Б. Нұржекеұлы. т6

Ъексутан Цфо!сеЬ-щм Э цпм е imiHAeri эцгт е: Алматыга барып, окуга тусе алмай ауылка кэйтып кедддм. Em6ip ж умыстыц р е п болмады. М екгепте жургенде э н салатынмын, урланып елец жазатынмьш. Соны биштш М эз1м ага 6ip куш шакдфтып бала жабершп. Бардым. Ол Kici М эдениет уш нщ мецгерушкп болатьш. Кдгскдсы, кур бекер уйде отьфма, кэнсерт крямыз, coFaH кдтыс дегенд[ айтгы. Келгспм. Атак.-абыройым жам ан болтан жок, елдщ алгысьш алдым. Сол жылдары аудан мен аудан, обылыс пен обылыс 6ip- 6ipiMeH жарысып, 6ip-6ipiH e крнакда баратын, 6ip-6ipiH тексерш к^йтатын тэртш шьжуы. Обылыс курамында М эз1м ара екеум1з Талдыкррранга бардык, М ен эн айтгым, о Kici домбыра тартгы. Екеум1зге д е сыйлык, бердД. Кеш ке 6ipirin жудык, М экец эдеш ме элде шыны ма, к^кзып кдлды. Крярда- крймай аздап маган да ш ш зген. Т есекке басым тшс1мен кртьш уйыкуап крлыппын. Тун шпнде 6 ip e y турпп кдлгандай ояньш кетпм. Н еге оянганымды yFa алмай 6ipa3 жатгым. Крйта крлрып барады екем, еснсгщ сырты ты крф еткендей болды. Кудай e3i соган айдап тур гой, ундемей жата берсемпп, батырсынып: — Юм бул? — дегешм. — М ен гой. Атппты! — дедД Ma3iM aFa. Даусы 3opFa шырады. Ауырьш, дэр1 керек боп крлды ма деген оймен, у ш ь т турегеп eciKii аштым. — Н е болды, ага? Bip ж ернцз ауырды ма? — Ауырьш турмьш, — дедД есйсген м е т итермелей нике Kipin. — ¥йы куай алмадым. ¥рыссац, урыс; елпрсец, елпр; сеш ц кдсьща ж атайьш деп келдДм. — Ж аткдны крлай? О л былай деген Kicime, кдпсыра кушакц-ап бас салды. Ьпкшмшец, успм е халат жамыла салгам. Бет-аузымды, тамак,- мойнымды, кеуде-омырауымды бэрш суйпштеп, тырп егюзбедД. Сыйлап, ш л е й суйсшш ж урген Kicire крлымды да кетере алмадым, кеудесшен итере де алмадым. Сейтш, аз рана 6ip уакдгг ддрдарып крлганымда, о Kici саудамды 6inpin, дегенш е желта т е улгердД. Ж ы л а д ы м , ексДйДм. Ж у б а т ты , ж ал ы нды . Кдлскдсы, боларым болды. ExeyMi3 ауылга дурдараз кэйттык, Bip ауылда, 6ip клупта журш, кдлайша 6ip-6ipiM i3# кермей 100

Я Ь ф м ojcwum igm ищи кетеш к, енш ейш амалдьщ жок.тыгынан амандасуыма, сейлесу1ме тура келдь Кун еггкен сайьш е з кртелшмнщ ендд тузеуге келмейтшш тусшш, болаiпак, дегеннщ бар к^юык,- куанышы мен ушш б1ржола жабылы п кдлгандай кершш, кэюкасы, eMipiMeMip болмауга айналды. Ак^лды, эдл, адамньщ жаньш тусшетш K id деп, шггей сыйлап ж урген адамым ендд кез1ме юлец кемш ш кген Fana жаралгандай кер ш е басгады. Оцашада ез1мдд де сегем, ол raciiti де жазгырам. BipaK, ойда жок, 6ip сэтге 6epi кдлайша оп-оцай жузеге аса кдлраньша зи-пм жетпейдд. М ен бе, Мэз1м бе, кдйсымыз ганэл1 дегенге ж ауап таба алмай дагдарам. Кдлскдсы, о Kicim кунде керш, кунде кцналып журе алмадым. Арыз да жазбастан, ешгамге еиггеме деместен жумыскд шыкрай крйдым. Ауылда сымсыз телепон дегеннщ болатынын бжетш шьтарсыз: ейелдщ ейелге, б!реудщ егашшге сез тасуьш солай атайды. Bip айдан астам уакдгг e r r i ме, етпедд ме, Мэз1м агайдьщ ейел1мен ажыраскднын сымсы з телепон маган да жетгаздь Ш ынымды айтсам, сол хабардан ез-ез1мнен шошыдым. \"Ендд о Kid меш алам деп журм есе ж арар едГ, — деп ойладым. Онда журтгьщ ж умы сган шьпъш кеткешмдд тек жаманга жоритьшьш, азгырушы деп меш жазгыратынын, кд1скдсы, айнальш келгенде, бэрш е меш ганэл! щалатынын б4рден жорамалдадым. Таты арада 6ip-eKi апта e r a . Bip куш кешгасш уйге терт- бес Kici cay ете тусп. Ьшнде Me3iM аганьщ бар екенш керд^м де, шпм кд[лп ете кдлды. Эуелде тукке тусшбеген ш еш ем 6ipa3 тулады да, артьш ан менен шындыкзы есгтген соц, амал жок, кендь Сейтш, мен ак^фында Мэз1м агама ейел болдым. Уйленген era аптаньщ imiHAe екеум !з К ^гзылжарга к еппп кеттпс. Уй, ж у м ы с жагдайын — бэрш e3i ретгедд Обалы кдне, кдбагыма кдрап, бар жагдайымды жасады. Айтыс дегендд шыгарып, соган уйреткен д е e3i. Бурьшгы efteAi 6ip бала туган екен, онысы ауырып в л т п де, кешн, eirreyip, бала кетермеггп. Kp3ip, кудайга шугар, уш nep3emTiMi3. ©3i крймай журш Мэз1м м е т сыртгай окдпты. AAFauiKpi жылдары Алматыга мешмен 6ipre келш, 6ipre кдйтып журдд. Оны журт жас ейелш кмэганганы деп сез крш-ан соц крйды, езтуу жалгыз ж1беретш болды. Б тр етш жылы кдгадл сессияга жиналдым. Алматыга кетум е он шакцы кун кдлганда М эз1м екеум1з екпелесш 101

Ы с ,у ш н Я & я Ь -у ш кдлдык, Мэз1мнщ TyFaH атасы бар ауылда. Сол шешеме келш, мен жаиында жаман-жаман сездер айтыпты. Ьпмнщ уясын бузды, елден ж ы раккд е к е т а деген сиякцы. Соны есгш, мен ашуландым, отан неге ашуланасыц деп, ол ашуланды. Сонымен, кдыскдсы, аузымыздан аш у y e n шыгып кеткен кдтгы сездер кдйтуымызды кдындатып, белек жатып, жакдгндаспай журддк. С ол куш ол м е т еуежайга ш ьтарып салды. Ушакдд оты ргызу басталган кезде гана криггасып кэйтьш кета. Bi3 ушакдъщ шине юрген соц да ушпай узак, отырдык, Содан 6ip кезде барМздд кдйгадан еуежайга шыгарды. Онда тагы ега-уш сагатгай кутпк. А кдфы тацга жуык, pem cri он сагаткд кеган кдлдырганын хабарлады. К елж тапкдндар демалуга ушне кдйтып жатгы. Таныс келшшек ушнен куйеуш шакдырды. Ж е к е м е н ш ш м е ш и н е а м е н о л ж етш келдд. \"Ж уридз, кдйтарда да 6ipre келешз\", — деген соц, кене к етам . Уйге экеп тастады. Дала ел1 алагеу1мдеу болатын. Балалардьщ тащ ы т э т а уйкдгсын бузбайын деп, eciicri акд>фын е з юлттммен аштым да, eyeAi балаларымныц барьш бетгершен суйддм. Уйыкц-айтын белмеге бетгей берш кенет элденеден секем алдым: бетен адамньщ ба, кш мнщ бе, элдененщ mem сезгендей болдым. Уйде у ры тблы лы п тургандай турпшотм. 0з-ез1м нен урейленш, eciicri жылдам аш ы п кдлдым. Д ел сол сет кдндай куйде болганымды о кезде де, кдз1р де бьлмеймш. © з аягы мды ез1м кетере алмай, босагага суйенш азар жы гылмай кдлдым. Т есекте Мез1м етпетшен, керип Kipep есжте туратын орыс кдп шалкдсынан ты р жаладаш уйыкуап жатьф. ©з тесепм е зм е ж шркенш ш кершш, юлт бурылып ш ьпып к етам . ©3iM де байкрмай, eciicri таре жапкдн болуым керек, б1раздан кеш н орыс кдюдьщ акдлрын уйден шыгып кеткеш н ты кдф ынан сезддм. Bip уакдггга асуйге Me3iM келдд. Ун-тужаз екеум1з 6ip- 6ipiMi3re кррамай узадотырдык, Б4рдеме айтар деп олкуткен болу керек, 6ipan, мен ол сет ешкэндай сез кджетагш сезшген ж окдын. Iuri-сыртым, 6epi суп-суык, сап-салкдш. Ашуымньщ крйда кеткенш е e3iM де кдйранмын. © кпе де, рении те епггеце бойымда кдлмаган сегалдд. — Еркекгщ узакдед шыдай алмайтьш ын кднша айтсам да Кулагина йшейсщ. М ен оган уйленгел1 ж у р гой деймющ? 102

______________________ Шафм фылаткрн лщн Шыдай алмай кетттм, —дедд6ip кезде Мэз1м езше-ез1 свйлеп отырран Kiciiue. Кдыскдсы, жацагы кцрлыры уш ш ол кеипрш сурап отырран жок, м е т юналэп спыр. \"Онда мен де будан былай есгаш\", — дей жаздап, дей ж аздап зорга тежелддм. BipaK, шггей сейтуге серг бергендей болдым. ©ш алудьщ ж ольш талкрота ептеп тыныпггалран да сеюлденддм. Солай, ага, с в й т т вз куйеу1мнен суып кептм. Ш ыным осы. Cereci3 бе, се к п е й а з бе, ол е з ергандзде. Эцпмеден кейш п эцпме: Нуртац Алмазьна оралган соц да Убэйдэш узак, умытпай журдд. ©cipece эйелтардырыныц еркекке байланысгы к^лай курт взгер ге т есшен кетпедд. \"Алмазьи-а барып турам, ам жолыгамыз, ага\", —деп, Нургацныц барлык,мэлшеззн ж азып аман-ды. Туб1нде 6ip KepicepMi3-ay деген ум1тге журдд. Ж умысы кдуыртгау болып, ш еке тамыры тырысыцкцфап, тацертецнен кещл куш кдшып отырранда, Акдкол телепон сокды. — Эй барсьщ ба? — деп бастады эдезтегкпе. — Кеше шпцюреп, содан бет-аузым icnycipen, уйцы м келщ ю реп отырганым. Сейпщде б1рдеме кдлып па едд? — Сенддк табылар, кед! Хатш ы K^i3Fa ш ай цойды рда да, ш о п ы р ы н д укен ге жумсады. Э дегенш е-ак, в ц -Tyci кдш ы п Акркол жезтз. Эншейшде зорга жылтырап керш етш K93i мулде жабыльш кетуге жакдш кдлыпты. УЫлеп-аЬылап, туш мен 6ipey кетпен шаптыргандай шаршау. Шай уртгап, е й рем кеш усзз-усззне ж енелзш жзберген соц барып женге келдд. — Ой, соцгы жылда суйсшш 6ip ан тыцдараным тунде шьтар, — дцад рахатгана терш суртш. — Кэддр \"Ак, кдйьщ\" санаториында демалып ж аты р екен, кеш е coFaH баргам. Баспаньщ дерекз-ipi емес пе? Сол арадакы акцгн-жазушыныц 6api соныц аузына кдрайды. Кызылжардан 6ip ацын келшшек келдд, KiTa6i Кэддрдщ баспасьшда ж аткдн каршедд. Ой, элгш щ эншкп-ай! Эрззстерщ оны ц кдсында эддрем кдлсын! ©Mipi мен есззмеген \"Баянныц зары\" деген 6ip эн салды. BapiMia крлкдлап, элгйп терт-бес р ет кдйталазтык, 103

Ъвксцтт ’НфокеЬ-щм_____________ Буын-буыньща lycipin айтады-ак, ендд. Эрйбер1ден кешн G3i кез1м1зге Баяндай керш ш к е т . — Аты гам, Убэйдэ ма? — С ен оны кдйдан б1лесщ? — Акдш акршды неге 6iAMeyi керек? Сонымен, акрш келш ш екке гашык, болып крлдьщ ба? Ойбаи, оныц маган кдрайтын айел емес. ©ж ет екен, б1здщ кез1м]зше-ак, Кэддрдщ кдсында кдлды. Bi3 шыгар- шыкдастан eKeyi eciicri таре жауып алды. — Е, eciicri жауы п алган соц-ак, балды ма? — Ой, сен де галзыкрьщ, 6i3 e3i ел жаткднша отырсак, одан кеш н немене, 6ip-6ipme ертек айту уш ш eciicri жауып ала ма? Нуртац ундемей Акдколдьщ ремкеш тэты толтырып крйды. \"Бэлгам, 6api дал солай бола крймаган uibiFap. 1шкен адамньщ сезш де гашкене ауыткулар бола беррд! гой\", — деп, езш -ез1 неге екенш, алденеге жубаткрндай болды. Телепоны шыр erri. Убэйдэ боп шыкцы. Амандасты, саулык, сурасты. — К еш е А кжол деген досыммен 6ipre бопсьщ, бэрш еегш жатырмын, — дедд Нуртан, акдгрын жукдлатып. Сол-ак, екен, Убэйдэ телепонды тастай салды. Акдкол мен Нуртац 6ip-6ipiHe кудисгене кр р асш , 6ipaK, ундеспедд. 1997. К0Р1НБЕЙТ1Н К0СЕУ Курстас, сы йлас досы м Ж ары лкдсы н Н ускдбайга арнадым Сексен жетшгш жыл. Акран айыньщ алгашкдл аптасы. Елдд желтокран окртасынан кеш нп кутъгн-сурпннщ ypeiti жаулап алган т а к , К д язм е т крзакуар билнтнен айрыльш крлмаууппн, билж ке ж ете алмай келгендер1 жагдайды пайдаланьш 6ip cerapin крлу ушш жанталасып, адамньщ аласы мен тазасы таразыга кунде туеш жаткдн туе. Крзак, баекддан бурьш 6ip- 6ipiHeH крркэды, 6api аузын багып сейлейдд, аягьш андап басады: \"жау крйда деме, — ж ар астында\". Ж ы л басында \"Крзак, riAi\" баспасыньщ Aepeicripi орнынан алынды: студент 104

Ш ф л ojcwumk/m ищи баласы он сепзшнп желтокран куш Брежнев алацындагы булишпл жастардьщ бел орта-сында журитп. Содан 6epi бас сарашы Ж арылкэ — дерекпр мшдетш аткдрушы. Сагат он еюден отыз бес минет еткенде, туею тамагымды iniin келешн деген оймен, Ж ары лкр кабинетш ен шьпуга жинала бастады. Сол сет eciicri аш ы п орьш басары бас изедд. Амандаскдны ма, юруге рукрат сураганы ма, ажы рата алмады. — Юрсенди! — дедд оны ц бул кел1сш онш а жакдыра крймай. — Жаке, алп Жоргабаевтьщ крлжазбасын кдрап болсацыз, анддрюке ж1бере берешн деп ем. Графикгеп Mep3iMi етш барады. — Крлым тимей кетп, тустен кейш карал берейшнп. — Жарайды, Жаке, жарайды. Тустен кейш филология гылымыньщ докторы Тутебек Ж оргабаевтьщ ттл бйймшщ тарихы жайындагы крлжазба- сьша Ж арылкд окдлмай-ак, крл кря салды. М азмуньш кердд, крлж азбаньщ ж алпы эз1рлену тазальпъш тексердд, тап- туйнак^ай екен. К рлж азбаны а л ь т кетеш деп 1здеп едд, орьшбасарьш таба алмады да, бел!м мецгеруыло Рэботаны шакыртгы. Работа отыздан ж аца аекдн, куйеу1мен ажыраскрн, 6ip у д 6ip КД.13ЫНаке-шешесше бакуырып, 63i ж ек е уйде жалгыз туратьш басы бос эйел. Ж еф л-ж елт эзыдейтий, эжептэу1р Э31Лде угатыны бар. Куба ендд, дене бпш а к ез тартатындай KeAicri келш ш ек. 0K eci — э й г ш талым, А кадем и яны ц корреспондент-мушео, -пл б ш м т е кртысгы бцжртар окулык, пен эддстемелж жазган Kici. Крзак,ттлшщ байльпын дэлелдеп, омы сауатгы жазуды крргап талай макдла ж азган патриот- талант. Сонысымен сыйлы. — Ш акдфдьщыз ба, aFa? Кдрсыдагы орындыкда отырмай, Рабига ж азу устелш жанамалай етш, Ж арылкдньщ жаны на келш турды. — Мына крлжазбаны кдрап шыгуга крлым тимедь Сен окдлп шыкдщн шыгарсьщ? Сезш еепмеген idciuie келшшек бетше бажырая кррады. Кдйталап сураганда б а р ь т уйвддан оянган адамша шошына жауап берд!. Окдяп шыкдщм, ага. Йемене, дурыс емес ж ер! бар ма? Соны мен сенен сурап турмьш гой. Kp3ip ж урт киген 105

Шсцтан Л^фкв-улы_________________________ киш щ нен саяси астар 1здеп жаткдн кез, ш болатындай еш тец еа жок, па, airreyip? — Ж о к, ондайы жок, Bipaic, сонда да, ага, алгысезш 6ip карай салмадьщыз ба? — Онда немене, даулы нэрсе бар ма? Работата кдрай ысырьш крйган крлжазбаны Жарылкд кдйтаддн езш е кдрай тарггы. Алгысезге жупрте кез салганньщ езш де-ак. куджт1 тусты б!рден тап басты. \"Ахмет Б айтурсы новты ц 1912-жылы \"О ку куралы\", 1914-жылы \"Тгл — курал\" д еген KiTanTepi О р ы н бо р д ан басылы п шыкды\", — дегендд окдып, ене бойы муздап кря бердо. Жазгыр- ган кесьанмен келшшектщ бетше те а л е карады. Ол кдрасгьщ мэн-жайын уга крйьш, ол да жалма-жан акдала женелдо. — \"Бугал буркеум шындыктан белп берш турган осы сейлемш\", — деп, автор крыша айтсам да кдяскдртгырмай крйды. \"Сол сейлемге тисец, экеце айтам\", — деп крркдгггы. — Ертецге шакдгршы, мен кендорш кереюн. — Макул. Кете берешн бе? — К ете бер. — Кете бермегенде не кггешндеп ец дегендей, келшшекке кезш щ асгымен кдрады. Кдйтер екен деп, ойнакдг жымиып, ол да муны багьш тур екен. — Уйге кете берешн бе, ага? Ж ок, кабинетке ме? — Уйге кепсщ кеп турса, уйге-ак, кете гой. — O m eyip, к ез1мнен аулак, д е й а з гой? — С ен бупн сол ж амбасьщмен тургансьщ-ау, cipa? — Он, жамбаспен турган сщдон, сикрщыз осы ма? \"Kip!\" - дейс1з келгенде б епм е кдрап. \"Кете бер!\" — д е й аз кетерде темен кдрап. Сабыры цыз ба, салкдтдьнъщ ы з ба элде сак,тыгын,ыз ба, адам б и м ей д г С1зге кдрап, буюл элем сабырлы, салкдш-кднды боп кетедд деп ойлайсыз-ау дешм? Совет Одагындагы адамгерш ш ктщ ж а м ы з туткдсы езщ13 болсацыз д а оц-сольщызга андд-санда 6ip кез салып крймай- сыз ба? — Ойбой-ой, сен не ай тьт кетгщ? — Тусше алмай отырсыз ба? О сы баспада азге шьш жаны ашитьш, аздо жакры керетш era адам болса, 6ipi менмш; 6ipey болса, соньщ ез!мш. Басыма бале болады, кдимепме кедерпсз тиедо деп кдуш тенепн шыгарсыз? Ж ок, М енщ бар ойым — жыртык, кещмме жамау, жаралы жаныма демеу табу. О ны украсацыз, укдсдщыз келмесе, м е т жумыстан шыгарып жгберпцз!

