipiniurri д е алыстан пойызбен тасый- тын бул каладагы уйлердщ басым к еп ш ш п жергШ кт! саманнан, шатырсыз, тапалтак, шагын боп салынган екен. Д егенмен, кэз1р мунда eKi-уш этаж ды зэул!м уйлер дщ талайы бар. Бертшде салынган электр стандиясы ка ланы жарыкпен камтамасыз ете алады екен. Сарысу ©зен1н1д д е, Атасу езенш щ д е суы сортад, халык кудык- тан 1шед1 екен. Сарыныд айтуынша, «бул араныд жерш шукыса болды,— суы лып етш шыга келед1, уш метр ку- дыктыд суын уш кеше жабылып тауыса алмайды». Ауданныд хал-жайын 6i3re райкомныд 6ipiHUii секре тарь! Берниязов Рахман ж олдас таныстырды. Ол кептен
бьлетш адамым: согыстан бурынры 6ip жылдарда Алматы каласындары мемлекеттш к азак драм а театрынын, д и ректоры д е болтан. Одан кейш жауапты кызметтерде жу- pin, 1954 жылы ж адад ан ашылран тын, совхозыньщ 6ipi- не (К араганды облысында) директор болып кеткен. Со- дан быйыл Ж акаар к а ауданындары райкомра секретарь болып ауысыпты д еп есп гем . Эдетте, аудандык мекемелердщ басшыларына жолы- ра калсан, сол ауданньщ шаруашылык ж эне мэдениет куйлер1 туралы мэл1меттер жазылран калта книжкес1н суырып алады да, цифрларын атай бастайды. Берниязов та эуел1 соны icTen: «Халкымыздын. саны — 57 мьщ, 14 колхоз, 3 совхозымыз бар, быйылры eric келем1м1з 81 мьщ гектар, 70 мын, койымыз, 15 мьщ ipi карамыз, уш жарым мьщ жылкымыз, 280 туйем1з бар, бул — колхоз- дьщ малы; совхозда 50 мьщ кой, мьщ же™ ж уз жылкы, уш жарым мьщ сыйыр, ж у з туй е бар...» деп книжкесшде- ri дифрларды атай бастады да, — Ц ифрлар с!зге кызык ем есш бьлем,— дедк маран жымыя карап,— сейтсе д е этап жатканым,— шаруашы лык кушм1зден хабардар болсын дегендж. «Арка» атала- тын ж ер д!н кен байлыры мол екенш б1лес1з. Сол байлык б1зд1н, ауданда д а бар, мысалы,— К араж ал, Ж амбыл, Ус- пен, Шалрын сыякты кен ошактары. Булардьщ 6api ipi ещдрютер ж эне тез таусылмайтын казыналар. Геогра- фиялык зерттеулердщ мэл!мдемесше карасак, ауданда жакын ар ада эл1 д е талай кен ошактары ашылады. Ол дифрларды атамай-ак кояйын. Мумкш, м здщ ез сурау- ларыдыз бар шырар, соларра жауап берейш. — Эрине, бар — дед!м мен,— 6ipiHini сурау: ауданньщ жер колем! канша? — Ж уз мыд шаршы шакырым!— дед! Рахман Кайырович книжкесше карамастан, дауысын калыддата, куле сейлеп,— ярни, бушл Белоруссияныд жартысындай. — Апырау, солай ма?!— дед!м мен, бул тенеуге тан- —254—
дана ran — Каншасын игере алып отырсыздар сонша кеп жердщ. — Ж узден 6ipiH рана,— дед1 Рахман. — 0згес1н кашан игермек боласыздар? — Ол 01здщ ауданнын колынан келмейтш, ушметтщ рана колынан келетш ic. Б1здщ ойымызша, бул аудан нын жерк непзш де, егшдйс емес, малдык. Партиянын тын жерд! игеру туралы каулысына байланысты, б1здщ аудан д а сонры уш жы лда 6ipa3 тын кетердь Мысалы, 1953 жылы не бары мын алты ж уз-ак гектар eriHi бар аудан, быйыл сексен 6ip мын гектар еп н жыйнады. Бул б1зд1н аудан ушш тым б и т шарыктау. B ipan, алдагы ж ы лдарда eriH шаруасынан булай шарыктай алмаймыз, ейткеш, ег1нд1к тьщымыз енд1 кеп емес. Ал, мал шаруа- сын ес1руде калай шарыктаймыз десек те мумкшд!пм1з мол. Кэз1р барлык малы ж уз елу мьщнан аз-ак асатын ауданнын жер1нде б1рнеше миллион мал ecipyre болады. — Мысалы, кандай мал? — Эрине, кой мен жылкы. Сыйырды бул ауданда он мындап я ж уз мындап ecipyre болмайды, ce6e6i — жердщ кысы катты. Сыйыр кысты куш корада рана туратын мал. К,оранын азырын мол даярлайтын шабындык бул ауданда аз. Б1здщ шамалауымызша, сыйыр санын бул ауданда он мьщнан асырура ж ардай жок. — К,ой ше? — Онын басын 6ipep миллионра жетк1зуге болады рой деймш. '’ — Одан кебейтуге болмай ма? — Болмайды: кысы жаксы жылдары рана кой тау- лардьщ кунгей 6eTiHe 6ip м езпл жайылып, калган уакыт- та кораньщ жем1не турады, кысы катты жылдары унем1 корада турады. Ka3ipri шабьшдырымыз кеп болса eKi-уш ж уз мын койга рана жетед1. Койдьщ басын одан асыра- мыз десек, аудан ж ер щ деп езендер1м1зд! бегеп, кектем кезщ де рана кебейет1н суын токтатуымыз, шабындык бо- —255—
ла алатын ж ерлерге жаюымыз керек. Бул аса кеп кара- жат керек кылатын жумыс ж эне бул жумысты аткарура аудандары адамдардын, купи жетпейдь — Ал, жылкы ше? — Ол тулш п б!зд щ ауданнын. ж ерш де канша ecipce д е болады рой дейм ш . Ж ер 1м1з тугел1мен жылкы отынын жерк Бул манайда он я жыйырма жылда 6ip кездесетш ж ут болм аса, жылкы малы жыл тэул1гш е даладан оттай- ды. К,ария адамдарды н айтуынша, дэл осы ауданнын ж ерш де жут жылы да жылкы науыт боп керген емес,— муздак болмаса жылкы тау-таудын саласынан тебш тебе, жем таба беред1 екен, ал муздак бола калса, караган- нын басын шалып та кыстан бурлыкпай шырып кетед1 екен. Ж ер жардайы солай болрандыктан да, бул манай- дын байлары бурын езге тулж тен жылкы малый Ke6ipeK устаган. Мен жыйнаран 6ip мэл!мет бойынша, осы аудан- Fa карайтын елд!н бурынгы байларында ж у з мыниа жа- кын жылкы болран сыякты. — Ka3ip ше? — Одан элдекайда аз. — К ебейту жолын ойлайсыздар ма? — Эрине. — К,алай? — Осы 6ip кызык мэселе болгалы тур,— дед1 Берния- зов кызынкырай сойлеп.— Б ыйылры августын басында рой, Алматы да респ}«бликалык мэслихат eTTi. Оран екеу- м1з д е катнастык. Сонда рой, ж о л да с Хрущев се з сейлеп, жылкы малый кеп ecipy ж эн е сорымдык жылкы малый кеп ec ip y жайын айтты. Ж ылкы етш рой, ол жорары багал ады ? Ал, енд1, осы мэселен!, ярни жылкы малый тез ec ip y мэселесш колга ж едел алуымыз керек пе? — Эрине, керек. — Расында да сейту керек,— дед! Берниязов.— «Же- piMi3 жылкынын ж ер!» дед1м рой. Жайылым жуз мын
жылкы тупл, миллион жылкыга жетш жатыр. Б ес ж уз койга ек1 бакташы керек десек, бес мын жылкыны бес бакташы да баурай алады, онда да кыстыкуш, жаздыкуш 6ipep жылкышы д а ж етедь Ж огары да айткандай, муз- дак, болмаса, жылкыга жем-ш оп Keperi ж ок, аздаган арыктурагы мен тай-жабарысына э з 1р л ж кора да, шеп те табылады, езгесш е Keperi ж ок — Тек, ит-кустан коррап, боран-шашында сырттан ие болса ж етедк Ы рын-шырын- сыз, 03 белм ен все беретш мал. Мемлекетке тепн т'усетш жаксы ет. Кымызына бакташылар кенеледк Р ас па осы- лар, жазушы ж олдас?— дед1 Рахман куланган кескш- мен маран карап койып. — Рас,— дед1м мен.— Жылкы малый ecipy туралы менщ д е ойым осы. Ш окан Уэлихановтьщ будан ж уз жыл бурын жазран 6ip макаласына Караганда, Балкаш тенерегшщ байы — Азна дейтш ш сщ е 17 мын, жылкы болган. Керей руында Mari, Д эулен деген агайынды eKi байга он exi мьщ жылкы б1ткен. М ен окыган архивтж 6ip мэл1метке Караганда, он торызыншы расырдын орта кезшде, «с!б1рл1к казактар» аталатын алты дуан елде eKi миллионнан артык жылкы болган. 1921 жылы, бурынры Квкшетау yfle3iHiH Кекшетау болысында мен ревком председател1 болып кызмет аткардым. Болыста торыз ж уз жетш с уй бар едь Сол жылы 6ip себеппен, жылкы саны жузден асатын байлардьщ малый есепке алдык. Сонда 6ip болыстын кырык ж еН байында 24 мьщ жылкы болып шьщты. Ол к езд еп Акмола губерниясында ж узден астам казак, болысы бар ед 1, солардьщ бэрш щ жылкысын кос- канда кайда кетедк Ауыл шаруашылырын колхоздасты- ру кезшде, ж ер гш к п уйымдардын бурмалауы салдары- нан, коп жылкыны азайтып алдык. К ейш п ж ы лдарда одан 6ipa3 есть BipaK, эл1 д е ж е т к ш к а з,— мумкшджь м1зден элдекайда томен. Ендк мше, республикамызда мал маселесш де д е тын кетерудщ карсанында турмыз. Пар тия мен ушмет мал басын ©cipyre д е eriHfli еЫрудей май С. Муканов. — 257—
берсе, езге тулжтермен катар жылкы тулнч де тез кау- лап кетуге ешкайсымыздын к уд^ к п з болмауга тшстк — Эрине, болмайды,— дед! Рахман кимелей женелш. — К азакстан Орталык, Комитетшщ м у ш е а а з, Ызге ай- тура болады,— республикамызда мал шаруасьш ocipyre K 9 3 ip ук!мет пен партия сонгы уш ж ы лда eriH шаруасын еа р ге н д ей мэн бер 1лгел1 жатыр, бул мэселенщ матери- алдары астанамызда даярлануда. Жакын арада одактык баска'рушы уйымдардын каулысы шыгар деген ум гпе отырмыз... Ж ылкы тул1г1н болаш акта ecipy туралы ойымыз ту- й!скендей болган сон,, Берниязов ж олдас кой шаруашы- лырын ocipy м эселес1не кайта оралды. — А уданы м ы зда,— дед! ол — койдын санын алдары бес жылдыкта миллионра апарура, ярни кэз!рг!ден сепз еседен астам ecipyre болады дед1к кой. Бул санды кыс асыраура ауданымыздьщ шабындыры жетпейт!н! айтыл- ды. Оны ж етк!зу yuiiH ауданымыздары езен атаулыны бе- геу керек, олардын саны ж етш ске жакын. Егер бэр!н бегеп, кектемде суды жайып ж!бере алсак, онда шеп да- йындырымыз миллион койга артырымен ж ет ед 1. — Уюмет мал басын ecipy туралы каулы алса, бул мэселен! ойлаура т ш сп рой дейм!н,— д е д 1м мен. — Эрине. Мал шаруашылырында жем-ш еп даярлау- дан баска да тез шешуд! т!лейт!н манызды мэселелер бар, мысалы, койга колайлы кора. Ондай кора болашактары кеп койлар ту п л , K93ipri аз койда д а ж ок; бакташылар- дын кыскы, жазры турарына жылы ж эне мэдениетт! уй керек, олар д а ж ок , барымыз канараттандырмайды... Одан api Берниязов Рахман коралар мен уйлерд! калай камтамасыз етудщ ж айларын сейлеп кетт!. Ж аксы жэне icKe асырура MyMKiHniri мол ойлар ж уред! екВн онын б а сы н д а ... Атасудан 6i3 Бетпактын шел!н жарып, Ш у езенш щ аяк тусындары «Уланбел» аталатын мекенге тартпак —258—
