Ъвксутт <Нф1секв-щы мы та ж акрт от жакдтак, боп ж ас ж ш т уйге 6ip кушак, огьш а л ь т юрдд. \"М ьша боранда шынымен уй шпне от жакдак, па?\" — деп, Семенов мына кдзакхарьщньщ eci дурыс па едд деген тацгалыспен приставку бурылды. Ж акра жата берсш деген адамша крлтыгьша крс жастыкты басьт, олтекеметгщ устш деп керпеге жайгаса кдсайыпты. \"Кдйтер екен, корешн\", — деп, Семенов та шыдамдылык, жасады. Жнтггщ соцьшан 1ле-шала жупыны кишген жас келшшек юрдд де, жартылай ашык, шацырактьщ дэл астына экеп кдрагай отынды 6ipme 6ipiH суйеп кдлай бастады. \"Уйлш ш н кек тутш кддлатын болды-ау!\" — деп уайымдады Семенов. Тамызган от, ш ынында да, тутшдеп быкрый бастады. Келшшек ецкешп быкрьпан отгы 6ip акдфын ж эне ендейш жацагыдан кртгырак, ею урлеп кдп едд, кебу тамызык, лап ете тусп. Ж ары п бутаган кдрагай пыс-пыс, пыш-пыш кдязынып алды да, кокке шагапып, кдулап жана бастады. Быкрыган да жок, тупндеген де жок, Ж артылай ашык,туцдпс орыс уйдщ муржасынша отгы шацыракдд тартты да кетп. Семенов суйсше басын шайкдды. — О з уш ш жак^ырдым, — дедд пристав. — Булар ездер1 мундай суыкдсд муздамайды. Уйге приставтьщ адамы бас сугьш, жьпылран уйдщ 6api де Крита т ш л т бггкенш хабарлады. Семенов сенер-сенбесш бммей приставкр сезпсгене кррады. — Ж абы ла кемектескен гой, — дедд пристав жайбаракдт. Содан кеш н рана Семеновтьщ ез адамдары келш жьпы лган палатканы Tirin бггкендерш баян етп. — Неге сонша узак, куйбецдедщдер? — дедд Семенов намыстанып. — Bip p e r ттккешмДздд ж ел т а ш ж ь п ъ т к е т гой, — дедд уйге юрген ею ж тттщ , арткдьгсы желкесш кдсып. \"Шьпр!\" дегендд ащ артып С еменов екеуш е иегш крк?ы. Боран сол басылтансыды. Жакд<дн о т шокдсд ай нала бастады. Келшшек ею-уш агашты устше тастады да, тыскд ш ьпып кетп. Шаткдл ж акуан шарт ете крлган найзар'айдан соц жер-дуниеш кдк, айырралы жаткрндай ддр-ддр, ДЭР-ДЭР тарткдллап узак, созгылап, долданып кун курюредд. Артынша ш ы рт-ш ы рт, с ы р т-сы р т е тю зш , ipi-ipi там ш ы лар уйдд шертюлей женелдд. Сыртгагы элдеюм туцддкп 6ip жагына тартып, шетшен алакдндай рана ашык, крлдырды. Аспан тары 50 ‘
Ш ауды ф м лт к/т ищн 6ip гур-гур e iri де, несер сатырлата тепеп кетп. Ж ацаты отын экелген ж ш т пен от жакддн ейел сары самаурынды тугшдете кетерш сол сэт уйге юрдД. Э й ел у н -ту н аз терге дастаркдн жайды. — Ш ай ш е т ш болдык,крй, — дедД пристав ж антая жаткрн орнынан басьш кетерш. Кесектеу туралган точазытан уйме табак, етп, кдй кезде nicipin улгергеш белпсДз бауырсакуы, ею тостаганды толтыра куш ан бадкдймак, пен курт-майды, сут кдткдн крю шайды, лплалд несер куйьш туртанына, кэзДр, кэзДр болмаса бДраздан кешн уй ДшДне су Kipiii Keryi мумюн екенДне кдрамастан, ештецеден кдмсыз, уайымсыз адамдарша алдыта екеп ж айы п тастатандарына Семенов сенер-сенбесДн бДлмедД. \"Кднша уйретсец, сонш а уйренетДн халык, екен\", — дедД шггей тужырым жасап. — ЭлгД ж иындарьщыз болмай кдлмай ма? — дедД inneri тагы 6ip кудДгДн приставтан жасы ра алмай. — Отан дешн кун ашылар, тац жаца атгы гой. Бул жиынды айыптаушы албандар кдлай кутсе, акуалушы дулатгар да солай кутуде. Ce6e6i 6ip ж ы л болды ею жак;га да береке жок; тойда, эртурлД жиындарда ею жак;гыц жДштерД eperecin, кейде тДптД тебелесДп кдла бередД. Аяты ушытып, кдра кдяртыздардьщ ж анж алы сиякданьш кетпес пе деп крркрм. Bip кеггерДлсе, оцайлыкрен бой бере крймайтын халык, Не де болса бейбДт бДтДргенДмДз ж ен. Булардьщ езар а араздас- кднынан дал кэзДр 6i3re тук пайда жок, ШекарЭдаты журтгы шекарадан шытармай баскдртанымыз орынды емес пе? Ш ай альш отырьщыз, Петр Петрович! — Рахмет, альш отырмын. Ж ацаты айткдн кдра кдгргыз- дардьщ арасы кдншалыкды ушьпъш тур? — ©те жаман. Натыз азамат сотысы десе болады. С а р б а тш т а р бутыларта ж ан бакцырар емес. Ж ауласу 6ip бастальш кеткен соц, ананДга эдДл, м ы н анш эдДл емес дегенщ эншешн бекер сез екен, ашынтан адамдар алдында ажал кугш туртанын бДлДп гурып-ак, 6ip-6ipiH тарпа бас салады. Ж акдшда тана Боранбай манапкд кдрайтын уш мьщ кдфгызга сарбатьпптар кутпеген жагдайда шабуыл жасап, бьп'-шьгпарьш шытарьш, малдарьш тугел тартып алыпты, аз тана адамы азар кутылыпты. Албан мен дулатгардьщ дауы да сондай кдкзытыскд уласьш кетедД деп крркдсыз ба? 51
Ш хутан fiijvlceke-vm_______________________ Крркдм. Булар да мшез-кулквг кдгррыз сиякзы халык, крлдан келгенш ш е дау-жанжалды ушык,тырмаран жен. Сондык,тан б у т и т сиезге а з улкен мэн берщ!з, Петр Петрович. М эн бергенде, олардьщ дауына 6i3 араласа алмаймыз емес пе? Араласамыз деп, булддрт алармыз кдйта. Булар — крнак?ы кдтгы сыйлайтьш халык, Акодды сезге 6api токуайды. Ci3 api крнакрыз, api акыллы т и р айта аласыз. Балым екенйцзд1, зертгеу отрядьша бастык, екенйрзд! бьлген соц, о з г е булардьщ айрыкщ а ьлтипат керсететшше титгей кумэшм жок, — Сонда бугш билердщ дауына аралас демекппаз бе матан? — Р етга KeATipin, дау д ы бейб гг ты нд ы рура ы кдал жасауьщыз кджет. вй ткеш Ыстыкделдщ шьпыс жагын аралап, зертгеп кэйтпак, ойьщыз бар. Онда барсацыз, жаца айтгым, кдра гдыррыздардьщ era тайпасы взара кргрылысып жатыр, ондай ойран боп жаткдн ж ерге аз рана отрядьщызбен кдлай барып, кдлай зертгеп кдйтпакрыз? Сыртган барран ci3 турмак, е з кдндастары бурылар сарбагыштан крркдш, орыскд бодан боламыз, б!зд1 крластыларьща ал деп крлкд салып отыр. М енен бурынры улы ж уздщ приставы Хоментовскийге шабуыл жасап, сарбарыштар оньщ он шакцы адамын жайратып кеткен-дд. Сондыкуан ол жаккэ баруды ci3 сонша оцай санамацыз. М ен мык^аса ci3re елу казак-аскер крсып б ере алам, жугтщздд арткэнга жиырма шакуы туйе тауып берешн, 6ipaK, ол не болады? — С Ь мега ейтш крркдгга бермещз, полковник мырза, мен олармен жауласура емес, достасура барам гой. Кудайга шуюр, т а м бар, ттлмэппм бар, зертгеухш екенйцдд, ел-журты мен ж ер ш щ атьш кггапкд ж азьш кдлдыратьшымды айтьш, ттл табыспаймын ба? — Бейбгг кезде, балгам, сейтер едщв. Дал кэз1р бугылыкзар с в д сарбаръшпъщ, сарбарьпптар бугыныц жакцвсы деп кдлуы, оны б1реудщ эд е м солай таратуы эбден мумюн. Зертгегйп болсадыз, дал Кдинарра баратын барьгпы тексермей-ак, кэз1рше баскр жакцы зертгей бери^з десе, кдйтеаз? Оран кенес1з бе? Семенов присгавтын беттне сезисгене кдрддьп сыр тарифны 52
Ши/дн фш тк/т щ н ма алде сырынды б1лем дегеш ме? О л да ецш ен сы р бермед1, бул да еспмегендей, сощ ы сезге мэн бермедь — Сонда кдндай акры крспакрыз? — Бул ею халыкзъщ арасында ежелп сыйластыкда, ептеп бак^аластык, та бар. Кднша дегенмен к^фрыздар крзакда кеп кркдндай бермейдк api кеп, api керпп халыщ<д ейтпеу керепн б!лед1. Бугшп билер огырысында мен cia/y албандардьщ ага султаны Т езекпен таныстьфайьш. Акрьлы да, кульпы да, жап-жакры орысшылдыры да бар адам. Ci3 сейлескен сон;, мен айткдн соц, кдсына мьщ жарымдай крл ертш Тезек а зб е н 6ipre шыкра, сол тшмдд емес пе? Семенов сал ойланып барьш: — Т езек м ьщ ж ары м адаммен ш ыга ала м а? — дедд сенщюремей. — Ш ыкдасы келсе, одан да кеппен шыга алады. Turn алда-жалда кдфрыздар согыспай тьшбайтындай боп бара жатса, 6i36eH емес, Тезекпен согыса жатар. Сол сезден к е й н eKeyi де едэуар уакргг ойлана ундемей отырды. Акрфы ол тыныштьоргы С еменов бузды: — ByriHri дауга Т езектщ кдндай кдтысы бар? — Оньщ кдтысы баскдрьш отьфран тайпаньщ намысьша байланысгы: кр1з — дулат тайпасынан, куйеу — албаннан. EKeyiде арры Ty6i 6ip, агайын тайпалар. Дулатгьщ ага султаны Э ли де, албанны ц aFa султаны Т езек т е Keiueri б1збен сорыскдн Кенесарьш ьщ тукршдары.' Эли де.^Тезек те 6ip- 6ipiMeH агайын бола тура 6ip-6ipiMeH кдтгы бакталас. К д в баста кдзакзъщ гурпы бойынша зацды атасгьфылран. BipaK, кешн, кешн болганда да былтьф, куйеу ж М т кдльщдыгын керуге келгенде бале басгалган. Бурьш кргз бен ж т т 6ip- 6ipiH к ерм еген , алура, бер у ге эке-ш еш елер1 келрскен. Бурылтары солай. Сол келгенде крлз куйеуш керген, эке- шешесше: \"Мен мьшаран ел-прсендер де тимеймш. Оран е з ерюммен кдтын болганша оданда ез ерюммен елгешм жакры!\" - деп кесш айтыпты. Кдвдын, э к е а Бэйсерке теки тукргм саналады, дулатгардьщ кшнде ете сыйлы адам. О ньщ aKeci — эйгЫ Семен батыр. Кдлмакуарра кдрсы сошскдида, сан рет жекпе-жекке шьпд<дн, жещ лш кермеген батыр екен. Дулат тайпасынан тарайтын Ботбай руыньщ крлбасы болтан. Бул халык, кеп улдьщ шпндеп жалгыз кызды кдтгы кд/урлейдк кдтгы сез айтпайды, оньщ айткднын ею етпей орындайды. Бул kj.13 да сондай кдга. О ньщ 6ip айткднынан кдйтпайтын 53
Ш оут ан Нф/секе-уям____________ ___________________ кдйсар м ш езш ауылдастарыньщ 6api быедь Жальютан да, жалбарынван да OFaH бекер. Содан кудалар, кдзакц-ардьщ 03i айткдндай, ж ердщ усттмен келш, астымен кдйтады. Кэыр албандар от тисе болды кэу ете кдлатын ку отьш сеюлдь \"Бейсерке бугал елдд э д е й кррлап, ата зацымызды бузып отыр. Берсе, крлынан; бермесе, жольшан! —деп, epi ку й н т, epi к у тн ш , ш абыса кетуге e3ip отыр. \"Бэйсеркеш крт-кртгап отырран — Эли\", — деп, Тезек те муны намыс кыляды. — О здщ ш е кдйсышю дурыс? — Халыкцъщ е з гурпы бойынша — албандардио, ят и Тезек жак^тю дурыс, ал эрюмнщ ез ерюмен санасу зацы бойынш а — кыздио, я п т Э ли султан баскдрган дулатгардио дурыс. Осы ею дурыстьщ 6ipeyi 6ip жакдд жакра, екшип ж акдд ж акрайды : екш пп жакд,а ж акдан ы 6ipiHm ire жакрайды, сейтш текетсрес 6ip жылга созыльш отыр. Осыны ш е ш е ш з деп к,ой ар найы б илердщ ж иы ньга ш акдфы п отырранымыз. — Е-е, солай дещз. — Семенов кесш епггеце айта алмай, о й л а н ь т крлды. — О цай емес екен. Буран араласамыз деп, бурыш ы бар абьфойымыздан да айрылып кдлуымыз ебден мумюн. — Кудай садгасын. М ен алдьш ала ею жакдыц адам- дарымен акд1лдасгым. Эздерш щ едет-Fypnbi бойынша ею жак, уш-уштен е з билерш ездер1 белгкедь Бупнге алтауын да арнайы шадырттым. Ke3ip жиьшда солар 6ip-6ipiMeH юнелеседь — Ал олардьщ кдйсысышю дурыс екенш юм аньщгайды? — Тебе би аныкдайды. — Ол юм? — О ны сол алгы би ездер1 сайлайды. — Ол бш алые 6ip ауылда болса, оны шакрфып келгенше кутш отьфамыз ба? — Ж ок, ол да осы сиезге келедь — Оны кдйдан б1леаз? Оны д а а з алдьш ала шакдфып крйдьщыз ба? — Крлай ж ауап берерш ойлап, пристав 6ipa3 у н а з отьфды. С онан сон, 6ipTe-6ipre езуш аш а жымиып, адыры нда кулш жабердд. — Крп, ci3 менщ купил жоспарымды бузьш ж 1беретш болдьщыз. С иезге баркан сон, сол арада 6ip-aK,6iAce деп ем. Ж арайды, аздд тебе бимен де алдьш ала таныстырайын. 54
ЯЛауды фышпк/ш тун Алты би де тебе би езшдз больщыз дедд матан. — Э деш ме алде шынымен ыщайсызданганы ма, пристав крэгалакуап, элденеден кдлсылгандай ыцрай танытты. С онан соц Семеновтьщ бетше тисе карал отырьш, тары езу тартгы. — Мен оларра сешмдерше шьш риза екешмдд бмддрддм. С ез арасында а зд щ бул жакдса еюнип р ет келш жаткдньщызды, улкен FaAbiMекешрцздд, н е т зертгеп, н е т б и п щ з келетшш — бэрш айтгым да, осы сиезге менщ орныма со Kicud теб е би сайласак, кдйтедд деп ездерш ен акдилдастым. Ж адагы С емен батырдьщ немерес1 Дикднбай би мен Атамкул би а з жайында сыртгай 6ipa3 ёалетш болып шыкды. Кдлгандары да келгсе кетп. — Крй, муньщыз — асыгыс кдялык, ©знцз теб е би бола берщз. — Озддн, ендд бас тарткдньщыз у ят болады, кеш. — Е, неге? — Б1рш1шден, билердщ уэдесш алган м еш уятк,а кдлдырасыз. ©йткеш а зд щ кандидатурацызды оларра усынган мен гой. ©гам орысгьщ сезш ралым орыс сыйламаган екен дейдд немесе меш eripiKiirire санайды. Еюнппден, ез атьщызра да уят келтареаз. Б1здщ сыйлап теб е би сайла- ганымызды менсшбегеш, сыйламараны дейдд. Ушшппден, орыс халкдян уятка жьтасы з. Е-е, орыскд с е т и жок, екен деседд. Оньщ усгш е тебе би болатын адам дауласкдн era жакдса да im тартпайтьш, мумюнддгшше era ж акрен де eui6ip байланысы жок, тягл танымайтын, б1рак,адал, билер келтарген дэлел мен адамгерш шкке рана сенетш ci3 сиякды сы рт адам болуы керек. Мен, кднша дегенмен, булардын, тж елей бастырымын гой. М аган ею жакдын, да кендлдершщ ж ай тапкдны, iperoraMerem керек. Б улдаудан Ci3 куткдрмасадыз, дел бул жолы баска ешгам де куткдра алмайды меш. ©Ai талай ici тусетш приставты одан e p i ж алы нды ра бергендд Семенов 63i д е ж е н кермедд. Туске таман ж ел де, жауы н да ток,тап, ж у р т калыпты ■пршшгше кдйта оралды. Семенов е з эттретше Турген езенш щ бойыпа барып орналаса берудд буйырды да, G3i аз рана некерлерш ертш полковник Перемпшлскиймен 6ipre албан-дулат билершщ жиы нына атганды. 55
