Б. Нұржекеұлы. т6

Ъ вксуипан Н ^ ф к е -у ш суыра бергенде, Кдбекец найзамен ыйьпынан кагып ж1бердд. O kj>ic тиген соккыдан тепе-тенддпн сакд-ай алмай, Аркауыл атган ауып тусп. Казакдъщ кара шалыньщ каукарьш кеш aHFapFaH калмак, орньш ан тура салып уржпей, 6ip орнында иесш кутш туркан атьша карай умтылды. А ркауы лдьщ ендд о ц б асы н Бегенбайдын, imi сездд. Крбанбайды жецш , казакды мукдтам деген д эм еа зор едд. \"Кдбанбай, iubiKj'' — деп, жекпе-жекке шьпу ойында жок, адамды шакырып алган e3i. Ендд сазайын тартатьш болды Кабанбайдан. Аркауыл атьш а м ш е бергенде, Кабанбай найзамен тары ыйыкдган сайып .чабердд. Бул жолы калмак, аягымен жерге ■пктусп. Ендд атьша аман-есен мшпзбесш сезген болуы керек, найзамен шаншьш тасгамак, Kicime, ат усгшдеп адамга жерде турьш тап-тап бердд. О ны Кдбекец аспай-саспай калканымен KaFbin ж!бердд. Кдлмак, тап-тап бередд, Кубас ат келеке еткендей сэл-сэл шегшедд. Калмак, одан бетер ершеленедд, Кабанбаймен емес, Кубас атпен алысьш кеткендей. Сейте- сейте Аркауыл атынан алыстап кетп. Атгы казак, жаяу калмакка кайдан дес берсш, Аркауылдьщ найзасы уй тжкен катьшдардьщ крлындагы бакан кусады да калды, сдлтегенше жетпейдд, жетсе, кадалатындай дэрмеш жок, Кдбанбай кайта- кдйта калканымен-ак, кагьш тастайды. Екеушщ кд.1лыгы, 6ip Караганда, ж а н а л ь т, ж ан бергсепн батырлардан repi 6ip- 6ipiMeH ойнап ж урген балаларга K©6ipeK украйды. Манадан демгн шпне тартып турган казакуар ендд мырс-мырс куле бастады. Алгаш ы нда айкдйы м ен казак,тарды састырган Аркауыл ендд e3i састы. Сурап алган ажальша ендд арашашы жогъш да, cipe, сезген болар. — Кдбекец неге кдзык, крш ж ерге кдрып жабермейдд? - дедд манаты \"а, кудайлаган\" дауыс. Аркдуылда айбын калмады, энш еш н жан бермеудщ жанталасы гана. Н айзасын тагы сдлтеп, кдйта езш е тарта бергенде, карт батыр такьш ы н кдлсып к д ль т едд, Кубас ат тж ш апш ып к е л т калмакдъщ дал кдсына ддк ете калды. Кабанбайдьщ алмас кдалышы жарк,е тп де, Аркауылдьщ басы домалап тусп. Бассыз дене гурс кулаганда, Кубас ат жалт бурылды. — Иэ, apyaKj — дедд баяла дауыс. — Кабанбай, Кабанбай! - деп, бул жолы Бегенбай да бар даусымен айкай салды. 232

______ ________________ Ш гуды фылатк/т тун — Кдбанбай! Кдбанбай! - деп Бегенбайдан кешн Р е ­ шала ©3i шыкцак,жекпе-жектш, булай бггкенше куанганынан Агалык, та айгай сап, жы лап жДбердд. Кдлмакуар ак, жалау кетердд. Абылай д а дамылдаганды ж ен керд1. Кдбанбайдыц бул ж екпе-жеп кдзакц-арга ертепдегтдей эсер етп. \"Кдзак,тьщ к ез жасы н кудайдыц к е р г е т шыгар, — деп, шггей тэубе е т п Бегенбай. — Ы рызгысы таусылган халыкдф батыр турмак, бала берер ме? Кдбанбайды бергенше кдраганда, Кудайдыц кезД кдзаккд тузу\". — Ж п т п кдзак,тыц кдрты нан ж ещ л ген Ш ахдор мен Убашы ендД ецсесш кетере крймас. Б упнп ж екпе-ж ек казак, пен кэлм ацты ц ак,тык, ж е к п е -ж е п , ж т т т е р ! — д еген Агалыкцъщ даусын кеп шпнен Бегенбай ж азбай таныды. — Эй, АгалыкД — дедД Бегенбай дауыстап. — Эу, ага! — Атын тебшш, батырга карай жакцгндап едД, жанындагылар да жапырлай Бегенбайдьщ аузына карады. — Ж ац а кердшдер гой, —дедДбаты р Агалыкуан баскдлар да еспсш деп, даусын эдеш кетере сейлеп. — Бейбгг заманда б1р1м1зден 6ipiMi3 кайтсек де озгымыз кеп туратьш бак^алас казак, едДк, кдзДр калайда 6ipiMi3Ai 