болдык,. Онда Ленин атындары Бую лодактык ауыл ша- руашылык Академиясыныц Кдзакстандары филиалы аш- кан тэж ри бе станциясы бар. Сорыстан кейш уйымдаскан бул станция туралы, онын, жеД<гпктер1 туралы естГ ген энлмем1з улан-байтак- Ещц сомы кезбен K epyiM i3 ке- рек. Сарынын, айтуынша, Уланбел Атасудан алты ж уз кило- метрдей жер. Ол бетте ж уз елу — ею ж уз километрге дейш ел кездесш отырады да, одан api е л а з , сусыз шел дала кетедь Жолшыбай аралары алшак булактар, кудык- тар кездесед1 дейдк 6ipaK, оларды бшетш Kici рана табады. — Муныц бэрш естумен рана айтып отырмын,— дейд1 Сары,— ез1м Бетпак ш елш щ 6epri шетшен api етш кер- ген емен. B ip aK , KepriM келедк Казакстанныц ш ш д е Антарктика сыяцтанып жатцан шел рой ол . Керуге кажет кой оны. Сешмен 6ipre ж урудщ caTi тускенде K epin калайын. Ж ол жайы райкомда с е з болтанда, 6 i3re жэрдемпл машина ж эне Kici беретш болды. KiciMi3,— Сары. Маши- намыз,— «Г аз — 63». «Ремонттык» аталатын, ycTi жабык, каккыйран бул бшк машина, «ине-ж ттен ж аца рана шы- ры п », машина-трактор станциясына ж уы рда рана келген екен. Ол ерген ж ерде бегелу кауш болмаура тш сп . Сары осы машинамен б[зд\\ Уланбелге апарып сап кайтпак болды. «Элдекалай кундЬ> еске алып, машина 6ip тонна бензицги запаска алды. Атасудары достармен хоштаскан 6i3, тура кунгей вет ке тарттык. Далалы к дацрыл жол. К ейде калыц, кейде селд1р ши ескен ж ап-ж азы к дала. А л д ы ц ры ж а к оцымыз- да ж эне солымызда булдырап ею тау кершедь Ондарыны Сары «Актау», солдагыны «Ортау» дейди «Ол таулар,— дейд! Сары,— бул арадан сексен-токсан километрдей». Ж уре келе алдымызда T e6 eci к ы л т ы й рэ н 6ip тауларды Сары: «Улкен Кызыл тау, Kiiui Кызыл тау, Калмак кыр- —259—
ран, А лабас...» д еп этап, кай елдер мекендейтш н баян- дайды... 25 километр шамасында М анак езеш кездесть Жара- сына калын. тал шыккан, камысы эдеттеп езен дш нен бшк, тущы суы кэз!р у зш п , эр ж ерде жалтыр боп кана калган езен екен. Ж агасы н ж аздай ел жайларандыктын бел п сш керсетш , калган-куткан сынык б 1рдемелер, кипз уй дщ журттары, малдын. т е зе и жатыр. Ж ер дщ ui©6i такыр. B ip iH m i бакташыныц ши арасына тжкен жалгыз yfli 6i3re Актауды бектерлей ©те бергенде кездесть Актау дегённщ атагы зор болганмен, касына жеткенде ап-аласа екен. Эдеш бурылып барран кипз уй манында 6ipep туйе- ден баска мал кершбейдк Б 1з д 1 баркылдай урген сабал ак ж ун д1 ж ам ан карала тебет карсы алды. М ашина такала, уйден калаш а KHiHin, ©рген шашын казакщ а туйген бойжеткен кыз бен москал эйел шыкты. Амандыктан кешн сурасты рсак Ш эленнщ Елеу! деген ю сш щ yfii екен, кожасы жайылымдагы койда екен. Tyci коныркай болганмен, кипз! бутш, iiui жап- ж аксы боп жыйналран ж асаулы уй. Эйел б!зд1 аска каратпак болтан едк 6i3 дэм татып кана журем1з дедж. Б1рсыдырры KecKiHi бар кокыр енд1 кыз алдымызга дас- таркан жайып, курт пен май акеп койды. — Мал барып отырран жоксыздар ма, карындасым, ак кайда? — дед! Сары калжындап. Эдеп сактаган кызы улпн niemeci ж ауап 6epin: «Бун да 6ipep сыйырды бару кыйын, койды куздшуш сауура бригадир улы ксат бермейдк ж алгы з туйем13 суалды» дед!. — Ж ер гш к п бригадирлердщ осындайы бар,— дед! Сары кейшен кеск!нмен.— Кеш козылаган койлардан жыйырма-отызын кегендеп сауды бар рой, осы уйд!н ш айкап m i n , урттап T e ry i т у п л , б!з сыякты мейман жо- лауш ыларра д а мол ж етер едь CyTiH саумай баккан —260—
койдын, бул сыякты кара шай ш к ен уйге Heci кызык. Койды сауса, кузп айраны кандай тамаш а,— устше шаншсан касык н к турады, iuicen дэм1 де, д эш д е шскен сут и н каймагы сыякты. Эйел 61'зге тары 6 ip шарымын айтты. — Осы уй мьщ жарым кой барады,— д е д 1 ол,— Тэртш бойынша оран алты бакташы керек. Б1з ушеу-акпыз: KyfteyiM, мен, мына кызым. KyfteyiM кущиз барады да, мен тунде кузетем. Осы манда каскыр катты. Сактанып бакпасан, койды алдьщнан тартып ж еуге бар. Ocipece тунде. К ерер танды кезден атырам. CepiK боп ж урген 6ip Toyip ит1'м1'з бар едк корага ш аба алмаган каскырлар, алдынан ypin шыкканда, энеугун1 жеп K eni. «К ора» деге- HiMi3,— сирек сыррауыл. Каскырра ол богет бола алмай- ды. Итт1 жегеннен кеЙ1н' коп каскырра жалрыз ©3iM тотеп бере алмайтын болган сон, быйыл ceri3iHUii класта окый- тын мына жалрыз кызымды. кузетте cepiK болсын деп, мектептен шыгарып алдым. Сонымен, барын байладым, бул балам — тэп-Tayip окып ж ур ед1, енд1 окудан калды. Эйел KypciHin ед 1-, к езш е ж ас кел1п калды. — Малшылардьщ баласын окытуда 61'раз кыйындык бары рас,— дед1 Сапы,— олардьщ 6ipa3 балалары окый алмауына ею себеп бар: 6 ipi,— мына женгей айтып отыр- FaH,— эке-шеш елер1не ж эрдем ге кел1п‘ мал барысады, (эрине, будан жастар малшы болмасын деген урым ту- майды, олардын болуы керек, 6inaK. олар ен кем1не жеп’ я он жылдык 61л 1м алу керек. Мал баруда эке-ш еш ес1не амалсыз жэодемдесенн 6ipa3 балалар бастауыш кластар- дын 6i.niMiMen калып кояды). EKinuiici,— мектептен алыс- та, малдын жайылымында журеи'н адамдардын балалары- на жетк1лж т1 интернатты аудандарымыз салып улгерген жок, пэтерде турып окуга 6ipa3 баланын мумк1нил’л'|г1 ж о к ... — Булардын 6api д е тез арада жойылура мумк!нд1г1 бар кем ш ш ктер рой,— д ед 1м мен,— 61'рак, ти1ст! мекеме- —261—
лердщ алдына бул мэселеш жалпыламай, конкрегп турде кою керек, ярни, мысалы, б1здщ осы Ж акаарка ауданын- да мал жайылымында журген канша адамньщ неше ба- ласы интернатка орналаса алмай ж ургенш ую метке конкретт! турде хабарласа, соган карай шара колданыл- FaH болар едь — Д уры с,— дед1 Сары.— Ал, анау 6 ipi»uii мэселеш TinTi окай шешуге болар едк . — Бакташыра ж эрдем ш ш к мэселесш бе? — Соны айтам. — И е, калай шешуге болады оны? — Мысалы, мына ж енгей ит мэселесш айтты. ©те 6ip ойланатын мэселе бул. Осы уй сыякты колкабысы аз малшыларра каскыр алатын иттер неге берш мейд1 екен? Мен бшетш 6ip совхоздьщ директорында уялас ескен ею овчарка бар, eKeyi т1зе к осканда, каскырды кояндай ала- ды. Сондай каскыр алгыш иттер осы манный бурынгы байларында д а кеп болатын, ол иттерден каскырлар кой алу туп л манына д а ж олай алмайтын ед1. Осы уйде сон дай ею -уш ит болды бар рой, койрэ тунде кузетш1н1н xeperi ж ок. Сондай иттерд1 ecipin, бакташыларра тара- туды шаруашылык мекемелер колына неге алмайды екен? Bip рет таратып берсе, аржарында иттерд1‘н ездер 1 де ecin кетпей ме? М ен кулш те, ойланып та калдым. Кулу1м,— Сарынын айтуы кызык; ойлануым,— мысалы, К екш етауда, ерте кезде «тере тукымынын кек шолары» аталган, «Эилмнш сар-каскасы» аталган иттер болган. Бул иттерд! кещл жетет1н адам дар аттан артык Kepin калап алатын. Ондай HTi бар ауылдын, котанынан каскыр кой ала алмайтын. Бакташыра epin малды 6 ipre барып кетет1н ж эне баккан малга каскырды жолатпайтын иттерд1 талай ж ерде кезь М1збен к ер дж . Тайкект1н Сулеймен1 дейт1н адамнык колы на туокен 6ip «Саркаска», аз ж ы лда ж ападан жалгыз — 262—
кырык, шакты каскыр алганын б1лем1з... ж эне Ci6ipAiH тайдай улкен каскырларын!.. Ендеше, пайдасы осынша кеп иттерд! ecipyre халык шаруашылырын еркендету iciH- д е неге мзн бермейм!з?.. Осы арадан мылтык, мэселес! кеп шыкты. Шудын, Бетпакдаланын,, Арканын бойын кезш ж уретш ата'кты аншы Рам азан былтыр мен быйыл рана ж узден артык каскыр атып алран. — Осындай ацшылар кебейсе,— дейд1 Сары,— кас кыр д а азаяр едь BipaK аудандьщ мекемелер оны icre- мейд!, аншылыкты се р ш к деп урып, кеп ж ер де онымен шурылданура карсы болады. Еюнии мысалра ж уй р ж ат- ты алайык. Кыс басындары сонарда колхоздарда осын дай аттар болып, каскырларды 6ipire куса, api санын азайтар ед!, api курын керген сон, каскыр жаны тыйыш алыска ayap едк Бул мадайдын совхоздары мен колхоз- дары оны штемейд! де, курын кермеген каскырлар еркш- cin, басынып алады. Олардын жайылымдары малра шабу туг1л, кьтста корага тусетш ce6e6i осыдан. Есту!мше,— дед! Сары хозяйкара карап,— а з д щ отардын кыскы ко- расына еткен жылы каскыр Tycin, 80 кой шырын болды дейд1, рас па, осы? — Рас,— дед! эйел темен карап.— Колда кару бол- марандыктан, кора Fa тускен кеп каскырдын 6ipeyin де елтчре алмай калдык... — Малды кеп ecipeM i3 десек,— дед! Сары маран,— каскыр сорэтын ж уйрж ат пен каскыр алатын мыкты ит e c ip y u i ойлау керек, бакташыларды мылтыкпен камта- масыз ету керек. Булар шаруашылык мэн! аса зор ic re p . — Дуры с сез,— дед!м мен. Кешке 6i3 Д ар ат аталатын мекенге кондык. Бурын кен зерттейт!н партияньщ турары болран бул мекенге, осы манайды отарлайтын бес колхоздын мэдениет орталыгы орнапты: радио, почта, аурухана, касында интернаты бар жет! жылдык мектеп, онда алты мурал!м бар, еткен жы- - 268—
лы 141 бала окыган екен, быйыл 51 бала окыйтын бопты. — О калай?! Н еге азайган?! — деген сурауга, мектеп директоры О маров Эбджэр1м жолдастын, айтары: — М эдени орталыгымыз бул арага былтыр рана ауысты. Оран дей ш Айшырак деген ж ер де болган ек. Ол арага кыстыгуш жан-жактан катнасу бул арадан элде- кайда жещ л. Айшырактьщ маны кен жазык, ал, бул Да- рат кальщ таудын. камауында, сондыктан тенерепм!зге кар аса кальщ тусед1 де, не машине не келшпен кысты- гун1 катнасура болмайды. Осы мандары «Абай» аталатын кен енд1р1сшщ 6 ip инженер! еткен кыс Д аратка «С-80» маркел! трактормен келмек болып, кардьщ аса калынды- рынан, он еш километрден бер! аса алмай койган. Почта кыстыгуш тек самолетпен рана келш ж урдь Катнастьщ кы йы нды ры сондай болгандыктан, радиусымыздагы бак- ташылардын K©6i балаларын быйыл окуга бермей койды. — Радиустарыныз канша? — Ж у з километрдей. Осы радиуста отыз мындай кой, 1500-дей сыйыр, сол шамалы жылкы кыстайды. Ол мал- ды кутетш ж еке уйлер д1н‘ аралары, 6epi салганда жы- йырма-жыйырма бес километр, opi салганда кырык-елу километр. Соншалык алыста туоатын эке-шеш елер1,‘ okv- дагы балаларын кыстай кормей тура алмайды, кебшш быйыл балаларын окуга ж 1бермеген ce6e6i осы. — Ендеш е мэдениет орталыры Байшырактан неге ке- ш!р!лген? — © 3iM i3 д е б 1л' мейм!з неге K em ip w reH iH . Алдары жылдан бастап Байшыракка кайта кешу мэселес!н аудан алдына койдык, калай шешер!н KiM б1л с1н!.. Мектеп пен балалардык жатакханасымен таныссак, турпайы тастан каланган уйлеп! сэнд! болмаганымен, imi ж ап-ж ак сы уйымдаскан екен. O cipece ж атакхана. Кырык балалык бул уйлердщ iuii де, кроватьтары да, тесек-орын- дары д а TapTinTi ж эн е таза жыйналран. Бул арада мектептен баска уй дщ саны тогыз-ак екен —264—