Ъвксутан НтЩа-щы_______________________ Билерге арнайы он ею канат ак, уй тшлигп. Кудай бищвд, манаты дауыл мен жауы н токуаган соц тж кен болар. Буларды сол ак, уйдщ алдьшан ею ага султан кррсы алды. ¥ зы н бойлы, эдемыеп к*пан ж щ ш ж е муртгы, жуз1 жылы шырайлы, K63i кулана куммдеген кдфыкуан аскдн кдзакуы буюл улы ж узге белпм батыр, акруйек, торе тук£1мынан шывдан атакуы адам, албан тайпасыньщ ага султаны Тезек деп: KHiMi м ен журю ш е ж орта мэн берш, менменддгш кднша илжсе де ж асы ра алмай туртан орта бойлы кдртац racim аскрн бай, ец крнак^кай, нагыз жомарт, дулат тайпасыньщ aFa султаны Э ли деп, екеуш де пристав макуай таныстырды. Сырттай езш тебе би сайлатан алты би Семеновты босатадан кдрсы алып амандасты. Олардьщ шьш мэншдеп ы г а й м ен CbiFaft eKeHi KHiM KHicTepi м ен е з ш устай б1лгендершен-ак, ацгарылып турды. Ж щ ш к е муртгы жптпктей ж т т тап-таза орыс ттлшде: — Бул ю олер: \"Слздщ аман-есен болганьщызга TiAeKrecni3. Byrirai — ж иы н 6epiMi3re сьш\", —дейдь О зд щ басшылыгы- цызбен сол сыннан абыроймен ететшдисгерше сенедь — дедь Оньщ -плмэш екенш Семенов сез саптасьшан сездг — С е ш м д е р ш е рах м ет. © зд е р щ де, MeHi де уяткд кдлдырмас деп, менщ де осы KiciAepre сенепшмд1 айтьщыз. Уй уй-ак, екен. Кец, жарык, тап-таза, 6epi де су жаца: сыртындары кшз де, ишндеп керегеге усгаган букдр юлемдер мен еденге тесеген текемет те, оньщ устшдеп алаша мен алаш а устш е э р адам ныц асты на 6ip-6ipAen тастаган юлемшелер м ен крмгонан кус жастыкуар да — 6epi. Аз FaHa уак^ггкр созылган 1лтипэт жоралгысьшан кешн билер ездер1 келгсш белплеген орын-орындарына ун-туназ жайгасьш жатгы. Астьш крльшдап теке юлемш тесеген крк, терге ттлмэш крлымен нускдп С еменов пен приставты отыргызды да, 63i уйдщ тукп1рше тьпыльш, олардьщ арт жагына, кдлкрлау жерге орналасты. Тебе бидщ оц жатый ала Тезек тере, пристангыц сол жагына Эли тере жайгасты. Тммэш дауга кдтысып отырран билердд таны сты ратьш ьш айткдн соц, Семенов крйьш дэптерш алып, олардьщ аты-жешн жазьш KpioFa оцтайланды. Алдымен таныстыруды жеке-жеке юлемшеде сол жакуа отырран Эли теренщ адамдарынан, ят и дулатгарден басгады. 56
________________________Шауды ofcbuirnkfiM тун Альш тулталы, бет 6iTind де кесек, дэу кдра Kici— Дикднбай батыр. Дулат in lin e Ботбай руьшан. Атышулы \"Акуабан шубырынды\" жылдарында кдлмакда кдрсы кдскдйып согыскдн, raci кдзакдф эйгш Семен батырдьщ тж елей урпаты. Саменнщ он баласыньщ 6ipi Бэйсерке бупнп басы дауга туап отырган кыздын,э к е а бслса, Дик^нбай— сод Бэйсеркенщ Кдпсалац атгы атасы ныц уды. Д ем ек Д икднбай — кыздын, атасы. Б1рак,ол булдаута аталык,жолмен емес, халык,кдлаган би ретшде кдтьшасып отыр. Хальпдсд сыйлы адам, батыр. Осы ещрдд жаудан азат етем деп, 6ip e3i он кдлмак,ты найзамен куйреп тасгатан кез1 болтан. Ш ешен, ш ежзре Kici. Кдзакцъщ арты-берп тарихын Toyip быедд. Эддлетп, эддлет ушш кушш де, сезш де, б ш енш де аямайды. ¥зы н ак,сакдлды Kici — Туганбай. Кдзакдыц эдет-турпьш, турмыс-салтын бу юсдден артык, б1детш адам бул ещ рде кемде-кем. Д ул апъ щ уш б иш щ ш йндеп е ц ж а с ы api д1\\мэр1 — Ж айнак, Ka3ip айтыса кетуге 03ip отыртаны тыкыршыган кдлпынан айкдлн ацтарылып тур. Кдлскд-кдлскддулатгьщ уш бш н таныстырып шыккдн соц, тглмэш албан билерше, ягни Т езек теренщ адамдарына ток,талды. Будар — занды кэлындык,тарын эк е т е алмай журген жэб1рленунилер. Кезш жумьщкд>грап, кдбагын туйщюреп огырган д е ц кдбак, Kid — Ж айнак, Д улапъщ унпшш бшмен адас. Кдзакуьщ эдет зацын бу да ете ж етж бьдедд. О сы ещ рдщ е те сыйлы адамы. Кдтацдыгынан repi жы лы жуздиип, байыпты кез кдрасынан ойлы е к е т ацгарылып турган, ашык, кдбак, жайдары Kici — Атамкул. Турасын айтатын, тура айткдн адамды туысындай керетш, e3i де айткдн сезш де туратьш адал, ж ау ту ар ген батыр, жулде бермейтш батыл сайыскер, батырлыгына акд,1лы сай адам. Албанныц упшпш бш Момай да батыр, батыл, эйгш барымташы Kici. Кдгзынып сейлейтш кдлзба адам екеш ж ан жагьша жалт-жулт карал отырганынан да ацгарылады. Таныстык, бтгкен соц, плм эш Семеновкд акдярын сыбырлады: — Неден бастаймыз? — Алдымен кызды шакырсак. Н е ттлейтипн е з аузынан еспсек! О ны м ы з кдзак,тьщ зац ы на кдйш ы келм ей ме? Т1лмаш Тезек тереге, торе билерше кдрады. 57
Ъ вкст ит H ^jc e ke -w iu ________ _______________ Тебё би 63i бдлсш, — дедд Албан Ж айнак, ©зге билер ундемей бас изедд. Аз-кем apbi-6epi жупркгген кешн уйге сакдлы аппак, кумгсгей, e3i ак, куба, бойшан, акракдл Kipin: — Ассалаумагалайкум! — деп кулдык, жасады. — Кдыэдыц экеса Бэйсерке, — дедд ттлмэш. Бэйсеркенщ соцын ала укш.такця киген, уганщ улпшндей улбфеген, ак, кубадан да repi аппакда б е тм , иегш катере эуел1 те р жакдщ, сонан соц era бушрге жалт-жалт карал Бэйсеркенщ кдлзы юрдд. — С эл ем етазд ер ме? — дедд ашык, ддрш жок, бекем дауыспен. Семенов приставка, пристав Семеновкд ун аз танданыспен кдрасты: кцгз, ел айтса айткдндай, сулудьщ сулуы екен! \"Мундай кд.13 уш ш дауласпатанда н е уппн дауласады?\" — дегендд eKeyi 6ip-6ipiHe сол кдраспен укдырды. Кдлздыц ежетгатн Семенов ж алт кдраган ж анар отынан ацгарды. Теменнпкгемей, тебе би демей, Семеновкд да, сары ала ж езш татьштан полковникке де сынай кдратандай сьщай таньпты. Акдалуга емес, айтысута келген адамдай. ¥зы н крс б уры м ы ны ц ш олпы сы ку цпр т курсш геидей 6ipnypAi ун пштарды. Кд>1зта api тацданып, api кдвыгып караван Семенов: — Крншадасьщ? — деген суракдыц аузьшан крлай шывып кеткенш байкрмай кэдды. — О н тогазда. — Кдй-кдйдатыны сурап журмес пе е к ен с щ дегендей, кдлз С ем еновтьщ бетш е сеск ен е api шамдана кдрады. Ж анары ушкршдап, шашыльш кете жаздап туртан шокды елестетп. Кал-кара шашы, аппак, жазык, мандайы, бугал бет тш ш ш щ уйлес1мш гарпзген nicre мурны мен кдк,жарылган ерж тщ кдызгылтындай ерш — 6api жарасымды. — Кдлз кдлсылатын болар, aKeci шьп'а турка кайтедд? — деп, Семенов оц жагындагы Т езек тереге кррады. — Ата, ci3 ш ьта турьщыз! — дедд йлм эш Бэйсеркеге. Сакрльш крс крлдай сауып Бэйсерке Дикрнбайга бурылды. О л б ара бершдз дегендд ацгартып, крбатъгн 6ip кдкдъг. — Кдлздыц ттлепн е з аузьшан тыцдайык, — д е д Семенов Бэйсерке шытысымен. Кд.13 сол кезде сэлтолкмды. Крльш укрлап, б е й к у р е ц тп , а з бвгелщюредд. — Агалар! - дедд со нан с о ц оты рвандардыц б эрш ж аталай кез1мен шолып. — Эрине, а з д е р м еш сегес1здер. 58
Ш ацдм ф ы т т ^и щ н Ce6e6i мен эке-ш еш емнщ yibapFaH ж ер ш е бармадым. BipaK, азд ер де 6ip уак, м е т тусшуге тырысьщыздаршы! Айдаган жакдд ундемей ж уре беретш, алдына салганды талгамай ж ей 6eperiH м ал емес, адаммын гой. BipeyAi унаты п ж акры керуге, 6ipeya,i ж адты рм ай ж е к керуге м енщ д е адамдык, кдкдш бар емес пе? А тастырган куйеу1млд ж е к керем , м енщ бар жазыгы м — сол. О ны мойындаймын. Уюмдд такты, кдлын, малымды теледд, еке-ш еш ем нщ айткдны н штедд, сураранын 6epAi, сондык,тан айтты рран жер1м д е м еш айыптайды. Алайда мен кециим кдламайтын адамныд крйнында eMip бакд жылап, eMip б акд одан ж и р ен ш етсем, мен уппн оньщ Heci eMip? М ендей ейелдд алган куйеудщ де eMipi кдндай eMip болмак,? О з д е р MeHi OFaH зорлап крскдндарыдызбен, мен ешкдшан ол адамга прддей кдтын болмаймын. Оданда елгешм артык, Кдзакдыд ед кене зады бойынша, куйеуш алгаш керген кезде, кдлздыц оны ш ануга кдкдгсы бар емес пе? М ен сол защ а аркд суйрддм, шаныдым. Ж азьпы м да, м енщ а зд е р г е айтарым да осы FaHa. Аньщгап, ныкуап айтьш 6iTKeH сод, кдяз тердеплерге кдскдя кдрады. Алтай бетш ен кдйта кряды-ау дейтшдей кдаздыд турш ен де, даусынан да тебе би титгей се зж байкдй алмады. Шамалауынша, бул шыньшда да, аш тырган ж ерш е TipiAeft бара крймайтьш крв. Батырдьщ урпагы десе дегендей. Сан рет ойлап, сан р ет ппшп, бэрш б1ржола nicipin крйган, тэуекелге елдекдшан мшш, беюнш алган адамныд кейш. \"Апырмай, дау аскдгнып кетер ме екен?\" — деп кррдты Семенов. — Кдлздыд пш рш бьлднцздер, ендИ сш e3iMi3 акдллдасайык, Бара берсш, —деп, тебе би кркздыда уйден нгырарып ж1бердд. K£i3Fa сурак, 6epri3in, жауап алгызудан е д е т кдшты. Туйшп, томсырая калган билердд 6ip шольш, дау басталмас бурын е з niKipiH ашык, биуддрш крйганды ж е н санады. — Мырзалар! ByriHri дду, ерине, кдзакдыд е з зад ы бойынш а шепплуге ■mic. Ал ол задды м енен re p i а з д е р жак,сы бдлеаздер. Дегенмен естерщ1зге сала кетешн, орысга кдязды е з е р ю н аз зорлап куиеуге беруге болмайды. Сондыкдан 6i3 бугш epi кдзак, задын бузбайтын, epi бейкуна кдяздыд ажалына себеп болмайтын ара шеппм табуга тшсшз. Накдылап айткднда, 6i3 бугш мынандай ею жагдайды езар а KeAiciM жолымен шешпекгаз: 6ipiHuri — куйеу мен оньщ ата-анасыныд талабьш 59
Ъексутан НЖ/секв-фн_______________________ э д 1л кднагаттанды ру; е к ш н н — к£1з жары м ен куйеу жагындагы тайпаларды абырой-намысьша нукран келирмей табыстыру. Bipimiri жагдайга байланысты айтарым: билер ею жак,ты ар азд асты р у га ем ес, татуласты руга кдозмет жасасьш. М енщ ойымша, жэб1рлеугш мен жэб1рлену!шнщ макрат-ткектерш ескере отырып, татуластырудьщ жолын табьщ ы здар. Халык, та кд ы н кггщ щгсынын табады деп сенгендйсген, оздердд би сайлаган жок, па? Егашш жагдайга байланысты айтарым: мунде ею тайпаньщ да ец сешмдобилер1 мен ага султандары бас крсып отыр, сондьпрган аздердщ эддл ш еппмдерцфд! era тайпаньщ да адамдеры, с ез жок, деу- демайсыз, тусшгспкпен дебылдейды деп сенем. О сы макратгы ж узеге асы ру уипн, ал ендд жумысымызга гарюейк! — Агайын! — дедд албанньщ бш Ж айнак, кдмшысын KOTepin. — Б1з куш кер сету ге келгешм1з ж ок, Байлык, салысгырайык, деген де ойымыз ж ок, Bi3 тек эдддддк Дздеген адамбыз. Кушпен крркдлып, байлыкден алдагамыз жок, кдзакзъщ еж ел п эдет-гурпьш сакуап кудаластык, кыздын, кдльщ малый теледдк, угасш такдык, куйрык,-бауыр жеспк, тек кэльщдыкуы альш кету тана кдлганде: \"Кдлз бармайды\", — д е г е н д е р 1ц н е м азак,? © m in е р д р е р ш ы к д а н елд1 кррлайтьшдай б1зде не жазык, бар? Ж айнак, би сэл бегелш, жутыны п токц-ап еде 1ле-шала Атамкул кдмшысын катере крйды. — Бул — коз кармеген, кулак, еспмеген кррлык, Эй-шай дескем1з ж ок, арамызда араздасатындай ic те, сез де болтан жок, кудай буйыртса, era жасгьщ тойьш тойлаймыз, кдезытын кдезьщгаймыз деп кутш оты рганымы зда, \"Кдез куйеуш жакцырмайды, тимейде\", — деп так, тумсьщган крйьш кдп отырсыздар. М ундай басынгандык, будан артык, адам баласьш кррлау бола ма? Bip куйеуде емес, бугал албанды ж ерге кдрап ъщ дар. Еспген улкен-кш п тугел куйзелде. Бул не сонда: жаулык, па, куделык, па элде келеке-мазак, па? — Бул — \"кделарьщды кд>ш>ш ал\" деген астамшыльщ! — лелд М ам ай би оты рган орны нда к е те р ш п басылып. — Агайыншыльпргьщ да, бауырлыкцъщ да, ата-бабаньщ Apcrypi мен зацы турмак, ата-баба аруагыньщ де дулатгарга буты 6ip тыйьш. Kici екен, е л екен демей, албанды булар басынып отыр. Э йтпесе айтшы, Диденбай, куйрьщ-бауыр ж еспк пе? — Ж еспк.