Шгуды фылтк/м лщн Даусы бузылып, жыламсыраган келшшек кэбинетген ыткц uibiFa женелдд. \"Ана турш кергендер кдндай арамдык, ойлар екен, э?\" — деп, Ж арылкд кдлнжыла басьш шайкдды. Арада он-он бес минет еткенде, тете телепоны шыр етп. — Мен гой, ага, —дедд Рэбитаньщ даусы. — Кепприцз!— Батана1ысына ма алде Kp3ipri телепон сокдсднына ма, eirreyip, KeinipiM сурады. — Крлжазбасыньщ жагдайын б к ей ш деп, Тутебек ага e3i келш кроты, а з г е KipciH бе? — KipciH! — Мен ше? — С ен де Kip. — Сонан сон, \"кете берем бе?\" — Эрине, \"кете бересщ\". Ж етш стен асса да журго-турысы ширак, Тутебек Ж оргабаев дэу д е н е а мен пэртпем eKeyi есйсген сьпылыса е тп , Ж арылкрныц алдьша тебелесетш Kiciuie алкдын-жулкрш, алкдм-салкдм rapin келдд. Келе кейи женелдд: — Келецкелерщнен крркдсьщдар, макуап жаткдм жок, акуап та, жакдвп та жаткрм жок, тек атап еткенде не тур? — Агасы-ау, эуем оты рсацызш ы! С онан соц амандаса- йык,та. — Сонан соц кдйтем1з? — С онан соц акдллдасайык, — Ой, акд>|ддаскдндарьщ бар болсын! Акщлдасу ушш сен ец алдымен Байтурсыновтыц гам екенш жалпылама болса да бш цюреущ керек. Б1лмей турьш нендд акдллдасасыц? — М енщ бкетппм: ертец о гасшщ аты-женшатаганымыз ушш тырнак,асгьшан гар щдейтш 6ipey б1зддсаяси кдллмыскер етш керсетедд. — Е, меш-ак, кдллмыскер кдлла берсш. — О сылай жазды деп, аздд жауапкд тартуы да мумган; осылай жазганды басты деп, м е т де тартуы мумган. — Ж азган менмш, сенде Heci бар? — BepiMi3 сол ж азганны ц бэрш ж азган куш нде баса бермеу ушш отыргамыз жок, па, Туке. — Солайы солай д а гой, 6ipaK, Байтурсыновтын, атын -пл бшмшщ тарихын жазганда атамасац, кдй кезде атайсыц? Ежелден айтып келе жаткдн с ез кусап кеткен зат eciM, сын eciM, сан eciM, еамдпс, епспк, шылау, устеу, одагай, Ty6ip сез, туынды сез, крс сез, кдлстырма сез, кдратпа сез, сураулы сейлем, лепт сейлем, дауысгы дыбыс, кдтац, уяц, бугалсептк 107

Ш сут м fiifo iht-цм жалгауы, бастауыш, баяндауыш, аныкгауыш, толыкхауыш, пысыкуауыш дегендер, тары толып жагкдн термш сезд! тапкдн, т ш м зд е калыптасгырган со Kici гой. О ны айтпаган ■пл тарихы кдйтш ттл тарихы болады? Эцпмеш булкди-талкдн ашумен бастаган карт жагдайды ¥йФ н сайьш 6ipre-6ipTe баяулап келе жаткдн. Жарылкд: © з аты -женш успнен ж елщдеп тастап, ютэбшщ атын рана крлдырсак, кдитедд? — деген сэтге жанарынан куаныш ушкцшы ж ы лт еткендей болды. Ой, ага, сейтешкип! Солдурыс! —деп, Рэбш аорнынан куана турегеп кета. — Т эу екел е тсек те болатын едд, жарайды, сейтсец, сейпш ! — дедД карт амалы кдлмаган адамньщ кейшмен унжыргасы туею. К рлж азба сол куш ендДрйке жДберДлдд. \"Казак, тш \" баспасына Ж ары лкд ма, баска ма, и м дерекпр болатыны жакдлнда анык,талатын ш ыгар деп жургенде, Баспа терагасыньщ e3i аяк, асты орнынан ауысып к ета. ЕндД жаца терага тагайындалганша дерекпрдщ де тагдыры шепплмей- тшдДп белплД едд. Алайда терага тез тагайьгндалды, акранныц орта шеншде жума куш ЗДйрия Халыкрв деген йсш щ ол орынга отыргандыгьш баспа саласындагылардьщ 6api 61лд1- Еспген замат: \"Бурын баспа саласында icreMereH й а екен\", — деп, ол хабарды кецДлйздеу кдрсы алысты. ДуйсенбД KyHi та ц е р т е ц Ж ар ы л к д К эм итеттен езш , орьшбасарьш, барлык, балДм мецгерушДлерш сагат онга алка м эж ш сш е шакдфган шугыл телепонограмма алды. Ж аца терага баспа кызметкерлерДмен таныспак, шыгар деп, оган бэлендей м эн бере крйтан жок, БДрак, Кэмитетгщ мэжДлДс зальш а бас суккдн бетге-ак, бойына 6ip урей йрдД: баска б аспал ар ды ц те к деректДрД м ен бас сараш ы лары гана шакцфылыгггы. Демек, бугшп эцпм е \"Казак, тш \" баспасы хакцшда гана болуы мумйн. Кдндай мэселе екен, камданып оты райьш деген оймен, алка хатш ысына жолыкрак, боп орны нан ендД тура бергенде, залга Баспа КэмитетДнДц ж аца терагасы, оньщ крмакры папка кетерген 6ipiHuri орьшбасары Кркрн Токржанов, т а ш баска алка мушелерД сау етш йрДп келдД. БэрДнщ Tyci суык, кабакуары каткрьл \"Сендер бДрдеме бДлесДцдер ме?\" — дегендей баспа деректДрлерД бДр-бДрДне суракцы к есйнм ен асыгыс к е з тастасты да, тым-тырыс тына калды. 108

Ш щ дм ojcbvumkfm тун Алкэ мэжш сш Баспа, полиграфия жэне кггоп саудасы icrepi ж енш деп Кэмитет торагасьшьщ 6ipiHUii орынбасары Кркдн Токджанов ашты. Кдяскдша ж а ц а тераганы таныс- тырды да, эр баспаньщ тек дерекпрлерш атап, бэрш кезекпен орындарьшан тургызып шьщгы. Ец соцында: — \"Кдзак,тш\" баспасыньщ Aeperaipi мшдетш аткдрушы, сол баспаньщ бас редакторы Ж арылкд Нускдев — мына жнтг, — д е д селкрстау унмен. Ж аца терага З ш рия Халыкрв Жарылкдга барлацкырап, токд-ацкдлрап кдрагандай кершдд. — Бупнп кдралатын мэселе, — дедд Кркдн Токджанов, — алдындагы улкен папканьщ 6ipiHuii бетше н е мэселе екенш аяк, асты умытьш кдлтан адамша уцш п, — \"Кдзак, т о \" баспасы енддрюке эз1рлеген Тутебек Ж ортабаевтьщ \"Кдзак, т ш бш мш щ тарихы\" атгы гатэбшдеп саяси кдте туралы. Бугал зал сол сэт Ж арылкдньщ бетше ж алт кдрады. Ол суп-сур боп сазарган кдлпы отырды да крйды. \"Сол. Баяты сол сейлем!\" — дедд шггей шамалап. 0 p i тацданып, epi урейленш: \"Ш!\" — деп, кдсында отыртан Рэбиг-аньщ ппепн тарткднын кулаты шалды. ©зшщ де кшам екенш сезш екшген адамньщ у ш сегалдд. Кркдн Токджанов элдеимнщ крлжазбага жазтан ппаршен кдйта-кдйта сездэйек окд отырьш, саяси кдтенщ мэн-жайьш эбден-ак, тусшддрдд. О л ю сшщ айтуынша, бул крлжазбада хальгк, жауы, кдзак, халкдгньщ бутал бакддты болашатьша жала жапкдн, Совет уюметше кдрсы.курескен \"Алашорда\" партиясынын, белсендд Mymeci Ахмет Байтурсыновтьщ KiTanrepi кдзак, m i б ш м ш дамытута улкен улес крскдн ецбектер кдтарында зор курметпен дэрттелпгп. Баспаньщ Kp3ipri басшысы, дерек-пр м ш детш аткдруш ы Ж ар ы л к д Н ускдев соны ц б эр ш б1ле тура, о к ц ту р а к р л ж азб аны енддрюке етгазуге крл крйт-ан. Ж эн е окдлрманды шатастыру ушш, гатабыньщ атын кдлдырган да, автордьщ аты-женш керсетпей, устшен ак, кдтазбен жел1мдеп тастатан. Бул — айтута ауыз бармайтын жауапсы здык, кдлрсыздык, пен трш стазд д к тщ ец соракдя KepiHici. М ундай крлжазбага крл крйып отыртан адамды баспаньщ басш ы кдязметшде кдлдыруга болмайды, партиялык, мэселесш кдрау керек. Менщ усьшысым осы, —д е д Токджанов екпшш азар басып. — М ен журткд жагдайды ж ендеп тусшддрейшпп! — дедд Жарылкд орнынан крльш кетере турегелш. 109

Шсутан МфЫе-щы__________ Тусшддргендд крй! — дедд Токджанов OFaH жекш. — С ен одан д а к ш э е д мойындайсьщ ба, жок, па, соны айт! — Соны айтайьш да, Кркдн Токджанович! С ен 6i3re баскд епггеце айтпа, не мойьшдайтыньщды, н е мойындамайтыньщды айт! Соны airryFa мурсат берсещзип, Кркдн Токджанович! Бер1м1здд м аскдр а уяткд кдлдырып отырьш, тагы актальш б1рдеме айткдщ келедд. Сатан кдз1р акдалу емес, мойындау кджет. — AFaft, о л ю т е п к е м е н д е к,ол д ойрам . Бел1м мецгеруппомш. М ен 6ip ауыз с ез айтайыншы! Ж ер астынан ж ж шыкдандай Токджанов Ребигага шошына кдрады. — С аган н е жок,? Сонда немене Ахмет Байтурсыновты дурыс макуадык, деп дэлелдемексшдер ме? — Ж о к, агай. Ж агдайды тусшддрешн деп еддм. — CeHci3 де жагдайды жакры тусшш отырмыз, шырагым. Тыныш сггыр! — М ен сол кггэптщ авторымын. Маган сез берцдзпп! — деп, ар т жакцдн Тутебек Ж оргабаев у н кдтгы. О л юсшщ де алкд м эж ш сш е кдтысып отырганын Ж арылкд сонда FaHa б1лдд. — С1зге сез ж ок, — дедд Токджанов б1рден кесш. — Ci3 айтарьщызды айтгыцыз, жазарьщызды жаздьщыз, сонымен жумы сьщ ыз 6iTri, Кдлганына ж ауап беретш — баспа кдлзметкерлерь Ж оргабаевты да шакдфрандарына Караганда, алкдныц куш бурьш дайындалганъш Ж арылкд ендд укды. Неге буйтп? Юм буйтш отырран? \"Ана сейлемдд сызьш тастацдар!\" — десе, мэселе сонымен бпе салмас па ед ? Элде жада тераЕаньщ ыкуырып алу адда ме? Кенет З ш р и я Халыкрвкд Ke3i Tycri. Кдра торы ipi Kid сезге араласпай, залга 6ipece кезмддрйон кш п кдрайды, 6ipece шеш ш кдрайды. Cipa, толкдш немесе ьщгайсызданып отырран сегалдд. — М ен 6ip ауыз сез айтайьшшы! — дедд ж аца тагайын- лддрдн терага крлындагы кдрындашьш жогары кетерш. — Иэ, айтьщыз! — Токджанов жалбыраган саргыш ш аш ы н 6ip солгал сылк, оты р а кдлды. Д ию мен алысып шарш аган адамша шьш-шьш терлеггп. Ж узш де кердщ гой м ен щ кдндай екешмдд д егендей мак,таныш бар. Жан,а бастырыньщ бетше, неге екенш, 6ip турл1 жэутецдеп кдрады. но

________________________ 9Jbydbi фмлаткщ тун — Бул — менщ 6ipiHiui коллегиям едд, — дедд терага курсшщюреп. — Булай бастаганыма кдгсылып та отырмын. Байкдймын, бул ж т т г щ 6ipa3 тэяарибест бар сиякцы, алты жыл осы баспада бас редактор болыпты, оган д е т и \"Жальш\" баспасында icreirri. Байкдмай кдлды ма, б1лмедд ме, 6ip себеппен осылай болтан ш ьтар. О ньщ ман-жайьш тусшддруге 6i3 OFaH сез бермей жаты рм ыз гой. Эйтпесе халык, жауьш макдайын деген ойы болтан жок, шьтар. Кггаптщ авторы белгш талым, эйгш Kici болтан соц, с о ю сшщ беделше сенш, кдфатылык,тарын eAcipeTin алтан болу кер ек. Кркдн Токджанович дурыс айтады: баспа кд>1зм еткерлер1 кдяраты болу керек, окдямай крл кря салудьщ аяты осындай улкен кдтелжтерге урьшдырады. Бул ж ш тп жумысган ш ьтарып яаб еруд щ 6i3re еш кдгындыгы ж о к, эрине. BipaK, 613ДЩ мщдеттм1з тек жумысган ш ьтары п ж1беруден турмайды гой. Кднша дегенмен бул — адам татдыры, тэрбиелеуге тш стз. Байкдймын, бул ж т т те, мына бел1м бастыты кдрындасымыз да, автор да — 6api уайымдап отыр. Егер а зд е р м е т крлдасацыздар, бул ж т т к е кдтац ceric жариялап, жумысында кдлдырайьп^ Залдатылар ду крл сотьш ж1бердд. Кер1лген аркднш а узш п кете жаздап туртан жатддйды терага e3i босатып ж1бергендей болды. — Дурыс, З ш р и я Халыкрвич! —дедд Кркдн Токджанович та крлма-крл жаймашуак, бола кдлып. — Крлжазбаны Кэмитеттщ бас редакциясы таты 6ip кдрап, кдтесш тузетпрш , енддрюке ж1бере берсш, — дед| терага сезш тужырымдап. Куйынша опай-топай басталган алкд м а ж ш а кенет аркд- жаркд аякц-алды. Ж ы м -ж ы рт отыртан ж у р т ж ам ы рай кеп Жарылкдны кутгыкдап жатгы: 6ipi кушакдайды, 6ipi аркдсынан кдтады, airreyip, 6epi мез. — Ой, ага, airreyip, жакры аякуалтаны жакры болды, — дед| Робита да крлын альш. — С ол сейлемнен сезжтенудей- ак, сезжтенш еддщз, кдрашы акдгры 6apiMi3 уш ш ci3 содан таяк, жедддз. Ендд сен менен таяк,жейсщ, —дедд Ж арылкд жымиып. Жебзпцзгш! С1зден таяк, жесем, арманым жок, aFa. Ж уртгы кимелей итермелеп келш, Ж ортабаев крлын адды. Бдлген екенсщ, - дедд аркдсынан кдтып. — Егер атьш

Ъвксутт Н ^ф Ь -ум сызьш тастамшъшында, онда титл бупн с е т Токджанов ■прддей бауыздап тасгайтьш екен. Кдсынан Кемитетгщ бас сарашысы кермегенсш кдрамай e n i. \"Осы Kici бкедд. Б куге тшс\", - дедд Ж арылкд кенет крлжазбага купия riirap ж азган адамньщ гам екенш 6krici кеп. Куа ж е т т , бас сарашыньщ кабинетше екшесш баса Kipai. — Ив, кел! — дед! Нургаза Квкеев салкд>щдау сыпайылык, жасап. — Келддк, Нуреке, 6epi дурыс, ганвл1м1з. Б1рак,соны езпцз телепон согып-ак, тузетпре салуга болмас па едд? — Э р и н е, болатын едд, ендд OFaH басы нды кдтырып к дйтесщ ? \"©TTi, к е т п \" , — д е даты, ж ум ы сы цды 1стей берсещш. — Сонда коллегаяньщ макраты не? М е т орнымнан алу ма? — Орньщда кдлдыц гой, 6ipaK, дерекпр болмайтыныц да белгш болды. Ендд еткен icri кдйта крпарып кдйтесщ, кдтац cericinai кушакда д а кдйтсацшы уйще. — Нуреке, ci3re 6ip етш ш тен к е л т турмьш: жацагы пшрдд крлжазбага гам ж азды екен, соны бшп, жазганын тугел окдзт шыгайыншы! — Ой, крй! О нда ацпм е кебеш п кетедд. Мэселец дурыс шепплген соц, баскдсын кдзбалап кдйтесщ? М енщ саган жамандьпым жок, гамнщ аузы кдлай кцсайганын жаца езщ к ердщ гой. — С оньщ бэрш керт-бьлген соц езпдзге к е л т отыргам жок, па, Нуреке. — Bi3, е з щ бьлесщ, niKip ж а зга н ш с ш щ аты -ж енш к е р с е т п е й , кднлп т а с т а й м ы з . KiM ж а з г а н ы н 6 ep i6 ip крлжазбадан б к е алмайсьщ. Даусынан ептеп ж у м с а р ь т келе жаткдны сезкдд. — С1зге одан с е з келмейдд, Нуреке. Акдпа телеу уппн 6epi6ip буралтырра 6ip данасы кдылмай баратын ш ьтар? — Ой, сен де кддалган жерщнен кдн алатын адам екенсщ. Ж арайды , керсетсем керсетейш. BipaK, мен саган окд>ггкдм жок, сен м енен окдлган жокрыц. С епз бетке жазылган сын пшрдд крлына алган бойда Ж арылкд б1рден крлжазбаньщ соцын а ш ь т кдрады. Бугал ш ен-дэрежесш табелей ж а з ь т кеп к еал те крл кротан гасшщ аты -женш окрп-анда, ж у р еп токдап кдла жаздады. Кдламакдл 112 •