ж эне олардын, бэрш де тек кызметкерлер тана турады. Bip жаксысы — осы уйлердщ бэр ш де д е радиоприемник бар. К аладан алые ж апан-тузде, тастак, таулардын ара- сында орнаран азрантай уйлердщ тургын адамдары Мо- скваныц, Алматыньщ ж эн е баска калалардын кун сайын- ; Fbi TipmwiK лебш эл п приемниктер аркылы сатат сайын ем ес, минут сайын ecrin отырады. Алыстэры ауылдыц кулагын булайша ашып, дуние ж узш щ кыймылымен кун сайын тырыз байланыстыру, тек советтж дэу!р дщ рана [ ici!.. . Э бдж эр!м Омаров кызык Kici болып шыкты. Быйыл кырык. терт ж аска шыккан, Карарандыныц мурал1млер институтын 6iT ipreH , партия катарына 1942 жылы KipreH, ¥лы Отан сорысын колынан еткер1п, ерл1к ютерше наград- тар алран бул ж олдас, мектепте директорлжтен баска да кеп мшдеттер аткарады екен. Оран, мысалы, осы радиус- T eri партия уйымдастыру кызмет1 жуктелген. Радиуст1н кецдМ ж уз километр екен1 ес1м1'зде. Эр отарда 6ipen-ca- ран болса да коммунистер бар. Олардын жэне малшы- лардын арасында саяси-партиялык, саяси-кешшлж icre- рш у з д ж а з жург1з1п туру — партия уйымдастырушысы- ньщ м1ндет1. Радиуст1н катнасы, a c ip e c e , кыекы катнасы кандай кыйын болранмен, Сарынын айтуынша, Омаров ж олдас партиялык кызмет1н ойдарыдай аткарып, мшдет- Ti icTepiH аксатпайтын кер1нед1. Сондары 6 ip ж эрдемцп- ci — рация екен. Омаровты 1скер адам деп урынран аудан, кейде оран канша тырбанса д а куш1 келмейт1н жумыстарды тапсы- рады екен. Мысалы, жакын арада ауданнан Омаровка: «Д арат торанына мектеп балаларымен бар д а , ремонтын тез б1т1р!» деген буйрыкты телеграмма келедь — Бул, енд1 кулетш ic,— дед1 Омаров, телеграмманы маран керсет1п.— Неге кулетш ic екенш тоганнын басына барсацыз рана к ер еа з. Ол осы мацайда жакын ж эне cia* д1ц оны керущ]з кажет. —265—
Ертецш е Д а р а т тоганына барсак, ею таудын арасын- дары сай екен, сайдьщ тарлау жерш е тоган сорылрэн екен, максат — осы сайдан кулайтын езенсымак пен коктемде- ri кардьщ мол суын бегеп, алдьщры кен жазыктагы eriH елк есш е пайдалану. Эбдж эр1мнщ айтуынша, алдына то- ран со ры л рэ н бул сайра коктемде 45— 50 миллион шаршы метрдей су жыйнаура болады, егер оншалык су жыйна- лып, пайдага дуры с асса, алдары кен жазы кка уш мын гектардай eriH G e6yre болады. Бул манайдын жардайында ол улан-байтак коп ж ер ж зн е егер су берсе, топырары кунарлы, eriH i ш ы ры м ды жер... — Сондай пайдалы болып келе ме? — деген сураура тура ж ауап бер удщ орнына, Эбджэр1м осы тораннын байлануынын тарихына кетш калады. — Бул тек халыктын е з колынан рана жасалран ic,— дейд1 Эбджэр1м.— Б удан жыйырма жыл бурын б1здщ ау- данда райкомнын Сулейменов Ж акан дейтш секретары болран. 1ске аса ынталы, халыкка оте беделд1 Kici едк Ks3ip К араганды ж акта 6ip кызметте деп есггем, не кыз- мет eneHiH б1лмейм1н. Сол Сулейменов ауданнын халкын yrirrefli д е, кеп адамды жыйнап, кетпенн1н рана куш1мен, аз жылда ею улкен тоган соктырды, 6ipi,— осы Дарат, eKiHmici, — мына таудын аржарындагы — KeciK. KeciKTi 6 i3 корген ж окпыз, ал, Д арат,— адамды хай- ран калдырады. ©йтпегенде ше?.. ¥ з ы н д ы р ы 800 метрдей, 6 niK T iri онбес метрдей, табанынын жалпактыгы отыз метрдей, жонынын жалпактыгы он метрдей, тас пен тал- ды байланыстыра салган, 250 мын текш е метрдей тас пен топырак уйшген бул торанды, техника ж ок кездеп журт кетпенмен калай 6iTipreH !.. Ж акан Сулейменовтщ бастауымен, халык аз жылда б т р г е н бул exi тоган, бастапкы жылдары сура лык то- лады д а , колхоздарра ете коп пайда бер ед г eriH олкес1н д е, шабындык пен жыйылым елкес1н д е мол суарып, пе ремет он1м шырады. О дан кей1н Сулейменов баска ж ак- —266—
тын кызметше ауысып кетед1 де, сорылрэн тотандарды В бабында кутш устау iciHe ешк1м кецы белмейдь «Су» дегеннщ бузрыш куш екеш бэр1м1'зге мэл1м. • Бетш бвгей кайырып турмаса, онын бузбайтын д ун и еа [ жорын бшем13. Аталран торандардын суы д а осыны ютейдк Жорары- дан темен саркый кулаган судын екш'ш Д а р а т пен KeciK 1 торандарынын эр ж ерш Tecin, жырып... дегендей, бегет- тен етет1н ж олдар таба бастайды. «Тузу ж ерден ж ол кер- i неп улгайды су» деп Абай айткандай, иненщ кез1ндей тескш дж тапкан су, эуел! жылап аккан жерш. ш езде ке- нейтш экетедк Бул жыртык-тесжтерд1 еш м м жамамайды. Ж олы «ашылран су, тоганра токтамайтын болады. Тоган жылдан жылрэ тозып, булш е бередь К ейш п жылдары TinTi icKe аспайтын болып калады... Тозран, булшген торандар туралы халык тарапынан карылран дабылдар, ауданнын куларына тек былтыр рана шалынып, колхозшылардьщ кунпмен аздап женделген болады, 6ipaK, оран техника катнаспайды, сондыктан ша- ла-шарпы рана жамалран жерлер, быйылры квктемшн 1рк!лген коп суына бегет бола алмай, ыдырай certain ке- тедк Тогандарра су тары д а токырамайтын болады. Бул icKe мэн 6epin, к аж егп кушпен тьщтылыктап ж асатудын орнына, тары д а карылран дабы лдан корыккан аудан, «вз мойнынан парыз аударып», отыз шакты-ак ересек ба- ласы бар мектеп пен онын директоры Омаров Эбджэр1м жолдаска жорарыда аталран телеграмманы согады!.. M i- не, кайда, Салтыков-Щ едриншн геройлары!.. — Отыз так ты баламен мен не б т р е м онда? — дейд1 Эбджэр1м ызалы к улим ен.— Муртын д а сындыра алмай- мын Fofi мен бул жумыстын. Егер техника араласпаса, балалар тупл улкендер д е imTene icTeft алмайды буран. Жыл сайын жамап-жаскаудын Keperi ж ок ол торандарды. Техника араласу керек те, су уратын сараларды да, бас- сейннш астынры TeceriH д е цементпен тас кып бею ту ке- — 267—
рек. Су агытылатын ж ерлерд! тем1р бетонмен шегендеу керек. Суды механика занымен агытатын болу керек. — Осынын бэр! д е ,— дейд1 Эбджэр5м кызына сейлеп, — проблема ем ес кой K03ip... Отанда не кеп — техника мен курылыс материалы кеп!.. Б1здщ е й торанды мык- тап бею туге кеп техника да, кеп курылыс материалы да керек ем ес. С ураса-ак бернгетш нэрселер осылар. Соны б1здщ ауданда сураушы жок. — Сураса мол сур ау керек,— дейд! Сары.— Бул ау- даннын мен бшмейтш тауы да, сай-саласы да, езен-була- ры д а ж ок. Осы Д а р а т пен KeciK сыякты торандардын ауданда талайын сорэты н, булардан да улкенш согатын талай жерлер бар. Плотина согуды тшеп турган езенде- piMi3 д е а з ем ес. Кетерген сон, осы мэселенщ бэрш тутас кетеру керек. — Ол дуры с кой,— дейд1 Эбд1кэр1м жымыйып,— ау данда кеп торандар согылура, кеп плотиналар жасалура мен карсы емеепш ж эн е олардын жакын к ездщ icTepi екенш е д е сенем. Тек, мен1н айтарым,— аз жумыспен кеп пайда бергел! турран мына eKi тоганды тез1рек кызметке косу... — Ол дурыс сез! — дейд1 Сары. Ол куш 6i3 «Ж амантас» аталатын кен ошарына кон- дык. Б ертш де рана ашылран, ш э р ы н рана ещ прю екен. Одан эр!, кырык-елу километрден Бетпактын даласы бас- талады екен. — Ал, к урдас,— дед1 маран, конран уй1м!зде Сары.— М енщ б1лет1н жолым осы арара дей1н рана. Будан apFbi- сын б1лмейм1н. Сурастырып керсем, бул манайда жалгыз рана адам б1лед1 екен, ол — В А С Х Н И Л -дщ 1 осы манай- дары тэж ри бе пункт1'н1н бастыры О раз Нургалиев. Соган Kici ж1бер1п алдыру керек те, Уланбелге жетк1з1п салуын етш у керек. 1 Ленин атындагы Бук1лодактык Ауылшаруашылык академия- сынын Казакстандык Филиалы. 26— В—
— Болсын. Оразымыз мешц улкен балам — Арыстанмен курдас, жыйырма торызрэ ж аца толган ж ап-ж ас ж т т болып шыкты. Алматыдары Ауылшаруашылык институтын 1948 жылы 6iTipin агроном болып шыкдан О раз, тура ¥лан - белге келшт1 д е, Бетпантьщ 6epri бет1ндег1 бос жерге Уланбелде сол жылы курылран тэж рибе станциясынын бел1мшес1н уйымдастырыпты, турран жер1н1н аты — «Ш о- лакеспе», кызмет1 — ¥лан белдщ кектем кезш де Шу бо- йынан келет1н койларын ecipin рылми ж актан зерттеумен катар, осы манный ауа райын, табиги ес1мд!г1н зерттеп бакылау, мэдени е а м д ж т щ кай турлер1 все алуын тэж - рибеде сынап керу. Ceri3 жарым жыл узджс1з зерттеудщ нэтижесшде ж ас маман Ш олакеспеден ражап кеп мэл1мет жыйнапты, мэдени ес1мд1ктерд1н б1рталайы бул арара жаксы енет1- н1н ic жуз1нде дэлелдепт1. Онын айтуынша, е а м д т кедей сыяктанран бул манайга шепт1н ж узден артык rypi шы- рады екен ж эне 6api, ащы-тущысы араласа, малга, aci- ресе кой мен жылкы малына ете журымды екен. М эдени еам дж тен бидайдын турлер1н д е, сулыны, тарыны да, швптен — жодыш ка мен беден1 д е erin ocipyre болады. К ыйыншылыры — кыстыгуш карды кеп бегем есе, жазгы жанбырра сенуге болмайды,— бул арада жанбырлы ж аз- дар аз, кысы-жазы жел1 кеп болады да, кар суынын ыл- ралын тез курратып ж1беред1, сондыктан, топырагы ericKe колайлы болганмен, еккен еп н д! ecipy бул арада про блема. Мал тул1пн, acipece, кой тул1г1н ecipin сапасын кушей- туде д е ¥ланбел тэж рибе станциясынын ж ет!сп п кеп екен. Мысалы, 1948 жылы бул станциянын карамарына бер1л- ген жет1 мыц кой он терт тукымра бвл1нсе, ceri3 жылдын ic тэжрибес!нде, станция оны eKi-ак тукымра TycipinTi: 6ipi,— караквл, 6ipi — меринос. Каракел елт!р!с!н!н са- пасы, 6i3Ain Одакта ен сапалы дейт1н каракалпак елт1- —269—