____________________ЯПауды фымтк(т тун — Ол не деген сез? Кудаластык, деген сез, солай ма? — Солай. — Ендеше, занды кдльщдьпымызды крлыМызта 6ip жы л бойы бермей отыргандарьщ кдй кдлрларыц? Албанньщ уш б й 6ipiHeH соц 6ipi бурк, кдйнап, даудьщ ош агы на кдлзган шок,ты тастап-тастап яибердД де, галт ундеспей тымпыйа кдлды: эз1рлеп келген кш элеу мен айыптауымызды б1рден айты п сап тауысып алмайык, деген адамша э д е й гаддр1скен сегалдд. Дулатгьщ 6n\\epi Дикдибаота кдрасты. Ол Ж анайта иек кдкды. Кдлздьщ туыс атасы болтандыкдан шытар, дауды 03i бастатысы келмедд. Ж етгарш ш , дулат Ж а н а й ор ны нан кетерглдд. — Сездд эргден бастасак, та, бер1ден бастасак, та, 6api6ip •прелетш жер1 — Бэйсеркенщ кд>гзы. Кудаласкднымыз да рас, ую татып, кдльщ мал алысып, куйрык,-бауыр жескегагйз де рас. Бграк, кдлздыц айтгырган куйеуше THrici келмедд. Bapi осыдан бузылды. Б1зде ю нэ бар болса, бар ш ьтар, одан кдшьш кутылайык, д еп о ты ртам ы з жок,- BapiMi3 уйсш б1з, 6 ip Бэйддбектен тараймыз, сондыкуан албан-дулап ы алалап, кемс1ту и э кррлау ойымызда жок, — Ендд не ойларындагы? — деп шамданды М амай би. — Б1здщ де ой аздерддга сиякды, М эмеке: эддлддк табу. Эддлддк дегендд кэз1р аузы бар адамньщ 6api айтады, 6ipaK, 6epi е з эддлетс1зддгш ж асы ру уппн айтады. Ата-бабанын, гурпьш, зацын 6spi алдыта тартады, б1рак,ездер! ата-бабаньщ турпын кулакдсд ммейдд. Юм кдтгы айкдйласа, гам бурын байбалам салса, ел де соны тындайды, халык, та соны крлдайды деп сенедд. С ейтш елдд де алдайды, занды да алдайды. Айналып келгенде, эл п эддлддк дегеш алдай 6uvy боп шытады. Бупн 6i3 де сейтш 6ip-6ipiMi3Ai алдап отырмыз. Bi3 э д е т -р у р ы п т ы е м е с , кел!с1мд1 б у зт а н ы м ы зд ы мойындаймыз: кдльщ малы теленген кдлзды айтгырган ж ерш е атгандырмай отырмыз. Ce6e6i кызды айтгырган жак,кел1амдд б1зден бурын бузьш крйып отыр. Бэрицз де бьлеаздер, ата теп айтулы жерден шыкддн кдгз е з те пне ылайык, ж ерге барады ж эне 6ipimni эйел-бэйбине — боп барады, ал а зд е р ж т т п бойдак, алташ телеген кдльщ малы; кдлздарьщ 6ipiHini эйел1 болады деп алдап кудаласып, ендд токдлдыккд алатын 61
Ш щ т т Н ф М в -щ ы _______________________________ боп, уэдеден тайып, куйеудщ бурын кдтын алган адам екенш едеш жасы рып, зац алдында б1зден бурын а зд е р айыпты болып отырсыздэр. Тетелей айткднда, адет-рурылты б1зден бурын а зд е р бузрандыкуан, б1здщ айып айьш саналмайды. — ©йтш ж ала жаппа, баскр 6ipeyai куйеу кулы п алдап экеп отыррамыз жок, экелгеш мз сол куйеу, —деп, Жайнак, жалтара сейледь — ©ripiK, — дед1 М амай би азарда-безер мойындамай.— Куйеудш; бурьш алган кдтыны ж ок, Д элелоз сез, Дулаттьщ бш Туганбай кдмшысын кетердд. — \"Ж ок, жок,\", —деп мойындамарандарьщмен, бар нэрсе жок,болып жоралып кетпейдь ©йтш б в д eripiKini квшыларын, келсе, дал кэз1р осы тобымызбен куйеудщ уйзне барып тусе крлайык, сонда юмнщ eripiKiui екеш ез-езш ен белгш болады. Ал ендд анык,-крнык,нэрсенщ езш буйтш мойындамасащыздар, эд!лд1к пен адалдыктъщ басьш ауыртпай-ак, ж ен-ж ош м зге крйтайык, — Тапкрн екенсщ кдйт дегенге Крита салатын юсщдь Н еге крйтамыз? Крйтсак, кдлын, малы теленген, ж о н -жосыры жасалган крлындырымызды а л ь т крйгамыз. Альш крйтпайды екенб1з, арайьшшыльщган б1ржола кетш, бет керю пес ж ау больш крйтамыз. Ата салтгы аякда басьш, астамшылык,жасап отыррандарынды буюл албан баласы бкедд, м ен олардьщ аузьша кркдак, крльша бугау бола алмаймьш, кепе-кернеу кианаткд конем десе, к е п ш ш к 03i шеш сш , м ен сез1мдд дулатгарга тындата алмадым деп кдйтам, — деп, албан Ж айнак, би кепе-кернеу шатак, inbiFapyFa бет бурды. Ж ардайдыц ушьша басгаганын керш, пристав Семеновка сыбыр етп: — Араласьщызшы! — Сабыр кулайык, KppyFa жугшетш батырлар емес, сезге токцайтын билер а зд е р гой. Era жакцъщ билер1 эдуддк уппн таласып сггырьш, акурында аразд а с ы п кдла ж аздады . “К у й еу ж т т г щ крты ны бар, к у зы м ы з кртьш устш е бармайды, ол-суйег1м1зд1 кррлау, ата тегь'пздд сыйламау\", — деп дулатгар, \"куйеудщ кртыны жок, занды крлыцдьпын бермеу уппн, эдеш ж ала жауьш отыр- сьщдар\", - деп албандар, ею жак,б1р-б1рше ж ещ сгж бермей 6ipa3 з1рюлдесп. 62
_____________________Шщды фыжШуш тун Енд1 аянатын н е калды дегендей, 6ip кезде кдгз атасы Дикднбай крзталды. — Атайын! —дед! гуж етш. — Билер сезге токуай алмаса, халыкц-ан береке кетед!. Ж айнак, бидщ ж ацагы ce3 i жаныма батып отыр: дауласа келд1 м е десем, ж ауласа келген сиякцы. Албан, дулат жаулассак, куш и жецедь Ал куштш щ ж ецгеш адьлетпктщ жецгеш емес. Оу, \"куш керсетуге келгенМ з жок,\", —дегендеридз кайда? Арты крыса, аузьша; аузы кмзса, артына ие бола алмай кдлатын кдтындар емесш з гой салгыласкдн. Бул билжке 6iTiM табысамыз деп жугшбедж пе? Эд1лдеп ел сенген б1здер e3iMi3 шындыкцы 6ip-6ipiMi3AeH жасырсак, сейпп кранатка барсак, соньщ бэрш сыртымыздан Kepin-6iAin отырган жалпак, елдщ бетш е кдй беттшзбен кдраймыз? ©йтш ез беделЫзд! ез1шз туарш , ж акрота бурьш ак, ж олдан тайганш а: ж ы лаган ды ж убатуга да, к т э л й н мойындатуга да дэрмешлпз жок, болса; онда ел-журтгы алдамай, алацдатпай тарасайык, бул дауга билисп б1зден re p i эдлетплер айтсын! Бук1л ел б ш п отырган ш ындыкзы уш би алакдндай артымен ж аба салса, ондай оп-оцай жабыла крлатын шындык, ушш к уйш -тсш шырылдамай-ак, крйдык, KeAicyre емес, кепсуге сайланып келген кершесшдер, онда кес1мдершд1 де айтыцдар. М ен е з ойымды аш ы п айтайын: басы бос щ.1зды бойдак, ж т т к е атастырдындар, келкгпк, кудаласгык; кдльщ малый бердшдер, 6i3 де крыды узатуга крм жасадык; 6ipaK, ж ш т бойдак, болмай шыкзы, тец атаньщ баласына тещ болып бармай, токалы больш баруга кры да, крвды ц ата-анасы да — бугал дулат кдрсы; ал буюл дулатгы шауьш алам десендер, оны ездерщ бшцдер! Ата салтымыз бойынша 6 ip ж акрен кудаласьш крйган адам ешкршан егагаш жакден тагы кудаласып кртын алмайды. Алса, айыпты болады. Оны б!лмейтш би, оныц зацсыз екенш сезбейтш зорлыкд1ыл болсацдар, онда кдй эд1лдисгщ крясын кдзгалы келдшдер мунда? Bip жакра куда болып отырган адам ол жакзъщ кудальпъш тыйанак,тамай жатып, екш ип жак;ган кашап, кай зац бойынша катын алушы ед1? Айтындаршы кане? Диканбайдьщ ce3i — шарт кетуге шак, турган адамныц ce3i. Оны еш жакцыц билер1 де, орыс тебе би мен орыс полковник т е тусшдь Bepi пксшдь Диканбай! — дед1 Атамкул ешгам кутпеген жумсак, 63
Ш сут ан Н ф М е-щ ы дауыспен. — Бул даудьщ баскдмыздан repi саган батьщ- кдорайтынын 6apiMi3 б1лешз. BipaK, бэр1мадщ де артымызда ел. тур. Бемом, тек 6ipiMi3Aud элаз, 6ipiMi3Aud a \\a i шьгар. © зщ айтпакщ ы, вдм дж 'п алдш щ ж ецгеш шешпейдд. \"Жазмьшгган озмыш жок,\" деген екен бурышылар. Б1здщ де жазмьшгган жазыкцы больш кдлганымыз рас. Дурыс айтасьщ ж эне шыны да сод: кудаласкдн кезде ж ш т бойдак, к^>1здьщ басы бос болатьш. Кдлын, малый телеп 6iiin, ендд кдлындьпрф атгандырамыз деп отырганда, куйеу ж т т п ц туган атасы кдйтыс болды да, шиеттей eKi баласымен ж е а р крлтан жецгесш е уйлену оньщ кркдгсы гана емес, парызы да больш кдлды. Ата салтын сакхатан куйеу ж т т п кдйтш ендд ата салтгы бузды демексщдер? — Бузу болмаса, соны кезщ де айтпай, неге жасыр- дьщдар? — деп, дулат Жайнак, жабыса кета! — ©й, адас, айем болса да, болмаса да, кдгзды о баста атастырган — осы куйеу. Ол езгерген жок, О л езгермесе, кел1ам неге езгеред)? —деп, албан Ж айнак,та акцала сейлцар — KeAiciM KeAiciM бузылтан сон, езгередг Р^ызды о баста токдлдьпдщ берем1з деген KeAiciMжасатамыз жок, Сондыкхан кдоздьщ басьгна бостандьж, бержуге тшс. — Кдлыц малы теленген, я т и басыбайлы больш кдлган кдльщдыкрэ к эй тт, кдй зац бойьшша бостандьж, береьпз? Атам кдзак; \"Куда болтанша кулы мен биш сурас, куда болтан сон; кул д а болса сыйлас\" демеупп ме едд? Куда болыстык, ендд сыйласкднымыз ж е н емес пе? — ©рине, ж ен. BipaK, сол сыйластыкцы алдымен оздер бузып отырган жокрыздар ма? \"Кдй зан, бойынша бостандьж, 6epeMi3?\" — деп кэлдын, гой, адас. Айтайьш. Атан, казак, 6ip- 6ipiH керм ей турьш сыртгай баталаскдн тдяз бен жш тке 6ip-6ipiH керген сон; шанута рукрат беретшш естш пе еддоз? — Б1лем. BipaK, ол бул арата келмейтш зац. — Келгенде кдндай. Кд13 куйеудд шаныды. О ны акхайтын бул 6ip зац. Екшпп зац да кргз жатында. Шынымен тец атаньщ крлзы деп, те ц атаньщ кд1зын шын кдстерлесещздер, онда жецгесше уйленудд 33ipme токхата турьш, ayeAi ж т т к е кдлыц малы теленген крлындьжхы неге алып бермедщдер? Кдлыц малы теленш крйтан кцгзды зацды зайыбым деп санаса, оны мен акрглддспай, кел кп ей дэнеце етпей, баскд эйелге ж ш т кдй зац бойынша уйленпгп? Ол да ата салт па? 64
________________________ ЯЛаудм фыжШут тун Era Жайнакды ары кадий айтысгыра беруге уяты яабермей, Атамкул абдырады. — Ж е! Ж э! — деп, алакдньш ж ая era крлын era жакдф б1рдей алтедд. — Бул арада бултарганымыз акдпфткд обал болар. Эдеш емес, амалсыздан 6i3 де занды бузган ек е м з, мойындайык, Ж анга батса да, Ж айнакдъщ бул ce3i — жен. Келкичге келейж, егер кел!сгашз келсе. Ал келплпз келмесе, онда оны да ашьш айтайык, Аталы сезге токдамасак, ендд кдйда токдаймыз? — Атамкул шамыркднып: — Кэне? — деп, кдсындага Ж айнак, пен Маматпа шуйлгге кадэады. — Б о г ан ж асы рган мысык, кусап кез1м1здд ж у м ы п ел1 де кенбейш з бе адде ганэ б!зде д е бар деп мойьшдаймыз ба? — Е, мойы ндап крйган жок,сьщ б а? — дедд М амай жакдырмай. — Айт. Акдяр айтгьщ, аягына дейш айт! — дедд Ж айнак, та жакдъфган-жакдъфмаганын ацрартпай. — Ал, Дикднбай, ганэрэт era жакдан да кетп. К еткен нэрсеш кдйтарып экелетш куддрет жок, кэйтем^з? — дедд Атамкул акдык, шеппмдд o3i айткдлсы келмей сьфрытьш. — \"Аярына дешн айт!\" — дедд гой ж аца Ж экец. Аярьша д еш и е з щ айтсацш ы , кр яты н ш арты цд ы крй! — дедд Дикднбай гур етш. — Онда былай болсын: алдымен мал иесшщ алдынан етешк. Осында шакдярып, куйеумен, оньщ аке-ш еш еам ен KeAicin, алдымен соларды ризан кдлп алайык, Кдлыц мальш кдйтарып, кдльщ мал устш е сол келемде айып алура кенддрешк. Ж ок, элде мундай шарткд кенбейсщдер ме? — Атамкул алдымен Дикднбайра кадэады. — Кенддм, - дедд ол басын изеп. — Кенддк, — десп Туранбай м ен Ж айнак, та. Бутан албан билер! де ризалык, бмддрюп. Мурт крйган, кд>гздан алдекдйда ересек, кдбага тусщга, кдткдлл кеййтп, сол жак, уртыньщ успнде жан-жагын жун баскдн кадэ-кадэа кдлы бар ж т т босаганы экесш ен бурып атгады. КДрдд де, ырысып екесш е кдсынан орын босатгы. Амандас! — дедд М амай би алара кадэап. Эуел1 eKeci, арты нш а куйеу ж т т кдтарласа дауыстап амандасты. Сурап алгандай болтан сон, ба, олары уйдеплерге 65
Ъвксутан Н ф М е-щ м унамады, сондыкуан ешюм жауап кртып ерщдерш жыбыр- латпады да. Ж агдайды албан Ж айнак, куйеу мен кудага e3i тусшддрдд. Сондыкцан кдльщ малдарынды кдйырып алын, онын, усп н е сол кдлын, мал мелшерщде тагы кун альш, кэлындыкдд бостандык, бересшдер ме, жок, па? Занды эйел!мнен айрылатындай менде не жазык, бар? - дед! куйеу Ж айнакда мулэймси карал. — Н эмецгерлж жолы мен ж ецгеце уйленгел1 жаткднынды кезшде крлындыгьща хабарлап па едщ? — Жок, — Ендеше, одан артык, кдндай жазык, к ер ек саган? Bip эйелд! альш улгермей жатьш, екшип эйелд! неге аласьщ? Куйеу ж ш т крйтьш аузын ашпады. Экесш щ де белен деуге баты лы бармай жаутачдап, араш а ттлегендей албан билерше кррады. — Келюесщдер ме? — дед! Ж айнак, э к е а мен баласына жекщгарш. — Б ил ер солай ш еш се, 6i3 н е деш к? — Ж ш т э к е а амалсыз кенген кейш н таньгггы. — Теленген кдльщ м ал M eunepi крнша? — дед! Семенов Дикрнбайга кдрап. — Елу жылкдг. — Biphnui жагдай бойынша, я т и кдлыщык,пен куйеуге, кудаларга билердщ уюмД м ы нау к д в жаты алган кдльщ мальш куйеу ж ак д а толык, кдйтарады ж е н е кдяздьщ куны уппн сол мелшерде крсымша тагы айьш телейдд сонда узьшсаны жуз жы лкд1 бередд. — Уюмд! айтып туры п Семенов кезгащ асты м ен куйеу ж ш т к е сынай кдрады: \"Кд13 менсшбейпндей купиа 6 ip сы ры жок, па екен, э?\" - дед! кудйсгенш. Куйеу ж т т пен экесз уйден шьша бере-ак, билер екшип мэселеге кепгп. — Ал енд! албан мен дулат тайпасын кдлай татулас- ты рам ыз? — дед! С ем енов даудьщ Heri3i дурыс шепплгенше риза унмен. — О ньщ ж ольш м ен айтайьш, — дед! М амай орнынан к етерш п. — Ердщ намы сы — елдщ намысы. М ал альш, мал берум ен намыс бггпейд!. Кдлыцдык,тым курьпанда айтгырган куйеушщ кдсында 6ip апта больш, сонан соц гана куйеу одан ез ершмен бас тартсын да, кызды эке-ш ешесше кдйтарсьш, сонда агайьш арасында араздык, болмайды. 66
Ш аф ы ф ьш т к/т лщн Элита еспгенде, Семеновтьщ кез1 шарасынан ш ьпып кете жаздады. — Мырзалар! — дед1 аш у м ен танданысын азар тежеп.— Буларьщ — барьш турран анайылык, Б1здщ талабымызды орындап, kj.13 шаквджанымызра кедлд. Ш акцфран аздер/ц, 6i3 бас крскдн жиынды сыйлады. Bip апта уагщггша эйел болтан соц, е з уйш е кдйта бару те к и ж ерден шыщщн кызга ылайык, па? О л немене, ж езвкш е ме сонда? О ньщ устше кэ13 дауьш ж ада шештж, енд1 оран Крита оралудьщ крндай кджеи бар? Буран улы ж уздщ приставы полковник те узмдькеалдд кррсы болды: — ©йтш уакцгпна эйел болу албандарды риза еткешмен, дулатгарды кррлау болмас па? М ен е з кррматымдары 6ip тайпаны егашш тайпанын; буйтш кррлауына ж ол бере алмаймын, мырзалар! Bip галым, 6ip экйч орыс кррсы шыккдн соц, билершщ ы ры п крлранын Kepin, Т е зе к кулана ж ы м и ы п о рны нан турегелди — Кдлындык, пен куйеудщ дауында, билер ездер1 шешсш, араласура кдкцш жок, крй деп кррап отьф ып един, ецгу мьша ез басшылырымдары тайпаныц намысы жайы нда сез крзральш жаткрнда, оган араласпай кдлуым кдлай болады? Онымды журт жаны ашымастыры деп укцай ма? Сондыкуан мен де 6ip niicip б1лд1рсем, о ны с е к е т санам ассы здар. Дулатгьщ намысы крргалды: кцкздары о ц босагада кдлды. Ен/у албанньщ да намысы сол дэреж еде кррралсьш: мьша отырган кц1з атасы Дикднбайдьщ албан шпнде токрлдыщщ алгалы отьфран кдлыцдьпы бар, оньщ да крлыц мальш езш е кдйтарып, 6ipaK, устше кун телемей, кудалыкщы бузайык, сонда албан мен дулатгьщ 6ip-6ipiHe eui6ip ececi кетпейдг Сейтш ел мен елдщ арасьш дэнекерлешк! Тезектщ кулык, асырып кеткелд отьфганьш кдзак, салтын б1ле крймайтьш орыс теб е би де сездь Билер 6ip-6ipiHe кррасты. Бул алдын ала еш ю м нщ ойы на келмеген окд1С усыиыс-ты. BipaK, кисындыльпъша кумэн к ел и р у мулдем мумкш емес-и. — Буран Дикрнбайдыц Q3i кенсе, б!з кенейж , — де/у Атамкул жан-жагына муным кдлай дегендей жылдамдата кррап. 67
Ш сутан Н*4фЬ-щы_______________________ Bi3 д е келгсегак, — дед1 Тутанбай мен дулат Жайнак, шарасыздык, танытып. Албан Ж айнак,пен М амай би де ке/иаммен бас шулрысгы. Ж урт ыцрайын таньдан Дикднбай асыкдай орньгаан кетерыдь — Бабамыз Семен батыр он уд, 6ip кыз cymrrri. Арпа шпнде 6ip бидай деп, М акдал эпкемззд1 айрыкща эспетгепп. Кдгзды сыйлаган бабамньщ дэсгур1 — маган булжымас зад. М ен — С эменнщ 6ip улы Крпсаладныд баласымьш. Ал бугш басы дауга кдлып сггырган — Сэменнщ баска улы Бэйсеркенщ дызы. Кдрындасымныц бакдггы ушш, агайьш албан мен дулатгы араздастьфмас ушш, мен е з кызыгымды кршдым: кдльщдьпымнан е з ергаммен бас тартам! — 0 , бэрекелдП — ддад Тезек кулана жымиып. Bip жылга созылган даудьщ буйтш бейбгг б пе кдлраньша куаш ан Семенов билер угамш асьп-а жария етп: — Албан-дулат арасын бейбгг б т с п р у ушш, албан елшен атасгырран калындыгынан Дикднбай ез ерюмен бас тартады, оран телеген крлыд малы толык, ярни елу жы лкы езш е кдйтарылады. Уюмдд е с п ге н билер уйден у н -ту н а з б1рпндеп шырэ бастады. — Ж акры баскдрдьщыз, — ддад полковник сыбырлап.— Кугтык,таймын! —дедд крльш альш. — Албан мен дулат бурышыдан да тату бола тусу ушш дауласкэддай, кдоык, болды-ау 63i. Байкддьщыз ба, П етр Петрович, даудьщ 6mci тадертедп ауа райьшан айнымады: билер де боран кусап алдымен дуылдасып, артьшан тез сабаларына тусп гой. — Дегенмен менщ кедш м нен 6ip туйтгал кетпей турраны. — О л не? — Кд1зда 6i3ie айтпаран, 6i3 сурамаган 6ip купиа кальш барады, соны бымесем, бул ic маган элд бггпеген ic сиякуана беретш Typi бар. — Bi3 байкдмаран ол крндай купиа? — О зд щ байкамаган себебпдз: ci3re даудьщ бейбгг аякуалганы аса кажет болды да, баска жардайга кещл аударып жатпадыдыз. — Валким. Ал ен/м купиадызды айтыдызшы! — К уйеу ж птгп кердпдз гой, Typi щ.13 шошитындай ускршсыз емес. Бэйсеркедей б ш к п адам е з кргзын кубыжык.