Шгудм фмлатк#н тун ушш суйкей салган 6ip суйгамаз ш ьтар деген сезМ бекер болды: бакдндай доктор, Академиянын, корреспондент- м у ш е а Рэбиганьщ э к е а С агиб А рьш беков екен. Кдтан, сепстен repi Ж арылкдныц кдбыргасына осы жагдай кдтгы батгы. \"Апырмай, э! Апырмай, неге ей тп екен?\" — дей бердд жауапсыз суракды езш е-ез1 устемелете крйып. Солокцгадан кеш н Рэбигага: \"Камитетке ком пиар ж азы п бергенш сен шынымен-ак, бгамейсщ бе?\" — Aerici келш сан окуалды, 6ipaK, батпады, келшшектщ ж урегш жаралагысы крлмрл! Алайда содан кеш н о келшшекпен эз1лдесуш курт тыйды. \"Кдзак,т1л1\" баспасьша ж ац а дер екп р тагайындальш, Ж арылкд бурынгысынша бас сараш ы кдлпында кдлды. 1989-жыл казак, халкдя уш ш улкен куаныш пен басгалды. “М агжан Ж умабаевтыц, Ахмет Байтурсы новтыц ж эне Ж усшбек Аймауытовтьщ творчестволык, мурасы туралы\" Кдзакртан Компартиясы Орталык, Комитетшщ кдулысы шыгып, ендд олардьщ шыгармалары халыкдф кдйтадан кец таратылатьш болды. Э р баспадан шугыл турде сол ж аца акдвлган адамдардьщ ецбектерш кдлай ж ариалау женш де крсымша жоспар суралды. П артияньщ талабы катал, шугыл; бупн айтылса, ертец орындалуы кдж ет. Ахмет Байтурсьшовтьщ 6ipa,e-6ip гатабш окцш керм еген Ж арылкц оньщ шыгармаларьш жалпы “Тандамалы\" деген атпен он сепз баспа табак, келемшде ж оспарлай салды. Ж оспар Орталык, Кэмитетген бекш, одан баспаханадан ютапша больш шыккцнша акцан туды. Таты д а сол акцан айы ныц басы болатын. Дуйсенб1 куга туе элетшде Ж арылкцныц кебинетше дэу-дэу крс папюден кушакуап ею ж ш т ырсылдай ю р т келдд. — Е, жш тгер, ж ол болсын! — Дерек-пр ci3re ж!бердд. — Е, онда жендерщад айт. — Мына крлжазбаны Сагиб Арьшбекович б!зге даярлатьш цад, соны альш келддк. — Ол не крлжазба? — Ахмет Байтурсьшовтьщ шыгармалары. — Экелщдер, керегак. Пэпю сыртьгна дерек-rip о л т е м е ж азы п, Ж ары лкдга ж1беригп. Келемш отыз алты баспа табак, деп керсетйгп. Муныц 6ip ra6i больш тур, — дедд Ж арылкд жйтгтерге карал. Ж оспарда крлжазбаньщ калено он сепз баспа табак, ИЗ

Ъвксцктан Н^о/свкв-щы боп бегаген, ал сендердщ акелгендерщ сггыз алты. Соншама келемдд е з тарапьш ан крсуга баспаньщ кркысы да, мумганддп де жок, Сондыкдан Сакеце айта барьщыздар, крлжазбаны жоспардагы келемге Tycipin, \"Тандамалы\" деген атьша сай тек таддамалы шырармаларын Fara е н п з т берсш. — Ойпырмай, агай, кун-тун демей екеум1з зорра курастырып еддк. EKeyiMi3 де Сэкецнщ аспирантымыз. Ахмет Б айтурсы новкд кднш а келем б олса да кдпога болатын ш ьтар?— С ары ж т г кез1 жыпыльпргап, шын кдталран сьщай байкдтты. — Эрине, кдоога болады. Bipaic, менщ шамам Орталык, Кэмитет беюткен ж оспарды бузура жетпейдд, реюгамендер. Ал егер С экец e3i жогары ж акден келгап, келемш улкейтуге рукрат альш берсе, онда сендерге де, маран да бек жакры. Era ж М т крс-крс папгалерш кейи кетерш, Крита шырып кетп. Тусга узш стен оралран бойда Ж арылкдны дерекпр шакдырды. Cipa, С экеце байланысты шыгар деп болжады. Айткрнындай-ак; — Сагиб арадньщ крлжазбасьш кдйтарып ж1бершсщ Foft? — дедд cawaH жерден. — Курастырып беридз деген мен еддм. — Акрцньщ эдеби шырармаларын \"Жазушы\", \"Жалын\" баспалары да жоспарлап отыр екен, 6i3 оларды кдйталамай, тек т1лге кртысты жазрандарьш береш к те. Сонда келем! де жоспардарыдай боп шыратын сишргы. — С ейтем дз бе? О нда б ас р ед акто р солай дедд деп айтайын. — М еш крспай-ак, е з атьщ ыздан айта бермеддщз бе? — ©3iM солай шепгпм десем, о Kici екпелеп кдлар, с е т курбандыкдф 6ip ш альт ж1берешн. — Мейлшдз онда. К эбинегке Жарылкрнын, кдйта гаргеш сол едд, хатшы кдлз: — Сагиб Арьшбекович! - деп телепонды нускдды. Кдрт талым крйарлы сейлесп. — Ек1 б1рдей а с п и р а н т ы м д ы кэб и н е т 1 ч н ен айд ап ш ыкдфндай кдглыпсыц. А хм ет Байтурсы новтьщ кдддрш Kp3ipri урпак, сендер биш есендер де, 6i3 6ip гасдей бдемЬ . Крзак, m i уппн ондай кдызмет ж асаран ж ек е ралым турмак, тутастай институт немесе академия жок, Алпыс жыл аты аталмай, ецбеп окдялмай крр болды. Ендд окура партия рукрат 114

_______________ Шгудм фьштк/т тун берш едд, келеш артык, жоспарда жок,деуцдлердщ к е а р ш ен тары ж олы болмайын деп тур. О Kicire осындайлардьщ зияны типш езь Бурьш д а осындайлардан кррлык, к ерш келген. К,арттыц кдйта-к,айта \"осы ндайлар\" дей б ергеш Ж арылкрньщ зыгырданын кдйнатгы. Меидейлерден кррлык, кердГ, - деп Сагиб сиякрылардьщ ешкдшан мойьшдамасьш ту сш дь — С эке! — дедд сызданган дауы спен. — С э л саб ы р етифпп! \"Осындайлар\" дей бердийз, сол \"осындайлардьщ\" и м екенш ayeAi ci3 бен 6i3 аныкцап алсак, крйтедд? — Кдрт жы м бола кдлды. — Алло, тындап турсы з ба? — Иэ, тьщдап турмын. — Келш сейлесеаз бе, жок, айта береш н бе? — Айта бер. — Крртгын, е к г а т курт басылып, уш жумсара кдлыпты. — А йтсам, осы дан eKi ж ы л буры н Ж ор га б а е в ты ц кд лж азб асы на кдндай niKip ж азган ьщ ы з, А хм ет Байтурсыновкд кдндай 6aFa бергешщз, сол уш ш менщ коллегияда кдлай таяк, жегеш м е с щ з д е ме? Еспцзде болса, \"осындайлар\" дегендд будан былай абайлап айтьщыз. С ау больщыз! Содан кешн Сагаб Арынбеков те, Ахмет Байтурсыновтьщ крлжазбасы д а узак, уакдгг i3-Ty3ci3, у н-тун аз кдлды. Будан ары кеш ж се, ютэп биыл ш ы кдай кдлуы да м ум кш едд. Ж арылкд амалсыз Рэботаны шакдгрып алды. — Папац Байтурсьшовтьщ крлжазбасын 6ipep кунде курастырьш экеп бермесе, онда баскд адамга ’гапсырамыз. Соны айтып, ергецге 6ip жауабын алып келий! Работа ун-туназ бас изедд. Ж арылкдньщ сызды уш, суеты к е й т оны айыпты адамдай тукдфтгы. Е ртеа aKeci курастырган крлжазбаны кетерш, Работа дал ертецп тогызда Ж арылкдга гардд. ¥зак,жылаган адамдай жуз1 сынык, — Ата, мынатан \"кдрсы лыты м жок,\" д е п крл крйы п бершдзип! — Бул не? — Жумысган босатуын сурап дерекпрдщ атьша жазтан арыз екен. — Мен шынд ыкды тунде тана б1лддм, ага. Exi ж ы л бойы 6ip сыр бермей келгешщз ушш де ci3re ракдоет! М ен езифздд 6api6ip умыта алмаймын, ага! Работа бетш басып орындыккд отыра кетп. 1999.

Ъвксутт Нф)1свкв-фы МУДЕНЩ к д т ы н ы Шэнуйдщ ордасьша он елил кеше кдс «драя жеткен. Тац куланиектене бере олардьщ басшысы 6ipey ту р т т ояткдчдай тез кезш ашьш алды. Таудьщ салкдлны ене бойын керпесш кетерген сэтге-ак, ceprirri. Дыбырсыз к и ш т жатып, сыйынган Kicuiie вз-езш е куб1рледд: — К ез байлайтын купия б!рдемеа болмаса, кундар мына кдлпында 6i3 кауштенетшдей ел емес: дакрырты сескент- кенмен, согыса крятын кдукдры жок. Осы ойына кез жетю зе тустаа келш, тез-тез кюнш тыскд шьпргы. Елип аты н жамылтан бул тьщ шы езш дана санамаса да, талайлардан дара санайтын. Kepuri елдщ ж ерш е аяк, баскдлы iurreft a6irep: алдын ала естш-б1лгендер1 мен кергендер1 6ip-6ipiMeH кдбы спай, кдгсынды-кдлсынсыз кудцсгер ебден басын кдтырды: малдарыньщ д е т арык,-турак, адамдарыньщ Ke6i бала-шага мен кэрнкуртац, ауылдарыньщ сикдл ж утган ж аца шыкдфндай. О сы туркдлмен дунхулар мен жузыердд кдлай быт-шыт кдллып, булардьщ Май кентш осы кузде гана кдлай батындырып алганына еш акдллы жетпейдд. Элде сол сорыстардан сансырап, мулде элареген шары ма? Ордасын шэнуй эдемнак, жерге тжкен екен. Тещрек етектен беткейге, беткейден жотара, жотадан ж он успне, одан тау бшгше асьш тусш жаткдн жап-жасыл тугае юлемдей кдльщ арша, шэнуйдщ жетг уй крршаган ордасы сол жасыл жарага аялдаган топ акрудай тым ерекше. Аршаны кдлкдлап ж ау жакдлндар демей ме, дэл арш а ш етш е етекке Tiiiirri. Сыртында самсап турран сакднылары да байкдлмайды: бейкдмдау, бей-жайлау ел сеюлдд. Елшшщ ордага жакдлн баррысы келдд. Асыкдай, жазык, сайдьщ сол жак, кдпталын кем кере жаткдн аршага бетгедд. Bipey-M ipey ток,татса, тузге оты руга шык,тым дермш; токщ тпаса, тигп ракдгет, тэуекел етеш н деп беиндд. Кек арш аньщ бойынан Kici кершбейдд. Шьпрган TiTipKeHreH беп- крдын 6ip укдлап алды да, бугжецдей женелдд. ©цкиген улкен жартас эдеш ж ол бегеуге жаткдндай екен, айналып уетше кетер1\\дд. Ражап: кдйда кдрасан, да тек тау кершедд, бул елде таудан е зг е еш теце жок, сеюлдд. Таулы елдщ TayFa 6ip украстырын таба алмай-ак, крйды: 6api енжар, керенау. Елип орданьщ екпе тусына кеп токтады. Аршадан азар 116

Шауды фылат^н тун кэш щ ы п TypFaH жартасты кдлкдлап, ж ан-жагы на сакуыкден кдрады. О рданьщ аты орда ем ес пе, осы тып-тыныш турраныньщ езшде суеты, урейлг Децгеленген кшз уйлердщ eciri тугелдей куншырыекд к а р а т ы . ©3i ам кершбегенмен, алые ш окдтьщ ар жагынан щлзыл шапагьш шашыратьш кун кетерш п келедг Сеуле мол тускен сайын орда крнган жазык,сэулетгенш барады. Арша ишндеп кдракдт, итмурын, шетен, доланалардьщ жемюгер! б1рде кдп- кара, б1рде кдт-кэгзыл боп, кейде capFbmrran, эдеш еш екей угшн араласгырран ернектей эр ж ерден ж алт етш, жарк, етш кдлады. Елнл ещетеп ордара карай жак^шдады. Алдынан шагын FaHa алацкдй шыкуы. Эдеш жасалган ашык, па деп, ацыра токуай кдлды. Орда жакуан era адамньщ 6epi бетгегенш кердд. Э йел екендерш кшмдершен ажыратгы. О лар жащ>шдаган сайьш бойын урей биледг элдеб1р зандарьш бузы п крйдым ба деп сезпсгендд. Кдльщ apiuaFa кдйта Kipin кетер ш де, алацкдйдын, шетшде ацырып тура берерш де бь\\мей дагдарды. Алые шокдгньщ иыгъшан жарк, етш кун шьпа келгенде, е й эйел де алацкдйдыц шетш аттады. Айыпты екенш аруартып api амандасу рэс1мш жасап, елип бас ш п ецкейе крйды. Кдйдан келдщ-ау, неге ж урещ-ау деместен, кдсынан екеу! такду етш бара жатты. Елпп бет-жуздерше 6ip кдрарысы келш, кд кд тн етгазш басьш кетерш кдлды. С ол сэт сущакуау эйел жалт кдрады. С ау ете кдлган сэуле ме, ж арк, ете тускен найзагай ма, элдеб1р етгар жарык, к езш кдрыкуыргандай Ti3eci ддрмдеп, турган ж ерш е шоцкнып отыра кетп. Бажап- ай: к уш е кдрсы кун кетш бара жатты! — Турегелпф! Бул жакдо кдддырмацыз! - дед! сулудьщ кдсындагы эйел елшшщ -плшде тап-таза сейлеп. ©щ екенш де, Tyci екенш де туеше алмай, есещтреген адамша, елпл кепке дешн езш е келе алмады. Шэнуй туске таман елшшщ онын да ордага шакдфды. Орданьщ терш де экесш, егей iueineci м ен ипеш, соларра жакуаекдн барлык,туыстарьш елпрш таккэ мшген таежурек шэнуйдщ шэншп отырранына кез1 тускенде, кд>ггай елипа кулап кдла жазддды: KimiiipiM ш еккен жартасты кергендей болды. Басыньщ д э у л т де атгыга шамалас. Ж а р кдбагыньщ аясы ж арты тосгагандай. Кдбагы астынан крс ущтр урррейш 117

Ш с т м н Н у Щ а -у м ___________________________ ___ тургандай. Уцпр шпнен шакщысы келген жыландийнше жгпар K03i шаншылып кдрайды. Ызгарлы сусы п и п мьшаныц басьш дейтшдей. Сейлесш келкам табатындай емес, атыс пен шабыскд рана жаралган адам сеюлдг Елпл елше аркд суйеп кдна есш жиды: улкен елдщ адамы кдндай жагдайда да улкендИн керсетуге тшсп. Император Гаудьщ амандык,-саулык,сурата жШергенш кьгскдша баяндап, улы м эртебем к^ггай эм1рппсшщ сый-сыяпатьш тапсырды. О ны ш энуй орньшан турмай, отырран кдлпы кдбылдады, онысы — езш онымен тец санаганы. О л кдглынл елппнщ Ю>ггыгына кдтты тидг Ширыгып шарт кетп: — Тащф сггырралы айналадызда ci3 ойран салмаган Kepuii кдлмады. Дунхулардьщ дымын кдлдырмай кдгрдьщыз, жуз!лерд| тоз-тоз кылып талкдндадьщыз, оран да токуамай, б1здщ М ай кент1м1здд кррш ауга алып кдмадьщыз, улы мэртебел1 Гау патша неге ©йткетщздщ себебш 6iArici келедь Дэл coFan дайьш отыррандай, тисе суракщ н Муде тук те тайсакуамады. — Б1з— езген ш н алмауга, езЬпздш н бермеуге бешл еллпз. Дунхулар тез1м1м1здд ©3Aepi тауы сты. ByeAi ец ж уйрж атымызды сурады. Ел макуаныш еткен ат едь Кдншама ком бат санаганмен, кернпмщащ кещлшен 6ip а т артык,па,— бердйс. Bipax, дунхулар оны кднагат кдомады, кдтындарым- ньщ 6ipiH сурады. Эрине, кдтынсыз кдлганнан дейсаз бе, кдйтер1мд1 сынап кдсакдна сурады. Bip бауырлас елден бауырымдары 6ip кдтынды кдлай артык, керейш, кдмасам да, кдналсам да берддм. Айрылыадьгсы келген адам ердщ арткдо кдсын сурайды. Ал алдыщ ы кдстан a p n g j кдсты болт беруге бола ма? Дэндеген, дандайсыган дунхулар менщ сыйлап бергетмдд кррк)фным санапты: содан кешн ею елдщ арасында жаткдн жерд> суратгы. Ж е р деген — елдщ турак, Heri3i. О ны б ер дегеш — елддщд1 куртам дегею. О ны бглген соц не б!ржола куриьш, не жер1мдд крррап кдлайын деп аткд крндым. К дфдым. Жузпгердд дунхулармен ниетгес болтаны уплн жазаладым. Баятыда, м е т елтгрмек болган- дарында, ж уйрж а п ъ щ аркдсында олардан азар кутылрам. Есю кепм ушш де есептеспм. Ал Май кенп щ м р аздж 1 болганмен, орналаскдн жер1 бурьш б1здщ бабаларымыздио едд. О лар к у з сайы н с о л арад а м ал-ж аны н санайтын, курбандыгын шалатын. Б1здщ де сейтюм!з келдг — О зд щ сейтю щ з келгеш б1здщ к©цшм1зге келдг Б1здщ