piciH e таласа бастапты; сапалы биязы жуннен, орта есеп- пен, саулыктар уш жарым килограмнан, кошкарлар бес килограмнан беред1 екен. Саулык етшщ салмагы— алпыс килограмга деш н, кошкар е п токсан килограмга дешн... Республикадагы мал басын алдагы кундерде кебейту м эселеа сез болранда: — ©згеш бшмеймш,— дейд1 Ораз,— б1здщ станцияда кэз1р терт-ак мыц кой бар. Ж айылымдык, шабындык же- р1м1зд1 есептегенде, станциянык езш д е кой санын алдары жылда жыйырма бес мынга апарура болады... Былайша, мшез1 туйыктау, бос сезге ж ок, э д е г т , кыз сыякты уялш актау О раз, 6i3Ai Уланбелге бастап апару се з болранда, к улак какпай кене Kerri. — Эрине, апарам,— дед1 ол.— Турасын айтканда, бул манайда, кэз1р Бетпактын Уланбелге апаратын жолын жаксы бшетш менен баска ел ш м жок. Кен Бетпактын енбойы каз1р кешкен отарлар мен геологиялык партиялар TycipreH айкыш-уйкыш ж ол, солардын арасынан Уланбел ге апаратын жолды б ш п бастайтын 6ipey болмаса, ауыз- ша айтумен таба алмайсыздар. О разды басшылыкка алып, ертенш е ертемен жур1п кегпк. — Уланбел,— дед! аттанар алдында Ораз,— Шолак- еспеден дэл 370 километр. Кептен 6epi катнаскан жок- пын. Д еген м ен , ш амалауымша, уш ж уз километрге дей1н ел болмаура тшстк Кешкен отарлардын шетше содан ке- йш рана легуш1з мумкш. Ораздын айтканы дэл келдг «Бетпак» деген, жер! бе- лестенщ ш реп отыратын, ушы-кыйырсыз кап-кара 6ip ж а- зык екен. TyciHin каралыгы ерт жургендей. Bip токтаран- да Оразга: — Неге булай кап-кара? — десек, — Бетпактын езге m e6i бул кезде ушады да, тек кара жусаны рана калады. Кузддгуш осы жусан малдын, acipe- — 270—
Iсе, койдыц мыц д а dip асы. Буран dip ай жайылган кой, майдан шаялап калады. Ж эне етш кандай асылданды- рады, d¥л кара жусанра ceMipreH койдыц майын ауызга салура болмайды: api сурленген майдай к ек п е ^ ек , api dip жапырарын ж есец, ж урегщ е шык ете тусетщ ж ги!.. — Ендеше, dyл apaFa койды неге ж ая depMeftci3Aep?— деген сураура, Ораз каркылдап куледь — Неге кулесш? — Ж ер жардайын diлмeyiцiзгe. Оты сонша куатты бул арада су жок. Булак анда-санда dip-ак кездеседь Ку- дыктан су шыкпайды. Геологиялык партиялардын айту- ынша, осы Бетпактьщ отыз-кырыц метрден арры асты, Tydine dypFbi жетпейтш туп-тутас кальщ ж эн е каттытас. Таска дейш ж ер астында су жок,- Кальщ тастыц терецш де тущы су dap деседц dipaic ол мын метрден арры терец- джте кездесед{, сонша тасты казып жетуге шмнщ Kymi келед1? — Булактын суы кайдан шырады? — «Кальщ тастыц жарырынан» десед1 duieTinaep. Бетпактьщ dofibmaa ара-тура ши оскен сайлар кездеседь Су мамандарыныц айтуынша, сол тустарда K03i ашыл- маран dyлaк dap. — Ашуга doлмaй ма ол квздерд1? — ©3i ашылмаса, кайдан Tadacbin? Кай сазды казып тауысасын? Кей сазда dyлaктыц K03i dap ж ер deлгiлi ту- рады. Оларды ашу оцай. Ж олда K03i ашылран dyлaктap- ды корсетем. — Бетпактагы су жайы осылай! — дейд{ Ораз, «от арык, су сем1з» депт1 рой аталарымыз. «Сусыз ж ер дщ шв- di арам» дешт рой. Р ас свз. 0Mip тэжpиdeciнeн шыккан шындык. Егер суы doлca, dyл Бетпак далага миллионда- ран мал, acipece кой мен жылкы ecipyre doлap едь Ko3ip ол коктем мен кузде мал айдап ететш жолдыц жайылы- мы рана. -2 7 1 -
— Ол кезде суды кайдан imeAi мал? — Булактардан ж эн е epireH кардан какка тур ран су- дан. Кектемнен кейш ол кактар кеуш кетед i. Куз булак- тан баска су жок, сондыктан, кектемде Шудан Аркага беттеген мал асыкпай жайылса, куз Аркадан Шура кайт- кан мал асыра еред1... — Кектем1 тамаш а рой, бул Бетпактын! — дейд! Ораз, — неше турл! тамаш а шоп шыгады кардыд суымен!.. 9 ci- ресе — рэк. О дан асыл шеп ж о к кой малра. Эттед, не ке- рек, Арканыц июньнен басталатын ыстырына шыдамай ушып кетедП.. Тары д а ijirepi ж ур д ж ... Тары д а д ала... дала!.. Тау- сыз, сусыз, ушы-кыйырсыз кен. дала! Тесш е к арасад кезд1 карыктыратын кап-кара дала!.. Ж ер д щ ж алпая беруш е xcypiciMis себеп болып келе жатыр. Т астак ж ер дщ жолы тамаш а. Онымен 6i3 арызып кетсек, 370 километр деген Уланбелге терт-бес саратта ж етш калар ек. «ЗИ М » сейтейш десе, «Газ-63» ере ал- майды. Куш! коп болганмен, бойы туйедей кднкайран ол, сагатына отыз-кырыктан артыкты ала алмайды екен жз- не иреп коп ж олды н шурыл жалтарысты тусында акы- рындап етпесе аударылып кала ж аздай ды екен. Сонысын бклетш шофер (Ж енний дейтш HeMic, озге немютер сыяк- ты ол д а есепкор, сак ) жолдын. тура тусында рана отыз- кырыктан айдайды да, ирек тусында он бес-жыйырмадан аспайды. Бул ж урш ке iiuiMi3 пыскан б!з кейде озып кет сек, айкыш-уйкыш ж ол алдымыздан элс!н-элс!н кездесед! д е, кайсысына TycepiMi3fli би ш ей «так» деп турамыз да каламыз... О сындай ж ур!спен жэлырып келе .ж атканда, алды мыздан булак кездестк «Ура!.. Булак!.. Жасасын, су!» д е с п к 6apiMi3 6ip ауы здан. Ж агасы на токтай калдык- Ке- 3iH кошпел1 отарлар ашкан бул булактын суы мол екен. Олар булактын. кайнар козш дементпен коршай 6eKiTin, кед арна ж асаран екен. Арна кэз1р уп-улкен ж эне Kici — 272—
бойына жакын теп-терен бассейн болып тур. Суынын мелд1рл1г! к ездщ ж асындай, т эт т ш п балдай, суыктыгы муздай!.. Сусынымыз канганша ciM ipe кеп жуттык-ау, жарыктык суды!.. С у маныныц такырлыгы, малдын т е зеп , оттардын орны булак басына кеп ел, кеп адам тунеп кетуше куэ боп тур. Ораздыц айтуынша, ел жок кезде бул булакка осы Бетпак,та табындап есетш акбекендер келш тунейдк Ащиыларра олар оцай алдырмайды,— кузетпй кояды. B i- рак, айлалы адам кейде кузетшшщ де кезш алдап, та- быннан сыбатасын алып калады. Ораздын, бул сезш е куз болрандай, булак басында бу- riH FaHa сойылган 6ip сорлы бекенн!н T epid мен шек-кар- нынын журнагы жатыр. К,у ащны капысын тауып аткан болу керек те, TepiciH сыдырып, iuiiH босатып, етш алып кеткен болу керек.. Булак басында аз уакыт тыныкканнан кей1н тары да u rep i ж урдж . Тары д а ж ап-ж азы к, кап-кара дала... Bipa3 жургеннен Keftin, денестеу 6ip ж ерде геологиялык партия буррылап кеткен орын кездееп. Буррыдан шыккан тастар- дын TypiHe карасак, ж ез, коргасын сыякты кендер барра уксайды. — Бул Бетпактан талай кендер табылып та жур жэне алдагы кунде д е табылуы да ce3ci3,— дейд1 Ораз.— Кэ- 3ip-aK eHAipicKe айналып, кала боп кете- TiH жерлер бар, 6ipaK сол калаларра су Л жок. Алыстан тасып калай улгеред!'. ^\\ —т ~
рып экелу м эс ел е а се з болып ж урген ед1 рой, сонын эяры немен тынды? — деген сураура, — Теориялык, жагынан дэлелденген мзселе рой ол,— деп ж ауап беред! О раз,— 6ipaK, аса коп к араж ат керек кершед! рой оран,— «жыйырма бес — отыз м иллиарда туседЬ дейд1 рой. ©те кымбат кой ол. — Бола берсш . «Су болса, бул Бетпакта миллионда- ран мал есер е д Ь деп келе ж аткан жокпысын езщ . «Кен байлыры д а кеп» дей сш . Солар етемей ме каналдын шы- РЫНЫН. — Эрине, етейдк BipaK, мемлекет калтасынан отыз миллиардты шыгара кою д а онай ем ес кой. Ерте ме, кеш пе, ондай караж ат шырарылар да, канал казылар да!.. 8 p i карай тары да 6ipa3 жер жургенде, алдымыздан жалрыз каскыр кашты. Даланык каскыры шннректеу болса керек ед1, мынау C i6ip ормандарында есетш , тайын- шадай ipi каскыр, 03i арлан!.. «Газ-63»-ке ол, эрине, жет- к!збейд1. «ЗИ М »-мен куар ек, карараны калын ескен да ла екен, кабырраларынын сырын тырнап тастайды. Сон- дыктан, KepiHey кашкан арланды тура кумай, токтаган машинадан тусш, таныркай карадык та турдык. — Эттегене-ай! — деп екш дж б!з. Манагы жусанды ж азыкта кездессе рой,«ЗИ М » оны бура бастырмайды! — Каскыр малсыз ж ерде журмейдк— дед! Сары, ар лан карасын у з т кеткенде.— Осы м анда мал болу керек. Ол соны караулап жур... — Мумк!н,— дед! О раз,— жакын ж ерде «Шэйтанси- мес» аталатын булак бар, сонын манында б1зд!н б!р отар ж атуы мумю н. Ж уркабайдьщ Кусайыны деген картымыз Ш олакеспе манынан езгеден repi кешеу!лдеп кешкен ед!, мумк!н сол болуы. О разды н ж орамалы д эл шыкты. Ен алдымен 6i3re «Ш эйтансиместен» су iiuin жаткан меринос койынын та- быны кездест!. Койды суарып турран зор денел! сэры кес- — 274—
кшд1 xciriT Кусайынныд cepiri екен. « 0 3 i ауылда» дед1 ол Кусайынды. Ауыл дегешм1з — KiuiipeK eKi кос екен. Bip колы муге- дектеу Кусайынныд бетшен каны тамран куп-куред, са- кал-шашы кап-кара. Ж асын сурастырсак,— елу тертте. Бужырлау, ecKi ед д ш еу эйелш щ аты Маптука екен. Оныд кушарындагы кодыр кескшд1 сем1зше бала Кусекеднщ уш жастары улы — Кенжетай болып шыкты. Мен оларра: — Кенжем1з д еуге ертерек ем ес пе? — деп калжыд- дасам, Кусайын жымыяды да: — Эрине, ерте. «Кенжетай» кенжелиз болады деп койган атымыз емес, а з д щ «Ботагез» дейтш к1табыдыз- дэры Кенжетайды д аты,— дейд1. — Э дебиет кггаптарын окыйсыз ба? — десем, — Ж ок, шырарым,— дейд! Кусайын менен ез1н ж ас жарынан улкенге санап.— ¥лан белде ceri3iHiui класта окып журген Бейсен дейтш балам бар, уйге демалыска келгенде к!тапты сол окып беред1. Былайры уакытта мы- нау турран балам — Сауытхан окып бередк Сауытхан жыйырма алты жаста екен. Орта мектептщ жет! класын 6iTipreH ол эк еам ен кой барура шырыпты, K83ipri кы змеп — лаборант. Мен оран: — Д уры с icTereHciH шырарым,— десем. — Бурысы д а бар aFafi,— дейд1 Сауытхан салмакты дауыспен.— Шаруашылык орындарымыз койды 6i3re ecip дейд1 де, бакташылардыд турмысына жардай жаса- майды. «Ж ардай» дегенде уюметтен сурайтынымыз 6ip рана нэрсе. — Н е ол? — дей д 1 шапшад Сары. — Ю шз уй. Bi3 — койшылар, жазы-кысы Kemin ж у- peTiH халыкпыз рой. Ж эн е узай кешем!з. Кенеп шатыр 6i3re колайлы емес,— ж аз ыстык, куз суык; ег1нш!лерд!д бригадасына бер1летш куймелерге д е 6i3 тура алмай- мыз’~ „ оны 9Р‘ с¥йреп ж уру кыйын, api малшыныд эр жардайда от жаруына, жатып-туруына колайлы емес. Bi3- 18* —275—