Шауды фылатк/т тун 6ipeyre бере де салмайды. Ж ш т жецгесше былтыр кузде уйленген, демек былтыр жазда кдлындьпына урын келген кезде ол эл1 бойдак, Кдяз эл1 токдл болатынын бымей турьш, атастырран куйеуше неге аяк, астынан узьдлд-кесыдд кдрсы болады? TypiH кергенде шошынды, жирендд дейтш дей себеп жок, Менщше, кдлздьщ кещл! баска б1рдемеден калган. Сол 'Чмрдемеш\" бш тм келедд. BipaK, кдлай б к у ге болады? — Мьшауыцыз менщ м ыйыма ю рмеген куддк екен, теп. Иэ, солайы солай езь Тебе би ретшде кдлзды оцаш а шакргрып сейлесуге какдщыз бар гой. Бэлюм, бас босгандытын алган сон,, кдлз ендд ci3re сырьш айтатьш шыгар. Ш акыртайьш. ...Кдлз манагысьшан бетер кулпырып кеткендей кершдд. Куанышы крйньша сыймай турганы анык, — Егер айрыкща 6ip уяггы купиясы болмаса, айтьщызшы, айтгырран куйеущ здщ ейел1 бар екенш кдшан б1лддщз? — Биыл кдяста. — Ендеше ейел1 бар екенш бьлмей турып-ак, былтыр жазда оран шырура неге кдрсы болдыцыз? H eci унамады? Кдлз ундемей тем ен кдрап 6ipa3 отырды. С онан сон ■плмэшке, одан Семеновкд сендерге сенуге бола ма дегендей сураулы кесюнмен кдрады. — Мен айтгырран жшттмдд бурьш кермеген еддм, былтыр урын келгенде 6ip-ax, керд1м, — дедд е зш e3i эжуэлегендей кекесшдд жымиьш. — Казак, кыздарьш он бесшде, эл1 кеп жагдайды ж ете бглмей турган кезшде, узатып^Рбередд. М ен ол ж асган 6ipa3 астым, гонлыктдн баска кдлындьгктар б1ле бермейтш бэлелердд естш, керш , есейш калган кдлзбын. Осыдан шамамен 6ip жарым ж ы л бурьш кузде бала кунМ зден ойнап-кулш кдтар ескен ауылдас, рулас курбым он жеттден асып турмыска ш ьтатын болды. О ны ц да уюсш тарьш, кальщ мальш телеп, куйрык,-бауыр ж е с т , кдлз жары жасауьш жасап, ендд тек жакдлнда куйеу уры н келедд деп кутш журген. Bipeyain сырьш азд ерге айтып крйганым куне болмас па екен? — деп, кы з кенет тосылып кадды. — Б1здщ ендд о кдлзра зияны мыз тие крймас, — дедд Семенов зтлмашке куптау -плей карал, — ейткеш бул етш кеткен окдгга емес пе? — ©гуш етш кетп гой, и э. BipaK, бул жагдайды тек мен гана бкупп ем. — Э уелп арынынан айньш, кдлз аяк, асты 69
Ъвксутан Нлффекв-ум_______________________________ крбалжыды. Turn осы этщмеш бекер бастаган екем деп екшгендей, ек сш курсшдд. Б епн басьш, басын шайкеды. AirryFa да окцальш, afrmayFa да уялып, эбден б ер екеа кдшты. Семенов к^лз еитш фшалтан сайьш щлзыкзы: айырыкдга 6ip купиасы болтан соц сейтш отыр гой. Акырынла к т ары толкрт, 6epi толкдт, айтута бел буды. — Сонымен, к*лскдсы, Kyfteyi урьш келгенде, ол к у з да мен кусал узыдЬкесиуу тимеймш деп отырып алды. Ею жак, тебелерш ен ж ай тускендей тацданысты. BipaK, 6ip жакрысы, олар 6i3 кусал билерге жугшген жок, ездер1 агайыншы- лы кден ьщ -ж ьщ сы з ineurri. Содан арада ж арты жылдай еткенде сол к у зб ен 6ip тойда жолыгып кеддым. Сырласьш отырванда. сезден с ез шыгып, айтгырган куйеуше неге тимей крйганьш сурадым. Ол басгапкь1дз айтуга кннадды. Акырында: \"Ол юм?\" - деп сурамасац ж ене ж ан адамга -псщнеи шыгармаскд ант писец, айтайын\", —дед!. KeAicriM. Кдгскдсы, куйеу ж птп урьш келгенше кедындык, б1реуден алданып, адалдык, б елпсш ен айы рылып кедыпты. Кедацтын, зацы бойьшша, кедындыты адал болмаса, куйеу ж т т жалпак,елге ж а р сала щлзды маскдралап, алмай кетуге, кедьщ малый кдйтарып алуга кркрглы. Осыньщ б эрш ойлап, em6ip дурыс жольш таба алмай крлздыц басы кдтады. Бэрш ен бурын эке- шеш есш маскдра кдьлатыны жаны на батады. Ары ойлап, 6epi ойлап, акдфында куйеу жптп урьш келш, оны алгаш керген кун1: \"М ен бутан тимеймш, елпрсенд ер де бар- маймын!\" — деп, айткдны нан кдйтпай отырьш алады. Ж ецгелерр эке-ш еш еа, туыстары — 6epi жалынады, кенбейдь Сейтш кулыкден езш щ айыбын ашкерелетпей кедады. \"Балалытымды пайдаланып, он алтымда эйел етш кетш ен,, енд| абыройымды сакуап алып кдшып кет!\" — деп жалынган екен, крйнына крл салтан ж т т : \"Оньща ие болмаган езщ н ен кар!\" — д е т ! 0 3 i гана бтлетш осы купиасьш ол матан айгып отырып: “Бетшдеп кеды кдндай крп-кдра болса, imi д е сондай кдп-кдра е к е н ш кдйдан б1лешн\", — деп, езш алдап кеткен ж п т т ц тур-тусш ашына айтьш кедды. М ен оган ол кезде онш а мэн бере кротам жок, 6ipaK, содан 6 ep i б е т н д е кеды жок, п а ек ен деп, ж т т атаульшьщ бэрш байкрй журетшдд шытардым. Акырында ол 1'здеп ж урген бетшде кеды б ар адамым а з1мд1 атастырган куйеуйч больш шык,ты. Бетш деп кедьш кергенде, кдным 70
______________________ Шзуды ojcwumkflM тун б1рден басыма шагпы. Курбымньщ: \"Ол гам?\" — д еп сурама деушщ де сырын сонда тусшддм. М енщ б ар купиам — осы. K^i3Fa ендд акры айтудыц да, басу айтудын, да кеш екенш тусшш, Семенов т ек усп-устш е басьш шайкдды. — Эй, ашу-ай! Эй, намыс-ай! Адамга не ктетпейсщ? — деду орны нан ту р ы п ж аты п. — С еш м биуурш , к у пиа сырьщызды ашкриыцызга улкен рахмет, бикеш! Бакрггьщызды табуьщызра TiAeKTecniH! — Намысымды KppFan, тагдырыма ара тускещ щ з уппн, ci3re д е рахмет, орыс ага! Крнакдд келш турыцыз! Сыртга Семеновты пристав пен Тезек тагатсыздана кутш тур екен. Олар Тэщртау сапарын сол арада тары 6ip пысыкуап алысты. Семеновкд Т езектщ сездд ойланып, зеш н кря тьшдараны унады, сондыкцан exeyi тез ттл табысты. Буты тайпасыньщ басшысы кдрт Боранбайга квмек корсету де, Кдшкдр барытындагы жолдар мен асуларды зертгеу де ага султанньщ кекешне крна кетп. Атамкул би exeyi мьщ жарым ж1гшт ж инап экелуге бугш-ак, rapicin кететшдерш айтгы. Ж иьш еткен ауылдан кешкурым атганган Семенов пен пристав ат басьш сол арадан ега-уш шакргрым кршьщгары Талдыбулак, ауылына кдрай бурды. Ж о л y e n пристав Бэйсеркенщ кдязында кдндай купиа барын кргзыра сурады. Семенов бэрш булжьггпай айтьш бердд де: \"М ен б1лсем, полковршк мырза, кргздыц бул сы ры нда эл! б1зден бугш кдлран тары купиасы бар сиякды, — дедд крбагын шыта ойланып. — Э йткеш кдяздыц жузш де кррку ма элде кулык, па, oirreyip, ацгара крю крын 6ip кдялан, пайда больш, онысы Sipece бозарып, 6ipece куарып, бет ушында ойнады да турды, содан секем алдым; 6i3re де, баекдра да айта крймайтьш кэгзда, кудай б1ледд, 6ip сумдык, купиа бар. — Юм б1ледд, — дедд полковник иьшын 6 ip KOTepin криып.— Бул сырын д а 6i3re сенгенддкген емес, кдзак;гармен ол жаиында ендд сырласа крймайгьшымызды б ш п айтьш отыр рой. — Эрине. Эйткенмен бул кдлз м е т кдтгы тануалдырды. Айтпакщы, аты гам едд? — Деп, пристав аты ньщ басы н окдяс тарты п халды.— Keuiipepci3, П етр Петрович, соны сурамаппыз-ау. Ойьгма келмеггп, тегП Мунымыз улкен агатгык,болтан екен. Мэдениеттшкттр
Ъектртан НффЖе-щы улпспн керсетеш з деп журш, ез1>пз мэдениетаздис жасап алыппыз. Буюл албан-дулат жиыньш сован кртысты шаквдэып отырып, ол кэгадьщ атьш сурамаганымыз уят-ак, болыпты. — Крзакхыц ездер! кргздьщ атьш кеп атай бермейдь 6ipaK, 6i3 к е ц к аударуымыз керек ед1, — деп, пристав абыржып, ш екесш устап, басьш шайкдп, 6ipa3 эбтерлецдд. Кдтелж езш ен де кеткенш ескерш, Семенов приставты жубату уппн, эцпм енщ арнасьш о д е т баска ж акда бурды. — М ен Петербургге окджан Шокрн Уелиханов деген к д зак д ен таны сты м . О, айтаты ны жок,, ш ы н м эш нде окьгмысты адам! Азиялык, еуропалык, бш м деп журм13 гой, ол соньщ екеуш де тец мецгерген. 03i эдемь мэдениетп, журю-турысы, бшлп, ce3i — 6opi Kiciiri езш е жакрш тартып, б1рден yffipin экетедь Дэл сондай десем, оным oripiK болар, е й т к е т ондай б тм -м эден и ет мунда, эрине, жок, ейткенмен азиалык, ерекшелшмен жэне сол азиалык, тартшке жалпы адамдык, т е р т п т кррсы кря 6iAyi аркрглы Бэйсеркенщ щязы да м е т кртгы тацгалдырды. Кердш^з гой, кшм к т о , улкен- к ш ш щ ортасьш да взш ылайыкуы устай 6iAyi, ешгамнен ы край api сьшайы, api батыл ceftAeyi — 6api кдлай жарасьш тур? Кэддмп Азианьщ Ж анна де Арга сияк;гы. Ci3 кермеднцз, м е т м е н оцаш а эщ гм елескенде де э р се зш е м эн 6epin, ойланьш сейлед1 Бойьшда табиш, ата тепнен келе жаткрн мэдениетплж бар. Кдлай OFaH im та р т ь т крлранынды езщ де байкдмай крласьщ. Бас босгандьпъш альш бергенЬпз ете орынды болды. Ж эне муньщ саяси да м а т бар: орыс араласкдн icriH, эд1л шепплетшш д е дэлелдедж емес пе? — BipaK, Нздщ ойыцызша, бар купиасьш крв ал! ашып салмаган сияк^ы гой? — Иэ, оньщыз рас, солай сиякуы. — Семенов атыньщ б асы н тар ты п, п р и ставк а ж ак д 1ндай ж урдк — ©зщ1з ойлацызшы, сую, унату сез1мдер1 болмаган адамда кртгы щязраныш сезМ бола ма? — KiM бкедд, болмайтьш шыгар. — М ен де солай, болмаура тш с деп ойлаймын. Менен бурын баска крлзбен больш крйдьщ, м енен баска да эйелщ бар деген кшалер тек дауды угу уппн айтылган у эж сеюлдь О з ге тусшйсп болу уппн, к*>1здьщ маган айткан сырьш ci3re кргскаша айтып берейш. Эйтпесе ci36eH калаи акь1ддасам? 72
____________________________ Ш ,ф ы ф ылтк/т тун Кдяздыц купиа сырьш тындап болтан соц, пристав басын шайкцп: — Иэ, кмчрдн^пп ж айьш неге крзгаганыцыз ендд тусшпсп болды, - дедд. — Бул арада с1здщ галымдык, эдетшдз гой кггщ унгыл-шундылын 1здетш отырган. Ж арайды , кдлздыц айнуына кдлзганыш та, кррланганы да себеп болмай-ак, крйсын, сонда не себеп болуы мумкш деп ойлайсыз? — Мэселенщ купиалылыгы да осында боп турган жок, па? — Кудай быедд, нак,ты кудптщз бар-ау. О данда соны айтсацызшы! — Айтсам, кдлз 03i емеурш байкдтып крйган болар деп еш куддктенбещз, бул — тек ез1мнщ ойыма келген кудйс. Жагдайды кцсынга сап кдрацызшы: эу баста атастырганда кдлз болашак, куйеуш керген де, бмген д е ж ок, солай ма? — Иэ, солай. — BipaK, сонда д а эке-ш еш есш щ уйгары м ы на кдрсы болтан жок, крй? — Иэ, болтан жок, — Кермеген соц, б1лмеген соц, болашак, куйеуше тапгык, та болтан жок, екпелеген де ж ок, кудай баскр салды, кондом дедд, келкгп, солай ма? Полковник бул жолы у н а з басьш изедд. — Ал ендд сол эке-ш ешесшщ айткднына кенш, дегенше журш турган кдлзды аяк, асты н е айнытуы мумкш? Полковник тагы ундемедд, тек кез1 бакцграйып, иыгьш кцкдц етгаздд: бымеймш дегеш. — Егер ж ш т кемтар болса немесе Typi адам шошырлыкц-ай ускдянсыз болса, эрине, ш ош ынуы мумкш. BipaK, езйцз керддндз, жш тге оидай кезге у р ь т турган кем ш ш к жок, Крйта керйсп деуге жататын еркек. — Ендд, ж а ц а е зщ !з ай тты ц ы з, кдяздыц е ц жакдян жолдасын к у р ть т крйып отыр гой. С оны бглген соц емес пе? — Ci3 де ж аца айттыцыз гой, сую, унату болматан ж ерде кдлзтаныш та болмайды деп. — Иэ, айтгым. Демек суймей де кдлзгана беретш болтаны да. — Ж о, е й т т бултакд-амацыз, ол ci3re жараспайды. Bip кдраганда, соган бола 1реююдд, екпеледд деуге болатын да 73
Ъвксцтан Нф/сеЬ-щы_______________________ сиякуы, 6ipaK, ол да erin кеткен ж эне кыздыц пайдасьша шепплш крйган жагдай ю й. О ны кш э деп тург'ан кдш да жок, юнэлэп отырган би де жок, \"Эйел успне бармайды\", — дегенд! айтып отырган — билер, кцгз алгаш тимеймш дегенде, оныц эйел алып крш аны н ам бглмейдд, сонда кд1зды тимеймш депзш отырган не себеп? — ¥натпаганы да. Куйеудщ турщ керген соц рана \"тимеймш\" деген юй? — Иэ, солай. Т урш керген соц гана айткрн. Б1рак.жштгщ Typi, ж аца айткрнымыздай, kj.13шошырлыцгай суйюмаз емес крй. — Ж арайды, оны а з себепке санамайсыз, сонда баска шын ce6e6i бар демекппаз бе? — Дел солай. — Ол не? — Менщше, кцгз кщз емес. — Кдлай? Крлай кдлз емес? — Кэддмпдей. О л баска б1реумен больш крйган. — Больш крйса,... онда не тур? 0 3 i эйел альш крйган куйеуг ундемей-ак, уйлене бермей ме? — Е-е, полковник мырза, бар беле сонда. Байкддьщыз ба, албанньщ ага султаны Т езек пен дулатгьщ ага султаны Эли, азд щ айтуыцызша, агайынды адамдар жэне агайын бола турьш, езар а бацгалас та адамдар. Сол epi бауыр, api бакц-алас адамдардьщ ьщгайымен буюл албан мен дулат та 6ip-6ipiMeH агайынды бола турьш езара бацгалас. Bip-6ipiMeH куда боп отырган Бэйсерке мен куйеу ж т т п ц eKeci олар да шггей багргалас: 6ipiHeH 6ipi артыкуау боп Kepirnici келедд, орайы келе кдлса, 6ipiH 6ipi темендетш калуга тырысады, сейте журш ашык, та жауласпайды, тек елдщ кезш е 6ip- 6ipiHeH артык, боп к ерш удщ амальш орайластырады да журедд. С ол жагдайдьщ бэрш суцгыла к]ыз жакры бкедд. Бкген соц, алгашкаг туннщ тексерушен крркдды. \"Ойбай, Бейсеркенщ кцгзы кцгз болмай шыгьшты, маскрра-ай!\" — дейтш шуды кдйтсе де шыгармауды ойлайды, ал оныц амалы — тек кдна \"тимеймш\" деу. Баска жол бар ма? Менщше, жок, — Ондай сырды билер крлайша бкмей отыр? — О з щ з керддщз гой, шьшдыкды дэлелдеймгз деп ауре боп ж урген ешгам ж ок, билердгга 6ip-6ipiH сезден суршддру 74
fflaybt филтк/т туп FaHa. Ата-баба зады бузылды ма, бузылса, оны гам бузды дегендд рана делелдеп, ал неге бузды дегендд era жак, та крзбалаган жок, Кдлз уш ш соньщ e3i ете ттм дд болды. — Не, м уньщ ы з epiKCi3 ойланды рады е к е н адамды. Ш ынында, кдлздьщ неге айнотаны н, айнуы на не себеп болтаный билердщ 6ipAe-6ipi сурам ады. Э д е м ме, жок, ойларьша келмедд ме? — Айтгым гой олардыц макраты айыптыны мойындату FaHa. Bip ойдан, солары дурыс: эргам нщ iiura купиясы н акуармайды. — Ж арайды, кдлз езш щ кдлз ем есш аш кере кдллмау ушш сейтп дешк, сонда ендд ол аш рбакд куйеуге ш ы край крла бере ме? Ty6i 6ipeyre тиетш болса, онда кдлздыц кдлз eMeci 6api6ip б1/йнш кдлмай ма? — Эрине, бш н ш крлады. Сондыкуан кдлз сол езш кдлз емес кдылган адамга FaHa тиедд. — Оны крйдан бдлесаз? — Логика. М ен Аягозде болганымда, крзакуьщ Ромео мен Жулетгасьшдай Крзы Керпеш пен Баян Сулудьщ бештш керддм. Суйгеш уш ш ейтш ертеде-ак, ж ан кдга б к ген халык, каз1р суйгенше крсылу уш ш сан турл1 кулык,та ж асай б м епн болтан uibiFap деп ойлаймьш. — Кдлздын, жагдайын сонда еке-ш еш еа де б ш е ш ме? — Эй, бдле крймас. Анандай акдллды кдлз биддре крймас. Пристав тацдана басын шайкдды: — О -о, й з ойлам аган ж ер д ен е т е кдлзык, 6ip хикая тудырдыцыз гой!? — М ен ез1мнщ 6ip ойымды айтайын ci3re: бул халык, — зертгеуге, сыйлаута татитьш кдлзык, халык, Ал олар жайлап отырган Ж етюу — ете тамаша елке. Мен ездер1 тутастай ат крймай, зек ер ж ерш е р белек этап ж урген Ж етю у Алатауы мен Тиен-Шэндд 6ipa3 араладым. Т енд еа жок, едем1 жер. Осыныц берш империямызга кдратып, акдллмен иелж ж асасак, бул жумак,тай ж е р д щ кдлзырын б1здщ урпак, кермегенде гам кередд? С ол у ш ш ci3 б ен 6i3 булардьщ батырльпъш да, ацкэульпын да, 6ip-6ipiHeдеген бауырмалдыгы мен езара бакдаластьпъш да — берш орын-орнымен ургатш алмай пайдалана б1луге т ш с тз. — Не, оньщыз дурыс. Отан уш ш одан улкен кдлзмет жок. 75