___________________Ш'ауды ojcumnigm /пун ел де сыйдагаота сый керсете алатын, e3i тшскенге ез тиеасш бере алатьш ел. TmcyiMAi токтатпаймын десещз, куба-куп, ■mice бершдз, 6i3 отан дайынбыз. Елиднщ ец эсер етермш деген ce3i осы едд, оны Муде элде еспмеген, элде тусшбеген ю адей ун-туноз орнынан турегеле бердд. Онысы, эрине, эщтмелесудщ аякталганын адрарткдны. Елпп шггей ж ацагы свз1м жаньш а баткдн сон, суйтп деп туйдг BipaK,жартастай М уде тунтыш р ет ж адырай жымиды. — Кдлган эцпм еш ас inie отырьш аяктайык, —дед1 нгуцет кезш ен кутпеген м е т р шашьш. Э сеней ме, алде Э зен ей ме, кдтыныньщ атьш кдлай дегенш елипнщ кулары кщыстау естш кдлды. — Б1здщ, —деп, атьш айрыкдга макрммен атады да, крлымен босага ж акты нускдды, — кутш отыр, крльшан дам татьщыздар. Э н д м е т созбау унпн муньщ о баста ойластырылган кулык, екенш елпп ендд сездд. Кутш оты р деп, кдтынын алдыра тарткднына кдраганда, ш энуйдщ ец 6ip акылдасатын адамы — кртыны. Эзеней болса да, Эсеней десе де, тацертецп суду — сол. Ондай ез елшдеп сулуды Муденщ баскдга кдюы мумкш емес. Кэйтем^з, турамыз ба дескендей, он елпп 6ip-6ipiHe кдрасты. Кенет кшз есж кец ашылды. Куздщ салкрш ауасы терге лап крйды. Bi3 шырура ашылган есж болса, алдымен шэнуй крзгалар деп, елпплер Муденщ шьпуьш тосты. Есж жакдд емш е кдрап, шэнуй 6ipaK, крзралмады. Э згелер де назарьш есжке бурды. Алдымен ецкейген бас, содан сон, иыкуан кулаган узын крс бурым кершдд. Суцгактау эйел босагадан атгап бойьш тжтегенде, элдегам aMip бергендей, он елпп орындарынан апур-жупыр ушьш TypereAicri. Кдп- кдра шаш пен аппак, жуздщ дал мундай гажап жарасымьш буран дешн олардьщ 6ipAe-6ipi керген емес едд. Эйелдщ аузы ашылды, ерш кыбырлады. Амандасты ма алде аскд шакдгрды ма, оньщ сезш 6ipAe-6ip елпп ести алган жок; эншешн аппак, -iicm керсету уппн аузьш ашып, эдем! ернш е назар аударту унпн кдлбырлата салган сеюлдд. Мандайдан кдк, жарран кдйратгы кдра шашы, кылыштьщ кдйкысындай имек кдсы, жебенщ ушындай ушгал мурны, YA6ipeK узын мойны, садактьщ сырткдл тгш дей кумбезденген кеудес1; сез1м крздаткдн cepinneAi мьждшы — сулульжты курап турган сыйкэфлар солар. Сулу бэйбине жымня крльш 119

Ъ ексцт ан Нф>!секе-щ и созып, буларга босага жак?ы медзед!. Алдында рана шэнуй сейткен, екеуш щ кдмыл-брекеи 6ip-6ipmeH аумайды. - Ж е р беттнде тенд еа жок, жауы з еркекп ж ер бетшде теца,ес1 жок, суду эйеддщ калайша жакры кергенш ойлап, кдйтар жолда елшшщ басы катгы. Естушше, токаддан туган кшп улын м урагер ету ушш, Туман шэнуй езш щ улкен улы Мудеш езгенщ крлымен елйруд! кездегтп. вуел1 оны жуз1 ел1н е ам анаткд 6epin, ар ты нан оран туткиы л шабуыл жасайды. Еларалык, дэсгур бойынша, ондайда аманапагы адам д ереу елтсриедр А ла^щ айлалы да ащллды Муде езш е тенген каупгп тусш е крйып, жуз1лердщ ж у й р к атын урлап мйвп кутылып кетед|. Аман келген баласына Туман амалсыз 6ip тумен сарбаз белш бередд Солтуменнщ ез тубше жетерш кайд ан б1лсш. Э кесш щ ж у зкер ге туткиыл шабуыл жасауы токал ш еш есш щ тургпегтмен болраньша Муденщ Ke3i б1рден- ак, жетедд. Ал езш щ кек кайтарардары айла-шаррысы екесш панен элдекайда а с ь т туседД. Касьша ерген некерлерш макратгы турде аскан катыгезддкке уйретедД. Cipa, солщдлдак, адам дар д ы болаш ак, сатк^ш дарра санаран. Аррыл штей алмаранды урей орнатады деп есептеген. СетмдД некер сурыптау ушш сумдык,-сумдык,сынак, ойлап табады. Ен,эуелД ыскрфма жебе жасайды. Содан некерлерше: \"Будан былай мен ыскрфма жебемдД кай жащщ карата атсам, сендер де ойланбастан солай карай атасыддар. 0йтпегендердщ басьш алам\", —деп буйырады. БДр куш адга шырады. Адда журш ысщярма жебесш атады. Дардарьш агпай калрадаардыддереу басьш алады. Тары бДр куш ыскдфма ж ебес1мен езш щ атакзы тулпарьш кездейдД. BipeH-саран некер1 бегелш калса, дереу олардьщ д а басы н алады. О ны м ен де тодгамай, тары 6ip куш катьш дарьш ьщ 6ipiH атады. Атуга батпагандар тары басьшан айрылады. Содан кейш экесшщ асылтукдшды эйгш атын да ысдырма жебемен атып кередь Сол жолы касындагылар тугелдей крсыла атады. Содан кейш рана Муде касындарыларды сешмдД санайды. Акдфында анда журген 6ip куш ыскдфма жебем ен э к е а Туманный, езш кездейдД. Б аскал ар да о йланбастан ок, ж аудьф ады . Ад ек ен деп жадылып атып далган сиядты. Содан кешн де езш жадтамайтындарды тугел дырып такда мшген Мудеден Эсенейдей аскан сулудыд кандай лэззат табатынына тадкалады. Элде ол да уреймен уйренлген муцлыд па? 120

___________________ Шяцдн фъиитк&н тун ...Елип керген-бтлгенш император TayFa баяндап, сезш щ алтын кдлскд туйдд: — Дал Kp3ip Муде 6i3re кдрсы тура алмайды. М шетш аты, жейтш малы — 6api арык, Ж ауы нгерш ен бала-шага, шал-шаукдны кеп. Аскдн сулу эйелш ен езге адам кдлзыгатын туп ж ок, Топай сута украп ci3 оны таптап ете шыгасыз. Император Гау елшпп у н а з тьшдап, унсаз ш ь т а р ь т салды, \"Осы куздщ басында тана Май кентш шабуылдаган Муде арада 6ip ай етер-етпесте кдлайша ейтш жутай кдлды екен? Атты кешпенддлер ш амасьша кдрамай, шы нымен зорьшцы ма алде? Таты елип ж1берш тексерш керсем бе екен?\" — Осы оймен генерал Л иу Шиндд ж едел шакдпртгы. — Кундарга елип боп барьщыз! — дедд aMipAi унмен. — Он елипнщ айтын келгенш тугел тексерш кдйтьщыз! Сонан соц... М уд енщ сулу кдты ны б ар KepiHeAi, с о н ьщ е зг е куцдестер1мен ара-кдты насы н биш цз. К,алганын ез акдлльщызбен ойлап керерслз. Бегелмей бугш атганьш кепьцз! Елшщ шетшдеп Май кентш кушпен багындырьш, оньщ бектер! мен генералдарын ез императорьша кррсы шыгарьш, ipreAi елдд шгген де, сыртган да ipindci келген шэнуйдд крлга Tycipin, батырлыгын бетпе-бет сынап керетш кун тусашы- ау деп ацсады Гау. Тубшде солай болатьш шыгар деп умптендд де. Ызалы куйде, генерал Лиудщ оралуьш кутпесген, эскердд e3i баскдрып кундарга кдрсы жедел атганьш кетп. Непзш ен ж алу эскерден жасатргалган 320 мьщ крл куздщ кара суытында Гаушу тауынан узддк-создык, е т ш ж аткдн кезде, барлауга кеткен генерал Луи Ш ин кдрсы жолыкцы. Генерал императорыныц бебне к ап ы абыржьш кррады. Кеш крлганьша еганш, кдлай баяндарьш бтлмей саскрлакуады. — Такрыр! —дедд Aer6ipi кашып. — М уде е з кдтындарын ете каддрлейдд екен, О ларды ipeioKiTy е зш iperorm y санайды. — Ж арайды! — дедд aMipnri жекш. — О ньщ кдтындарын реююткел! жаткдн ешгам жок, Б1збен сотыспак, па, жок, па, соны айт! — Такрыр, кундар согыскд сакрдай сай. М ен олардьщ арьщ-турак, малый да, ауру-сыркду шальш да кергем жок, Алдьщгы елиплер керген болса, онда оларды е д е т алдаган. М уденщ acKepi дел Kp3ip е р ек ш е к у ш и, тасага тытъш, крлайлы earn купи тур. Сотыса кдлсак, кдтсапсыз кдн тепледд, зардабы ею жакка да ауыр тиедд. Эл1 де кеш емес, такрыр, сотыспайык, 121

Ш сутан 91^фке-щы созып, буларра босага жак,ты мецзедд. Алдьшда рана шэнуй сейткен, екеуш щ кдрмыл-эрекеп 6ip-6ipmeH аумайды. ...Ж ер бетшде тецдеа жок, жауыз еркекп жер бепнде террдеа жок, суду эйелдщ кдлайша жакры кергенш ойлап, кдйтар ж олда елипнщ басы к ап ы . Естушше, токдлдан туган кшп улын м урагер ету ушш, Туман шэнуй ез1нщ улкен уды М удеш езгенщ крлымен ©ATipyai кездеггп. Эуел1 оны ж уз1 ел!не ам анаткд 6 ep in , ар ты нан оран туткдрыл шабуыл жасайды. Еларалык, дэсгур бойынша, ондайда аманатгагы адам дереу елпркедд. Алайда айлалы да акдллды Муде езше тенген к р у ти тусше крйьт, ж узкердщ жуйрщ атын урлап мшш куты льт кетедд. Аман келген баласына Туман амалсыз 6ip тумен сарбаз белш бередд. С олтуменнщ е з тубше жетерш крйдан бксш. Экесшщ жузкерге тупщыл шабуыл жасауы токрл ш еш есш щ туртпепмен болраньша Муденщ K03i б1рден- ак, жетедд. Ал езш щ кек кдйтарардары айла-шаррысы экесш ш нен элдекдйда асьш туседд. Кдсына ерген некерлерш макратгы турде аскдн кртыгезддкке уйретедд. Cipa, солкд>1лдак, адам дар д ы болаш ак, саткдлндарра санаран. Акд>1л к т е й алмаранды у рей орнатады деп есептеген. Сешмдд некер сурыптау уипн сумдык,-сумдык,сынак,ойлап табады. Ец эуел1 ыскдфма ж ебе жасайды. Содан некерлерше: \"Будан былай мен ыскдфма жебемдд крй жакдср кдрата атсам, сендер де ойланбасган солай кррай атасындар. ©йтпегендердщ басьш алам\", —деп буйырады. Bip куш арфа шырады. Ацда журш ыскд.фма жебесш атады. Дардарьш атпай крлрандардьщ дереу басьш алады. TaFbi 6ip куш ыскдярма ж еб еам ен езш щ атакуы тулпарьш кездейдд. BipeH-саран некер1 бегелш кдлса, дереу олардьщ да басьш алады. О ны мен де токхамай, тары 6ip куш кдтындарыньщ 6ipiH атады. AryFa батпагандар тары басынан айрылады. Содан кешн экесшщ асыл тукдшды aitrki аты н да ыскдарма ж ебем ен атып кередь Сол жолы кдсындарылар тугелдей крсыла атады. Содан кешн рана Муде рщсьшдагърларды серпмдд санайды. Акэфьшда андд журген 6ip кура ыскрфма ж ебем ен э к е а Тумаршьщ езш кездейдд. Б аскдлар д а ойланбастан ок, ж аудырады . А ц ек ен деп ж ацы лы п аты п кдлран сияк,ты. Содан кеш н де езш жак,тамайтындарды тугел кдфьш такдщ мшген Мудеден Эсенейдей аскдн сулудыц кдндай лэззат табатынына тарцщлады. Элде ол да уреймен у йреткген мур^лык, па? 120

___________ fflaytht о^ылтЬ/м тун pAnri керген-бш енш император Гаута баяндап, сезш щ аятын кдлскд туйдд: — Дэл Kp3ip Муде б!зге кдрсы тура алмайды. М ш етш аты, ж ейпн малы — 6api арык, Ж ауы нгерш ен бала-шага, шал-шаукдны кеп. Аскдн суду эйелшен езге адам к^вьп-атьш туп жок, Топан cyFa украп а з оны таптап е те шыгасыз. Император Гау елпшп у н а з тындап, у н а з шытарьш салды. \"Осы куздщ басында тана М ай кентш шабуылдаган Муде драла 6ip ай етер-етпесте кдлайша ейттп жутай кдлды екен? Атгы кешпенддлер шамасына кдрамай, шынымен зорыкды ма алде? Таты елпп ж1берш тексерш керсем бе екен?\" — Осы оймен генерал Л иу Шиндд ж едел шакдяртты. — Кунлдргд елпп боп барьщыз! — дедд aMipAi унмен. — О н елппнщ айтып келгенш тугел тексерш кдйтьщыз! Сонан соц... М уденщ сулу кдтыны бар кершедд, сонын, езге куцдестер1мен ара-кдты насы н бШ щ з. К,алганын ез акдлльщызбен ойлап к ерераз. Бегелмей бугш атганып кегщЫ Елшщ шетшдеп Май кентш кушпен багындырып, оньщ 6eicrepi мен генералдарын е з императорына кдрсы шыгарып, ipreAi елдд шгген де, сыртган да ipindci келген шануйдд крлга Tycipin, батырлыгъш бетпе-бет сьшап керетш кун тусашы- ау деп ацсады Гау. Тубшде солай болатьш шьпрардеп умптендд де. Ызалы куйде, генерал Лиудщ оралуын кутпестен, эскердд e3i баскдрып кундарга кдрсы жедел атганьш кетп. Непзшен ж аяу ескерден жасагргалган 320 м ы ц крл куздщ кдра суыгында Гаушу тауынан узддк-создык,-етш жаткдн кезде, барлаута кеткен генерал Луи Ш ин кдрсы жолыкцы. Генерал императорьшьщ бетше кдтгы абыржьш кдрады. К еш кдлганына екшш, кдлай баяндарын б1лмей саскэлакуады. — Такрыр! — деддAer6ipi кдигып. — М уде е з кдтындарын ете кдддрлейдд екен. О ларды iperoKhy е зш iperoKrry санайды. — Ж арайды! — дедд aMipuri жегап. — О ньщ кдтындарын ренжггкел1 жаткдн еш и м жок, Б1збен согыспак, па, жок, па, соны айт! — Такрыр, кундар согыскд сакддай сай. М ен олардьщ арык,-турак, мальш да, ауру-сыркду шалын да кергем жок, Алдьшды елпплер керген болса, онда оларды эдеш алдаган. М уденщ acKepi дэл кщйр е р е к ш е куш-ri, тасага тыгып, крлайлы ea rn кугш тур. Согыса кдлсак, кдгсапсыз кдн тепледд, зардабы ею жакдщ да ауыр тиедд. Олт де кеш емес, такрыр, согыспайык. 121

Ъексутит Нф/секв-щы Буюл крлбасылардьщ кезш ше солай дегенше Гау булкдн- талкэн ашуланды. — Ей, кулак, к е с п кул! Эскербасы екенщдд есщнен идл-арьт, не сандыракц-ап турсьщ? \"Согыса кдлсак,\", - деп сыйпакд-айсыц, мьша эскер сокысуга шыкраранда, Мудемен амандасуга кетш бара ма? Ж ок, элде мьша ж ер кдйыскдн к,ол кундарды кергенде, каш а ж ен ел сш деп, кдсакдна крркдпып турсьщ ба? Кундарды макуап, ез елщад датгап, сатцындык, жасап турранынды сеземгсщ? Байландар крл- аярьш! Бураулап, баска жакдщ апарьш тастандар! Крркрк,генералды Куацбу кентше ж ер аударуды буйырьт, долырран император тж е тау шпндег! П иц кдласына карай бет алды. Куцаррмен тез1рек ж олырьш , тез1рек тас-талкдн endci келдд. Муде бэйбинесшен твсекте сырласкднды -rayip керетш: аймаласып жаткдн адам айласыз сейлеседд. Эсенейдей сулудьщ езш е тап келуш тащ рдщ взш е пейш тускенддг1 санайды. Кутудп кдггай кдтын уйреткенддктен бе, тесектщ тэтгш гш е Э сеней баска кагындарынан бвлекше мэн бередд. Оныц крйны — жанны ц да, тэннщ де ортак, мерекесь Ж аратылысы Э сенейдей катьш ж ер бетшде тары да бар-ау дегенге сенгкл келмейдд. О ны ц куддретш e3i рана бь\\едд, e3i рана багалайды. Таудай боп кеп касьша кцсайса-ак, кум боп у г т л ш бара жатады. Тамагыньщ т е ш е н туда бойы шшдд. Омырауыныц жалынынан куйш-жаньш жуйке тамыры жзбидд. Алакдны кеп сепзкезш сыйпаса, суйек-суйеп сары майдан бетер еридд. Кушарьшыц куддрета таудай алыпты кылдулай улпага айналдырып ж1бередд. Тершш, тесшде Teci тайганак,таран сетге элемнщ ец асыльш бауьфына б асьт жаткрн е ц бакдпты еркек екенш ылри сезшедд. Эсенейддц ыцырси суйсшгенш есту — Муденщ бул дуниедеп бага жетпес куаньппы. Э сеней — айта б!летш де эйел. — Е ркек алданатьш рахат кеп. С орысып ж ецсе де, ацдып жатып ац атьш алса да, айрыкдпа жуйрпс мшсе де — 6api рахат. Ал маган соньщ бэрше татытып тэвдимнщ берген рахаты — 6ip езщ. Сондыкхан узак, сарынтпай, туш бойы, TinTi тац аткднш а, кушарыцда талып жыгылганымша, крйнымда кдлжыраганыцша аймалап туршы! — деген ттлеп бар. 122