ге ен, колайлысы — казактыц кип з уйлерк Кешпел! ата- ларымыз оны бекерге ж асам аган: жырып, Tiryi д е ж ещл, ж азга салкын, кыска жылы, iiui кец, от жарура колайлы. — Сондай уйлерд! неге жасап алмайсындар? — дейд! Сары Сауытханра, элденеге кезш кысып. — К и п з керек кой оран,— дейд1 Сауытхан, Сарынын кез кысу мэш не тусш бегендей.— К и п зге ж ун керек. Уйге жететш жущц кайдан табамыз? — Уймет бермейдк оз м ен л п п л тдеп аз рана койымыздын ж уш жетпейдк — Алматыдан, баска ж ерлерден кипз алып жатпай- сыздар ма? — дейд1 Сары куланран кесшнмен. — О ндай к и п зд щ барынан жоры!.. — Неге?!.. — Н емю тердщ «эрзац» д е й т ш сол кипз: сыйыр ж у- нш коса ма, немене,— 6ip ж азга шыдамай ыдырап жыр- тылып кетедц 63iH ел ердей калыц рып басады ,— Tiryre де, квтеруге д е ыцрайсыз. Заводтан шыратын кипз1м!з сон дай болса, уй дщ элдекайлардан ж асалып келет!н cyfieri ше? И мек кып жасайтын уыкты,- найзадай тш -тж кып жасайды да, уйдщ тебеш доцгелене келмей, суцпдей шо- шаяды д а шыгады; керегелерш щ Keri кой тер1сшен ж аса- ла ма, немене,— 6ip ж азга шыдамай сегш п кетедг, шацы- рарын уыктын. санына карай теспей, уй тМ лгенде, кеп уыктыц каламы сурынар орын болмайды; кейде кереге басыныц саны мен уык саны кайшы кеп, 6ipi аз, 6ipi кеп болып ж атады ; баскур, тацрыш, ж елбау, белдеу сыякты уйге каж ети жштер бурынгыдай кылмен араласкан жун- нен есш мей, кещ црден, ж ек еден ж асалады . Олар ыстыкка шы дамай, 6ip ж а зд а быт-шыты шырып у з ш п калады... — Сонда, сенш е не icrey керек? — деп Сары Сауыт- ханныц аузына сез салады. — Бурынры кешпел1 ауылдыц icrereHiH icTey керек. Кереге-уыкты теректен шп, жаксылап ж асау керек, кекп жылкы, туй е сыякты малдардыц калыц кайысынан тую керек, ж ш-ш уды кыл араласкан ж уннен ecin, кипзд1 кой-
дыц жуншен басу керек. Булайша кипз ж асауга уюмет планмен жун беру керек. — Канша ж ун кетед1 сонда 6ip уй дщ кипзш е? — Ж етш с килограмм. Ж эне быязы жун емес, казаки койдын каткыл ж ун!. Биязы жуннен жаксы кипз басыл- майды. Казакы койдык жун1нен кипз нык басылады ж э не ол кипз 6epiK болады. Отыз койдын ж унш ен б!р уйд!н киг!з! мол шыгады. MiHe, осыны iCTey керек. Меринос са- нын кебейте отыра, ж ун! мен eTi ymiH казакы кой д а ecipy керек. Ж уннщ пайдалысы эли болса, казакы койдын еп мериностан ауыр да, сапалы да екен!не ешюм таласпай- ды... — MiHe, ее п д щ бе, Сэке? — дед! маран Сары.— Осы айтып отырган создер бул ж т т т щ гана емес, барлык бакташынын айтатын ce3i. «Малды ecip» дегенде малшы- нын турак жайын да ойлау керек кой. Б!здщ шаруашы- лык орындарымыз оны ой лам айды . 0 з бет!мен жасап ж аткан аз уш нщ ©3i,— Сауытхан айткан «эрзац». Р ас ай- тады,— ондай уйдщ барынан жогы. Бакташылардыц ез- дер! жасаран ecKi уйлер тозды. Олардан калган ж урнак- тар — мына турран куркелер. Жасыратыны ж ок,— мун- дай куркелерд! ecni уакыттары байлардын батырактары д а Tirin корген жок- Адам бундай куркелерде ж аз калай тура алады? 1ш!нде айналар ж ер жок, кой? Ыстыкта пыс- нап олмей ме адам будан? Ocipece, кысты куш калай ту ра алады мундай куркелерде? BipaK, амалсыздын кун!- нен турып келед!!.. Турмаганда не ютещи? М алдан каша ма?.. Ук!мет орындарыныц бул катты ойланатын icTepi... — Малшылардыц турак жардайы осындай болган- дыктан,— дейд! Сауытхан,— жастар калай келед! буран? Коп отарларда ж ас бакташылардыц болмау ce6e6i содан. Бакташыларра жаксы кипз уй жасалып берс!нш!, кино келс!нш!, радио орнасыншы, к!тапхана, кызыл-отау ж ак сы уйлерге уйымдассыншы,— жастардын бакташылыкка д а каптап келу!не мен кеш'л болайын!.. —277—
— Мше, осы сезд1 ую м етп д кулагына ж етюзу жазу- шы — стздердщ борыш тарьщ ыз!— дед1 Сары маран, жер- Д1 жудырырымен туйгш теп. — Ж азылып та ж ур рой ол,— дед! Сауытхан.— Умыт- пасам, былтыр «Казак, эдебиетЬ газетш де Еабит Мусре- повтщ «Алты аяк» деген макаласы шыкты рой. Осы кем- ш ш к т ер айтылран ед1 рой онда. BipaK, KiM кулак асты оган? Едким де!.. — «П равдара» ж а зу керек,— д е д 1 Сары.— Одактык уюметке жетшзу керек осы мэселеш. MeHiK айтканым: «У й м ет пен партия К азакстанда мал шаруашылырын еркендету туралы жакын арада кау- лы алура тш с, сонда бул мэселе коса шедллер деген умгг- темш!» — Б1зде сондай умггтем!з,— д есп езгелерт Bipa3 тыныкканнан кейш 6i3 api карай журш кеттж. Уланбел «Ш зйтансиместен» токсан километр екен., Бул eKi араньщ ж ерш 6i3 коре алран жокпыз,— тун де ж урш отырдык- Сондыктан ба, эл д е жер1 ж эн е жолы жаман ба,— Уланбелге б!з кыйналып жеттш. У ланбелдщ д е т ун п KepiHici аумаран Атасу екен. Бун да да, кердей карангы тунде электр нурына беленген ка ла алдымыздан шыга келдк Б1з тэж ри бе Станциясыньщ директоры — Сэлмен Тас- болатовтьщ уйше кондык- 9уел1 Орынбор рабфагын, одан Москваньщ Тимирязев атындары Ауылшаруашылык Ака- демиясын, одан соньщ касындары аспирантурасын б т р - ген рылымнын бул кандидатын мен ж а с-ecnipiM кезшен 6i- лем . Е ртедш е кедескенде, ол д а ж эн е станцияныд рылми кызметкер1 Сарымсаков Т!леул! д е е д алдымен KapiM Мыдбаевты естерше туаредк Олары маран зор адамгерш ш к сыяктанды. Олай дей- тш1м: советт1к д эу!р де Казакстан ралымдарыныд ш ш ен Бетпак даланы 6ipiHuii боп зерттеген д е, Уланбел тэж ри бе станциясын куру идеясын турызып, оныд алрашкы ка- — 278—
дасын е з колымен кагыскан д а адам Кэр1м Мыцбаев. 1906 жылы кедей семьяда туран, совет мектептер1нде окып ауыл шаруашылык рылымынын докторы атарын ал- FaH, е з мамандыры ж ен ш де рылымдык барасы зор кеп енбектер ж азган KopiM Мыцбаев, 1947 жылы В АСХН И Л - д а курылган арнаулы экспедицияны ез1 бастап, ж а з бо- йына Бетпак даланы зерттеп шыккан, осы ж айда калыц к1тап жазып баспада жарияларан, халык шаруасын, ocipe- се мал шаруасын еркендетуде Бетпактыц орны улкендш н рылыми фактылармен дэлелдеген Мынбаев, болашактары зор IctIh. алрашкы тэжрибес1 есеб1нде ¥лан бел станция- сын к,урран. Б1рак, зор QKiHim,— 03i бастаран, ©з колынан курган и гш к п icTiH. кызырын к©ре алмай, талантты, талапты, ж1герл1 окымысты Кэр1м Мыцбаев, 1948 жылы, 42 ж а- сында, ауада болран апатты, кайгылы казара ушырады!.. ¥ланбел станциясына ук1мет cyfiiKTi улы — Кэр1м Мын- баевтыц атын койды... Тасболатов пен Сарымсаковтыц айтуынша, алрашкы кадасы Кэр1м Мыцбаевтыц колынан карылран станция- ныц тэж рибе icTepi тез ©ркендей бастайды, станциянын TOHiperine ©зге шаруашылык мекемелер д е уш рш едь Кэ- з!р кырык мыцра жакын койы бар каракел совхозы, жы- йырма жет1 колхоздыц Ш у бойынан ш©п шабуын камта- масыз етет1н машина-шеп станциясы орнады. Олардыц багатын шаруалары белек болганмеи, мекендер1 6ip жер- д е,— ¥ланбелде. «¥лан» монролдыц «Кызыл» деген c©3i десед1. CoFaH караранда, 6ip заманда бул араны монгол тукымдас елдер жайларан сыякты, «соныц куэсы боп, кеп ж ерде тас ескертшштер жатады» дейд1, мегпмен эцг1меле- cin отыррандар. — «Бел» казак c©3i рой,— дейд1 Сарымсаков,— бул араныц «¥ланбел», ярни «Кызылбел» аталатын ce6e6i, осы каланыц батысына жакын ж ерде топырагы да, тасы —279—
д а кып-кызыл белес бар. Сол арада геологиялык, экспеди- цияныц «Кызылкорган» аталатын мекеш де бар. Тасболатов, Сарымсаков ж эн е мен,— ушеум1здщ ке- ц е а м 1'зге совхоздыц директоры Ж амбылов Т елеубек пен маш ина-шеп станциясынын директоры Д эуггов КПмкен д е косылды. Олармен узак кенесте менщ адраррандарым: 6ipimuideH,— тэж ри бе станциясынын курыл у максаты акталран, бул мацайда асыл тукымды малдарды, ocipece койларды ecipyre болатындыры дэлелденген; ек1нш1ден,— манайдары елкелер тугел и гер ш п бол- ран: кектем бастала, кар суын пайдалана отыра, мал отарлары Аркара беттей жайылады д а , кун кызып кет- кенше (ай, ай жарым шамасында) Бетпактан етш, Арка ра ж етедк куз, салкын тусе KefliH кешш, ай шамасында Аркадан Шура жетедк кыска карай, Ш удыц кунгей бе- т1ндег! Мойынкумга cinin кетед1, кумды кектемге дейш мекендейд1, сонымен, сезд!н кыскасы, мал жыл тзул1г1н- де тугел1мен аярынан оттап шырады, ондаран жылдарда 6ipep рет кездеспесе, бул аталган ерштердщ бойында жаз такыршылык, кыс ж ут болмайды; уш1нш1ден,— Бетпак ш елш щ кэз1р жетп1с процент! игер1лген, оныц бел1н кесе, торыз ж ерден тарамдана трас- са-жол салынран, сол жолдармен табын малдар кектемде де, кузде де, араларыныц алшактыры елу километрдей болып катар вред), Бетпактыц жол туспеген тустары жу- ык арада мецгершедц твртЫш1ден,— оты кунарлы бола тура, су мэселес) шеш)лгенше, ярни EpTic пен Обь канал аркылы бурылып келгенше (оран, зрине, эл! квп жыл б а р ), Бетпак дала мал отарларыныц кектем мен к узде epin втет1н рана ме- кёш боп кала турады; 6eciHuiideH.— малдыц жайылымдарын, Ш у взен1н1н бойынан жыл сайын шабылатын menTi есептегенде, бул мацайра бес миллионра дейш мал ecipyre болады, K33ipri бары — 6ip миллионный тешрег1нде рана.