6ipiMi3 крргап калуга ум ты лы саты н болдык,, ей тп е се к ар ам елш , кемусДз калатынымызга согыс кез1м1здД жетгаздД. Эттец, осынш а кафылмай-ак, соны э у баста-ак, тусшуге болатьш едд, тусш е алмадык, Кдфык, жы л кафгыннан туйген ойды кцфык, жыл умытпасак, ел болганымыз. Ертец кдлм ащ ы ж ещ п уйдД- ушм1зге кдйгкднда, кезДмДздД к д й тад ан ш е л к ап таса, курыганымыз. Кдлмакуан кррыккдннан 6ipirin сшыскдн казак, калмак, курыган соц, жак-жак, боп араздасы п ipin кетпесек ж арар. Кдзак,ты баты р кдллган — калм ак, Ол курыган соц, оган 1стегешм1здД, 6ip-6ipiMi3ie ic re n кара баспасын! Ж ауга крл кетерсец, ол — батырлык; ал ез бауырыца кетерсец, ол — жауыздык, “Крл — менпо, им ге кетерсем ез ерюм\", — десек, оцбаймыз. ©йткеш, еркектщ крлын е з кулкдшы емес, хальщ тыц нам ы сы кетертедД. Намыс — пайда емес, ар-уят. Ар-уятгьгц н е екенш б упн 6ip Кдбанбай емес, Кабанбайдыц орньш а ш ьтам деп бас крлбасы Абылай да, сардар б атьф Н аурызбай да к ер сетп . \"0зДм шыгам!\" — деп шырылдап, айналайын Агалык, acipece сен керсеттщ. Бупнп кергендерщ — бурын-соцгы 6ip адам баласы кермеген жагдай. Кдзакдъщ дал бупнп бауырмал- 233

Ъексцтан Нф>!секе-щ и дыры бурын-сощы бауырмалдыкзъщ бэрше де улп. Кдлмак, курыган соц да кэзакуьщ жауы курымайды. Сондыкуан карт К д б ан б ай ды ц б у г ш п ж е ц г а бауы рм алды кды ц жещ<Я болганын естерщнен шыгармандэр! — Шыгармаймыз! — Ж акдш келе жаткдндар шу ете крлып едд, алыстагылар да жалт кдрап, не шу екенш тусшбесе де, airreyip, 6ipre екендисгерш 6Lv4pin ж амы рай урандасты. — Крзак?ы крлмак, \"Акцабан шубырындыга\" ушыратканда, туу деген тую рш м ж ерге туспей турган отыз тогыздагы кезш едд, — дед> Бегенбай курсш е дауыстап. — Биыл ж е т т с упггемш. Буюл eiviipiM а т успнде етп. Акыл-айлямлы, куш- куатымды, жастьпымды да, кэршпмд1 де — бэрш кдлмаккэ кррсы жумсадым. Сондд не ушш согысты деп ойлайсындар? Ж а н сак,тау ym iH б е? Ж а н сак,тайтындар сорыскд кдтыспайды, сорыстан кдшады. Барлык, казак, осы Алакелде турган 6i3 рана емесшз. Кудайга шуюр, бармыз. Кун-тун катып, басымызды елш ге Tirin 6i3 мунда жургенде, крйын барып, катыньш кушьш о т басы, ошак, кдсында журген де жетерлж. Ш ын кудай11плльпын айтсак, 6i3 соларды KppFan, соларды аман сакуап калу уш ш сорысып ж у р м з. Бул — тардырдьщ 6i3re icrereH каганаты емес, эдлдил. Елге 6i3 сиякзы халыкуы крррайтындар калай керек болса, олардай халыкцы багатындар да солай керек. Сондьпдан ж ау шауып жатканда ел-журтка и е болура ж араган бауырларды жазрырмайык, Ж азрырсак,, сол жазгы рран кез!м1зден-ак, арамызра алауыздык, ш редь Алауыздык, 6ip басталып кеткен соц, аргьш ан оран анау кшэлг мынау кшаы е д деп эдл д ж !здеу — кеш. Сендер, жастар, б1р-б1рщмен бакуалас емес, бауырлас болсандар, буюл казак, бакапты! — Боламыз, сардар aFa! — деп, Агалык, алдымен сацк, — Боламыз! Боламыз! — десп 6api даланы бастарьша кетерш. Бегенбайдьщ не дегенш еспмегендер де елеуреп урандап жатгы. Буйпп емеуршнен тусшш, 6ip-6ipiH крлдай кеткен казакуы осыдан агы з терт ж ы л бурын осы крлмак, ойсырата жецш едд дегенге с е н е алмай, Б егенбай кез1 ж асаурап Аркдс тауыныц ак, бас бш пне карады. Т ау басы булт жамыльш э д е т мунартьш ту р екен. \"Тэуба, Кудай! Тэуба! — дед! куб1рлеп. — Бул кунд1 керсеткенщ е тэуба!\" 05.11.04.