Wai^bt фымткщ, тун Эсенейге ацсары ауган сайьш ез хэлш ойласа, токэлыньщ тесек тэ т п л т н е арбалган Туман э к е а ылга есш е туседг \"Bip куш мен де сейпп эйел1мд1 тыцдаймын деп, cypim n ж урмес пе екем?\" — деп секемденедг Осек-аяцра у и р л т жок,Осеней осы ж олы 6ip кудпс айтты: — Келгшггеп кеткен елндлерден кумэшм бар: н е маран, не саган кдстандык, жасагылары кеп ж урген сиякзы. — Оны кдлай б1лдщ? — Аддьщры елпБ тацертец орданьщ мацынан ойда жокуа жолырьш кдлды. К е й н ас шженде, езш ш е байкдтпарансып, маган кезш щ астымен кдрады да отырды. — Е, тэщр1, кузьпдф ны да. — Белтам, щлймаганы шьпар? — Крлай, е з кдтынымды е зш е 1длймай ма? — Адам адамга дацкцы да, байлыкцы да, жакры кдтын мен ж уйрж атгы да — бэрш кдшмайды. Етаннп келген елип алрашкэ1лардан элдекдйда ку. О л менщ щлтай кутупиммен де шушркелесп. — Н е деггп? — \"Шануй кдй кртыньша кдлай кррайды?\" — деп сыр тартпак, большты. — Оньщ оларра не кржетг бар екен? — С ырт ел езщлд кдрсы келгендд бас-кез жок, елттре беретш кдтыгез санайды. Кдтындары кррыкдандарынан кдтын боп ж урген шыгар, солардын, арасьша сына кдкрак, шгген уцпген ж е п куртгай ертелнкеш 6ip опы рам ыз деп умптенетш болар. ' — Крры кдош нан кдтын боп ж урген 6ipeyAepai б1\\етш шыгар? — Ж ок, Ондай ешгам жок, — О сеней эзи д еп кулдд. — Кдйта кдтын болгысы кеп журген кеп. — Ондайларды маган бнуцрмей eATipin тастап ж урген жокрьщ ба? — Ж е к керсе, ел п р у ге болады, жак,сы к ер геш у ш ш жазалауга болмайды гой. Дайындап ж урген 6ip ттлепм бар, айтайьш ба? — Айта гой. — Ата-анадан жаралган, Ауа мен Судан нэр алган. Ел мен ж ердщ и еа, Сакмана жургей ажалдан! 123

Ъвксутан Mifalceke-yiu_____________________ Соны айтгы да, Муденщ тесш е бетш басып, ун-туноз шскеп, ун-туноз суйплей бердо. Шануйдш, алакрны жып- жылы дененщ езш е рана таныс ж ымы мен бульщын аралай ж ы лж ы п, уйреннш сп 6ocaFapa -прешп 6ip-aic, ток,тады. Сез1мшц ошагын от кеулеп, жансаура 1здеген Эсеней талмаурап шалкдлай бердГ Эйелйпц кдрацгы уйде агарандрган аппак, омырауын шскелеп жатып: — М ен ел1мнен кррыкраймын, —дедо шэнуй алкдшып.— ©йткеш не ушш жанымды киятьшымды куш бурын б1\\ем. ©з1м елеем де, ел1м елмеу1 ушш елем. — Елдо крррайтын — ел1лер емес, \"ripiAep. Сондьщган елмеуге умтылу да мшдетщ. Ел де, мен де и е й з крлрымыз келмейдо. — К,алмайсыцдар. — М уде Эсенейд1 кушырлана бауырына кусты. — Сендей асылымды кргып о дуниеге мен неге асырайын? Муде таулы ещ рдеп Петен, жайлауына н епзп крлмен e3i бегандоде, 6ip тумен сайлауыт крлды Гаура кррсы атшндырды. Олар крггай эскерш Шьщиан деген ж ерде кутп. С орыс арбалары мен атты крсындарыньщ алдында жаяу ескерш ен озыцкурап келе жаткрн Гау, кррсы алдынан атгы кешпендолер шьна келгенде, аз сэт абыржьш крлды. Апай- топай айкрса кетуге кундррдьщ да журеп дауаламай турраньш байкрп, дереу сорыс арбаларын алдыта сайлап крйды. Дал соны кутш дайындальш алсьш деп туррандай, кенет таудан кулаган таскунш а кундар уйдек-туйдек кррсы зымырады. Ана ектндер1мен арбага к е л т сокуыкра, крлай куррын табатындарын алдын ала болжап, куанрагаан Гаудьщ журеп шыдамсыздана шымырлап кетп. Ж ер-кекп у-шу кулган ушы-кррырсыз атгы толкун садак, жетер жерге келе бере ю лт крк, ж ары лды да, (ушаиггай куйрытып бара жатып, ж ебелерш жадбы рш а жаудырьш етп. Сол екпшдер1мен сонадайдан орарытьш кеп ею лек крйта тогыскрн соц, бурыла сап тары кррсы шагпы. Бул жолы Гау жакьшдрранын купп турмай, алыстан-ак, аткулай беруге буйырды. Bip кезде крраса, уетшде мшген ешюм жок, галец атгар куры e3i куйрытып келе жатыр. Бул не сумдык, деп дардарып турганында, крптаран а т тары крк, жары лды да, тары да ысылдаган жебелер ат бауырынан ушып шырьш, арбалы 124

fflayihi фымт&н тун топка шып-шып шаншылып жатгы. Кдс кагым кэкцъпыста е й жак,та канта б а п ы . Б1рак,атгы кеш пендлер ушшпп ретке бетгемей, алды-артына карамай криггы. Жещлдд. Б еш е-бет кеп найзаласуга батылдары жетпедг 0 p i жылдам, api оцай жещс желтнддрш, Гау кршкдн кундарды кулшына куды. Уш куннен кеш н оларды Л иш и деген ж ерде куып ж етп . Куры каша бергенмен кутылмайтындарына кез1 ж еткен болу керек, бул жолы ш еп курып, кундар кэддмпдей карсыласты. Bipax, кдятай эскерш щ ектанше олардьщ асыгыс карсыльпы бул жолы да бегесш бола алмады, акд,фында тары ж алт бере кашты. Кешпелыердд дамыл таптырмай куам деп, Гау ез! д е дамыл таппады. Кдрк^шьша ыесе алмай, эскерш щ непз1 саналатьш жаяу крсыны артга калып крйды. Оларды кутешн десе, кундардан к ез ж азы п калады, сонан соц i3iHeH кдлмай такдямдады да отырды. TiKe солтуст1кке б е т т у зе ге н к еш пенддлер Л о у п ац аймагында тагы 6ip туяк, серпш, тым ерш елене карсыласты. Гау оларды алдап крршап алмак, е м сол кулыгьш сезш кап, жан-дэрмен П етец жайлауьш а карай ы ры сты . Bepi6ip кцггай эскерш щ кармагына кайта ыш етш едд, кенет жайлауга кар жауып, ауа райы аяк, асты бузылды. Кешгасш ецменнен еткен ызгар урып, а т устшдеп эскерлер Гаудьщ к ез алдында кркдпан My3Fa айнала бастады. Ец ж ы лы кишген езш щ де аяк,-крлы шлмей кадды. Ж ы лы на м а деген далбасамен дереу атган тусш ж аяу журуге буйырды. Ж азы цта тайсак,тай бергенмен, кундар таулы ж ерде езш ац сиякцы сезшеуд деген сез есш е тусш, аздан кеш н эскерш кайта атка мшпздд. Тап каз1р кундар ш ьта келсе, эскерш щ кдлай карсыласарьш e3i де бшиейдд: атыныц -пзгтнш устай алмай калган адамдар кайтьш жауга кару жумсамак,? Кдшан куып ж етер екем деп келе жаткан жауьш ендд кудай кездеспрмей-ак, крйса екен деп сыйынды. Кд>фып тастамаганмен, тунп а яз кдятай эскер ш к а п ы ойсыратты: кебш щ кулак,-мурны, крлы ycin, саусак^ары жендд икемге келмей кадды. Тушмен к ез ымеген Гау тацгы алагеу1мде аты ны ц басын тисе П ьщ ш ыц кентш е бурды. Сансьфаран эскерш сол арада аздап тыньщгырып, артга калып крйган жаяу acxepi куьш жеткенше аялдай туррысы келдд. TuHbiFy сэтш TyciHe крйган эскер, эл1 зэр1 сьш а крймаган тацгы аязды елец цылмай, орнынан сергек 125

Ъексуапан Н ^ф ке-уш Kp3FaAFaH-Abi. ¥ й к у кдгскдн Гау ат устшде есшей кершп, бет-аузын алакрнымен енд1 ыскмлай берш едд, орнынан жара Kp3FaAFaH acK epi еш буйрыкрыз кенетген-кенет юлт токц-ай крлды. Ашуланьш, кдсындары генералга жудырыгъш туйп айкдйлай бергенде, оньщ ускршы кашкдн урейм турш керш, 6 ip сумдыкзъщ болганын бгле крйды. Bapi шошына караген кррсы к^ырга кез тастап, о ш еп мен бу шей булдырай созылган кдльщ атгы аскердщ кдтарын кердд. Кундардыц кэлайш а аяк, асты мунша кебеш п кеткенш тусше алмай, крйда кдшарын ойлаган адамша, жалт бурылып артына кррады. Ж у р е п шым ете тусп: кеш е рана кдсынан еткен кдфат-жоталардыц ycri тушмен эскер енш шыкдандай тутасьт тур екен. Курган торга 63i келш кдмалранын Гау сонда тусщдс кундар крршауга Tycipiirri. К^ггай эскерлер1 алгашюл куш ею дурюн крршауды бузбак, боп байкрп керш ед», екеущде де ойсырай кдфрын тапты да, амалсыз тынышталды. Сьфтган кем ек болмаса, ездершен кдйран жок, екенш е кездер! жеткен тар1здЬ Ондай кемекп Муде де кутп. Кдггайдьщ кдльщ ж аяу eocepi ж етш улгерсе, жагдайым кщлндап кете ме деген к рут ода да бар. Кемекке жетем1з деген щ>ггайдьщ императорра кдрсы крс генералы уэделершде турса, онда крршаудагыларды тып-тыйпыл куртьш жзберуше де болады. ©йткеш крршаган кун эскершщ саны каггайлардшнен алдекрйда кеп, сондыкцан крршаударылар сьфткд крратьш орьш жан-жакда атады. Ал крршап туррандар ортага карата жан-жак^ан 6ip ж ерге боратады, сол себептен оныю кеп тиедд, кеп елтфедь Муде ayeAi солай согысура сайланды. Артынша ол ойынан тез айныды. ©йтсе, азды- кеггп адам ш ы ры н ы езш ен де шьи-ады екен. Ал егер осы кдлпы инке-сыртка юрпзбей-шыгармай тьш-тыныш он кун усгап турса, онда к^ггайларды аштык, пен суык,-ак, кафып салатьш Typi бар. Сейту/ц дурыс кердь ©йткеш он кунге ез адамдарыньщ кащк, етпей шыдайтынына сешмдд едь ...Алтыншы куш кешюсш М уде кенет кудисгендг Гаута крс ею юлтай генералыньщ езш е кемекке келмей Keuiiryi элдекдндай кулык, айланы ц ны ш аны сеюлдендД. Эдеш сейткендерш тусшбей, кундар уш дурюн жещлшп деген дакдьфгтан шошыньш кдлулары да кэдж. Онда ендд ез кушше рана ceHyi керек. Heci бар, е з кунп д е осал куш емес. 126

Шгудм ojmmnkfiH тун Атынан туею, жартастьщ ьпъша жиган ер-турманньщ успне сэл кисайып едд, м аужырап кдлкып кетигп. Тун е к е н дейдд. BipaK, 6 a p i к е р н е у . Ак, ту м а н н ьщ арасындагыдай сал-сэл булындыр текемет устшдеп тесекге Э сеней eKeyi ты р жалацаш. Кд>1рынан жаткдн кдтыны муны омырауьша кэгсып езш е тартады. Ж ум сак, ж ы лы денеден таракан кажап уркашы шс тула бойын тэ тп бусандырып, кумарлыкын кду-кду крздатады. Э сенейдщ кеудесш ж анш и кушакуап, умтылып успне квтер1лмек едд, тесш ен тайканап тесекке кдйта жьпылды. Yin кдйтара умтыльш, ушеуш де де жыкылды. в з е у р е г е н сез1м шы датпай е н е бойы н ертеп барады. ©3i тосты ма, бул тапты ма, Эсенейдщ ыстык, ерш алден уакдгтта ернш е тидд. Аймаласьш, элденеге ж е те алмай жаткдндай екеу1 де жанталасты. \"Еркелепш!\" —дедд Э сеней ьщырсып. Ыстык, дем1 тиген ж ерш ошакдъщ табындай кдриды. Шып-шып терппген д е н е а шираткдн аркднша буратылады. Асауды уйреткендей акдгрын сипалап кеп Муде 6ip ем ш еп н ттл уш ы м ен туртш, екш ппсш к рл уш ы м ен шымшылады. Булкдшкан ом ырау 6ip кетерьдад, 6ip басылды. Эсенейде тана бар деп тусшетш эулие шс миьш улап есшен тандырды. Еш емшектщ арасына емше мурньш тьпып, елш- eiuin уртгш ен швп-швп суйпледд. \"Суйпп! Сушп елпрпа!\" — дедд енпге дем алкан Эсеней. Ceri3K©3i жакцы сипалап журген Муденщ крлын e3i апарып еганхш ем ш епн у стапы . К ернеген сез1мнен ш энуйдщ кеуде ineM ipineri ш ы ты нап бара жаткдндай кершдд. Кшддк асты нан куйы нш а кетерзлген куштар тэтплж Эсенейдщ омырауын жары п шпне егап кетердей ентелейдд. Ендд бегелсе, бул тэтгш к 6ip ж ер ш т е с т шыкардай тентек. Он, крлын неп зп кдшылка кдрай оцгайлай бергенде, Э сеней шап берш устай алды. — Эйтпепп! — дедд жыларман жалыньш. — Эсеней, жарылып влш кетем гой, жаным. — Эйтсец, екеум1з д е елем1з. — Крй, кдйта кумарымыз кднады, жаным! — Кднбайды. Куримыз. — Kp3ip кана еркелеп жаткдн Эсеней аяк, асты ышкдшьш, шьщкырьш ж1бердд. Тацкадды м а кешдд ме элде екпеледд м е — e3i де б]лмейдд, осы арада оянып кетп. \"Мундай да туе болады екен, а ? \" —дедд ез-езш ен кешп.— Туске шрген кдтын K ecip ме, кдеиет пе? Ж алацаш жаткднымыз... жаланкан мына суык, шыкар. Крйнына 127

Ъвк&утан 9iifalceh-wiu_________________________ гаргешм... мьша журш жаткрн сопле болар. Уш умтылып успне шьша алмаганым... уш р ет кдшкрн кульпым дешн, ал Эсенейдщ крлымды сонша какд<аны Heci? О л ненщ нышаны? Крршауымда турган кдлтайларды ж еце алмаймьш ба? Элде алданып калам ба? \"вйтсец, екеум з де елемз\", - дегеш Heci?\" Ж умбак, тусш ж ендеп ж ори алмай, орньшан ойлана турегелдД. Т ау шпн тунек басып келе ж аты р екен. Кеш баткрнга дешн ел1 6ipa3 уакдлт бар болганмен, крю туман демде-ак, кез тумшалап тасгады. Тус1мнщ ж оруы осы туманра кдтысты емес пе екен деп, 6ip турл1 бойы ттркенгендей болды. Д ереу Эсенейдщ агасын шакдлртты. Кдйнагасы атьш ан тусш крсына ж аяу келдд. — О сы туман унап турган жок, — дедд oFaH сырласкдн унмен. — Барльпын айнала сакдандырып шыкрац кайтедд, кэрауылдар калгымасын, капы калып журмешк. — ©зщ де атьщнан туспесещш. Жалгыздамай, ортада бол. Туман тез крюланды. Аяз аздап сынганмен, есесше карга адым ж ер кершбей барады. Мундай ацдысканда каращылык, та Kayimi. Кундар сакд-анып, крршаудагылардан 6ip кулык, куга. BipaK, кдлтайлар жетш ип куш де карсылык, керсетпедд. Эйткенмен ол куннщ эрекетаз етпегенш Муде тек epreci FaHa тусшдд. Э сен ей дщ е ц сешмдд Kyryuiici карсы алдынан шыга келгенде, М у д ен щ im i кдллп ете кдлды: к р ю туманды пайдаланы п, кд>1тайлар акдлры Э сеней дщ алдьгаа жетш улгерген екен. — ¥ лы oMipuiiM, — д е г т Э сеней салем ай гьт, — Гау да у л кен елдщ ез1цдей aMipiuici. К а с и е та з адам халык, баскармайды. Оны елтзрме. Kecipi мен кепиеи к е й й т урпарымызга тиедд. К дсиетп канды касиетп бымейтшдер тегедд. Гауды камаудан босатшы! ¥рпагымыз а з тагдырын б!здщ KecipiMi3ci3 ездер1 шешсш, ею эм1ршшщ к еп ею елдщ кепне уласьш кетпесш! Ж алыньш сураймьш, жаным! М уде ундем ей, алы стагы таудьщ уш пасы на кез1н сьпы райта су зш п карады. Кенет аспан булындырлады ма, кекж иек ез-езшен кершбей кетп. Касындарылардьщ кезшше кутунд катынга еш жауап айткдлсы келмедд. Сол катынньщ ту сыртында турдан кдлтай генералы крзгалакдап, б1рдеце айткд>1сы келетшш быддрдд. Аудармашы аркдллы: 128

Шацды ф м лт кт тун — ¥лы мэртебел1 эшрип! —дед* генерал басын и е дэстурл1 ш ипаты н жасап. — Екеуара гана бш сетш 6ip ттлек айтсам деп еддм. — Айт, — дедд шэнуй кдсындагалардан окдпаулау арата барьш турьш. \"Екеуара дейдд, аудармашысьш адам санамай ма?\" - деп ойлады. — Bi3 жещлддк, — дедд генерал б1рден кесш айтьш. — Тек сурайтынымыз: улы э ш р ш М зд щ е ш р ш сакуацыз! Ею эш рппш кектеспрмей, ею елдд еиггеспрмей, достык, пен б е й б т ш л ж шартын ж асайы к, Bip кднш айымымызды кешлддкке крйньщ ы зта сап б ереш к, ылайык,ты сый- сыяпатымызды отан крсымша жасайык, оньщ сыртында жыл сайын ез улеспфдд узбей берш турута уэде етешк. Гаудьщ сешмдд генералы Ж ь щ П ьщ купиалап осьпгы айтгы. Муде ундемей ойланып кдлды. \"Туом е юрген осы екен гой, — дедд курсшш. — Сонда Эсенейдд тыцдаганым генералды тындатаным бодды гой?\" Кдмшысын котерш, Эсенейдщ атасьш кдсына шакдлрды. — Тэуекел! — дедд оньщ бетше гыжырьша кдрап. — Кдрындасьщньщ т е п н таты орьшдайьш. TayFa 6ip шетген жол ашып бер. Крршаудан аман-есен шьпъш кетсш. Соны айтгы да, Муде атьш а кдрай журдд. Риза генерал басьш усп-устш е шултыды, куантаннан к езш ен ж а с ш ытып кетп. Атына мше берген шэнуй элдею мнщ ьщк, деген кдшалысын есгш, артына ж алт бурылды. Генерал Ж ь щ Пьщ кдруын кольша кдйтарган кезде аудармашысьш G3i жары п тастапты. - Крршаудан кутылтан Гау \"Сотыскр М уденщ дайьшдыгы жок,\", — деп келген о н елшгнщ д е басы н алды. \"Kp3ip Мудемен сотысута болмайды\", —дегеш уппн бутау салынтан генерал Лиудд айдаудан алдырьш, кдйтадан жотары кдлзметке татайындады. — Оздд тыцдамаймын деп кдншама азап тарттым, ажалдьщ аузынан кдйтгым, —дрдд генералдан KeunpiM етшш. Сейлесе келе одан акд>1л д а сурады. — Крршаудан кдлайда кутылу уппн, шэнуйге Ж ь щ Пьщ менщ атымнан 6ip уэде берген едд, соны ендд орындамай-ак, крйсам ба деп крбалжып журмш. Кдлай кдрайсыз, одан та г а опык, ж еп кдлмаймын ба? 129