¥лан белдщ бул сыякты болашарына суйсш е отыра, мекендеуге дэл осы араны неге тандау себептерш сура- сам: — Будан колайлы орын жок,— десед1 энпмелесунй- лер1м.— Кунгей жарымыз — Мойынкум, TepicKeft жары- мыз — Бетпак дала. Шу аярынын, бул тусы Мойынкум- нын, да, Бетпак даланын. д а орта тусынан кшпгедн сон- дыктан карым-катнаска ете колайлы. — ©нгесш щ 6api д е ж аксы -ау бул араньщ,— дейд1 Сэлмен Тасболатов куле сейлеп,— эттен, жазры масасы мен сонасы-ай!..Масасы булттай yftpi^in буып ж 1бер ед1, сонасы жарып янбередИ.. Ала-жаздай Ш у бойында мал устамайтын ce6e6iMi3 сол!.. — Санитарлык отрядтар болушы ед1 рой, м аса-сона- ларра самолеттен у шашатын? — Bi3re д е келед1 ол отрядтар, уын д а себедй 6ipaK, онымен таусылмайды! Д а л а былай турсын, осы каланын езш де ж аз айларында уйктау кыйын: уйге ж атсан — ка- па-ыстык, тузге жатсан, — маса!.. — Жазушыны коркытпайык,— дед1 Дэу1тов куланып, — эйтпесе жаздыгуш келмей кояр... — Ол epiK вз!нде,— дейд1 .Сарымсаков,— 6ipaK, айту керек,— бул арадагы халыктьщ кандай кыйындыкпен ен- бек аткаратынын б!л!п кетс1н. М аса-сонаньщ сондай бу ып турран кез1нде, opi кун1 Kyflin турранда, п!шенш!лер узак KyuniH бойына шоп шабады, эне, кыйын ж умыс деп соны айт!.. Ол шахтыда 1стеуден д е, завод пен фабрикада ютеуден д е кыйын рой деп ойлаймын. Ж ещ л кейлекпен журген адамды маса-сонаньщ талауынан артык азапты корген емен. Ал, шшешшлерд! олар 6ip кун емес, ж аз бойы талайды. Сондай жардайда олар ершбей енбек ат- карып, ешмд1 жем1с беред!. Эне, шын енбек ерлер1 деп соларды айт!.. Кушиз аралап кореек, ¥ланбелд1н кала сэш д е , уй C9Hi д е, ж ан саны да, мэдениет ошактары д а Атасумен —281—
карайлас екен. Бетпак шелшщ ею жак, ш елне советлк д эу!р де орнаган бул eKi кала, таразынын ею басындагы табарындай, барлык жардайында да 6ip-6ipiH e тенбе-тен. Табират жарынан айырмасы — Атасуды коршай калын ши, ¥ланбелд1 коршай калын камыс ескен. Энг^меден босап, каланы аралап ж урген шарымызда, непзг! сальны Алматыда болатын Сэлмен Тасболатов: — Тэжрибе станциясында малымызбен мактанган- мен, • табигат керкемд1г!мен мактана алмаймын,— дед)' маран,— Ш удьщ аты зор болранмен, бул тусынын, суы кузге карай у з ш п , ойдым-ойдым ж ер ш де рана калады ж эне аяк жары болрандыктан, кектемде суы бул туска кен жайылып, сай-салара ескен камыстык ушы-кыйыры болмай кетедь Бул аранын, керю сол рана. Ш уда ек ке- piKTi д е й л н 6ip жер1м1з бар, аты — «К,амкакел»... EciMe тусе к етл: KapiM Мьщбаев та «аса сулу» деп ол келд1 мактайтын. Сырттан кумарткан келд1 KepriM кел- ген1н айтып ем. ¥л ан бел д ш ж олдастар куаттай кетл. — Токсан-ак шакырым!— дед1 Дэу1тов.— Кешке де- йш барып ораламыз. Аттанура жыйналранда, ¥ланбелдщ 6ip кемшшг1 ке рше калды: соншалык алыста, сонша кен далада сонша кеп кызметтер аткарып жаткан уйымдарра, облыстык, республикалык баскарушы орындар деш дурыс жещл машина бер м еп л , бершгендер1 ecnipin, ремонтка турып капты... Конакты грузовикке мшг1зуге уялран, жещл машина- нын T ayipiH таба алмаран уланбелдш тер, маран сыр бш- д!рмеген болранмен, ез-ара катты кыйналраны кесюн- кейттерш ен KepiHin турды. Менен жасырран боп кеп 1здегенде Олардын тапканы, — баяры, жыйырманшы жылдары шырарылатын газиктщ бейнеу1 кете тозган 6ipeyi. О дан баска табарлары болма- ган сон, терт-бес Kici мш дш те, Камкакелге бет койып женелдш.
Keft6ip ар ы к , а т т а р б о л а т ы н , с ы р т шшшше К араганда, итере салса кулай кетуге даяр турган сыяктанаты н да, м ш е ж ен ел се, ж а н ы н суйретш tarep i ж ы л ж ы й d e p e T in . B i3 MiHreH м а ш и н а - ньщ сы р т KepiHici м а г а н сол а р ы к ат с ы я к т а н д ы , а л , MiHe ж е н е л г е н д е м о т о - рындагы , рессорындагы элденеменелер1 с а т ы р -KyTip, т а р с -т у р с eTin м а за н ы ал- ранмен, еш ж ерде бегелмей, анкы лда- ты п ай д ад ы д а оты рды . Алгашкы кез- д е «кай ж ерде ш онкы йы п к ал ар екен?!» д е п з э р е м к е т к е н ед1, а з д а н KeftiH бо- йым уйренш алды . T eri, ездерш е сеш м- fli «кел1к» к о й д е й м ш , и е л е р ш д е уайым ж ок,— «каганагы карк, сага- нагы сарк» дегендей, ж ол э з ш н ай- ты п, о й ы н -кулкщ ен езулерш ж ы й м ай - д ы ... К алж ы н. ай та к у л ш о ты р ган 6i3, К ам каколге кал ай жеткешм1зд1 бш м ей каппыз. Колге таянган ш акта, кы ратгау ж ерде еркеш - тенген кум ды , ойпаттау ж ер д е ©скен кам ы сты ар ал ай ж урген ж о л 6ip д ец еск е ш ы кк ан д а, ты м ы к ау а д а молд1- рей тунган ш алкар кол алдымы здан айнадай ж аркы рай калды . Кун ол кезде батыска ецкейш, батуга беттеп бара жа- тыр едь Аспаинын 0зге тусы ашык болганмен, батар кун- нщ турл1 Tycri бояуына шомылгысы келгендей, алыста булдыраган бшк тау сыяктанып, батыс жиекке сиректеу коцыр булт ui©rinTi. Bi3 Камкаколге жакындай, кун сол кодыр бултка сукгда де, «мен эл! д е жер бетшде бар- мын» деп белп бергендей, ж ан-ж акка кен тармактана uibiFa келдк Кун сэулесш е боялган бултты аспан, ж ердщ ycTi туг1л астында д а бар сыяктанып, батыс жиектщ бар- — 283—
лык эд ем ш п , нак сол бейнеамен, Камкакел шалкары- ныц тунык тубш де д е ж айнап Kerri. Bi3 машинадан тусш жарасына барганда, былай да шалкар Камкакел TinTi кещп, арры ж ак жарасына к езь Mi3 ж етпей калды. Байыр кунге боялган батыстары жер- кектщ э д е м ш п ещ ц судын. асты-устш де тутасып Kerri... Сол 6ip сзтте, менщ ойым шындык дуниесшен хыял дуни есш е кетш калган сыяктанды. BipaK, Ф здщ социалис- TiK отанымызда хыялдьщ 03i д е шындык кой. Оны рас- тайтын кеп д эл ел д щ 6ipeyi — менщ осы сапарда керш ке- ле жаткандарым... Мен эуел1 тьщы кетершген, одан бай астык ещирген елкелерд! араладым. Ондары мен керген шындыктар ме- Hin хыялымнан элдек ай да бш к боп шыкты. О дан кейш мен мал жайылып журген тывдарды ара- лап кетт1м. О нда д а елеул1 жетютш тер болганмен, егш ел к есш д еп тында кездесетш ж етю тш тердщ тырнарына турмайды, тобырынан келмейдь Соган карап, «мал epi- cinaeri тьщнын д а табысы eriH елкесш дег! тынньщ табы- сына тенессе-ау!» деп арман егпм . Ж айы лым елкелерщ аралап, рылымньщ, enaipic- тщ кайраткерлер1мен к е з д е с т кенескеннен кейш, бул хы- ялымньщ д а шет-пушпары кершш, шындыктьщ кармары- на ш н е бастаган сыякта«ады, орта белш баса аралап келген Арка мен Бетпакты алдында не кутш турраны ке- з1ме айкын елестегендей болды... Коммунистш партияньщ, Совет уюметшщ, олар бас- таран кеп ултты, 6ip максатты хальщтын еткен кундерде ерлшпен аткарып, зор табыска жетшзген енбектерш кез- бен кергендштен, алдары !стердщ де осы бетпен кете бе- pyiHe ein6ip куд1г!м болган жок- Е ндеш е, Арканы, Бетпакты, Ш у бойын алдары кунде кутш турран ж е м ю г зор icTepre менщ д е ун косып, iciHe араласкым келдь ол icrep туралы да шырармалар жазу- ды арман erriM...
г Осы арман менщ кыялымды, куш батып курен тустеН- ген Камкакел ж иегш щ бш и н е д е шыркатып шыгарды, туныгына да терец су ц ггт ... Сол кезде, менщ еа м е мэцгш к досым Баймарамбет Зтулиннщ «Кунн1ц батуы» деген елещ туст1. Ж атка бше- TiH бул елещи мен imiMHeH окыдым д а , акыргы eKi жо- лын дауысымды шыгара айттым: Осыдан эсерлен т, кенш толкып, Мен дагы терен oiiFa кетпм эрП.. 10—XII-1956 жыл. Алматы.