Ъ ексщ пт Н ^ф Ь -щ ы Бул аРа шегаралы аймак, Отанныц шегарасын кецейтуден артык, а з бен 6i3re кдндай абырой кажет? — Бул пш рщ ш ге д е толык, крсыламьш, Петр Петрович. Ci3 байкддьщыз ба, Тезек пен Атамкул матан комекке к рл жинаута неге сонша асьпыс кулшына Kipicin кетп? Ci3 Т езекке 6ipAeH унадыцыз, сыйлатаньшан ппл ар? — Эрине, од да бар шыгар. BipaK, неп зп себеп баскдда, е з пайдасында. М ен кара кд>1ррыздардыц б у та тайпасын сарбагыштардьщ тепкюшен куткарсам, мешмен 6ipre Тезек пен Атамкул оран кемектессе, ертец мен кетем, Тезек калады, сонда бугылар Тезекке ры йза болмаганда, юмге рыйза болады? Осыньщ бэрш бш п, алдьш ала ойлап отырран Т езек п калайша акдллды адам дем ейаз? — Иэ, солай, оны дурыс байкапсыз. — Т езектщ бул арадагы пайдасы белгш 6ip уацыт аралырындары, ягни е з басына рана кджетп еткшпп пайда, ал Ресей ушш бул — тупкш кп, игшгш урпарымыз керетш пайда. Сарбагыш тар тартып алган Ыстыкдселш, баска да ж ерлерш кайтарьш берсек, бугылар Ресейге бодан болуга куана-куана келюедд. © йтпесе, сарбагыш тардан боска цырылады. ©луден rap i б1реудщ бауырына Kipy пайдалы екенш неге бьлмесш? К еп узамай сол жагдайга сарбарыштьщ e3i д е тап келедд. А р жарьшан К ркан кднсады, бер жарьшан буры туртпектейдд, крзакуар д а карал жатпайды, сонан соц ол б1зден кем ек сурамай, кайда барады? Б1зге бодан болтан бугылар мен крзацгыц кдндай жагдайда екенш кездер1 керген соц, олар да сондай ты ныш eMipre умтылды. Сол кезде 6i3 де оларды бауырымызга тарта крямыз. Бул — тубшде жузеге асатью, тек уакдятын рана кутетш ic. Алайда асыкдай-саспай, соран апаратьш жолды осы бастан барытгай беру керек. М енщ Тиэн-Шэндд зерттеучмнщ осындай да сыры бар. Сондыктан азддц маран керсеткен кемепррз — Оганымызга жасап отырран тщ елей кдязметпцз. — О ны тусшбесек, мундай жауапты кдязметке келш нем^з бар, Петр Петрович. — Ж о л кыскдрсьш, тары 6ip ойымда ж урген туйткшмдд о з г е сезддрт крйсам, баскд 6ip куддкпен ipem iai крймассыз. — Айтыцыз, 1ренж1меймш, П етр Петрович. — Айтсам, былай. М ен генерал Г асф орпы 6ipa3 б1лем. Бшмдд, epiAeriHi к е р е бЬлетш, Ресейге ересен ецбек йщрген 76
________________________________ Ш ф л ф м л т к т щ н адам. Оньщ кадр тандай бк у ш щ e3i — окдлмыстылык, Bip Колпаковскийдд арената шыгаруыньщ e3i — бака ж етпес ецбек. Жетюуды, оньщ пшнде acipece 1ле ещ рш отарлаута ол K id уш ан-тефз ецбек спцрдд. Подколковник Абакумовты да Кдпалдан тауьш алып мансабын кетерген — генерал Гасфорт. Алматы езензнщ бойына арнайы экспедиция жаберш, болашак, беюшстщ орньш белплеткен де сол Айта берсец, о юсшщ Отанта icrereH адал кызмеззн айты п тауыса алмайсьщ. Б1рак,ец eKMnrrici, кэз1р Гасфорт арак,ш!уге эбден салынып кеткен, есш ен тантанша ппедд. Абакумов та солай, Tiirri ес-тусшен танып, не ic re n , не кротанын бьлмей ппедд. Осындаты азден бурынгы улы ж уз приставы Хоментовский де кдтгы ипетш, ш женде де кдязметке ш ыкцай кдльш ппетш, акыры кдязметшен кетш тынды. Семейде орысгьщ белгш ж азуш ы сы Д остоевскийм ен таны сы п, достасы п K erriм. Ьшмдштщ KecipiHeH орыс офицерлерш щ адам сыйкцш ан кетш кдлтаньш онда да кез1м кердд. Бшмдд, эскери кдлзмеп де жотары Исаев дегеннщ aAi отызта толмаган эйел1 iiiiKiiu куйеушен ж ерш журш, акд>грында Достоевскиймен жакдш- дасып, ек е у ш щ а р асы н д а K 03ip ел ш -е ш к е н ташык,тык, жатдайы бар десем, кдтелеспейтш шытармын. Кдчскдсы, эскери кызметтеп орыстар ете кеп ппедд. О сы жагьша ете сак,болыцызшы! Крласгьщыцаэтылардыкщтыбакэгламасацыз, бул эдетгщ келешеп — ете кдуптп, крл ж еткен осыншама жетгститкпздщ жемюш ж ей алмай да |флуымыз_мумкш. Мен осыдан кдзты крркдм. Тек кефлйцзге ауыр альш кдлмацыз, халкд>1мыздьщ кдмы уппн айтам. — TyciHeM. Тусшем, П етр Петрович, айткдны цыз ете орынды. Крлымнан келгеннщ бэрш жасаута эписерлж уэдемдд беремш. Семенов осыдан кешн эцгзмесш баскд арната тез аудара крйды. — Bi3, полковник мырза, булардьщ ж ер ш де, адамын да ендд-ендд зертгей бастадык, Былайша айгкднда, бастаушымыз. Бул — кудайдыц б1зге кцтан артыкднылыты. Кдрудыц куип бупн-ертец тездетш батындыру уппн кджет болса, акд.!лдьщ купи ертец де, одан кеш н де узак, ж ы л бойы батыпдырута кджет. Сол уппн зек ез акд>1лымызды тана емес, булардьщ да акылын е з керепм1зге ж арата б1лгешм1з жакры. М ана айтгым гой Шокдн Уэлиханов зуралы, сол жптгп, менщ 77 i
Ш с ц т л н Н Ф М е -yiM _______________ ________________ ой ы м ш а, д эл K93ip К ,аш гарияра ж у м с а у ©те оры н ды болар едд. М е н щ apiirreciM А дольф Ш лагинтвейт деген окддмысты KpiiiFapFa барып Ь -ту заз жок, боп кетш отыр. Оньщ тагдыры елем галымдарьш алацдатуда. Кдшгардьщ Tepeci Уалихан оны бастапкдыда жак,сы кдрсы алды, оньщ Музтауга ш ьпуына ж ол керсететщ адамдарды да i3Aecri. Bipax, е к е у ш щ ар асы алденеден к енет бузылып, Уалихан оны кдмап тастады. Оньщ неге ейткенш, Адольфгщ ©Ai-TipiciH K33ip е ш и м анык, бымейдд. Бугылардьщ басшысы Б о р а н б а й д ы ©3iMi3re кд р атсак, сол аркдллы Ш окднды KpinrapFa ж 1 б ер т алсак, кеп нэрсеге к е з м з ж етер едд. Осы ойымды генерал Гасфорт аркдглы ж узеге асырсам деп жоспарлап журмш. — Эрине, немю пен орыстан repi Шокднды кдижарлыкуар ©з адамы санайды гой. ...TaAFap езен ш ен ©Tin, Талдыбулаккд ж еткенш е екеуш щ эцгтм еа бггпедд. Алматыга аз жетпей, eKeyi сол арата Семенов уш ш улы ж у з приставы арнайы тпдазген алты кднат ак,уйге токуады. Таудьщ етеп салкдш тарта бастаган-ды. EKeyi б1рден уйге юрмей, айнала табигатгы тамашалап 6ip a3 аядддды. — Бугш м ш езш бул ж е р тан,сэр1ден-ак, танытгы-ау! — деп, полковник ендд С ем еновке тж елей крш ем ет керсетуге кеш п. — Ш аршаган шьнарсыз, жакрылап демалайык, — Т аботатгьщ FaHa емес, адамдардьщ да мшез-кулкдш кердж, — дедд Семенов сергек кулш. — Ш аршасак,та керген- быгешм1зге кецш м1з ток, боп шаршадык, Оздд кдйдам, Б эй с е р к е н щ кдгзы-ак, м еш ойдан oftFa, кдшлдан крялта ж етелеп, кдтгы кдоыкуырды. А зиат сулудьщ айласын ci3 б ен 6i3 эл1 ш еш е алгам ыз ж ок, Бэлюм, еш кдш ан шеш е алмаспыз да. — О ны ш еш кенннен 6i3re келш-кетер не бар дейаз, ертец-ак, умьпъш кетеаз. — Бул дуниеде умьггылмайтьш не б ар дей аз, 6api, 6i3 де, Б эйсеркенщ кдызы да умьпылады. Ш ьшымды айтсам, меш тац кдлдырран нарсе — кдгздьщ сулулыгы да, билердщ 6ip- 6ipiH сезден тоскдн кульжы да, Т езектщ ©з пайдасын тусше крятьш к е р е г е н д т де емес; ©3i айыпты бола 1урып, адет- рурьштьщ кдтал зацы нан ж о л тауьш, ага султандар мен 6ip топ бидщ, буюл улы жуздд билеп отырган пристав пен буталресейлж географиялык, кргамньщ галымы Семеновтьщ 78
fflayikt фъшжкщ, тун араласкрнына кррамастан, маскрра болатын жерден аппак, абыроймен ш ь га б1лген акылдыльиы. Булай ойлай б1летш адамдармен ойнауга болмайды. — Слз, осы, Бейсеркенщ кызына рашык, боп крлраннан крлайсыз? — Й емене, отыздагы орыскд кдзак,тьщ о н торыздэры кызьш кдшмай турсыз ба? Оньщ тимей крйран куйеушен Kepi емеспш. — Будар ер адамды Kepi, ж ас деп кемггпейдд, ер кек кай жаста да еркек болу керек деп есептейдь — Мше, керддцз бе, буларда 6i3 уйренетш 6ipa3 нерсе бар. Ал ендд бул кы з туралы тары 6ip болжам айтайьш: мен бксем жене а зг е айткрн ce3iriM рас болса, м ен бул арадан кдйткднша ол кы з куйеуге тиш те кетедд. ©йткега берш ойлаганда, ондай кы з Kepi кыз боп екесш щ уш нде отырьш крлмауды ойламауы мумюн емес. Ж ен е кыздьщ тиеттн Kyfteyi кыз болмай кдлуына себеппп ж !пт болып шырады. — Онда сол тойра шакыруын куге турьщыз. EKeyi ез кдлжыцдарьша ездер1 кулш уйге карай бетгедд. 1857-жылдьщ 29-пплдеанде Семенов екю педициеа Ыстыкдшл мен Тендртау аймагьш аралап, аман-есен Алмазьна кдйта оралды. Кдла журтшылыгы оларды жауды жещп майданнан кдйткан батырлардай кррсы алдьк Салынып ж аткрн санд1 ц иркеудщ алд ы на ту е а у а ток,тап, олар атгары нан туезз. BeKiHicreri ор ы с зиалылары м ен ж аца крныстанушылар алащ а тайлы туягы кдлмай жиналып, егаспедициенщ оралу сапарьш улкен мерекеге айналдырды. Семенов мунда уш кун аялдады. К уз туеш кун суьггьш кеткенше 1ле алкабындагы Кдту тауьш аралап, одан ары 03i Ж е т к у А латауы ата га н Арк,ас т а у ы н а с ы п А лак ел, Тарбагатайды керш улгеруге асыкды. Алматыдан атгандьфьш т у р ь т полковник Перемшдлский Семеновкр кулана ецкейдд. — О здщ болжамьщыз дурыс шыкзы: Бейсеркенщ кдязы алдагы аптада узатылады екен, ci3 бен м е т е к е а тойра арнайы шакырыпты. — Крп, 6ip апта куте алмаймын ю й, куана-куана барар ед1м. Ci3 барьщыз, кыздьщ езш е де, екесш е де м енен селем айтьщыз! Кд>1зды ц аты н сурап алуды умытпацыз! Егер 79
Ъ в к с у т м Н ф /с е Ь -у гт м ум йндж туа кдлса, менщ куддтм шьш ба, жок, па, щлздын, е з аузьшан бгле саларсыз. Рахмет сазге! Жакрылыгыцызды умытпаймьш. Кешн, 1906-жылы, гылыми к^лзмеп ушщ фамилиясына крсым ш а Тиан-Ш анский деген таркес крсылган Семенов тамыз айы ньщ алдында Алматыдан сэн-салтанатпен 03i алгаш Ж еп су Алатауы атаган Аркдс тауына кдрай аттанып кетп. Бара жаткднда да, барган сон; да Бэйсеркенщ еж ет кдгзы кдйта-кдйта есш е тусш, 6ip куцпрг кудж кдйта-кдйта мазалай бердо кдыы анандай, улы Шокдндай халыкда суйсшерш де элде одан кдуштенерш де бглмей, кепке д е й н е й удай куйде журдо 2007. ■
Ъексуапт ’ЛЖо/свкв-щы БЕЙТАНЫС 0ЙЕЛДЩ КУПИЯСЫ ¥лым ы з уйленш, ж а с a ray F a ылайык, у й 1здедк. Б1ршщ багасы, екшппсшщ турран жер! кещлМ зден шыкрай ж урт, акдф ында балалардьщ e3i 6ip уйдд унатыпты. — Э кем е керсетем деп, 6ip галтш сурап алдым, барьш к е р ш ! — дедд балам. Ж ум ы стан 6ip сагат ерте шырьш, сатылатьш уйдд оп-оцай- ак, !здеп таптым. Бос eid белме куттмдд кершдд: шегенщ орны укррейген, сылары тускен, жийаздьщ бурышьш сызып кеткен 6ipAe-6ip ж ер! жок, Сары ала линелум теселген е д е т кркдлс крлдырмай сы пы ры п-сы йы рьт крйран, тап-таза. Бул уйдеп эйел е те укд>пггы екен деп ойладым. Эж етханасы мен жуьшу б ел м еЬ де жып-жинакд.1. Э ктеп кдна Kipe салура эбден болатын уй. Э йел у ш н асуйдщ жардайы айрыкдпа. Ец соцынан соны кдрап, м ен де айры кщ а шукщидым. Bip жерш ен кемклтк шыкра, \"Балаларддга балальгк,болсьш, саган н е жок,?\" — деп, алдым ен ейел1м м е т алкдымнан алатынында с е з жок, сондьщган м ейлшш е мш ей кдрауга тырыстым. ¥кдптгылык, пен тазалыщ ъщ i3i мунда да сайрап тур. Кегтлддр к этлм ен крнатгы тебеге дейш кдптап тастапты. Асадалдьщ турран орны баткрн 1зшен эзер байкдлады. Уйдщ и е а гам, кдй жастагы адам, оны баламнан батана сурамаппын. Уй устасына Караганда, эй, кдзак, емес-ау деп болжадым: ты м тап-туйнакуай екен, ултьш ьщ атьш а гар келтгрмейш деп, э д е т тырыскдн сегалдд. Ыдыс журыш кенелеу кершдд. Ю нэрэт шыкра, кенеден ш ы раты н uibiFap деп, алды м ен су пысыткдллагышты тексерддм. Ыстык, ж э н е суык, суларды эуел1 ж еке-ж еке арызьш байкддым да, артьш ан екеуш пысыткдолай агызьш крйып, ецкеш п астындагы трубаларын алакдныммен сипадым. Bapi куррак, дурыс. К енет саусагым крткдллдау б1рдецеш ш п кетп. Кдрасам, кэддмп era буктеген окушы
_____________________ЯЛацдм фшткт тун Aanrepi жугышты кднаткд бегаткен гарэниггешннщ астында тур. Тартып керш ем, альша крймады, элдененщ л аберм ей турраны байкдлды. Сыйпап керш, жумсак, сым тем!рмен белшен байлап крйганын таптым. Бул дэптерде 6ip купил барьш сонда-ак, сезддм. Болжамым дурыскд шыкцы: дэптер эйелдщ купил кунделш екен. Уйге барган сон, асыкдай оквдэмын деп, iund тес крлтама буктеул1 кдлпы тыга салдым. Сол сэт басыма 6ip кудцс сап сгге крлды: осыншама укршты, жинакдл ейел кдлайша умьпъш, жасырьш кунделшн журткд тастап кетедд? Кдлайша? Есжтен и рген бойда кунделжп окдлп керуге асьпъш, дереу кебинепме беттеддм. Ай-кутан жазбастан, татп дэптердщ бас жагы нан бос ж ол да кдлдырмай, ейел б1рден бастап кетотп: \"9-кластан бастап жазган кунделшм откд тусш кеткеннен 6epi жазу туралы ойлауды крйран ем. О збен табыскдлы кдйтадан кунделж жазрым кеп жур. 1шке сыймаган сырларымды ешюммен белгсе алмай, амалсыз ак, кдгазга жугшуге тура келдд\". Ж азуга бешлй барлыгына кдратанда, бул ейел не муральм, не жорналшы, не ж азуш ы uibiFap деп шамаладым. Куйеуге тимес бурьш акриды кдлз алдымен еткен кундершщ куэсш куртады, ейткета ез1миил еркекгердщ м енен бурьш бетшен жел суйнгп дегенге де тшсше кдрайтынын табири туйсж ацгартады OFaH. Кунделисгщ абайсызда \"откд туеш кеткенше\" сенбей, откр 63i ертеп ж1берген болар деп болжадым. \"О зб е н табыскдлы\", — д епп. “Таны скдлы\" демейдд. М енщш е, е д е т демейдд. © йткеш \"Табысу\" дегеннщ астарында ейел м ен еркектщ ездер1 рана б к ет ш 6ip сы р бар. Ол, cipe, екеуш щ тесекте табы скдны шишар деп шамаладым. Бул болжамымды содан кейппт жазгандары дэлелдеп туррандай. Qcipece \"жаным\" деп бастаганы. \"Жаным! Э р кугам, эр тутам сзздд рана ойлаура арналагын болды. Кдйда журсем де, не icreceM де ci3 мыйымда, кез алдымда турасыз да крясыз. Тущлньщ ызра мыкд-ап TycipreH екенс1з. Т о р ы ц ы зр а кдлай, к,ай уак,ы тта ш ы р м ал ы п кдлранымды да бжмеймш. Осьшша естен айрылура болады деп гам ойлаган?! B c ip e ce менщ жардайымда. Ж алгы з рана умшм — с1здщ маран деген кецшррз. Ci3 суьш кетсерцз, ол coKKjiiHb! кетере алмайтьш шырармьш. Суымацызшы!