Ъвксуаплн Иф/сеЬ-щы — © з щ з де б й е а з , улы мертебел1м, ш энуй — ж эй 6ipey- Nripeyемес, ете кртыгез адем. Куш бугшге дейш ол ештенеден кррыкден да емес, ештамнен жещлген де емес. Оньщ ап ы ecKepi б1здщ ж аяу эскерден артык, сап тузеп ж уредь Атгьщ усттнде шауьш келе жатьш садекцы алдына да, артына да, жан-жатына да атады. Атгьщ бауырьшда келе жатып та ата б1лед1. Ондай жауды епикпрмеген ж ен. О ньщ атгы ecnepi б1здщ iund аймакдэ 6ip теулж ншнде-ак, жетш келе алады. М уденщ езш емес, урпагьш багындыратьш узак, мерзичд1 жоспар керек. — Ол кдндей жоспар? — К еппрщ з, улы мэртебелЫ, езпцз сураган сон; рана айтуга межбур боп турмьш. Кдлай болганде да жаныцызды сакц'ап кдлды гой, жаньщ ыздан артык, емес, 6ip кызыцызды шэнуйге крсьщыз. Одан туган ж иендер такде отырмаса да, такде отыррандарра бауыр саналмай ма? Белтам, 6ipey-Mipeyi такде да оты рьш кдлар, там б1лед1. Ш энуйдщ аскдн сулу бэйбппесз бар, соньщ кезш куртпайынша, езге детынньщ бары ж анбайды . С онан сон, шегаралы айм акде жуздеп, мыцдап щлтай отбасын кеппрпцз, жерге ие болсын. Осыларды нзтесещз, пайдасын урпагыцыз керер игш к болады. Гау ык£1ласпен, ойлана тьщдады. Л иу айтып бггкен соц д е KyAiMcipen, 6ipa3 у н а з кдлды. — Дурыс, —дед! сонан соц генералды аркрсынан кдрып.— Кызды да, сый-сыяпатгы да езпцз апарып, достык, пен бейбптшлж шартьш жасап кдйтыцыз. 230 ж ы л билш н жалгастырран Хан еулетшщ непзш крлаушы Гау б1здщ ж ы л санауымызра дейш п 194-жылы, ал кун елш улы империяга айналдырран М уде 174-жылы кдйтыс болады. Гау елгеннен кеш н де ж иы рм а ж ы л eMip сурген Муде кдйтып кдггайлармен сорыспаган. Ол еле-елгеншше Э сенейдей ак£1лды де сулу эйел бул дуниеде ецлд болмайды д еге н с е т м м е н eTirrri. 2000.

Шгуды фъштйцт тун КУД1К — Ж ецге, ж аца ж ы л туды, жаца жыйырма 6ipimni гасыр келдд, жаца мыц-жылдык, басталды — осы у™ окцганыц басы н 6ipiKTipreH к у н н щ 6ipiHiui тустптн aFa eKeyini3 б1здшнен шшцздер! Агадан отбасымызга бата алайык, деп, эдеш ырым кып отырмыз. — Ойбуй, Акрнгай-ау, арац тары тан, атпасган кардеология- сьша барып жатгы. Орналастырьш келш, уйге ю р т турган бепм осы. — A-а? Тунде кутгыкуаранымда, сап-сау калжындап тур едд гой? — Сап-сау болатьш. Тацертец 6ipey телепон сокды да, содан Tyci бузыльш, тесекке кулай кетп. Мэн-жайды тусшген соц, дереу кише сап кардеология институтьша тартгым. — Агатай-ау, муньщыз не? —деп, шарын палатада жалгыз жаткдн Сешм аганы бара бас салдым. — Юм ол 93i дел ж аца жылда журегшдздд ауыртьш журген? Э й ел ме, еркек пе? — \"Менщажалымэйелден\", —демеупп ме ем? Крртайьш- пьш, — дед1 ез сезш е e3i бата к^ллрандай бетш сыйпап, — 6ip эйел 6ip сезбен-ак, бьгг-шьпымды шырарды. Эзи\\ге ж ы рьш крразданрысы келгенмен, к а п ы куйзелгендт уншен де, енднен де ацрарылып тур едг Бетшщ кдны кршып, кезш щ алды кдлталанып, урты солпиьш, жуз] кджыцквд ш арш ау кер1ндд. Ж а н ы н к е к а р т ж е п ж аткдн iund хэлш сыргган жасырам деп жасаурап, муц буккен жанарьш керш, журегйч сыздэды. Эйел махабатьш эулиедей крсгерлейтш уш роман, жиырма шакуы эщтме ж азган aftiiAi аганьщ дэл ж аца жылдьщ 6ipiHuii куш эйелден ауыр сез еспп а у ы р ь т калганы жакры ырым сиякуанбады. — С1здд осыншалык, куйге TycipreH кдндай эйел, кдидай сез, aFa? Айтсам ба, айтпасам ба дегендей, CeHiM ага б е н м е ку/имарей кдрап баяу, ойсырай курсшдд. Кдсына ею-уш APpirepiH ертш бас дэр тер Kipin кдлды да, м ен ы ры сы п терезе жакка барып турдым. Он минетгейге созылган эщтмеден байкаганым: аса круш и жагдай аргга калган сиякуы, бес- алты кун ты ны рып емделсе, кайтадан кур атгай шауьш кетедк 131

Ъвксуапан Htfa/ceke-wm_______________ Дэртерлер шыгьш к е п а м е н Сегам ага кеудесш кегерщгареп, жастыкцы басьша бшкгетщгареп крйды. С ен аддм жаны н тусшетш жазушысьщ гой, Акднтай. М ен эйелкумар да, зинакрр да адам емесшн, 6ipaK, меш кейб1реулердщ солай кцсайтк^сы келетшш бкем . Эдею ме, эз!лдей ме, неге ейтетшдерш ездер1 6iASAi. Менщше, эйелд! 6iAy — элемдд б1лу. Мухаммед пайгамбарымыздын, езг \"Бул жалган дуние 6i3re уакдггша бер1лген, ал ем1рдщ ец кереметш щ 6ipi — эйел'', — деген екен. Bipax, эйелдщ де, элемнщ де бугал кереметш ешкдшан ешюм б ш п болмайды. О л гулдетт ж1бере алатьш да, куйретш тастай алатын да куш. Э йел керем ет болмаса, аган, буйтш аягы кектен кеп жата ма? — Эйелдщ керем етпп емес, а зд щ осалдыгъщыз шыгар, aFa? — О л да мумюн. — С е т м aFa эзш м е риза богг жымиды.— М ен саган сыры мды айтпас буры н етшшпмдд айтайьгн. \"Ж ам ан айтпай жакры жок,\" дейдд кдзак, Кецсемдеп сейнгге купия сакд-ап журген хатгар мен жазбалар жатыр, кдлай- кдлай емес, соларды уйщ е а л ь т кепш , солардьщ е н д т Heci сен бол, не клеймит десен де еркщде. — Кдйдагыны айтпацызшы, aFa! — Тьщда, ендд сырымды айтайын. С ен менщ ею жылдан сон ж е т т с к е толатьш шал екетмдд, эрине, б1лесщ. Ал меш кдфыкдш ы дай кылшылдатып ж урген гажап 6ip жецген, барьш бш енмен, тусше алармысьщ?! — Тусше алам, ага. — 0 з басьщда бар болса, эрине, тусшесщ. Уйдеп жецгец ж асы алпыскд толган соц-ак, улы сезддч уяттыры жок, тесектен кдлган, оны да тусш етш шъп-арсьщ? — Тусшем, ага. — Б урьонылар eximiii эйелдд, cipa, осындай жагдайда алган, эйтпесе ер кек те сенш кдлады гой. М ен де сейгш сенетш бе еддм, кудай 6ip келшшекке ушыратгы да, ене бойымды куйьшдай ушрген кумарлык, ©MipiMAi езгертп де ж1бердд. С ен ол эйелдд б1летш боп шыгуьщ да мумюн, сондыкдан атын айтпай-ак, кряйын, менен жиырма жастай киш. С ол кшплисгщ де кесапаты бола ма, и м бьледг алгашкдл бес жы лда 6ip-6ipiMi3re тартылган магнитше тагатсыз кум артып OMip сурддк, ал согны ею ж ы лда елш -еш кен ынтыкдыгымыз эл1 де сакд-алганмен, OFaH азап пен тозак, 132

________________________________№ ф л o jm a m k im щ н ж ш араласып кететш болды. \"Бул кдртайды, 6ip куш елш кдлса, eui6ip суйеуетз далада кдлып крям ба?\" — деп далбасалай ма, тусшбеймш. Kp3ip ол эйелдщ басы бос. Кезшде эдеш ж ш тке эдем ш п н е кдязытып тиген кершедд. ©зш щ айтуы: ол кеш н арак, п ен эйелдщ кдлзыгын куалап, 6ip у л 6ip кдязынын, багып-кргуына да крл ушьш бермей кетедд де, бес ж ы л отаскдн соц eKeyi ажырасады, бес жылдан кеш н кдйта крсылады, т а г а бес ж ы л 6ipre турып, т а г а ажырасады. Сейтш жанталасьш жургецде маган жолыгады. Эуелпде елш- еш е крйтам жок; э д е м эйел сатан деш н де сау журмеу1 мумшн гой, сондай 6ip сезж секем алдырды быем. Келе- келе кез1м ж еткеш : келш ш ек эл1 эйелддк куддреи о ян а крйматан, оньщ н е екеш н e3i д е укдаган, еркек меш рш щ куаныш-кдлзытын кднып татпатан, п р ш ш к т щ куйбец ж урк ш ен баскдга мойьш бура крйматан эйел больш кэршдд. Ш ынымды айтсам, эуелпде эп-эдем1 екен-ау деп, сырт келбетше кез токдштым. Ж акршдаса келе ж ан сулулыты да кдязыкзырды: кд>1лт етш экпелей кдлатыны, ж арк, еп п куана салатыны, еркелей де, еркелете де алатыны 6ipre-6ipTe баурап экетп. Акдярында тэн сулулыган да аштым. Апггым деуге кдкдш бар-ау деп ойлаймын. Оньщ бойьшда em6ip арнайы маман не талым жазбаган, балим, eui6ip зертгеупп бжмеген 6ip куддрет бар: ж аны мен тэш кушагымнан тоят табарда оньщ омырауы айрыкдпа тершидд, сол кезде сумдык,б1р гажап шс, эулие шс шыгады, ол ш ске ein6ip эпрдщ mci жетпейдд. Ондай эулие шс ертедеп кун кунбшнщ тана кдтынында болыпты-мыс. Сотан кдраганда, бул — м енщ 'гана крлым жеткен бакд>гг, ягни о л — тек сол эйелде тана бар шс: куыртан бидайдьщ тэб ет кд>пык,тайтын т э т п ш еш дей танауьщ а алыстан талмаурап келедд де турады. Кдн кдясымы кетеррлген адам сандыракдап та кетедд дегендд ecryiM бар-ды, осы Kicire сондай б1рдеменщ ecepi тш п жаткдн жок,па екен деген куддкпен, беттне урлана, тандана кдрадым. Мургшен тана жарасты кершетш жогалы мурны сэл териштп. Ат жак,ты, ж у ан мойьш, KepiKTi KiciHi а у р у деуге адам нанбайтындай едд. — Меш мына куйте TycipreH — сол эйел. — Анандай макгаудан кешн аганыц мынандай гушн айткдны маган кцсынсыздау кэршдд. Тусшщюремей, бепне чж а н е кдрадым. Ол да мазасы кеткендей кдбагын шьпыньш, оц жамбасына аунадкырай жатгы. — Окдгга былай: кеш е сол эйел екеулиз 133

Ъексуапан Нф/секе-щи 6 ip re болдык, Ж аца жылды уйд1-ушм1зде кдрсы алатьш боп KeiindciH рана ажырастык, \"Ол эйел гам балды екен, э?\" — деген кузыгушылык, менде осы сэт оянды. С е й м аганыц крл асгьшда мен жанры керш журген Кдзиза icreihiH, сол б1лер, содан сурауым керек екен деген ой туйддм. — Уйд! у-шу щ>1лган балалар мен немерелер уйдйушне тарап, жецген, екеум1з гана шошайып теледидар керш отыргамыз. Шамасы, тунп 6ip жарым-егалердщ Ke3i болу керек, 6ipey телепон сокцы, купъиргауга кешшп кдлган 6ipey шыгар десем, сол екен. \"¥л мен крлз жолдастарымен Kerri, мен уй ш ш д е рана емес, бугал ж ер бетшде жалрыз кэлрандаймын, не у й к д м келмейдд, н е кещ л кушм жок. Ж ар ты сагат болса да келш кеш е вддыртып кдйтшы!\" — дедь Кртгы кулазып сггырганын уншен укцым, 6ipaK, крйгейш, буьшсыз ж ерге пышак, урьш тур. Ж ецгеце куш бурын 6ip ж акда баруым керек едд деп ескертш крйсам, тары 6ip cepi, кенетген-кенет тун пшнде крйда барам деп тусшддрем? Ол да: \"М еш жалрыз кдлдырып кдйда, гамге барасьщ?\" — десе, н е деймш? Кдйтер1мд1 б1лмей эбдреп, \"ертец жолыгармыз\" деп мщпрлеп, OFaH ашьш епггеце айта алмай 6ip кдгаылып, ж ецгец еспп кдла ма деп era щлсылып, эбден берекем капггы. Еркектщ еркекше кесш сейлемегенш кдй эйел жакуырсын, \"Ж арайды, ауре болмай-ак, крйьщыз!\" — дед} сап-салкдш, кеудемнен туйш калгандай дауыспен. Тушмен кдлы ойдан уйщпм кдшьш, татры сепзде дал телепонньщ тубше кеп су im in тур ем, ш ы р ете кэдды. Кетерсем, сол. О л да тушмен уйыкуамай тпыккрн болар, айткргсы келгеннщ бэрш б1рден лак,етюзд1. 'Ъупнненбасгапмешумытьщыз! —дедд з1лмен.— Тушмен бэрш ойтаразылап, азд щ алдьщызда титгей де KftajpiMжок,екенш е б1ржола кез1м жетп, 6ip шеппмге келдгм: макан ендд ж ольнам деп ауре болмацыз, рукратьщызды берпрз!\". Астымдагы ж ер ойыльш тусш бара жаткдндай сезшдЫ. Сую, жакры керу кдншалык, улы, кашпалык, эздек сезш болса, ренж у мен ж ек керу де соншалык, купгп, соншалык, нойыс сез1м гой, \"рукратьщызды берпрз!\" дегеш журепмдд тш п тусп. Тусшбейтшдей д эн ецеа жок, баскдга кетем дегеш гой? Ал эйелдщ кетем дегеш кетш те крйганы болуы мумган екенш езщ бглесщ. Эдем1 эйелге эргам-эргам анталап кещ л бйурредд, соньщ кенбей журген 6ipiHe кене салам, мен жерде кдлмаймын, сен езщ арггьща кдра дегеш 134

ЯЛацдм о/сылткт тун гой. Соньщ б эрш бетще былш етюзген сезге кдндай ж урек шыдайды, А кщ жан? Шыдай алмадым. Акдоьщда ауруханаддн 6ip-aK, шыкцым. Bip жубату айткдным ж е н сияк,танранмен, не дершд1 бимей дагдардым. Шыньшда, анандай сездд айткдн эйел — Kendci келш бурыннан то л к у т ж урген нем есе eperecin эдеш жаньш ауырткдюы келген кекипл эйел. — Эйел жарыкхыкцъщ бар сырьш бэрМ зден ж етж б1летш е з щ з а з , aFa. Ашу усгшде аузы нан шыгып кеткен ызасы болар, — де-лдм кудйтн аз да болса сеш лпом келш. — \"Адамды адам тусш беу — 6ip акырет\" деген гой Мукдгали агац. Айтгым гой жаца: ею ж ы л бойы осы тусшбеудщ акдгрепн керудей-ак,керш келем. Ж аратылысы жанымды жумакка белейтш эйелден Tipi айрылып, оньщ баска 6ipeyai бак^ггкд белей жургенш сэт сайьш ойлап тозак, тарткднша, ж урепмнщ токуай салганы да дурыс сиякцы. Ж анынды да, ар-намысынды д а кррлайтын “баскака 6apyFa рукратынды бер\" сиякзы сездердд естш сан рет елгенше, 6ip-aK, рет еле салган да е р к е кп к емес пе? Саган рана кдрап отырран мен жок, кез келген уакдпта кете салам деп отырран эйел де менщ KaaipiMe жететш э йел ме? Ж е т ш с к е кдрар'ан ад ам н ы ц а у зы н а н бозб ал ага тэ н таусылысты есту меш epiKci3 тацдандьгрды. Б ар куатымен суйген адам бугал дуниесш ен кушнетш болса керек. — Сад} ecrin куйддру уш ш эдеш айткдн гой, ага. — Эрине, эдеш айтады. Куйддру уш ш рана емес, баскдга кету кшэсш д е маран аударьш кету уш ш айтаДы. — Kencici келш ж урген адам болса, ж аца жы лдьщ кдрсацында рана кдсыцызда болмас ед} рой? — Оньщ да рас. BipaK, бауыр басьш калган ж е п ж ылдьщ кдддрщ шорт щгып кете алмай крналыста ж урсе ш е? Анда- санда адам тусшбес кдгльщгар к ерсетепш содан сеюлдь Bip жолы кушарымда жатьш кенетген-кенет: \"Ci3 м е т баска эйелмен салысгырып жатырсыз\", — деп ашуланды да, эй- ш ай жок, аты п ту р егеп KHiHe бастады. Ж алы нр аны м а кдрамай, уйден шыкхы д а кетп. Кдзизаньщ да 6ip рет тап солай дегеш есш е сап ете тусп. — “Салыстырып жатырсьщ\", — дегендд кез1нде 6i3 де ecrireM i3, aFa. CoFaH Караганда, ж азуш ылар жайлы eceicri кеп еститщдцсген, сол сездер есше тусе калган сэт эйел ппрган ерж аз жиырыла крятьш болу керек. 135