ЖЕВДС Ж Ы ГЫ „ЖЫ ЙЫ РМ А ЕЕС“ ШЛ а за к халкынын. ец cyfliKTi энш щ 6ipi | V — «Ж ыйырма бес». Бул эщ ц шыра- -CL ^ р у ш ы , XIX расырдын, орта кезшде жасаран Зырара Кдратока улы картай- ^ ран шарында: Акырран аю дай-ак Зш гара ед!м, Алмаран ата т ш н 6ip бала ед1м, Kemeri жыйырма бес кайга келсе, Терт бурышын дуниенщ шырмар ед!м! — •!деп екшедь Ж астыкты сарынран карттын. бул та- маш а эш , екшни жарынан, ж асты н женбейтш кыйынды- ры , жастын; алмайтын камалы жодтырын керсетедь К азак макалынын. «Асыл тастан шырады, акыл ж астан шырады» д ей т ш де, «Kapi келсе — аска, ж ас келсе — юке» дейтш де сондыктан. Расында да осылай екещигше айкын куэнщ 6ipi — сонры уш жыл ш ш д е казакты ц улан-байтак кен, даласын- д а к етер и ген тын. Револю циядан бурынры урыммен алсак, шындыктан re p i epT erire уксайтын бул ражап кыйын i c m ен ауыр ж угш кетерш, ж ещ си шьщына шырарушы непзш де жас- тар. —286—
Тын, кетеру ю ш деп жастардын кыймылы мен кайра- тын басп асез мэл1меттер шен окып тусш у 6ip баска да, кезбен Kepin тусш у 6ip баска. Мен бул ражап icxi кезбен керш тусшген адамдардьщ 6ipiMiH. Сонда, мен не керд1м?.. Бул энпм еш айтар алдында, окушылардын eciHe те мени 6ip жардайды сала кетшм келедк ¥лы Отан соры- сыньщ алдындары жылдардын 6ipi. Тын ж зн е тынайган жерлерд1 жаксы игергендМ ymiH быйыл 1957 жылы Содиалист1к Енбек Epi атарына ие болган Айтмухамме- тов Ахметкали екеум1з, машинамен сапар шектш, беп - м1з — менщ туып-ескен жер1м — Достьщ жайлауы. Айт- мухамметов ол жылы — Костанай облысындагы Пресно- горьков аудандык партия комитетшщ секретары. Л^орткан ан мен ушкан кустан баска жан-макулык кездеспеген бул аса кен жайлауды Айтмухамметов екеу- м1з машинамен ек1-уш кун аралап эрен б т р д ш те, ора- лып елге келе жаттык. Сонда — «апырау,— деген арман- ды айттык Айтмухамметов екеум1з,— топырары осынша бай, осынша кен жаллау неге бос жатады?!» Сол жайлауга, тын жэне тынайган жерд1 игеру тура- лы Букшодактык Орталык Партия Комитет1н1н каулысы шыкканнан кейш жыйырмадан астам совхоз орнады да, 1956 жылы к азак даласы берген астыктьщ миллиарды- на Д о с та езш щ мол улесш косты. Б1рак, бул ж айлау муншама мол табыска. жеткенде, Айтмухамметов жолдас Пресногорьковта емес, Костанай облысынын Орджоникидзе ауданында, аудандык аткару комитет1н1н председател1 ед1. Бул аудан д а менщ керген жер1м. ¥лы Отан сорысы басталран жылдьщ куз1нде мен Костанайдан машинамен шыктым да, Тобылдын кунгей-батыска созылран бас жарына карай ерлей отырып, езеннщ «Туйемойнак» аталатын бултарысын мекендеген Денисовкеге бардым. Ол О рджоникидзе ауданынын орталыры орнаган село. Шамасы Костанайдан ж уз елу километрдей туратын
Денисовкёге жёткёнге дейгн менщ кергешм — кен аспан- нын бетш де ашык кундер1 шоктала кешкен шеюм булт I сыяктанып, анда-санда эр ж ерде гана eric елкелер1 ушы- райды да, ушы-кыйырсыз ж ап-ж азы к кед даланын, турен тимеген тынына калын ескен бетеге мен селеу, желд1 кун- ' ri тещ здщ б ел идей тербеледк.. Ол жылы О рдж оникидзе ауданынын секретари Айт- мухамметов ем ес, атын Ka3ip умыткан баска 6ip ж олдас. Сол ж ол дас екеум1з б1рнеше к ундж уакытымызды кыйып, маш инамен аудан ж ер in тугелге жакын аралап тустж. Бул ауданнын д а жер1 Д остьщ жайлауына уксас екен: топырагы асыл кен ж ердщ жазык бойында ел .мекенде- ген орын ете сирек кездеседк кейде елу-алпыс километр- дщ бойында адам nci сез1лмейдк — Ол кайдан сезш едк— дейд1 секретарь,— ауданы- мызда барлыгы жыйырма бес мындай гана ж ан бар, ал ж ер колем! 1 626 840 гектар!.. — EriciHi3? — Ж ер келем1мен салыстырганда айтуга турмайды,— дейд1 секретарь колын сш теп,— барлыгы кырык-елу мын гектардай гана!.. — Осы кен жерд1 тугел1мен кашан игерер екем!з?! — деп арман етедк секретарь. — Бундай бос ж аткан ж айлаулар К азакстанда толып жатыр гой,— дейм1з екеум!з,— солардын бэр! пайдага кашан асар екен!.. — Бул б1здщ рана арманымыз емес,— дейд! секре тарь,— жалпы халыктын арманы. Халык бул арманына 1954 жылдан бастап ж егп . Со- нын 6ip куэЫ О рдж оникидзе ауданы. 1955 жылы бул аудан, Орджоникидзе ж эне Камышенский атанып, еюге болш дь сонын тен-жарымы — Орджоникидзенщ 6ip 03i — 1956 жылы 357 мын гектардай епн ceyin, 32 миллион пут- ка ж акын астык жыйнады, мемлекетке жыйырма алты миллион путтай астык бердь —288—
Мунша астыкты согыстан бурынры ж ы лда букш Костанай облысы боп бере алмаран!.. Осынша зор табыска жетудщ аркасында Орджони кидзе ауданынан быйыл 6 адам С оциалист^ Енбек Epi атарын алды, солардын 6ipi,— жорарыда аталран ж олдас Айтмухамметов Ахметкали. Бул ауданньщ епшшлершен 20 адам Ленин ордешмен, 52 адам Енбек Кызыл Ту ор деш м ен, 18 адам Курмет Б е л п а орден1мен, 211 адам медальдармен наградталды. Тын ж эне тынайран жерлерд1 игеруде 6ip ауданнын рана ж еткгпп осындай болса, Казакстаннын жет1ст1г1: 1953 жылмен салыстырранда, 1956 жылы eric келемш уш есе еа р д ц 1953 ж ылры 70 миллион пут астыктын орнына, 1956 жылы миллиард жарым путтай астык жый- нап, мемлекетке миллиард путтан артык астык тапсырды, сонын аркасында республика Ленин ордешмен наград талды, 139 адам С оциалиста Енбек Epi атарына ие болды, кырык мыцнан астам епннйлерге ордендер, медальдар бершдк Тарихында болмаран мундай орасан зор жешске Казак республикасы тек Букшодактык Коммунист Пар- тиясыныц басшылырымен, совегпк еш меттщ кемепмен, туыскан елдердщ жэрдем1 аркылы рана ж етть Тыц ж э не тынайран жерд! игеруде Казакстанга ж эрдем беру yiuin Отанымыздары туыскан халыктар, ездерш щ ец ж ак- сы улдары мен кыздарынан, алты ж уз мыцнан астам адам ж!бердн Булардыц басым кепш ш п жастар. Туыскан елдерден Казакстанга icxe келген жастар, жергйпкп жастармен Л зе коса, каркынды кыймылмен icKe KipicKenae, тек жорарыда айтылган астыкты рана ещцрген жок. Олардыц колынан жуздеген жаца ауыл- селолар, мыцдаран керкем уйлер салынды; мындаран километрлерге тасты жолдар теселд1, TeMip жол журпзйг- Д1> байланыс бараналары Лгщд1, мэдениет ошактары орнады... 19 С. Муканов. — 259—
Бул жумыстардын eiu6ipi езд1гшен немесе онайлык- пен ж асал а койран ж ок, аса зор ауырлыктармен, кыйын- дыктармен, батыл курес, каркынды кыймылмен жасалды. Сондай батырлык, к тер дщ кеп ш ш гш маран е з квз1ммен керуге тура келдк К азакстанда тын ж эн е тьщайран жер- лерд1 игеру жумысы бастала салысымен, мен тын елке- лерше сапар шекпм. Осы сапарымда, транспорттын езге ж уйелерш есептемегенде, автомобильмен рана сонры уш жылда жыйырма бес мын километрдей ж ол ж ур тш н . Мен, эрине, тын елкелершщ арасымен зырлап тарта бер- ген жокпын, кеп ж ерде, кеп ieri, кеп кундердщ бойында токтап Kepin, сыралап карадым. Сонда, мен нелерд1 бай- кадым?.. MeHin байкараным, К азакстанда миллиондаран гектар тынды кетеру, одан бай астык алу — адам баласынын табигатпен шын марнасындары сорысы болды. 1944 жылы, б1здщ армиянын ж аура шабуыл ж асап, uieriHflipin бара ж аткан кез1нде, мен шабуылдын аса 6ip кушт1 тусы — Прибалтика майданында болран ед1м. Мезг1л кыс ед1. Ж ауды тыксыра айдаран 61зд 1н армиянын мындаран танк- Tepi 1лгер1 жылжыранда, бэр1н1н тутаскан ундер1 жер- кект1 сындырып ж1бере ж аздаган. С1б1рл1к кыстын ycKipiri сорып турран кезде, 1954 жылдын март айынан бастап, Казакстаннын солтуст1к облыстарындары тын елкелерше мындап женк1ген трак- торлардьщ тутаскан ундер1, шетс1з-шекс1з к азак даласы- нын жер1 мен кег1н сорыс майданынын жорырындагы танктерден кем д1р1лдеткен жок. Мындаран тракторлар, ж уздеген грузовиктерге мшш Казакстанга жэрдемге келе жаткан туыскан елдерд1н ек1лдер1, нак сорыс майданы сыякты, калын кар жамыл- FaH, уйс1з-куйс1з далара кел1п шатырларын т1кт1. М айдан- дэры командирлер мен солдаттардай, булар да сэры кар, кек муздан тайсалмай, imiHe сун п п ж ата кетт1, бет1-кол- дарын С1б1рдщ кумдай курнак сыкырларан карымен жу- —290—
I ынды. Сол ж агдайды керген адам: «1Шрюн, жастык-ай, сенщ рана отты куатынмен шыдап ж ур-ау! Мына тынра келгендер карт адам болса, калшылдап тон,ып, 6ip кунге де шыдай алмас ед1-ау!» деп суйсшдк Тыд кетерудк тас, TeMip жолдарды, уйлерд1 салуды осындай кыйындыкпен бастаран жастар, кажымайтын куреспен табираттын мылкау куш in барындырып, аз уакыт- та жылы ж эне керкем жайлар салып та улгердк тынды да nrepin, Казакстаннын кунарлы жершен миллиардта- FaH пут астык алып та улгердП.. EriH жаксы шырура табири жардайы болран 1956 жыл- дын жазында, кыйындыкпен игерьлген тынга мол шыккан астыкты кезш де жыйнап ап халыктын, мемлекетт1н и гш - riHe ж арату оиайра тускен жок- Елу алтыншы жылдын бай астыры жыйналранда да мен кайнаган енбектщ калын ортасында журд1м. Бул да табигаттын мылкау кунпмен совет адамдарынын арпалы- са курескен майданы болды. К азакстанда тыны ен кеп кетершген елке — солтуст1к облыстар. Олай болуы табири д а ,— егшге сн ко- лайлы мол ж ер осы облыстарда. Бул облыстардын жершде бай ас тык шырып, жыйнау жумысы бастала берген т а к та , «шашпай, булд1рмей жыйнап ала алар ма екен, ала алмас па екен?» деп совет адамдарын сына- рысы келгендей, С1б1рдщ ж ауса шу- мектеп куятын «кара жанбыры» мен, cipKipece тез ашылмайтын «ак жауы- ны» аз толастап, кезектесе топед1 де турдьг. Совет адамдары одан ыкпады. Н есше ыксын,— куаты д а , куралы д а жеткшкть К азакстанда 1956 жылдын бай eri- н!н жыйнау жумысына сексен мьщнан 19ч —291—
астам комбайн, жыйналган астыкты THicri жерлерш е та- сура ж уз елу мыцнан астам грузовик катнасты. Бул кезде мен туран ж ай л ауы м — Д оста ед1м. Сонда меш, ш етаз- ш еказ тещ здей толкыран, б ш к т т орта денел1 адамныц кеудесш ен келетш еп н н щ эр тусынан суцги Kipin, бетш- д е п майын — дэш н калкыран комбайндардьщ, жыйнал- ран астыкты тасыран маш иналардыц тутаса ж ер-кекп т1т1реткен унш ен repi, тун деп жарыктары хайран кал- дырды. Бул айдыц карацры кез1 едь Былай д а каранры туннщ бояуын коюлата TycKici келгендей, кеш болса ас- панды калыц булт коршап алады. Бурынры заманда, бун- дай тундерд1 ж урт «кезге туртсе керместей» деп сыйпат- тайтын... Енд1 ше?.. Енд1, ж уздеген тракторлардын, комбайндардыц, авто- маш иналардын inip бастала тутанран фарлары, сэулесш tarepi созып, созылган сэулелер 6ip-6ipiMeH айкыш-уйкыш араласады да, туннщ кара жамылткышын кайшыдай тш плеп, тун буркеген айдын, тоны сеплген дей, кен дала бозамыктана калады . Сол 6ip т а к т а , еп н нщ бей н еа, ай- лы тунде толкыран тещзге уксайды. Н е деген тамаша тун!.. Егш жыйнаудьщ осындай маусымында казакстандык- тарга ж эрдем беруге, отанымыздагы туыскан елдерден келген мыцдаран жастарра, халыктык демократия елдер1- нен д е ж уздеген ж астар косылды. М эселен,— Костанай облысы, Урицкий ауда.ны, Богдан Хмельницкий атындары совхозра Болгариядан келген елу так ты жнчт пен кыз аса кернекп ецбек аткарып, туран ж ерш е совет халкынан аса зор алрыс аркалап кайтты. Сонда олар, eriHiH жый- наура совет халкыныц Kymi жетпейд1 деп келген жок, Kymi ж етер ш б1ле тура, достык к ещ лдерш бн адр уге келдк Орыста «борыш телену1мен керкем» деген макал бар. Тыц кетеруде, OFaH шырымды eriH ecipin бай астык алуда халкына. борышты советтт егамет, ецбек ерлерше бул борышын керкем тур де телеп, 6ip Казакстанныц рана —292—