\" С ез сыцайынан эйелдщ жас, еркектщ егде екега б1рден 83
Ъ е к с у т т Н< ф ф е к е -у т _______ ______________ ащарылады. Онын, устше эйелдщ куйеур еркектщ эйел1 бар б олу к ерек. \"Q cipece м енщ жардайымда\", - деуь cipe, сондыкд-ан. \"Ж аным! Bip тэтгшщ 6ip ашшысы бар деген ой жанымды жепдей жейдд. М е т ергпп елжгреткен взщи, ендд маран катал болмацыз: крйтадан кдлпыма келе алмай, морт сынып, мурдем KeryiM мумкш. Д э л Kp3ip, о сы н ы ж а зы п оты рганда, взтщздд ацсап, сагы н ы п о ты р м ы н , ж аны м ! Ci3Ai ойлаганда, там ы р- тамырымньщ бэрш е тэта, ж ылы толкдын ж у п р т , вне бойым балкдяп бара ж атады . Сщдщ кушарыцызды, ершщздд, еркелеткен, елж1реткен сездерифздд сагындым. Кдйдан гана та п б о л ы п едДщз, к,алай рана таб ы н ды р ы п алдыцы з, куддретщзден айналайыным ?!\" Арылып, атытылып, аркдлы акдянша свйлейдд. Куддретп сез1мш сездщ куддре-пмен жетгазе де бьледд. Кдра ж аяу эйел eMeciHe кдз1рден-ак, квз1м ж е тк е н д е й . Кдизыга Tycin, крмагайлана окдядым. \"Ж аны м! Жан-дунием1здш, 6ip украстыгы барьш мен де сезгендей боп, 6ipaK,coHbi айтуга да, мойындаура да батылым ж етпей ж у р еддм, сол тю рдд слздщ аузьщыздан еспгенде, шггей елж1реп куашаным-ай! Оздд ойлаумен э р куннщ, эр туннщ крйнауьшан кдз1рше куаныш тауып журит жатырмьш. Ш агылуы кртты жацратртай, купиясы вз!м е де 6eArici3 мшез!ммен ацкдллдаран ак, квцшкрздд 6ip куш жаралап алмасам-ау деп крркрм. О зден де крркдм, ез1мнен де крркдм. Сдзбен осынш а бакдпты болганымнан крркдм. Оны маран адамдар да, таб ш ат та кддя крймасгай кершедд. С 1здщ а л д ь щ ы зд а а у зы м а с е з ту сп ей , е з - е з 1м нен абдыраймын д а калам, ал ci3 кдсымнан кетсендз-ак, айтеам деген ойларым анталап, неге айтпадым, неге ашылмадым деп еюнем. О цашада куб1рлеп: \"Ж аным! Ж аным!\" — деп сейлеп жургешмдд вз1м де байкдмай калам. Айтарым квп- ау. Эггец, айта алсам! \"Уйге де, жумыскд да телепон сокрацызшы!” - деп вз1м жалынсам да, куш бойы телепонга жалтакцап кугем де журем. Кдндай керегарлык,?! Сол керегарлыктын, 6ip рана ез бойымда eMip cypin жаткдны тш тен ражап!\" Эйелдщ керерарлыкы онымен рана шектелмейпнше окдт келе квз1м ж е т а . \"Ci3 суып кетсендз, ол с окдан ы катере
________________ №щды фымткрн тун алмайтын шыгармын\", — дей турып, т а га былай деп жазыпты: \"Жаным, крштасайык, терендеп тым алыскд кетпей турганда ес жияйык, десем, кен б ей аз. \"Кдйтш с е н а з eMip сурем?\" —деп кдшаласыз. Кдз1рдщ езш де кдплн болса, кешн эбден бауыр басып кеткен сон,, калган румырын сатынумен, ацсаумен етю зсш д е й а з бе? Ж аны м -ay, бул н р ш ш л м зд щ 6api6ip мэцп емесш ойласам, мулдем eMip cypriM келмей кетедд. М ен онсы з д а eMip cypyi оцай болмаган, жуйкес1 жукдрран ж анм ы н гой. Bip адам ды ел ш -еш ш унатудан, артынан оньщ азабьш тартудан елердей крркдм\". Осыдан кеш н рана эйел кунделшне ай-кундд жазыпты. Бутан д е й п т а , coFaH Караганда, шолу icnerri еске туарулер. Кунделпсп алгаш табыскдн куннен емес, сарьшьпд пен ацсау ce3iMi кеудесше сыймай аласуррызган кезде, кейипрек крдра алран. 22.02. \"Мше, мен с±здд ойда жокц-а екпелетш алдым. Кдрсы аддымнан кулш, куанышыцызды жасыра алмай жайраддап шыга келгенде, дурыстап сейлесуге де жарамай кетш калганыма узай бере-ак, еюндум. BipaK, амал не, етер ic етш Kerri. Ендд, м ш е, eKi к у н б о й ы у н - т у н о з ж а ты р с ы з . ©кпелемещзпй! Тым болмаса даусьщызды естшн, хабар- ласьщызшы!\" 26.02. \" С е т е а м е алганда кеудем толып, 6ip турл1 ражап куй кешем\", — деп еддрз, м ен де Kp3ip д ал сондай куйдемш. Кейде 63iMe де ырык, бермей, ойланы п улгергенш ш е булддрш крятын 6ip мшез1м барын ci3 элД б м м ейаз-ау, а р е ? Ci3 жолыга кдлранда: “Ендд exeyi кдйтер екен?\" — деп, буюл ж урт кдумалап 6i3re кдрап туррандай керш ш кетедд. Саскдлак,тап, со н д ай д а н е icTen, н е к р йр аны м д ы , н е айткднымды ез1м де б им ей калам. Кудри мена солай жаратса, жараткднра ш арам не? Слз оны баскдша тусш етш тэрДзддаз. Кудисгенеаз, кдй-кдйдары жаман ойларра ж етек 6epeci3. Булддрш алганымды езДмде булдыр сезш, еюнш, сан куджгп мен де сапырып томсарып отырранымда, аяк, астынан хабарласы п, булт ас ты н а н к унд ей ж арк, eTKi3in крятыныцызды 6L\\eci3 бе? Эй, бДлмейаз-ау! С1здд ш ын сушп кдлраныма сенщ зпп! М енщ жасымда да буйтш адам бДреудд кулай суйе алады деп и м ойларан?! Куддретгщ к у и т л т ме элде менщ акдямакдъпым ба, 63iMде бммеймш. BipaK, aifreyip, езшдд будан ендд тежей алар ерюм жок,\". 85
Ш с у т а н И ^ с е к е - щ ы __________ _________________ 29.2. \"Еркелеткен сездерщщдд адсап отырмын. Мен деп. MeHi сагы на сорып турган ж у р еп щ зге басымды крйып балкдпым келедь Шынымен мен деп кдна coFap ма екен? Ci3 езпдз айткдндай, шпме мулде Kipin кеткен екеназ. Мен де iurini3re сейтш Kipin кетсем-ау!\" 01.2. \"Кдшан керем с!зд|? Сондай сагындым. Ендд оцашада еш уялмай-ак. кушадгай алатьш сеюдадмш. Кун санаумен-ак, тезишм таусылды. Банты бала махабат сез1мш бастан кешш жургендейм ш . К ездесуден кдшкддтай беретпймд!, алде, баскдга жоры п ж у р а з бе, неге тары хабарласпай кетпщз? Соншама е л т-е ш ш отырсам да, а з кездесегак дегенде, неге кейшге ысыра беретппмдд e3iM д е бглмеймш. Cipa, сол елш- еш ш отырранымды ci3re быддрш алам ба деп крркдм-ау! Одан неге крркдм, ода турран не бар — оны тары бымеймш. Кдзакд.1 тэрбиенщ acepi ме алде е з мшез1мнщ Kecipi ме, K63iM жетпейдГ. 08.03. \"Слздщ ауырьш кэлганыдызды бымеппш гой. Ж удеп кдлган турщ зд ен айналайьш! Tayip бола сап м е т 1здепаз. \"Ж ары д сэулем!\" — дегенпдз, елш-ешш аймалаганыцыз, жакры к ер ш бауырьща баскдныдыз кдлай ерггпесш?! Эйел уппн бакргг деген осындай-ад болар деп т е кдлам. Слз м е т шьш м э тн д е б а к д т ы еттнцз. Ж а й рана кдра жалу эйел еддм, аспандаты п е з б ш г щ з г е аялап ке те р ш экеттпдз. Кеюрепмдд де, кедш м мен кеуде сарайымды да, тш п тэшмнщ е зш — б эрш баскдша ашьш, ез1ме ез1мдд кдйтадан кдсиетп кдш, кдстерлеп танытгьщыз. М ен уш ш ci3 кудайдан к е й п т кпш куддретгей к ер ш еаз. Куша-рыдыздыд, алакдныдыздыц ы стыры ы лри езш адсатады да турады. Ж ады болтан эйелдей жы нданьш кетпесем ж арар едд! Ж а н бал асы на айта алм айты н сыры мды а д KpFa3Fa адгарып жазбасам, шпме сыймай жарып п а п а жаздайды. Адам Fa айтсад, а л ь т даш ы п элем ге таратьш экетедд; ез сырыдды, е з дызыгыдды езщ е кдрсы ж ау кдш ж1бередд. Ак, кдгаз, airreyip, ж ат кезден аман болса, дулыптаулы сандыдгай купиядды садгай алады гой. Ж аным! Ендд ойлап агырсам, асыдгырмай, ерюме ж1берш крй ьт, б1радергамдд еркшдтндзбен аркдндап, еркек мшезбен жаулап алган екеназ-ау м е т. Оран дей н азбен уш рет одаша жолыгып, уш ретщ де де булдына суйпзш, б1рад apire жзбермей аман крйтгым. Тертшпп рет шакдлрраныдызда, неге ей ткеш м дд ез1м д е б 1 лм ейм ш , элдеб1р imKi сез1мнщ
__________________ fflayth* ojcumnk/m тун итермелеу1мен туею демалыс кезшде уйге кеп душка туспм. Хош т е ш буркыратып самайыма, кулак,сы р ты м аэпр сештм. Сол куш солай болатынына ез1м дайындалран екем. Баска жакуа тук ойы жок, Kicime, бет-жуз1мдд аймалап, мурнымньщ ушьш, K03iMAi, сыркалыкым м ен самайымды сыдырта суйш, шскелеп кеп, кетере берш тамакыма туеш аз. BipaK, неге карсыласпаганым Kp3ip ес1мде ж ок, Нансацыз, крлым мен аягымды к^гмылдапым ба, жок, па — ол да еам де калмапты. Бас айналдырган куйын ба, ен е бойымды шарпьпан жальш ба — 6ip куддрет тепеп 6ipTe-6ipTe шмдд ж Ш т п б ар а ж атк ан ы н eMic-eMic б1лемш. М ойны м ды, тамагымды шеп-шеп суйген ысгык,ерш те о м е кеп кулаканда, ып-ысгык, алакан оган крсамжарласып, бугал денемдд буре кетерш бара жаткдндай болды. Кррганьш карсыласудьщ орнына, крлым сол сет мойныцызга орала кетпедд м е екен деп крркам. Крльщыз кандай тентек едд, е н е бойымды тштш, кай-кайдагы купия сез1мдергмдд уятгьщ шш ен куалап шыгьш жатгы. \"Жаным! Ж аным!\" — деп шггей eMipemn жатгым, кудай атып еспртш те айтып ж1берген шыгармын, и м б!ледд? Ж аман ойлап каддьщыз ба, бглмеймш. Оздд мундай деп ю м ойл аган. А лкаш к е р г е ш м д е су еты , а ш у ы к д тты Kici сиякдашансыз. Кадала каракан кезпцз сыртымды кана емес, шпмдд де акуарып кер е алатындай кьтгыллым. Кэддмпдей састыркансыз. Сондай суеты адам булайша куйын сез!м боп кетер деп и м ойлапты?! Кушакыма крркасын боп куйылып, бутал ене бойымды крркасынша балкытып бара ж атгыцыз. Содан 6epi eAi б1ртшдеп жаулап, 8Ai б!ртшдеп баурап келеаз. Эр жолыкдан сайын бурынкыдан да тэга, бурынкыдан да суш ки боп барасыз. Тым таж1рибел1, экга inbiFap деп, кейде азд е н сескенгендей де болам. Алакдньщыз, кушакыцыз оны 6ipaK, табан астында умьгггырып жгбередд. Сцдщ меш соншалык, жакры кергеншдзден солай ма елде менщ с1здд кдтгы суйгешмнен бе — ол ж аты й ажыратьш жатар шамам жок, eirreyip, кдсыцызды сакьшам д а турам. Мен ушш ен, рахат, жалтыз жумак,— а зл ш кдсыцыз. Мундай сезш мен кдлай eMip сурем? Кдшанкы eMip сурем? ©Mip бойы еркектщ крлы тимеген жерлер1мдд елж1ретш с1здщ алакдньщыз сыйпаканда, сы йкы р тетплпеген талып бара жаткдндай сезш ем. Анык, эйел енд!-енд1 бола бастакандаймын. Еркелетущ1з, аймалауыныз, кыл аякы криныма крл салканыцыз — 6epi баекдша. Балюм, мен о 87
Ъ еЬщ пт Н ^ Щ вн ц н __________ ____________________ бастан-ак, ci3 ухшн жаралып, 6ipaK, адасып баскдга буйырган айел ш ьпармын? Боиымда бурыннан бар нэзж сез1мдер1мдд ci3 асылдандырып, еселеп бшктетш, ш е к а з кебейтш яаберген сиякзысыз. Багындырып, бэрш билеп акетш барасыз. Енд! саз не айтсацыз, соган кене беретш шьпармын деп шошимын. _ К еп нэрсеге кез1мдд аштьщыз. 0 й е л туралы кезкррасьщыз, ойласам, кеудемд! шымырлатады. \"©шрде алуан-алуан тэта бар, —дегенщ з есшде. — Сол тэтанщ бэрш адам жасайды. Ж а н е оньщ 6api кдлай жасалса, солай рана, сол дэрежеде рана татп. Одан артык, та, кем де бола алмайды. Ал эйелдщ тэптлш тш тен азгеше. Оныю мешрден, махабатган, биж сез1мдердщ эсерш ен ш е к а з еселенш тэталене бередд. Эйелге еркек кдншалык, кумартар болса, эйелдщ тэттш п де соншальпдф ш е к а з арта бередд. Э йел жарыкуык, — пани дуниенщ жалгыз жумагы. О ндай т э т а м тэту аз, оран табьшу керек!\" Сейтш айта алраныцызра суйсшем. Соны айтгырган сез1мвдзден, акдлльщыздан айналайьш! Эйелдд соншалык арддкз’араньщыз ушш, ci3 де маган айры кщ а ардакзысыз. Ci3re деген сез1м1мдд кейде халыкцъщ: \"Ж аманньщ кдсында жаткднша, ж акрыньщ аярында жат\", — деген сез1мен акцакандай д а болам. Кумарлана кушьш-суйш жаткднда, кулагыма сыбырлаган талай та т п сезщ13 кдйта е а м е тускенде де, Kp3ip ecrin тургандай ерггедд. “Ж аным ! Кушм! Кун бугал ж ер элемдд жарык, кд>т турса, сен м енщ бугал ж ан дуниемдд жарык, кд>т турасьщ . М е н щ ж ек ем ен н п к а з кушм!\" — деп, тшмдд кемешмнен с у ы р ь т акете жаздап кушырлана сорраньщызды, тунш ыкцы ра бауырьщ ызга тартып, тес1мдд ж арьш iiuiMe гарердей кумарта кушакз-араньщызды бул дуниеде еле- алгенш е кдйтш умьггармьш?! ©сгш м е т б1ржолата баурап алдьщыз: 6ipece кдлльпъщызбен балкдэггасыз, б1рде сезщ збен epiTeci3, am eyip, ергамнен еш теце кдлдырмайсыз. Кудай-ау, менщ жасы мда да дал булай гашык, болу табига ма элде елде ж ок, epci б1рдеме ме?\" 14.03. \"Ж аны м! К еш е 6ip кун хабарласпай крйып едвдз, аласурып ж ер-какке сыймай к е та м гой. Н еге телепон coFa салмадыцыз? Буйтш аландаткрнша, б!ржола хабарласпай кеткеш щ з ж а н емес пе? М енщ де езш дж TipuriAiriM бар гой, кршангы соньщ бэрш ы с ы р ь т крйып, ci3re алацдаумен FaHa ж уре алармьш? Бупн болмаса, ергец; ертец болмаса, ameyip,
iТПацдм ojcbuiamkflH тун 6 ip куш осы кдтысымыз Ty6i токцаура тш с сиякды. Сонда ci3ci3 кдлай е г-tip сурем? Ойлаудьщ 03i сумдык, крркдянышты. Крз1рдщ езгнде кугам мьшау: 6ip кун хабарласпай кдлып рл1ьпз, не icren, не крйганымды б1лмей, басым кртгы. Ертец — ебден бойым у йренш , ci3Ai кору, а з б е н б олу дардыма айналганда — кдйтем?\" 16.03. \"Бупн сенб1. Тым ерте оянып кептм. Кез1мдд ашар- аш пастан ci3 ту р ал ы ойладым. К рлы м ды со зы п , аздд кушак,тарым к еп K erri. С агы н ы ш ж ур ег1 м нщ б асы н а топталып, толып турран тэр1здд. Bi3 осы д у й с е н б д е FaHa жолыкдранбыз. О дан 6epi бакдндай бес кун етш ть Ш арасыздан жылагым келедд. Дал кдз1р кдсымда болсацыз, уялмай-ак, бауырьщызра Kipin, кдтты-кдтгы кдясып кушакуар еддм. О збен кездескеннен кеш н ылга осылай 6ipa3 кунге деган буюл денем, ж ан дунием аздд ацсап журедд. Е й ж ары м ай бодды мен муны сезшгелг Алраш ci36eH табыскдннан 6epi ci3 туралы ойламаган 6ip кушм ж ок, Ж урепмдд сырымдаран сарынышкд зорра-зорра шыдап келем. Сатыныш та дерт. EMi eipey-ак; тез1рек аздд к еру немесе телепонмен плдесу\". 28.3. \"Жаным! М ен Kp3ip кдяз кез1мдеп ш ы рын махабат сезгмщ кдйтадан бастан кеппрудемш. Ж асгы кда талай жш т, талай сез1м шарпылысы бастан е т п гой. BipaK, ешкдйсысы меш дал а зд е й елж1ретш, елиспре алмаран\". 11.3. \"Мен а зг е тары екпеледдм. Сарынып телепон сорып ем, б1рден ецпмеш: \"Кдшан кездесем1з?\" — дегенге предшдз де, меш тьпырыкдф кдмап крйдыцыз. Аузыма сез туспей, не ушш телепон сокдднымды да умытьш кдлдым. Ш ынын айтсам, кррланып та кдлран сияк,тымын. Слз ym iH тек кездесуге рана к ер е к адам дай сез1нддм ез1мдд. \"К еш н хабарласармын\", — деп, телепонды кря салраннан баскд амалым кдлмады\". 18.04. \"Бупн ci3ie шындап екпеледдм. М ен а з г е оцашада рана керек екенмш де, ж урт кезш ш е жоламай жур>тм керек екен гой? Сол жиналыста б1здд багып турран еппом жок, едд, н еге ж а н ы м а к е л м ед щ 1 з? А л ы с т а н б а с и з е п к,ана амандастьщыз, 6api сонымен 6iTri. Ол кдллыгьщызды кецш м е алганым сондай, ендд кеп к е д еш н а з б е н сейлеспейтш шырармын\". 19.04. \"Кднша екпелесем д е а з кездесуге шакдлррацда, кррсы бола алмай кдлдым. Ал ci3 менщ не уппн екпелегешмдд ал!