ЪвЬцтан Нф)!секе-щы_____________________ — Салыстыру демекнп, е з жакры керуДмдд оньщ жанры керу дереж еом ен салыстыра кррасам, куддкке куддк жамай тусетш 6ip шындык, бар. М ен онымен жолыккым келгенде, баскд жумыстьщ бэрш не токуатып, не кейнге ысырып, ец ты рызы н жанталаса б т р ш тасгаймьш, ал ол \"крлым тимейдд\", \"бул апта уакрпым жок,\", \"ауырып журмш\" сиякцы сылтау- сымакуарды соцгы е й жылда жга-жш айтатынды шырарды. Кдющсы, мен мумкшддгщ тауып кездесе берпм келедд, ал ол сылтауьш тауы п сыргыта бередд: \"Уш куннен кешн хабарласьщызшы'', — деп 6ip кундд белплеп кряды да, сол куш хабарлассам, \"Кдз1р тук уакрггым жок, уш куннен соц кездесешкнп\", — деп, тары кдрап o n,грады. — М ектепте окдггын улы мен кдлзы болса, 03i жалрыз басты болса, ол айткдндары сылтау емес, шын да шьтар. Озддю — тек куддк. — Из, куддк. Куддк болганда да крлмен крйтандай дел куддк- О ньщ Heri3i — \"М ен оны осыншалык, ынтырьш сатынтанда, ол м е т неге ейтш сагынбайды?\" — деген екпе тектес куддк. Сагъшыш деген — сез1м нщ езгеш е дерп: жакры керген адамынды ж ш -ж ш коре бергщ келедд: кззщ де тоймайды, кендлщ де тоймайды; аймаласам-аудеп ацсап турасьщ: кднша аймаласан да кумарьщ кднбайды; жаньщнан алыстапщщ келмейдд: бет-жузш кер е алмасан, да, унем1 унш естш жургщ келедд, airreyip, толассыз тынъшггык,бермей 6ip сез1м 1здещад де турады. О ньщ ондай сезйш жок, болганын сезу маган крншалык, кдшш екенш е зщ де шамаларсыц, сен де сез1мнщ ад ам ы сь щ рой. С эрыныш жок, ж е р д е сез!мдд салкдлн кднды лык, акд>1л -айла билейдд. Саткдлндык, атаулы нын кундагы сондай жерде бурып жатады. — Слздщ тIгыддмгьгудтрьщыз туп-тура бозбаланшндей.— Кещлденддреюн деп, е д е т крркд,1лдарщдарай кулш ем. ага да маран iAecin мырс-мырс егкен болды. — \"Акд>1л ойдан артык, емес\" деген 6ip сез бар, ойлай берген адам езш оймен кдшай да бередд. Э р кйсынды куалай- куалай, \"М ьша заманда жалрызбасты эйелге ж анб аш с та ж ещ л ш аруа емес, сондыкуан кендл1 баскдра ауып кетсе де, меш энш еш н усак,-туйек керегше жарату унпн алдаусыратып ж ур ме?\" — деп т е жаман ойлап кдлам. — Мунын, 6api езй рз ж аза беретш ж акры керуддч ж аназабы гой, ага. — Ж аназабы деген жецьл ш ьтар, ажальщ десещш. Bip 136

________________________ Ш фм фымпйут тун куш туске дешн: \"Тап кдз!р 6ip жакд<д кетш кэлайыкщы!\" — дедд ж алы ш ан дауыспен. — К еш ю сш кетш кдлайык, — дедум ез1мше еркелете сейлеп. — Kp3ip мйпспрлйсге ж иы н бар, сжан бармасам болмайды. — Маган келгенде О здщ ешкдшан уащлтьщыз болмайды, онда е з кушмдд ез1м керешн, — дедд де, телепонды тасгай салды. Ендд телепонмен ттл табысудьщ мумюн ем есш е кез1м жеткен соц жиналыскд дешн жольпъш жубатьш кетешн деп, дереу ж умыс орньш а ©3iMбардым. М ен де юрддм, ол да алдегамге козйчше телепон сокды. — Kp3ip м ен Абай мен Эуезовтш, киылысында тосьш турам, сонда келцуз! — дедд де, маган кещл аударьш, коз киыгын тастамастан шыкды да кетп. ©зщ ойлашы, с ойпп кррлаган тасмеш р адам кдддомдд б1лш шьш cyioi мумзон бе? — М енщ айткднымды icreft крймадын, деген долылыгы нтырар, ага. — ©рине, долылыгы. BipaK,Абай мен Эуезовтш; кдгылысына келетш адамньщ кдй кезде де дап-дайьш, артык, cypaFbi жок, адам екенш мен кдлай, кдйтш eciMHeH шьпарам? Ашуы енддп басылган ш ьтар деп, кешюсш уш не телепон сокдым. “Мамам жумыстан эм келген жок,\", — дедд кд.1зы. Содан эр ею сагат сайьш, ец соцгы р ет туша он еюде сокдым. О нда да: \"М амам эл1 келген жок,\", — дедд. Тушмен эрнеш ойлап ю рпж ымеддм. Кд-гмастык,деген кдгынекен, шыдай алмай, epreci телепонмен: “Кеше тушмен кдйда болдьщ? Уйге крнбадьщ гой?\" — деддм sAi де кудер узе крймаган умггпен. \"Крнгам ж ок,'Баягы езшдз меш алгаш апарган крнакуйде болдык,\", — дедд кекесшмен. Тблылып сейлей алмай кдлдым. Ж у р е п м ш анш ып кетп. Онъщ иэ шьш, иэ OTipiK айткднын крйтпы, крльшан келсе, оньщ меш едеш олпре салгысы келш айтьш турганьша шыдай алмадым. Дэршер шакдфтып, сонда тэты 6ip рет осы кардеологиэта жатьш шыкдам. — Ойпырмай, соншалык, кдигез ол ю м ©3i? Содан кешн де кдлайша кдйта татуластьщыз? — Суйген адам опржке де ceraici кеп турады, Акднгай. Кощлщйд сурап ауруханага келдд. \"Ызаланганнан айтгым\", - дегешне сенддм. BipaK, 6api6ip кещ л тукш рш де 6ip туйтюл кдлып крйды. Абай мен Эуезовтш; кдшлысына келген адамы шынында да, e3i айткдндай, 6ip таныс агайыны ма элде менщ ажалымды плеп журген плеукрры ма деген куддк сэл секем 137

Ш сум лн И ф М е-т ы алсам-ак, бас катере кетуге 83ip турады. Солар мега caFaT сайын кдртайтады. С ей м дейтш кдсиетп шацырак, 6ip шайкэлып калган сод, болар-болмаскд да шайкщдгап, кэйта орньпуы кды н болады екен. Ш ын суйген адам кещлще кудш салатындай ерекетке алее де бармайды, ал ол, ал кдйтесщ дегендей, эдеш барады. — Ci3, ага, эйелдердщ айла-шаргы, кулык,-сумдырьш кап жаздьщыз, бэлгам, керднцз де. Соньщ 6api ана эйелде де бар сиякуаньш, сол кап бигегащз де кудцеке суйрелеп турмай ма? — М ен в з м ж вш жок, кудисгенш, крсыны жок, кдоранып журетшдердд жакцырмайтын едЫ. BipaK, амал не, ана айелдщ жацары ндай кыльщ тары epiKci3 куджке итермелейдд де турады. Куджтенддретшдей кылыкуар жасамаса, куджтенш нем бар? \"Кещл квнддден су ш е д Т демей ме кдзак,? Алайда, Акрнтай, осы эйелдд жан-тэш ммен суйе алраным уипн мен вз1ме a re ризамьш. Сез1мнщ елмеу], селкрс тартпауы — ол да вм1рсуйгц1гпк. \"Куаньпныцды кдмасад, кдйрынды бер, а, кудай!\" — демеупп ме едд а к д т Квбзэр?! — Мега 6api туеш ее екен дейтш, 6ipaK,e3i 6ipAe-6ip адамды TyciHrici келмейтш, алайда сы рткы сымбатымен адамды сикдгрдай арбайтьш сулулар аз емес крй. \"Шу дегенде кершер сулу артык, Ke6i квшшл келедд ондай кэншык\", — дегендд Абай д а ашы ньш айткрн гой. С оньщ 6ipiH e тап келген керш еаз, енд1 осалдык, жасай кермещз! — Кейде кызганрансып крсакдна араздасатынды шыгарды. Б1рде университетте 6ipre окджан эйелдд ауежайра деш н шыгарып салдым. Ашык, ел кезшше-ак, апардым. Соны сылтауратьш 6ip апта менен кдшып журдк К^зганраны жакры квргерйдцырар деп, екпесш таркдтпак^ жумыс кэбинепне Kipin ем, ызаланьш, кртгы-кдтгы сездер айтгы. — Алдау^с!зден баскрньщ крльшан келмейд! гой д ей аз бе? Былтыр ci36eH 6ipre академияга жиналыекд барранда, Нчл! эдеш адастырьш кетш, 6ip профессормен крнакуйде мен де болтам. Bip емес, е й p e r болтам, — деп кдрап отьгр. Fm С03 аузы м а туспей, бурылып шьщгым да кетпм. К е й н сол кездд eciMe Tycipin кдрасам, ш ынында, менен эдеш кдшкдкуараны рас-тын. М енщ крсыма жоламай, кетерде ушты-куши жок, боп кетш, кднша 1здесем де квз1ме кэршбей 138

__________________ УПауди ф ы м/nkfM тун к,ойран-ды. С оны ц б эр ш ш пмде ел-ripy маран о ц а й ма, Акднжан?! Bip керген профессорм ен де бола салу деген сумдык, емес пе? — Агатай-ау, содан к еш н д е сол эйелдд ж акры к ерш келдирз бе? — Кдлай десен; де, оньщ 6api erri, кетп, Акднжан. Акцщы, мше, ол рукратын сурады, менен кетуге бел буды — 6api 6irri. Кеп кудисгщ акцфында альш келген м е ж е а — осы. Ойында, пирылында, airreyip, 6ip жерш де солщллдакзык, жатпаган адам аузы барып етзржтен-етзрж бэленшемен ейткем-буйткем дей д е алмайды. BipaK, ец кцыны: кдншама сезнсгенсем де, кез!мше баскцмен кездесш кррласа да, крнакуйде профессормен болганын айтьш мазакуаса да, мен сол ейелд! елш-ешш суйддм. С ен тусш есщ бе, оньщ т э т м ен менщ тэтам езгеш е туаш сгпш ен ттл табысты. Bipi уш ш 6ipi жаралгандай 6ip-6ipiH еркелете адды. Денесш е саусагымныц уш ы рана тисе, бутал е н е б ойы м м еш рге уйы п елтидд. \"Шыдайды риза болып ж а р iciHe, Кррлык, пен мазатына табынса да\", — дегендд Абай жарыкуык, ез1 кермей-б1лмей айта салмаган болар. Абай керген кррлык, пен мазакцы мен де керш жатсам, эйел затыньщ Абай заманынан 6epi эл1 езгермегета гой. — О, мынауьщыз айта журетш сез болды. — Эдем1 куйдщ эуенш э р ж ерден 6ip узш, кдйта-кдйта уз1ле берген домбыраньщ iuieri кусал екеулпздщ арам ыз да уз!ле бередд, байкдймын, сонын, 6api бекер емес: бул жолы жалранбайтын шыгар. \"Егер ана кцьльпы шыньтболса, онда мы на кц1лыры не? Ал мына цылыры шьш ы болса, онда ана КЦ1ЛЫ1Ы не?\" — деген дудэмалдык, дщкелетш 6iiTi. Кудпске сенешндесем, \"Жаным!\" —деген каюрепм/у кдрс айьфатьш сездер1 кецшмдд жамандьпдщ ж!бермеуге тьф ысады, ал адэлдыгъша сенетан десем, езш щ ашыньш айткдн анандай сездер1 кулагымнан кетпейдь Т1р]дей кекпар тартуга тастаран кек ештадеймш. Ш орт кесш айтуга asm, 6ipaK, е зщ бшп-ак, кудер узсещш деген кщльпргары мен сездерш е мен eAi сене алмай сорлап журген сиякцымьш. Осы жолы оньщ менен Kendci келш аласурып жургенш е б1ржола к е зш ж етп . ©зщ ойлап кэрашы, Акрнтай, айелдщ: “Мен де баскдмен болтам\", — деген api ашулы, api макуан сезш еспгенде, еркектщ кез алдьта не елестейдд? Саран аймалаткдн жерлерш оран да аймалатып, саран жасаган назы мен е р к е л т н оган да жасап, 139

тесектщ устшде ты р жалацаш екеушщ сусыз шомыльш ж аткдны елестейдд. К ^зганыпггьщ ен, куйддргка де сол. Сондайда эйелдщ ею K63i крсауыз мылтыкдъщ ущысынша кэп-кэра тунектщ шпнен ецменще кдаалып ущледд де турады. Yh! Бэрш айт та 6ipiH айт, ею жак,тец суймеген соц-ак,тубшде 6ip ш икш к бар деген сез. Сеш м ага суп-сур боп кетп. Вершен кудер узгеидей, еш тенеш Keprici келмегендей, кезш шаршау жумды. Мен KeryiM керепн тусшддм. — Ал, ага, тез жазыльш шьпъщыз! — деддм иьпъшан кдгып. О л K93iH аш пады . У н а з гана басы н изедд. М ен е з заманымны н К рзы К ерпеидне есжтен шыга бере бурылып тагы да 6ip тандана карадым. Тусшпм келдд, 6ipaK, кдлай ту сш ер1мдд б1лмеддм. Адамга ау а ж етп ей кдлса, тынысы тарылады, ал сушспеншшк жетюпей жатса, онда буюлдуние тарылады. Kp3ip ол юсаге буюл дуние тарылып тур. \"Ана эйелдщ гам екенш тапсам, сол келш сейлессе, ага уипн дуние кдйтадан кецеш п кетер едд\", — деген ой басыма сап ете крлды да, кдйта барьш ол эйелдщ юм екенш кдгылып сурагым келдд. Б1рак,агамен 6ip мекемеде кдлзмет icren жургенддкген, оньщ юм екенш Кдзиза да б1летш шыгар деген еюннп ой тез1рек уйге жетеледг А на эйел м ен аганы ажырастыргалы турган сэл-сэл гана туаш спеупплж акылды адамдардьщ да акдамакуыкден аж ы р аса беретпнше кез1мдд жетю згендей болды. А на эйелдд тез1рек бксем , Сешм аганьщ ауруьша да Te3ipeKем табылатьшдай асыкуым. Кдзиза ушнде екен. Сешм аганьщ жай-куш н жукдлай айтьш тусшддрддм. — О ньщ ашыналарын м ен тугендеп ж ур дейсщ бе? KiM екенш кдйдан б1лешн? — дедд б1рден сез1мдд жакдырмай. — Ж е н д еп ойланшы! Kp3ip аганьщ eMipi сол эйелдщ крлында. Кдсында ж урш кдлайша бшчейсщ? — деддм мен де кешп. К дзиза аш улана бастады. М ен ойланып кдлдым: жетз ж ы лга созылган жакд.шдыкцы 6ipre ютейтшдердщ бммей журу1 мумюн бе? Bipa3 отырьш, Кдзизадан кдйта сурадым. — С ен e3i сол ашьшасы мен деп куадктенш отырган ж окрьщ ба? — дедд ширыгьш. Аузыма кум куйылды. \"Е, жога\", — деген болдым мщпрлеп. Есаме элемге э й гш cypem ri Р эф эйлдщ махабаты тусп, Сешм ага да сол кусап маскдра боп ж ур ме деп шошыдым. 140

_________ fflaytkt фътиШут тун Bip наубайдьщ М аргарита деген ку зы на тур эдем ш пне кдрап кдна кулай рдптык,болтан гой Р эф эйл. Алайда тэн сулульпы болтанмен, ж ан сулулыты жок, М аргарита банкирм ен де, улы суретшшщ шэюрпмен де былтана салуды езш е темендж санамапты. Рэфэшлдщ енерш де, ж ан байлытын да баталаи бДлмеггп. Ал Р э ф э й л езш щ ец а й гш \"Сикстин мадоннасы\" мен Амур ж эне П сихеясын сол сулута кдрап салтан кершедь Ж э н е сол сулу Рэфэй1лдщ epi алгашкдг, a p i 6ipAeH-6ip махабаты болыпты. Кдндай еюншш! Сешм атаньщ кудитнде де сотан украс сумдык, жаткдндай сезшддм. Epreci тацертен, кдзак, радиосы С еш м атадан айрыльш кдлтанымызды хабарлады. ...Жазушылар одаты С еш м Ш айкдкрвтьщ эдеби мурасы женш де арнайы комиссия курып, м е т терага крглып бегатп. Сол куш сейптеп к ек пэгааш уйге альш келддм. ...Ki6ipTiKren, к ек пэпюш ашарда кэдДмпдей журексшддм. ©йткеш онда Сешм атаньщ ж ан адамта сенбеген купиялары саксаулы ед>. Топ-тобымен кдттап крйтан хаттар, С еш м атаньщ квз1 жок,та, айр ы кщ а к д си етп KepiHAi. Реттмен алгашкы хатты крлыма алдым. Тор кез дэптердщ паратына сыята малатын кдламушпен: \"Сеулеме жолдаймьш\", — деп басгапты аты-женш жазбатан, юм екенш атаньщ 03i тана б1летш кд13. \"Ыстык,журектен, ш ын 'плекпен серпмдД берем. Ж азтан — суйгенщ нщ e3i, — д еп аякдапты . Айы, куш крйылматан, тек \"1949-жыл\" деген ж азу бар. С еш м ага 1933- жы лы тутан, сонда ол мьша хатты он алты жасы нда алтан. Кд13 да, cipe, сол шамалас; бэлюм, жасырак, та^шыгар. Ол жастаты сез1м матан ерте дэуДрдепдей алые, ертеп дуние сегалдендД. Тез1рек eceim ci келген, улкен боп улкен icTepAi аткдруды щгялдатан, эсерленпш , сез1мтал атаньщ ташыкцык, ce3iMi ерте ояньпггы. Эйелдер жайы нда эдемД- эдем1 шытармалар ж азтан адамнын, купиясьш б1луге элп хатган кеш н куныта туспм. Б е л п а з кдга соцты хатын 1954- жылы жазыпты. О н алтыдаты балалык,махабат он тотыздагы бозбала кунге жетш барьш жытылыпты. BipaK, жытылуьша не себеп болтанын накцы бж у — киьш. Эйткенмен араларына ала мысык, гаргеш анык, \"Cipe, с е т алдатым келсе, несше суйер еддм, несше сенщ кушатьща ю р ер еддм? Айдын, жарык, с еу л еа 17-ушлде беттме б е ке р тускен б е едд? С оньщ б эрш кдлай умыттьщ?\" — деген к р з ашынысы айрылысута ага |бнэл1 ме деген куджке итермеледД. BipaK; \"© зщ бглесщ,