<Шауды фылатк^ш ищи ТАУДЫ Ж ЫЛАТКДН ТУН Мэшинеден акуарыда тусш жаткдн агаларыньщ алдьшан Айна ж упрш 1НЫКТЫ. Алдымен барьш Ж убаны ш пен бетш ен сугап амандасты, баскдлармен крл алысты. — Ойбай-ау, кэрындасым, мьша кдкдган к уста желбегей ж ургенщ не? Эй, ы ргалы п-ж ырралм ай те з к1р1цдер, кдрындасымызды тоцдырып алмайык] — деп, келгендердщ шпндеп ен, узыны да, ен, кернек-rici д е Т а м а р а белш ен кушактаган куга Айнаны Kipep е о к к е кдрай алды да женелдд. — Эй, кдрындасыца жаман кдтгы жанын, апгып бара жаткдн шыгар! — деп, оньщ артьш ан С екентай 6ip куцк етш кдлды. — Кдрашы бэлесш, к у зд ы ц алдында абыройга оп- оцай ие болды д а шьпа келдь — Кузранып кдлдьщ-аудеймш? — Ж убаныш жубаткдндай болып Секентайды аркдсынан кдкхы. — Кдрындас а зд ш , кездесуге ш акурган — сол, оздщ егшге тусш кете ме деп кр р ку п жаткдным гой. — Ж<жа, 6i3 ж ай ауыддас адамдармыз гой. — Кдйдан б1лешн, жарк, етш алдымыздан ш ь т а келгенде, \"Агам адам таниды-ау!\" — деп, 6ip суйсшш кдлганым рас. — Эй, Секентай-ай, afrreyip, агацнан сезж тенесщ де журесщ-ау! — Эйткеш ылри сезпсгецуреаз де журеаз. — К,ойыцдар, ей! — MamHHeciH ж айрасты ры п бегелщ иреп кдлран Кэкентай куьш ж еткен бойда екеуш щ ортасьша ю ру де кетп. — Байкдп сейлендер, ей, суйю маз сезд ерщ у 6ipey-Mipey ecrin кдлып, у йат боп журмесш. М еш де сендер сегалу уйатсыз екен деп кдлар. Айна агаларын ез кабинетше щ еш щ уру. Сонан соц кездесуге ректор мен проректордьщ да кдтыеатынын, eKeyi Ka3ip буларды ректордьщ кэбинеттнде кутш отырранын ескертп. Жубаньпп 6ipre келген досгарын Айнага таныстьфа бастап едд, \"AFa, м ен бул достары ц ы зды ц 6apiH бтлем, ютэптерш окурам. Ka3ip бастыкуарым купп кдлды, сонда барайыкГ — д е у асыкуырып. Кездесу иниституггыц улкен залында етп. Ректор e3i ашьш, Ж убанышты алпыскд келгегамен куттыкуап, устш е эдем1 шапан ж апты, студент к у зд ар кушак,-кушак, гул экеп, эп-сэтге гулге ком у де тастады. Ректор проректорымен, окутушыларымен крса кдтыскдн соц ба элде шынымен 235

Ъвксутан Н ф М е-щ и Ж убаны ш ты ц жазушылыгъш курметгегеннен бе, сгудентгер залга лык, толып отырды. Ректор Жубаныштьщ достарьш залдагыларра ж ек е-ж ек е таны сты ра келш, ядтдшк» сездд TaAFapapa бердд. Халкдлнан мынандай ыкдллас, мынандай курмет керш жататьш болса, эргам-ак,алпыскд келгенше куанатын шыгар, — дедд ол мшбеге шырар-шыкдастан. Ж у р т та ол айтып бпер- бггпесген д у крл шапалакуап ж1бердд. Алдьщры кдтарда отырран Айна тап сол ce3i уппн Талгарага табы на кррады. \"Дел ашты-ау! — дедд суйсшш. — ©йтпесе, ж азуш ы бола м а!?1' — М енщ титгей де куманденбей, иненщ жасуындай да жалтакдгамай 6ip айтарым: Ж убаны ш — мунан да улкен курметке, мунан да мол сый-сыйапаткд эбден ылайык, жазушы, — дегенде, Айна, егер кдсында болса, Талрараны бетш ен