Ъвксутит ‘Н^п/секв-щы_____________________ тусшген жокрыз. \"Крйшы, кдйдагыны сылтауратып, анш еш н меш кергщ келмей отырган шырар\", - дейаз. Жаным, сщ д кер пм келм еттндей жардай болмай-ак, крйсын. Маган адам унай бермейдд, ал унай кдлса, оны менщ умыта крюым еюталай\". 25.04. \"Бугш тусте уйге барран жок, едш . Bip агайды зейнетке шырарып салганбыз. Туе кдйта ci3re телепон сокрам, б 1рден: \"Уйге келмейтш болыпсын,, кдйда журещ ?\" - деп дурсе кря бердщ1з. Ш ынымен кдлзганасыз ройдеймш? Маран муньщыз унайды: шьш жакры квргешгцз гой онда\". 26.04. \"Ж аным, крлай сарынранымды бысещз гой?!Туннщ 6ip уарьша дешн кез шнддре алмай, тек аздд рана ойлаумен децбекш имш. С езш ге тиер ен еспсем де аздд кенет сарынып кетем. Ci3Ai кездеспргеш м е куанам. М ен кдз1р ешкдшан, еш жаздавда да жалгызсырамаймын: ci3 ypiewi мыйымдасыз, сарынам да ж урем аздГ. 29.4. \"Ж аным! Ci3 хабарласпакан сод, бугш тары жабыгып, муцайып отырмьш\". 06.4. \"Era апта болды ci3 хабарласпай кеткель Неге буйтеаз, ж аны м ? Осылай б1ржола суысып кегкешм1з, бэлюм, жакры да шытар. Умытудьщ 6ipaK, оцай болмасьш сядем. ©йткеш ci3 ж ур епм е жазылмайтын ж ар а салдьщыз. Ж аралангыш е к е н ш б1ле ту р а алдьщ ы зра журепмдД ж ай ы п салган, крргансыз кдлдырган, эрине, бэрш е ез1м юнэльмш\". 07.05. “Ж ан ы м менщ! Узак,ун аздж ке шыдай алмай, бэрш де ж иы п крйып, кеш е озЬш щ хабарлаекдным крндай жакры болган. Бугш ж е р бетшде м енен бакдпты адам жок,! Ж аным, ендд екпелемещзгш, сарындырмацызшы! \"Емделу1м керек\", — деп, аздд кеудеден итергендей болтаным кэ'й кдьльпым? Бутал iiind ж ан дунием 6ip с!з деп ш ы ркы рап турса да, аузы ма мулде OFaH KepeFap сездердщ тусетип не эдетьм? Bip бойымда 6ip-6ipiMeH алысьш ею адам eMip cypin жаткдндай. Слздщ екпелейтш де ж е н щ з бар екен, жаным! М енщ ен непзп жауым езш екегопн\". 12.05. \"Ж аны м ! Болашагы булдыр кездесулердщ саны аргкрн сайьш а з г е деген сарыньппым удеп барады. Сагыныш ce3iMi Kp3ip мулде епз1м нщ сы ц ары ндай. Bip-6ipiMi3re сырмшез болыи кеткенМ з сондай, кей-кейде оньщ еплш жылараньш да ж аны м сезедд. \"Кдлай шыдап журещ? Сен кдеарыекднмен, мен шыдай алмаймын, элшзбш, © з|ч хабарласш ы!'1 - деп жалбарьшады маган. Ci3ci3 еткен к у тм кебейген сайьш оньщ уш элстреп, зарыта шырад|>1. Bipre 90
____________________ Ш ф л ojcunarnkfiMтун болатын мумкшддк табылса, тозакцан да тайсалма!\" — дейд1 эзэз1лге айналган сатынышым. Тацертечнен кеш к е дейш , те с е к к е ж аткдннан кез1м шнгенше, кейде тун ортасы ояньш ап тек аздд ойлаймьш. Тэуляше ж иы рм а тер т сагат мешмен 6ipreci3\". 21.05. \"Ж аны м ! К еш е тад ер тецп се п зд е телепонмен: \"Ертец кел, кутем\", — дегежпз. М енде б1рдеце деп кдрсыласар да шама кдлмапты. Кдлай бауыр басьш кеткешмдд б ксещ з гой. Куш бойы бакдптьщ ш ы рын д эш аузымнан 6ip кеткен жок, ушьш -крньт журмш\". Шындыкцы жазып отыртанын сезген сайын бейтаныс э й ел г е д еге н 1лтипатым iuiTeft улгая б е р д ь Б а л ан ы ц пэкпгшдей ацтал, адал к е ц ш адамды epiKci3 баурайды. Бул эйелде муншалык, мешр, махабапъщ бар болтаны казак, кдяздарыньщ бойында Баян сулудьщ кдны эл1 сакуалып келе жаткдны н дэлелдейдд. С олай ек е н ш е мен, ш ы ны нда да, сенддм. 27.05. \"Бугш ж умысты сылтауратьш, а э д керш кдйтгым. BipaK,кетерде томсырайьш, у н а з кдлдьщыз. \"Кдз1р кездесуге жатдайым жок, 6ip айта деш н 1здемещз\" — деп ем, соны кендлшдзге ауыр а л ь т, муцая кабак, шьгггьщыз. Крлымнан келсе, бугал калган ем1р1мдд тек а з г е арнар еддм, амал не. Кдз1р менщ езге проблемалармен басым катып ж ургеш де ш ын гой. Bip ай к ер м еу ге кдлай ш ы дары м ды ез1м де бимеймш\". 30.05. \"Бугш сырткдя eciK алды нда к д рсы ж олы ты п кдлдьщыз. Амандасып кдна кдсьщ ыздан ете шык,тым. \"Токуашы!\" — деддцз дауыстап. Бугал адам баласы 6i3re кдрап тургандай куыстаньш, токуай алмадым. Кдлшиьш а з кдлдьщыз. Ендд, мше, асытыс к еру сатьшышымды е р ш т п , аздд сондай сатынып отырмын\". Бейтаныс эйелдщ бул жазтандары кунделжтен repi хатка украйды. Ж ене ешкдшан жолданбайтьш хат. Э р куганщ хатка тус1рген хабарламасы дерлж, соньщ бэрш inrreri mepin таркдту ушш езш е e3i жазган. Аса сез1мтал, тез муцайып, тез куанатын эйел сеюлдд. Куджтену1 де жылдам, куле салуы мен екпелей крюы да оцай. Неге екенш, осынша жакры корген ж ттген кундердщ куншде жалт 6epyi де жылдам болмаса ж арар едд деп куджтенддм. в й тк е ш катгы жанган отгьщкдлзуы канш алы к,купт болганмен, ошак,тубшде кайта маздайтын шок, та, шала да калмайды, 6epi ж аны п кетедд. С езм н щ оты д а кейде сабырмен, кейде шалкдат, э р сэтгщ 91
Ъексут т Ц М а кв-ум ез жаедайына карай жануга тшс. Сонда рана румыры узак, болмак, BipaK, и м бкедг.. 02.06. \"Ж аным! Бар жан-ташммен аздд рана кдлап туратын дэреж еге ак*>фы м е т жепоздццз\". 03.06. \"О гкенде ойланып отырып: \"Саган будан он жыл бурын жолыкрсднымда гой\", — деп кдлдыцыз. \"Онда не болар едд?\" — дегешмде, \"Мундай кдртаймас —деп, толык,жауаптан жалма-жан жалтарып кеитщз. Сол кезде а з кезжсещз, мен онда дэл кдз1р1тдей кдлдрпузге ж е т е а л м а с ед1м. О н ж ы л б у р ы н к езд ес-пегенщ 1зге куаньщыз\". 06.06. \"Кезден ж ас ш ы край жылау\" дейтш т1ркес кдзакуа бар ма, жок, па, бымеймш. BipaK, мен бупн уйге кез1мнен ж ас ш ы край жы лап келддм. \"Токуацызшы! Bip бурылып кдрацызшы!\" — деп, артыцыздан келе жатып кднша жалындым. Бурылмай, токуамай кеггйрз. Н еткен кдтты едирз? О з д щ дэл Kp3ip крналып, ец жакрш досьщыздьщ сатьш к е т к е н ш е к,алай ту щ л ш ж у р ге т щ зд 1 тусш ем . Шакрфраньщызда, соны ойлап, коне крйьш ем. Эйтпесе ез басымда да бас кдтырып ж урген жагдай кеп-Ti. Бекер-ак, б арь тп ь ш . BipaK, KeuripiM сурамаймын а зд е н . М ен аздд тусш бей крлсам, ci3 м е т тусшуге тгас едирз. М ен туралы жаман ойлап, ж т р к е т п жатсацыз, тесектен турьш кетпегенде, не icreyiM керек едд?\" Екеуш щ екпелесш кдлрэнын осы сездер аяуарткднымен, н е себеггп ек п елескендерш ашпайды. BipaK, \" ж т р к е т п ж атсацыз\" деген сездщ айтылуьша Караганда, араларында 6ip Kpi3FaHy жардайы болтан сиякуы. \"Вулдн былай м е тм е н бос уакргг етгазт ауре болрьщыз келмесе, ecrin жокуан е з г е т сылтауратарьщызды к у т бурьш быгенмш. Сейгш, сез^пмд! де б1ржола eATipin тастайды-ау деп кррыкррнмьш. Байкдймын, сол кудйтм расгалгандай. Ж аным, аздд крмасам да, осылай демеске амалым жок, Маган, белим , ендд тьш-тыньпн крна, балаларым ушш деп кдна ©Mip суру керек шырар. М ен аздд еш инелэмеймш. Куджтенгенпрзден кутпеген жардайда кециим жараланды. Кудисгенгеннен а зд щ д е ж аньщ ыз жараланды. Одан б1ржола немесе жарым-жартылай болсада жазылар-жазылмасымызды ci3 д е, м ен д е д эл Kp3ip б1лмейм1з. BipaK, м ен 6epi6ip бакагггымын, ейткеш ш ы н сую дегеннщ не екенш а з уакдгг 92
Ш ф фша1ф и щн болса да басган кеигпм: рахатьш да татгым, азабын да тал ы м . Сол ушш о з ге ризамьш. Кдлганын келешек керсетер\". Одан кешн де era жол жазьш, оны окц алмасгай кц т кдйтадан einipin тастапты. Кунделж одан api жалгас- тырылмаган. \"Балаларым ушш \" дегенш е Караганда, кдз1р куйеуйяен 6ipre турмайтын э й ел сегалдг Кэбинепмнен шыгып: — Уйдщ Heci крй жасгагы адам? — деп сурадым баламнан. — Улкен raci. Умытпасам, елу бестемш деген сиящ ы. — 0йел1 жас шьтар? — Эйелш кергем жок, ауруханада екен. BipaK,6ipre окапан сиякцы. — Мектепте ме? — Онысын сурагам жок, \"О крт жургенде\", — деп эйе/и жайьшда, airreyip, б1рдеме деген. Ундемей кеп кунделйсп кдйтадан крлым а алдым. Bip жорамалды 6ip жорамал куалай женелдг куцделйс гамдйа — осы уйдеп эйелдйа ме алде бвтен эйелдйа ме? Bip ойдан, бул кунделйсп 6ip эйел осы уйдщ ер к епне арнаган. BipaK, олай д е т и десен;, онда, жугыпггьщ асгьша, эйелш щ е ц кеп баратын, ец кеп кррайтын жергне Kyfteyi муны кррыкдай кдлайша тыгып кротан? Тыгып крйсын-ак, кешкенде неге алып кетпеген? А л ь т кетгаса келмесе, мундай куэнщ кезгн неге б1ржола куртып ж1бермеген? Демек, олай емес. Bip есептен, бул apaF a кунделйсп осы уйдщ afteAi тыкдфн. © зш е бетен эйел берген кунделйсп о к д та н соц, Kyfteyi жы рпът тасгамай, 6ip жерге тыга салган. О л арадан айем тау ьт а л ь т окапан да, куйеуше бйуцрмей, жугы ппъщ асгьша !здер ме екен, 4здемес пе екен деген кулыкден байлап крйган. \"Кдйда?\" - деп Kyfteyi айгайлап кезш де !здеу салмаган. \"Мынауьщ не?\" — деп, эйел1 оган ашык, ганэ кря алмаган, ейткеш еш жерде ешгамнщ аты аталмаган, сондьщтан мойьшдау да, мойындату да мумюн емес. Tiirri, муны осы уйдеп эйелдщ e3i де жазып, e3i ть п ъ т крюы да мумкш. Bapi де мумтан. Кдлайда бул жорамалдьщ кайсысы шындык, бслса да, муны жазган — айры кщ а э й ел Ж аза оты рьт ол ез жанын тазаласа, сен окц оты рьт, ез жаньшды тазалап шьпдщндай боласьщ. Сол ушш бейтаныс эйелге ракдшг! Купия сырьш халыкдд ж ария еткешм ушш басымды шп, аягына ж ы гы льт, бейтаныс эйелден кеппрйч сураймын! 1997.