Шеутан 'Н^фке-щы_____________________ кдльщ мал кдйтты, енд1 неге сенбейсщ?\" — деген сейлем к^идан да секем алдырады. К еп сырдьщ т е п л сол кдлыц малга кдтысты екенш шамаладым да тындым. Анык, ce6e6i аганьщ шпнде кетп. EipaK, бул кызды ш ын жакры кергенше бул хатгардьщ елу era ж ы л сакцвлуы да кув. Соддн кешнп ею хат — каникул кезшде Акуебеден жазган студент кцщдиа. Сездер1 сай-суйегщдд сырга>1ратады. Соньщ 6api, сез жок, кезш де Сешм аганьщ журегш ттлплеп еткен дуниелер. \"Ойымньщ борщ айтуга менде эл жок, менде еш нэрсе жок, жалгызбын, мен — далада калган кдралы жан, менщ кдйгым да, Kpcipemi де, куанышым да, кулгам де сен, тек сен. Менгц саган кггеген опасыздьпым жок, мен адалмын. BipaK, сенщ осы к^лльщгарыцды тусшбеймш, нелштен сен менен суыдыц? М енщ не жазыгым бар? Мен еганбеймш саган берыддм деп, ce6e6i менщ денем сенщ денецмен круышты гой. Бундай бакцггсыз етерщ бар, неге кезисгщ маган? Журегщде бейкунэ жанга деген метр1мнщ ушкрты болмараны ма?\" —д е ге тн е Караганда, будда кайга жалгануы кцын махабатгьщ к е з жасы. Бул щ аз да аганы ганалэйд1, ал ол raci акуальш жауап жазды м а жок, п а ол жаты белпсв. Окуга да ауыр, бак^ггсыз крвды кез алдьща елесгету де ауыр. К ел е а хатгы окц басгаганда-ацюмнен екенш б к е крйдым. О сы эрттс эйелм ен арасы нда ашыналык, па, достык, па, eirreyip, 6ip катьшас бар дегенд1кезшде кеп адамнан еспгем, сол рас боп шыкцы. Энид хатьшьщ аягына крлын крйып, \"5-феврел,1985-жыл\" деггп. Агамыздьщ дел елу еюдеп Ke3i. Хатгьщ сарыны керюпей кеткен адамдардыц кдйта туошсгаса келгендйсгерш ацгартады. \" С е тм , хэлщ кдлай? — деп, ез1мсше, жасы кдтарлас адамдарша жазыпты. — М енен хат кутпеген боларсьщ, эрине. Кетерде неге келмей кетгщ? Жабысьш, айрылмай к ряр деп к,орык,тыц б а? А ракдты насы м ы зды кдйтадан калпьша кел-riprici келш ж у р деп ойлаган боларсьщ. Ондай ойым болар, болмас, 6ipaK, саган айткцш келген, арылгым келген жайларым бары рас. М ен уппн ете кцгмбат адам болып кеткенщдд сенен айырылганнан кешн, ашуым басылган соц сезддм де, ез1мнен ез1м шош ьш кетпм. Ш ошып кеткен ce6e6iM: осы уакрггкд деш н ер адамныц алдында басымды имеппш. ©з!мдеп 142

__________________ fflaydbi ojcMMmkflH тун кдйталана бермейтш осы сез1м!мдд жогалтып алмау ушш, сеш KeuripyiM керек екенш тусшддм. С аган ез1м телепон coFbm , неше р ет кшпрейддм де. Б1рак,сен одан сайьш шалкдя тустщ. Сеш крнакуйде кергенше, кдйта ту си серм з, жарасармыз деген ойым болтаны рас. К ерген сэтге-ак, ол ойымньщ мулде кдте екенш тусше кетпм. С еш бекер шакэджаныма екшддм, ете кдтгы екшддм! О сы уакдлткд д ею н кдлзганыш д еген н щ н е екенш ce3iH6enniH. К уйеуш кы зганган эйелдерд! кергенде тацкдлаты нм ы н. С ол ж олты peHimiM i3re бу тш д ей сен кшэлгац, Сешм. Ана эйел екеущ есж жакдд барып та сейлестщдер, устелдщ басында да бастарьщды туш спрш Ky6ip-Ky6ip етгщдер де отырдындар. О ньщ аятыньщ успне аягьщды крйып отырганьщды м ен е з к ез1ммен керддм. Сол ж ерде e3iMAi устай алмай кдлдым. Долылыкден артык,сездер айпы м. Арьща тиетш сезге кдлай аузымньщ бартаньш ез!м де б1лмеймш. М енщ ином — сол. О л уш ш кеш те болса сенен KeuripiM сураймын. Сатан мен алацсыз сенетш еддм. Сонда мен кдгаганыштан ж младым, неш е кун бойы жыладым. Менщ жаныма, ш ш дуниеме сен соншалык, жакдш едщ, Сешм. Сенен сы р жасырмай акуарылушы ем. 1ренжк:ем де, куансам да саган айтып, сешмен белкю м келш туратын. Саган деген кециимде, пейш мде ешкдндай кдлтарыс, келецке болмайтын. С ен де м е т тусшетш едщ, курметтейтшсщ, макд-аныш ететшсщ. М ен соньщ бэрш сезетшмш. 0з1мнщ де саган деген сез!м1м сондай едд. М ен гастрелде жургенде, ез!мдд Kyfteyi б ар эйелдей сезшетшмш, сеш сагынатынмьш. Елге сен туралы айткдлм келш туратын. Сахнада эн айткднда, сеш елестетш турьш айтатынмын. С онда бугал ж аны м ды эдем! ce3iM билеп элдилеп туратын. Саган мулде бауыр б а с ь т кетшгпн. Bip кездер1 екеум13 айырылысып кетерм1з-ау деген ой менщ басыма келмегтп. Сенен айрылу маган кдтгы сокдсдл болды, Сешм. Ешюмге кецЫ м толмайды. С еш !здеп турам. С еш к е р п м келедд, дауысьщды есппм келедд. Сагындым. BipaK, ендд сен маган, мен саган жок, екетм1здд де бмем. Адамдар 6ipiH 6ipi жакры керш турып та 6ip-6ipiH жогалта бередд екен. Солай, жаным. Сешмен 6ipre болтан кундер1ме де, сеш жакры кергешме де ешкдндай оюнбеймш. С еш ж акры керетинмдд, умыта 143

Ъ екут ан Н ф М в-укы _______________________________ алмайтынымды мойындай стгырып, сенщ алдында кшпреймей, томенддк жасамай, ез дэрежемде кетпм деп ойлаймьш. Сешц солай тусшетшшдд де б1лемш. Ж акры адам макан тагы да кездесер. О ны ц бойьшан жакрыльпын керсем де, жаман- дыкьш керсем де, с е т жокзармын, жаным! С е т 1здеп кегюм к е л т туратын дд болармьш. \"Сенен бэрш кугуге болады\", — деуип едщ гой. Солай, жаным, менен бэрш де кут! Эрине, жамандыкзвн баскдсын. Айналац толкан адам болса да, жаньщ жалкызсырайтын кезщ болар. Сондай кезде сен де меш 1здерсщ, Сешм. Сенщ бойьщда мен сыйлайтьш кдсиет кеп. ¥сак,-туйектен бшк турасьщ. К еп адамда жок,сенде бар. Бшкгей бер, темендеме, жаным. Бул хатгы жазбауы м да керек пе едД, 6ipaK, сен менщ табикатымды бглесщ гой, осылай бэрш акзарранша жаным ж ай табушы ма едз?!\" Бул — ж ай хат емес, алакдша жайьш сал!ан жан сыры. М уны окдш отырганда, эйел1 бар еркекгердд жакры керген эйелдерге оп-оцай тага салатын жещ л атакзардан езщ уяласьщ. Ага екеуш щ айырылысьш кеткенше инщ ашиды. Хаттары сез1мдер — сегуден де, айыптаудан да бшк, барындыруга, шектеуге кене крймайтын сез1мдер. Yftai- баранды Kici екенш б1летура эйел жарыкзыкзардьщ кдлайша аганы кулай суйгенше кдйран кдласыц. Эйел дегенщ, ш ы ндыFbiнда, адам тусш ш бггпейтш купия. Ж амандап жатамыз, кдралап та, куйелеп те сегем1з, сейте тура эйел уш ш ойланбастан откд да куйем!3, cyFa да тусемзз, оньщ кудзрет! сондай. Шарын блокноткд е з сез1мш аптырьш, алкдшып теккен айтыс акдшыныц д а гам екенш кцналмай таптым. вйткеш ол облыста айтыскер келшшек eAi кунге дешн сол рана. Эдемь ак, сэры, аласа бойлы, сел тольпргау, тырыршыкз-ай эйел. Хатгы ж азган куш — 18-акдан, 1992-жыл. \"Айналайьш! Ертецп кушме сеш м аздж уялаган беймаза тунек шакуа арата ж иырма ж ы л сальш eMipiMHiH, бултгы аспаньшда найзагайдай жарк, е т т ф ! Ж аманта да, жакрыга да етз елш, тацыркдмайтын, танданбайтьга, селт етпейтш журек музы шатыр етш жарылгандай. М енщ мектеп кцбыррасындагы балалык, арманым, гатэбш ок^ш, езш 6ip керуге ацсараным! Ж аньщ а барып ун шытарура муршам келмей, тула бойым тас аркэлагандай кдрысып, a p i уялганнан, 144

______________ Шафы ф ш т ^н тун api кррыкденнан крс жанарым да тук кермей кдлгандей. Талай-талай азаптатан арман жан. ©ндм бе, тусДм бе? — Сахнага uibiKj - дед1 ж урпзуип крлымнан тартып. Шыктым. Ж ю ридщ пшнде ci3 болатыныцызды еспгем. Ол жакде кдрай алмадым. Мен айтысатьш ж т т а зд щ шпдз, дал а зд щ аулыцызден екенш алдын ала б1\\гем. М ащ аны п, оны ц езнак, кдйта-кдйта айтып еамдд шырартан. Эрине, ci3 оньщ ттлеуш ттлейаз. Апырмай, ендд кдйтпм?! Ж уреп кургыр шыдамады. Сахнадан кдлай шыкып кетш кдлганымдь! ез1м д е укдады м. Ж а н -ж а гы м н а н кр р ш ап алгандардын, сезш е кдрап, эбден будадрш алранымды быддм. \"Он алтыцде болса 6ip capi, отыз алтында сез1м деген бэледе н е э к ец н щ куны кдлып едд?\" — деп, ез1мд1 ез1м ж е п жатырмын, carin жатырмын. Шулаган топ та ес1мдд шыгарып ж1берд1. Клресш-шыгасылы еспен крнакуйдеп белмеме де жетш жыгылдым-ау! Агыл-тегтл к ез жасыммен жанымды аздап тазалагандей боддым. Жаркдграп кезщдзге тусе алатьш жалгыз мумкшдпсп пайдалана алмаганыма, yh, еюнгешм-ай! Ертецше эдетгеп тас м ш езш а з кдлпына келдд. Банкетке бардык, Кдлалык, Кецестщ терагасы кдсынан орьш алып, м е т тосып отыр екен. Кешштщ дерекпр1 крлтьпымнан усгап, солай кдрай алып журдд. Тераганыц кдсынде — бос орьш, содан соц ci3 отыр е кенйз. © ртенш кетгар ж урек тары солк, ете тусп. Бурылдым де, езбек агайындардьщ кдтарына барьш отыра кетпм. Сэлден соц сабыр uiipiciH кдйта оралгандай болды. Ж азу ш ы б п ж е н ш ц e3iM ест1ген ж ам ан д ы к ,тар ы м ен кемш ш кгерш шггей тергшггеп, а з 1мд1 e3iM жалма-жан аздд ж ек керуге упттей бастадым. Айтыскдн кдрындестарыцызра елж1рей тост а йпы цы з. KeundciH теменде теледидер керш отыр екеназ. Акырын адеш жаныцызден егптм. Ж андеп жакдшнан керддм. Тунжыр крй кездерщ з салмакден, байыппен кдрайды. Сымбатгы е к е н а з . С эл д ец е с те у м у р н ы ц ы з крм дан ган кд>1ранга укратады. Сакдл-мурттыц еркекке карпе беретш ш е алгаш ман бершпш. Кдра ш аш ыцыз жуп-жумсак, секыдендд. Атак,- абыройдыц б тп н д е турганыцызбен, келбетпдзден менмендпе, асып-тасудыц ньппанын байкдмадым. Кдрапайым, 6ipaie, айбьшды кершдпдз. Ж ттг е р белмеге шакдфып шай берпздь Шайдан соц 145

Шсутан Н^М е-щы крштаскэнда, ж анарьщ ыздан кец адамдарга рана тан жылылык, сездьм. K erin бара жаткдныцызда артьщыздан куып ж ептм . \"Акддлды адам гой, езш бала кезичнен жакры керетппмдд айтайын, сол уппн c ere крймас\", - дед1м. Солай болып шьпрты да. М андайы мнан суйдднрз. Сонда ез1мд! керемет бак^пты сезшдш. Лып етш тамырларыма суйшпплеп шатгык, жупрдд. М ен д е суйдич а зд г Кдлай ернпрзге е р т м тш п кеткенш бымей кдлдым. Кулап кете жаздап, кеудерцзге суйенш, бетачд1 бастым. Алакдньщызбен аркдмнан кдп,т, бауырынызра бш нер-бш нбес кдюгыцыз. ©кпек желдщ етш ен крррайтьш панага тырыдрандай жаным жадырады. Epreci обылыс оргалырьша оралдым. Кецшмдег! серпшсп, e3repicri уйдеп Kici б1рден сездг ©не бойымды 6ip крлсылыс сез1м билеп, ж узш е кдрай алмадым. Аквдэы шыдамым кепке жетпедг \"Келем\", - деп телепон сокуым. Алматыньщ эуежайында тагы 6ip састырдьщыз. Келсем, кутш турран ешюм жок, Дуралдеп алып-ушкдн журегич б1ргшдеп сабасьша тусе бастады. Biраздан сон, муп- муздай боп калган сиякуанды. Аныкц-ама бюросьша барып кдйтар pem cri б1лейш де, уйге оралайын дедм. Кенет кез1м жогарыда турран а з г е Tycri. — Ж аным! Келген екен гой! — д е д м куаньш. Абылай ханнан айнымай калган суеты турйфз соншалык, ыстык, KepiHAi. B ip re ке л ге н ел д щ адам дары б ар едд, кррщчныш, сескешс дегенд умьпъш, азбен крлтыкуасьт те м е н тусптм. ©pi карай тацгажайып тустей ертеп eMip басгалды. ...Б а к с т ы бол, сушкпм! Ж иы р м а жы л сарынраным уппн, TBHjpiM сыйларан ею тунш е ризамын. Тардырдьщ сол ушш ci3re тип зер юнэрет, ютындыты болса, 6epi менщ журег1мде кетеш. Ж аньщ ы здан жаны м садага!\". Ею тунде ею дуниенщ рахатьш к еру уппн, к д а г а н k^ic йшнде сонау солтустЬсген оцгуспкке келген эйелдд де ерюм туеш е бермейднау! Еркек ж асай алмайтын ерлпсп эйел жасаганы на басымды шайкддым. ©ле-елгенше ацеап армандаганша, G3iM келш ез ерюммен ce3iM шуатына 6ip еркелеп кдйтайьш деггп. © ц м ен тустщ арасындагы етюнид бакдгггы OMip бойы жаньш а а зы к ,к а т етпек. Н е деген гажап тауекелнплдис?! Содан к е й н п топ хат т ек мэшщкеге басылышы. Б1рде- 6ip ж ерге крлын да крймаган, тузету д е жасамаган. Бул да, байкрймын, суймеген адамымен турмыс курган, етш бара 146

_______________ Шщды фымпйут тун жаткдн еш рш е езгешелпс Kipri3rici келген, сую дегеннщ азапты дэмш кунам жолмен болса да татып Keprici келген сезш тал ж ан сеюлдд. К еп х ат жазыпты, э р хатында э р турл! сыр. \"© зш мунда, ойым анда. Баскдн ауырлык, жанш ыган 31Л- Агыл-тепл жылап алсам, жендлдер ме едд? Ж у р е к п сез1м шггей xeMipin жейдд. Бар даусыммен айкдй салсам немесе ит боп улысам, кряр ма екен?\". \"Ж ан ы м , ж ар ы гы м aFa! А у ы зш а е ш уакдытта ай та алмайтын болгасын, амалсыз кдразга ж упнш отырмын. Бэршен кутылып, уйкдла кетер к ез FaHa менщ е з ешш ме тиедд. Баскд уакдятгыц бэр!нде а зд д ойлайм ы н. Кулап кдлмауыма, еш рден кудер узш KemeyiMe себеп боп келе жаткдн э л а з FaHa у м т м а з . М еш ренжггпещзпп! Ж ам ан аткд мшген жолаушыдай, эр турла эсерден кецЫ м нщ кубылып e3repyi ез!мдд д е шаршатгы. Bipax, балалары упдн ана байгус кдй кррлыккд тезбейдд? Солар уш ш FaHa сонымен 6ipre турып жатырмьш\". \"М енщ мына кеудемде сазге деген тунып жаткдн ce3iM телегей тещз. Оздд ойласам-ак, арнасынан асып, льщ-лык, еткен 6ip аласапыран дауыл басталады да хетедд. Тамшы сезш жанымды тотыйайындай куйддредд. Атып турегеп ci3 жаккд кдрай тура ж енелпм келедд. Олай ете алмаган сон;, жепм ареп, бук тусш жатам да кдлам. О зб е н еткен сэтгер1мдд ел естетш , coFaH алд аны п к,ана ж а н с а у г а таб ам . ¥ л ы жалгыздыкз'ан ит боп улып кете жаздаймьш\". Сонды сейлемдд окрпэдда, вне бойым элденеден урйскендей дур ете кдлды. Дэл естш К дзизаныц да маган кей-кейдеп ез хэлш бейнелеп \"улы жалгыздык,\" дегеш бар-ды. Bip эйелдщ айткдны н екш пп эйел дщ айньггпай айткдны 6 ip турл1 кд>1згандыргандай эсер кдлдырды. \"Тесщ1здд аймалап, тамагыцыздан, иьпъщ ы здан сушп, жабыса кушакдап еркелеп жаткдн сэпм — бакдятымньщ шыркду шьщы. Шаршаган тула бойым маужырап, тогаш-ан кецш м уйкд.1ттлесе де, ш епне ж ете тэтпленген сезш кумарта, куньта туседд. Суйген адамьщньщ FaHa кушаты сейте алады екен. Э йел байгустар соны таба алмай, крлай 1здер1м1здд, кдйтш табарымызды бымей сандалады екем1з\". \"Крсыла алмаган рашьщтарды, уйленумен аяк,талатын бакдптыларды кеп жазып, ал махабаттыц твсек рахатын, тоят ce3iMiH б!здщ эдебиет мулде аз айтады. Ci3 бастадызшы. М ахабаттыц саркдр жер! тесек болса, Fanibix, ж ардыц 147