егёншлерш 40 мыннан астам орден- дермен, медальдармен наградтараны жорарыда айтылды. Бул к еркём дж п, январь айынын аяк кезш ле Алматыра СССР Жорарры CoeeTi Президиумы- нын, Председател1 ж олдас Ворошилов келш республикамызра ж эне б1рнеше енбек ерлерше наградтарын колынан тапсыруы TinTi квркемдещцрш ж ь бердь Бул тамаша уадыйра, Алматыныц Абай атындары мемлекеттж Академиялык опера ж эн е балет театрынын салтанатты залында erri. Социалиста енбек ерлер1 мен орден иелер1, 6ipiHeH сон 6ipi келш, ею м ет алдында iciHe рапорт бергендей, отанымыздын ардакты улынын 6ipi, Лениннщ сешмд1 шэюртш щ 6ipi, ум м епк пздщ п резиден т Климент Ефремович Ворошилов жолдастын колынан наградтарын алып жатты. Олардын ш ш д е б1рен-саран карттар мен 6ipa3 орта жастарылар да бар, басым кешш- fliri,— жастар. ¥лт жарынан да олар советик интернационализмнщ, coBerriK халыктар достьирыньщ к у эа болып тур. Мысалы, енбек ерлершен, К. Е. Ворошиловтын колынан алтын жулдызра коса Ленин орденш казак — Ислам Баукенов, орыс — И. И. Рудской, украин — П. Ф. Музыка, армян —■ Г. Г. Саркесян, поляк — П. И. Чижевский, немш — А. И. Энгель, ж еб1рей — А. Н. Нусинов, корей — Каи Д е Хан, тары баскалар кезекпен алып жатты. Осы куанышты арыннын ншнде ею адамнын бей н еа кепш ш ктщ K03iHe ерекше ту е й , eneyi д е Социалиста Ецбек Epi: 6ipi — Кызылорда облысынан Касымтай 1зть леуов, ею нцпа,— Костанайдан,— И. И. Рудской. Касымтайдын ерекшелМ ,— сорыстан бурын тракто рист ол, сорыста eni аярынан айырылады да, протезбен
елш е келе, трактор рулш е кайта отырып, кемтарлырына кардмай, еп н бэйгесш щ алдын бермейдП.. Р удск ойдщ ерекшел1г1 — Совет елш щ президент! ко- лына орденш тапсырранда, бул ж ас KiriT куаныш толкы- нына не бола алмай, жылап ж1берд1 д е, Енбек Epi ата- тына жетк1зген коммунистж партияра, советик уюметке рахмет айтып, табысын дамыта тусуге ант efri... Тынды игерунллердщ, олардын басым кепш ш п — ж астарды н табираттын мы'лкау куш1не жасаран шабуылы, кыйын курестермен оны ж ещ п, зор табыстарга жету1 бу- м л совет халкын куандырумен катар, онын керкем ойынын ек!л1 — акын, ж азуш ыларды д а Te6ipeHTTi. Тынды игерудщ басы-касында болып, ерл1к !стерд1 кез1мен керген К азакстаннын акын, жазушылары керкем эдебиеттш барлык жанрында да баралы шырармалар турызды. Бул шырармалар езара керкемдш жарынан жо- рарылы-теменд!л1 болганмен, 6epiH тутас алранда, 6ip эдем ! оркестрдщ эр куралынан ундесе шыккан музыка да.уксы ндай кулакка аса жэрымды ест1‘лед!, мэдениетт!н аса баралы казнасы боп саналады, ейткен!, булардын 6api тынды игеруш!лерд!н, олардын басым кепшШ п — ж астарды н ерл!к icTepiH жырлайтын шырармалар. К азак даласында игер!лмеген тын эл! де кеп. Казакс- тан Орталык Партия Комитет!н!н ж уы к арада болып еткен пленумшде республикада мал шаруашылырын ер- кендете тусу туралы каулы алынды. Пленумда баяндама жасаушы да, желп1н!с сейлеуш!лер д е алдары кунде мал шаруашылырын еркендету ici eriH шаруашылырында тын ж эне ты найган ж ерд! сонры ж ы лдарда игерумен пара-пар ic дегенд! айтты. Каулы осы барытта алынды. EriH шаруашылырын еркендетуде жастардын pcmi кан- дай болса, мал шаруашылырын еркендетуде д е одан кем болура тш сп емес. Бул жумыстын да ен ауыр салмарын ж астар KeTepin, улы ж еш стерге ж етуш е, баралы жемю бер уш е ешк!мн1‘н д е кумэш ж ок, ейткен!, совет адамдары, —294—
онын жастары алмайтын камал жогы б1здщ революция- I лык ж эне с о ц и а л и с т ем!р1м1здщ ecenci3 кеп улы ж ещ с- TepiMeH айкын дэлелдендк Булардыц 6api корнем эдебиет!м1зде де талай тамаша I жырлар турызуына 6i3 куманданбаймыз, ойткеш, ондай жырлардыц талайы, эдебие\"пм1здщ бугш ге дейшг1 вркен- деу жолында талай рет туран. Зшрараныц тш м ен айтканда, «дуниенщ терт бурышын шырмайтын жастык — жыйырма бес», с о ц и а л и с т KOFaM- ныц басынан ешуакытта аумайтын, ешуакытта взгермей- т1н жастык. Олай дейтш м 1з,— картайран урпактыц орнын туран, есейген урпак, у з д ж а з басып, жастык мэц- гыпк жасайды д а отырады, оран em6ip картаю бомайды. Октябрь революциясы бакыт юлтш колына берген с о ц и а л и с т корэмныц жастары, дуние ж у зш д е тап тар- тысы бггкенше тап жауларынан Отанын корраумен катар, табиратка деген шабуылын удете бередь табираттын тещ здей байлырына терен суцгш, тубш е тунган асылда- рын жылдан жылра мол ала бередк Осы ерлж icTepfli халыкка да, тарихка д а жырлайтын елец-жырлар, эн-куйлер, энг1ме-ацыздар жылдан жылра молая, керкемдене туа бередк Жастык, жыры Manri ж асайды, бул жырдын аты — ' «Жыйырма бес!» 18—II-1957 жыл. Алматы.
T IF I ЕСКЕРТК1Ш 5 i3 Каркара тауынын терюкей бетш- д е п cLaeMi — Ш еладырды машина- мен жагалап келе жатыр ек, бшк- теу 6ip шокынын ушар тебесш де, салт атты адамнын, бейнесш ен жасаран ес- кертк1ш сыяктанып 6ip мусш кез1м1зге ушырай к е т '. Бул e3i кызык KepiHic болды: былай карасан, KoaiMri ескерткш !.. Ж эне e3iH аса 6ip корнект1 ж ерге орнаткан,— бшк шокынын. уш ар басы,... бет караткан ж агы нда теснейi калын буйра шырша- ра, жотасы кунге шарылыскан зппак карра беленген, аржарында кумбез1 кок ке шаншыла шыккан Тянь-Шаньнын. ен бш к шын.ы — Хан-тэнрь.. артжары eni А латауды к аралырында косшген ушы-кыйырсыз кед дала!.. Осындай ж ер ге орнаткан ескертюш KepiKTi керш* бегенде кайтед1?! «ИБркш-ай!— деп койдым мен, керкем ескертюшке кумарта карап,— салт атты адамра ескертшш салса, осын дай ж ерге, нак осы ндай рып салар ма едП..» О дан да ражабы,— менщ. кумарта. караган ескерткЬ —296—
ним даидылы ескертюштей кыймылсыз катып кап турран жок, астындагы аты ойнакшып, e3i д е он колын злденеге кетерш кыймылдап тур! Осындай Tipi ескертюш те бола ма екен?!... Жакындаран машинамызра кен ш н белгендей, турран шокысынан Tipi ескертюш 6i3re карай тусе бердк Онын астына мшгеш жасан ж зне тарпан ат екеш жур1сшен KepiHin тур: тьперсегше рана жететш, yuiiH кескен щолак, калын куйрырын булрай, тгзгш н теж еген басын булгакта- тып eni жарына кезек-мезек бура, денесш ойкастата, аяк- тарын билей баса келе жатыр; аттын бул жобасы на кара- ранда, егер Heci Ti3riHiH тежем есе, алып кашатын Typi бар. Атын ойнакшыта жакындаран адамды таный Kerriм,— Алматы облысы, Кеген ауданы, «Молотов» колхозынын койшысы, Социалиспк Енбек Epi Коррасбаев Сайдахмет. Bi3 д е машинадан тусе калдык, б1зд! таныйтын ол да, машинара урке караран атын шылбырынан устай тусе калды, шуй1ркелесш амандаса кетт1к... С айдахм егп бул менщ yniiHuii керущ : 6ipiHuii рет 1938 жылы, жасы 37-ге шыкканмен, катардары койшы куншде керд1м. Ол кезде шокша кара сакалды, калын кара муртты, эж1мс1з курен TycTi, бедн ей капы тамран ж ш т ед1; екгаий рет 1953 жылы, Алматыда, К,азакстан Еылым академиясынын Биология институтында кой ocipy тэжрибеЫнен ралымдар арасында баяндама жасаганда; ол жолы сакал-муртына. аздап юрген ак кылтаны болма- са, мандайына аздап эж1м тускеш болмаса, 1938 жылмен салыстырранда ажарында айта каларлыктай айырма жок едц енш, мына жолы карасам — сакал-муртынын aFt>i да, бет эж1м1 д е к ебей ш л, бурын шокшалап ecipeTin сакалын еркше коя 6epinTi!.. Сайдахметтщ Kecnini булайша ж удеуш е кещл белу1- м1зд! жасырмай, ce6e6iH сурасак, еткен куз ауыр казага ушырап калган екен,— ез1мен тетелес ocin, енбек майда- —297—
нында айнымас cepiri болган улкен улы Курманай, езенге шомылам деп сура кеткен. Сол кайтысын кыскаша айтып: — Эл! д е уш улым бар, 6ipaK эр бала е з орнында. жак- сы екен!— деп ауыр KypciHin койды Сайдахмет. Онын 6i3 керген шокыда турран ce6e6i,— баккан кой- ларыныц алды козылай бастаран. Б1з*марттын он жетга куш барран едж . Ж ер гш к п адамдардын, айтуынша, эдетте, бул кезде, бул арада кыс болып, калын кар жата- ды екен. Б ыйылры кар ерте кетш, жайма.-шуак эдем1 кек- тем басталган. Bi3 барран куш табират ерекше маужырап, бул еш р д е эдетте дамылсыз екшндей есетш ж ел д е тынып, ашык аспанра бш к кетер1лген кун жылы сэулес!мен ку- лтмдед! де турды. — Койлар шокынын арры бет1нде жайылып ж ур,— дед1 Сайдахм ет.— Ж ум ы с жасындары eKi улым — Кур- манрали, Н уран, exi кел1н1м — К улэн, Ш зкен, эйел!м — Дш дэкы з,— бес адам уш табын ры п мын жарым кой ба- рады. Кун жылы, ж ер от, мал сем1з. Бакташыларым се- ш м дь Сонда д а 6apiHin усД нен бакыламай отыра алмай- мын. Ат ж алын тартып м1нген бала шарымнан бастап, эуел1 байдын, одан кейш казналык заводтын жылкыла- рын бактым. 1938 жылы таудын тасына ерлеген атым кулап, сол ж а к ж1л1нш1г1м сынбаранда, жылкы сонында эл1 д е ж уре берер ме ем, кайтер ем; аярым сынып, атка м1ну!м кыйын болтан сон, койдын сонына туепм ... — К аш ан ж азы лды аярыныз?.. — Сынраннан аз-ак кун кей1н... — Онда жылкыга неге кайтпадыныз? — М ен у эд ед е турран KiciHi ж аксы керет1н адаммын. Сынран аярым сылтай 6acyFa ж араран кезде, сол кездеп колхозымыз «Кызыл тудын» председател1 Мусрэлиев Молдакымнын «енд1 кой бак» деген сезш е «жарайды» деп кап ем, аярым ж азылран сон уэдеден uibiFa алмадым. — К ойдын сонына тускен сон б1ржола туст1м,— дед1 Сайдахм ет жымыйып.— Мен1н ойымша, адам кай енбекте —298—
болса д а табан Tipeft, нырыз отырып аткару керек, эйт- песе, туптей алмайды, туптемеген ецбектщ жем1с1 д е мол болмайды... — Ол рас,— дед!, Сталиндж сыйлыктыц лауреаты, биология рылымынын, кандидаты Андиж ан И сенжолов, — табан Tipen аткарган енбек, ж ем !сп ете коп беред1 екен. Мысалы, он бес ж ылда ж у з койдан ж у з мын, кой ecipfli дегенге нанар ма ед а д з, ci3?.. — Мешмше, ол мумкш емес,— дед1м мен,— он бес жылда 6ip койдан мын кой калай есед1?!.. — Былайша бул цифр фантазия сыякты кершген- мен,— дед! Андижан,— расы осылай: «Аркар-меринос» аталып, К дзакстан мен Кыррызстанда сонры 20 жылда ескен кой тукымынан «Кызылту» колхозы 4941 жылы 360 саулык алран ещ д е, соны. осы Сайдахмет арайдыц баруы- на берген едк Сол саулыктардан ескен койлардыц етке бершгеш мен ecin турранын коса есептегенде 350 мындай болран екен, иланбасаныз документтермен дэлелдеШк! — Иланбауга дэлел1м ж ок,— дед!м мен кул!п. — Ендеш е, бунын, аты,— ж уз койдан ж у з мыц кой ескен емей немене?..— дед! Андижан да кулш. — Рас!.. MeHin eciMe, аздап болса д а таныстырым бар «Аркар- меринос» {иаруашылырыныц тарихы тусш кетт!... Таудыц тары аркарыныц тукымынан уй койын урык- тандырып, бул шаруаны 1934 жылы Кыррызстанда, кэ- 3ipri биология рылымыныц докторы Николай Савич Бутарин бастаган Foft. Осы тэж рибесш Казакстанра ауыс- тырран OFan, 1936 жылы Алматыныц Зооветинститутын ж аца рана б т р г е н Андижан И сенжолов косылран. 1с тэжрибес! жаксы нэтиже бере бастаран сон, СССР Былым академиясынын. ол кездег! казакстандык филиалы, «Кур- MeKfi» деген атпен, тау ш ш д е тэж рибе станциясын кур- FaH. — 299-
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