Ъвксутт Hi^ojceke-ifiu______________________ ОШ ЛЛУДАН ОРШ1ГЕН ОДЕТ Нуртац Ж езказраета криакуарльщ ец соцы боп жетп. Эуеж айдан кутш алушылар б1рден айтыс етш жаткрн клупка экелдд. BipiHiui ж уп айгысын аякуап калган екен, эддлкрзылар тврарасы ж урткд оны крлма-крл таныстырып, кдзылар алкдсыныц кдтарына отыргызды. Алматы обылысынан Крйыррали мен кдлзылжарлык,Убэйдэ деген келшшек сахнага шакдгрылды. К ес ш п кете алмай, келш ш ек э дегеннен юб1ртйсгедь Э у е т эдем1 болганмен, с е з кцсы ны онш а KeAice крймады. Турше бага крйсац гой, тэп-Tayip-aK, упай ж инайтьш эйел: кдлзыл такдга м ен кдлзыл камзолы шурылаландырьт, ак, сары жуз1 алысган эжептэу^р шырайлы кершедд. Ж оталылау nicre мурны мен ж арран ерж тей томпиран аузы айрыкдиа жарасымды . Амал не, упай эйелддц эдем ш гш е емес, елецше бериедд. Барлык, кдзы крйган багаларын журткд керсеткенде, эйелге е ц том ен бага берген Н уртац боп шыкцы. \"¥ят болды- ау !\" — деп цысылды. Абайсызда акдгн эйелмен коз туш спрш кдлудан кдшып, алдындагы кдразын аударрансьш, томен кдрады. Кдзылар мен ацындарды кала сыртындагы демалыс ушне орналасты рран екен, тустж сонда берждд. Асханага ж урт ж апырлай ю рген кезде цызылжарлык, келш ш ек едеш бурылып кеп Нуртацмен жымия амандасты. — AFa, бугш айты са алмадым, уяттау болды, — дедд емш- еркш , м уны б урьш нан бглетш Kicime. — Ш ынымды айтсам, б эрш е ci3 KiHOAici3. — М ен? Н еге? — Н уртацны ц аузы на сез туспедд. Кдасылтанынан кдлзарып та кетп, терлеп те кетп. — Н еге екенш кеш н айтам, ага. Убэйдэ ж алт бурылды да, жайбаракдт оз тобьша карай кетп. Кдйда барарьш бглмей ацгарыльш кдлран Нуртанды эуежайдан кдрсы алган ж ш т куткррды: — Bepi журшдз, ага! \"Апырмай, э л п эйелдщ кай кд.1льпы: ш ы ным ен муны кш элегеш ме алде к екетп ме? Б1лмейтш, танымайтьш бул кд лай ш а кшэл1 болады ? Э й , ку д ай б1ледд, элдею мм ен шатастырып тур-ау!\" Кец асхананьщ кдрсы жак, бетше карай кеткен келшшекп кез1мен 1здеп к ерш цад, ол д а осы жакдф суз1\\е кдрап отыр 94
________________ УЛаудм фмпшк/ш ищи екен, eiceyi к ез туш спрш калган сеюлдендд. \"Эй, с е з жок, меш баскр б1реумен шатасгырып отыр\", — д е д , баскрша еш себеп таппай. С ол эйеддщ KecipiHeH н е жеп, н е кргаанын да б1лмей апгкурсак, крлды. Айтыс тустен кеш н кэддмпдей кызды. Туске деш н жедш-ендердщ б1разы баскр кррсыласпен крйта айтысгы. Убэйдэ да акдгалалык, жш тпен шык?ы. Келшшек куды баскр б1реумен алмастырып крйтандай: жауабы да, уйкрсы да — 6api баскрша. Т атдарлытына ж урт ду-ду крл согады, гу-гу кршеметгейдд. \"Кердщ б е крлай кртелескеншдд? С ен батана неге томен бага бердщ?\" - деп, 6opi Нуртадта кррап крльш шошайтатьш сиякцы. вз-езш ен куыстанып, Убэйдэнщ бетше Нуртад тэты кррамаута тырысты. Бул жолы келшшек айкдш басымдылыкден жендд. Кепносш демалыс у й у-ду мерекенщ мекенше айналды. Тамадган кешн де тамаккР шакрфысып, ж урт 6ip-6ipiH крнак, к р т кршеметгеп ж апы . Крзылар алкрсымен 6ipre Нуртад Кдлзылжар акдшдарыныд дастаркрньша да барды. Крнак, купсш журген Убэйдэ отан полендей сы р бере крйтан ж ок, Крйта барш кезш щ астымен бакдллап, Н уртад кеп еуреге тусп. Адам айтыса берген сон осылай ашыла ма элде айтыскер адамта осындай мш ез б п е ме, airreyip, Убэйдэ да, езгелер де тым ашык; таныстьщ да, бейтаныстьщ да алдында айылдарьш жыймайды. С ез, е з 1л, эн, елец, мадтау, м ад тану арак,-ш араппен желпшген ортата ж арасып та туратын тэр1здд. Эуелде ж асы улкенддтнен жаскрнып, аузьш батып сейлеп отьфтан Нуртан, езш ен мушел ж ас улкен агалары \"кудаша\", “балдыз\" деп келшшекгерге шуйлшп жаткрн со д ептеп еркшси бастатан- ды. Шай anepin жакдшырак, келгенде: — Мен1ц не кш эм барын кршан айтасыц, кррын- дасым? — деп, Убэйдэге куле крратан. — Адам кегтпн, кезшше юналэспейдд гой, ага. Асыкрадыз, — дед эйел эншешн 6ip шай мен ет жайында эдпме айтып турсандай жайбаракрт. Дегенмен екеушщ куб1рлесе крлтанын кррсыда отыртан арык,ж ш т байкрп крлтан кершедд, шидшп орньш ан тецселе турегеп, Нургадта саусатын шошайтгы. — Ci3 бупн б1зддд У бай дэт к р п ы ренжпгпрз: е д томен бага берддщз. Сейтш отъгрьгп, онымен сыбырласасыз тэты. — Ей, кергеназ! — дедд крзылар алкрсыныд торатасы 95
Ъвксцтан Н^о/свкв-щи_________________________ алп жятгке жеюп. — Улкен Kicire кдрап крлынды шошайтпа! Нуртац сенщ кунде 6ipirm арак, штетш табак^асыц емес, кдзакуыц кдбьфБалы акдяны. С ен турмак, сенщ экец сыйлауга тшс. — Ага, кенпрщЫ —дедд босатадатурган узын ж т т кулдык, урьш. — Бул ж т т п ц демалатьш уакдлты больш кдльш едд, мен алып кетейш. ШидДм ж т т , обалы не керек, ж етек к е кенш , шатак, шыгармай ш ьпып кетп. Нуртац б1рдеме дерш де, ундемей оты р а б е р е р ш де бьлмей, ыцгайсыз куйде кдлды. Ш ай урггатан боп, Убэйдэнщ бет езгерюш байкдды: келшшектщ к е ц ш н д е кдллау жок, тэр1здд. Э й ткенм ен б1рдеме деуге окуалды. — Н уртац ага! — дедд бутан кррап. — М ен аздд елец суйетш кдлыц кдзак, кдяздарыныц кртарында сыртыцыздан б1лем, ©лецдерццздд ете ж акры керем. Ci3 бупн матан e-ripix жотары бал бергешщзде, онда, бэлюм, мен о зге екпелеп кдлган болар еддм. ©йткеш e3iM де жакры бкем , мен 6ipiHuri ж олы айтыса алмадым. Ci3 шындыкуы бурмалай алмадыцыз ж э н е api елецнщ беделш крртадыцыз. Нуртац атанъщ эддлдцт ушш, елендд кдлдрлегеш уипн алып кряйыкдны! Bepi риза болысты. Н уртац толкдлг, У бэйдэт крлынан с у т п , рем кесш депш т у б т е деш н ciMipin салды. — Ал ендд атаца арнап 6ip эн сальш Ж1бере гой! — дедд терата. У бэйдэ 6 ip с е з г е к ел м ес т е н до м б ы р ата к,ол созды. Келшшек кдлай айтуды тана емес, н е т айгуды да жакры бтлцлд екен. — \"Баянньщ зары\", — дедд кулш: \"Жатырмысыц, ей, жарым, жер бауырлап? Ж ар а салып ж ау огы аткдн урлап. Кудай крскди косатыц Баян келдд. Турегелсец нетедд кулш-ойнап? Юшкенеден атадан ж еР м еддц, Т ш н алмай журтыцнан кетш еддц. “Сан Kicire 6ip ез1м\", — Aeymi еддц гой, Кдпылыста Крдардан натып елдщ?\" Мунды, сез1мдд, бейтаныс э н елдд б1рден баурап экетп. Сейтерш куш бурын сезген Убэйдэ бал-бул жаньш, балкд.ш, берш п орындады. Бурын еспмеген энге Нуртац бар пейшмен 96
___________________ 9Jlay<kt ojcbuumkfiH тун ынтыкуы. Суйсшгеннен басын шайкрп, Убэйдэге елларей риза кррады. Кршемет крнатгандырран кедшшек тары era эн салды. — Т ек осы уш эн уийн-ак, 6yriHri к еш тщ Keii6ip кемшшктерше, егер ол бар болса, ойланбай KeuripiM жаса>та болады, - дед1 Нуртан; рем кесш кетерш. — Ьшп-жеудщ дырдуын энердщ рахатьша айналдырьш ж^берген Убэйдэ кррындасымыз унян! — \"Басы к эп ы болса, аякы тага болады\" деген осы, — дед1 терара орньш ан тура 6epin. — Айтысымен ала алмап едд, Убэйдэ акдгры Нуртац бауырымды эш м ен торьш а туардд. — Ой, ага, рак?чет! — деп, Убэйдэ ж айрандап к еп рем ке карыстырды. К езш е кезш кддап турып марьшалы жымиды. Огырыс тун жарымга таман тарады. Элдеюмдд купп журген адамдай артьш а кдрайлап, Нуртан, далйге шьпып 6ipa3 бегелдг Кдлайда бугш Убэйдэ буран б1рдеме айтуга •raic сегалдг \" К е й н айтам\", — дегеш кекеш нен кетпей тур. Быгендей-ак, бегелген екен, Убэйдэ бвлмеден ш ы ры п ж ан- жагына урлана кдрады да, ж упрш кдсына келдд. — AFa, уйкдщыз келген шыгар, шаршадьщыз ба? — Неге ганэл1 екешмд1 бьлгенше уйк^гм келе кряты н Typi жок, — Онда, ага, ренжш есещ з, мешц белмеме б ара бершдзнп, Kp3ip келем. — Крлына галтш устата салды д а, тез-тез урлана басып кдйтадан ж урт отырран белмеге rapin кетп. Bapi келгеыген, куш бурын шешглген адамдардыц аракдтынасы сиякцы. Келшшекттц гал-п тун жары м да крлына тиген еркек егц мен тусш ажы рата алмаган адамша ацырып турды да кдлды. Кенет келшшектщ белмесш айтпай кеткеш есш е тусп. Юлт крлында болганымен, кдйсы eciicri барып ашады? Сук,крлдьщ узындырьшдай галтп ары аударып, 6epi аударып кдрады: еш ж ерш де нем1р ж а зы л м а ты . \"Маскдра! Келеке куш аны ш ьтар?\", — дед1 дереу жамандык, ойлап. Сейгкенше аярыньщ басында жаткдн децгелек б1рдемеге K03i Tycii. Крлына а л ь т кдраса, 6ip ineri тесзлген кагыркд, 6ip жагына 56 деген сыйпыр жазылы пты. К1лттщ-ак, кдтыркдсы. BipaK, оньщ кдлай, кршан ж ерге тусш калганын Нуртац ацрармапты. Э йелдщ алдамаганын б1лген соц багыдланып, дереу 56-бвлмеш 1здед1. Бул барып eciicri ашьш, белмеде не бар, не жогын 6ip шолып шыкканша-ак, eciicri тык,-гык, кд1ъш Убэйдэ келдг 97
Ш с щ м н Н ф М в-Щ М — ¥йьщгап калган жокрыз ба, ага? — Сурагына жауап кутпестен, с е зш ар ы ж алгап к етп. — Bip-ею ж з п т п з артьпырак, алып крйып, солардан зорга кугылдык, Шай кряйын, ага. Н е ш ес т а кэниэк пе, арак, па? — Бэрше токдьш. Тек сенщ: \"Бэрше а з юне/ааз\", — дегенщ кеудеме б1здей кддалып тур. Сол б1зд! суырып алсац болды. — Суырып алсам, орны 6ipa3Fa деш н сыздап журедд гой, ага. Аяймын. Ж арайды , бупн бар мумкшддк ертец болмай кдлып журер, айтайьш. Кшжене кэниэк куйып кряйын, куыс уйден куры шыкдацыз. Ci3, ага, менщ куйеу1мнен уш жас кшпа з, ол м енен он ж е п ж ас улкен. О зд щ елендернцздд окушы кугалпзден ж атгап еспк. Эйел, махабат, сез1м — осы так^ф ыбьщ ы здан е ш р бойы аумай к елеоз. Кдяскдсы, ci3 м е т бугш, бэлюм, 6ipiHiui рет кердшдз, бкдшдз, ал мен аздд сыртгай ежелден бкем, 6ipaK, мен де аздд б упн 6ipimiii рет ж узбе-ж уз керддм. Ci3 айтыскд кдзылык, жасайды легенд! ecTin, кдтты к р балж ы ды м . \"К елм ейтш ш ы гар, бастай берейж\", —дегенде, 6ip жаты коре алмаганыма кршжылсам да, еюнип жагы нан ергандеу айтысамыз гой деп, куангандай болдым. Сейтш, дэл мен дайындалып жаткднда, аздщ келгешгцздд хабарлады. Bip TypAi журексшш ддркдеп кегпм. \"Ой, кудай менщ ттлеу1мдд бердд-ау! Нуртан, aFa мектепте MeHi окдлткдн MyFa/viMiM Foft. Ал, Убэйдэ, елддм дей бер, акдаретшдд даярла!\" — деп, Кдйыргали да оньщ успне еомдд шырарды. Сарт-сурт сахнага шыкуык, Мургьщыз, сакдлыцыз, буюл сусьщыз айнымаган Абылай кусап кершдд. Э йел заты кдязыкдыз гой, e3iM ддрмдеп турыгс \"0, эдем! Kici екен гой!\" — деддм шпмнен. Кдйыррали басгап кеп жзбердд. М ен сол еомдд ж ы я алмаган крлпы аягына дейш ж ия алмадым.\"Айта алмасы бар, мына байгус неменеге шьпргы екен?\" — дегендей, а з теал ш кдрадьщ ыз да отырдьщыз. Эрине, азд щ ез окушьщызга iiu тартьш отырраньщызда с ез жок, Кдпскдсы, ci3 менщ ж ещлгеш ме е ш кдшалган жокрыз. Солай гой, ага? — Солай болса, солай да шыгар, 6ipaK, e3i эдем! эйел екен деп, еюнип баганды дурыс берш отырдым. — Бкем , оны эншешн ж убату ушш Kp3ip ойлап тауьш отырсыз. О л кезде, кудай бкедд, жендлсе жендлсе екен деп, ж ек керш отырраньщызда дау жок, — Тун жамыльш сггырганда акдлн агаца eripiK айгатындай б1рдеме кергнш пе? Эдем! екенщлд кермеитшдей керсокдгр 98 -
__________________ ЯЛащди ojcwumkfm тун болсам, eiuip бойы елец жазып, онда не уш ш ж е Р басып журмш, жаным? — Оныцызга улкен ракмет, ага. Енд1 езпцз айтыцызшы, жацарыдай жай-куй1мд1 еспдм рз, содан к еш н м енщ Крйырралидан жещлу1м е а з , шынымен, юнэл1 емеспш деп ойлайсыз ба? — Муныцды мойындадым. Енддпсш езщ айта гой, ол юнэмдд крлай жуайьш? — Менщ крлыма кунде буйтш тусе бермейоз, бупнше белмещ зге бармай-ак, крйыцыз: эцг1мещзд4 айты цы з, эщ!мемд1 еспщз. — Ж аным-ау, мьшауьщ ж а за емес, араца крнган бакьгг крй. Куй, ендеше, кэниэгщад. \"Kepi агашкд ж а с араш суйеу болтан\" демеупп ме едд, мен оны: \"Ж а с ащ>щра Kepi акрлн куйеу болтан\", — деп жалгастырайьш. EKeyi кэниектерш кетерш крйран кезде, элдею м echoi ак*>фын рана кдкцы. Нуртац сураулы кескш мен Убэйдэге кдрады, келшшек кдбарын шытьш есж ке кдрады. Баскрлар еспп крймасьш, сен рана есп дегендей элдеюм тары акдфын тыкд1лдатгы. — KiM бул? Юм де болсац, мен ж аты п крлдым, ертец кел! — де/у Убайдэ жегап. Есжтш, сырггы тым-тырыс бола крлды. Сыртга элдеюм, iurre eneyi тьщ тындап 6ipa3 у н а з к^лысты. Bip к ез Убэйдэ акыры н орны нан турьш, еспсгщ алдына барды. — Бул гам? - дед1 сыбьфлап. К£фы лдщ к£1- раган еркекпц даусы eMic-eMic есттлгенмен, б1рде-®р ce3i анык, жетпедь — Бугтн массыз, ертец сейлесераз, барыцыз! — Соны айтгы да, Убэйдэ шамды euiipe салды. — Ж арык, керсе, жынды кебелек кусап мастар маза бермейд1, aFa. — Сол шамды м ен де крлай енпрерймдд б!лмей о тьф еддм, осыц орьгады болды. Енд1п эцгтмеш кртар ж атьш айтайык, — Крйдасыз, aFa? — Кррацрыда крлын созып, Убэйдэ Нуртацра ж акундай бердь Нуртац орнынан туры п кдрсы журд1. Epeyi устедащ босага жак, тусында токрйласгы. Нургацньщ кеудесше алдымен келш ш екпц саусагы тидь Саусарынан усгап Нуртац эйеллд езш е тартгы. Кеудесше келшшекпц мацаайы тигенше тарпы . Мандайын шалк^латып, бетше бетш такдды. Леп шарпысып, тыныс тарылып, жанталасьш, ершдд ерш крмарайла! ia i3Ae/y. Ерш табыскднша кушак, та айкрса кетп. 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357