сушп-суйш алатын едд. ©3i ж асьш ан сыйлап ескен, жазгандарын жанымен у го т ескен ауылдасьш дел мынандай бар ыкыласымен акцврыла мак^ап турран Kicire Айна, теп, ш е к а з риза едд. \"Дос деп осыны айт! О сыны айт!” — дей бердд куб1рлеп. К уаш аны нан тыкдлршып, орнында тьшыш о ты р а алм ады. Bip-6ipiH о сы н ш а сы й лай ты н достарды кергеш не, ондай адамдардьщ эл! бар екенш брлгенше езш бакд>пты сезш ш, жанары нан шьш-шьш ж ас та ш ьпъш кетп. Терустелде отырран Секерггай сол сэт Ж убаныш кд ецкейш сыбы р ете кдлды: — AFa, к е з кд>фыцызды кдрындасьщызга салыцызшы! Талгарадан езге дуниеш таре умыткдн тэр1здд. Куррырдьщ курьнъш а туеш кдлар ма ек ен деп крркдлп отырганымды кдрашы! Кдра торьш ьщ эдем1<з екен e3i. Kicire жаекднбай сейлейдд, тайсалмай кдрайды, жанарында 6ip ж1гер бар. Адамньщ бетше ойлы, берш бш п турмьш деген сешммен зертгеп кдрайды. — Болды, ей, Талгара екеуще секундант !здеп журмегак. — Атасы, айтьщ ызшы, шынымен-ак, йзддн, Айнамен еш байланысы цыз жок, па? Ауылдас екешррз рас болса, аузьщ ы зра e3i Tycin турран м ынандай е д е ш келш ш екп кдлайш а ci3 баекдра берш крйады деп, 6ip турлъ сене алмай отырраным. ©лде кдлз алыспайтын рудан ба? — Т айпамы з Sip болганмен, руымыз белек. BipaK,6i3 ж1пт боп ж е л т л жургенде, Айна жацадан eMipre келш жаткдн ж ас бала гой, Секентай. \"Эдем1 ейелдщ берш 6ip езщ иемдене

______________________ Шауды фмжШуш тун алмайсьщ, 6ipaK,coraH умтылу керек\", —дейдд менщ ауылдаты Адой досым. М ен ол емеспш гой. — Акднды бчлем гой, — деп, С екентай аузы н басып сылк,- сылк, кулдд.— Е-е, атасы, ci3 д е Айнаны крлга ту а р е алмай крр болып ж ур е к е н а з гой онда. Бупн кдлймылдап кдлмайсыз ба ендд. С 1зд1 сы й лам ай ты н болса, м ы н ан дай к е зд е с у уйымдастырып алек болмайды гой ол да. — Секентай, сез тьщдайык, Талгара тер т ай, С екентай жета ай, К экентай с е п з ай кшп болтандыкцан, 6epi Ж убаны ш ты е з орталарьшда \"ага\" деп эзыдейдд. Ал Ж убан ы ш Талгараны тете санайды да, Секендд Секентай, Кэкендд К экентай деп еркелетедд. Bip кызыгы, жазушылардьщ ортасында олардыц шын аты бупндер1 Секентай, Кэкентай сеюлденш сщ ш барады. —Ата! — дедд элден уак^ггта С екентай тагы сыбырлап. — Кдрындасьщыз ci3re ерекш е суйсшш, 6ipaK, елге байкдтпай урлана кдрады. М ен б1рдеме 6iAceM, ондай кдрас бекер болмайды, ага. Cipe, кдрындасьщыздьщ к е к е й н д е б!рдеме бар жэне, кдллыгына кдраганда, басы бос-ау? — Солай. О ны мен де осы кездесуге шакдпра келгенде быддм. Kyfieyi ж ол апатынан елш, жалтыз уды кдлган екен, Астанада студент кершедд. — Ойбай-ау, ондай кдрындасты д ереу крмкррлыкдсд алу керек крй, атасы. — К,ой, ондай-ондайды А йнаньщ e3i бтлер, 6i3ci3-aK, шешер. — Эй, еганш кдласыз-ау! — Кдзак, тарихы нда еж елден ангы лы п кел е жаткдн, б1рнеше орыс тарихш ысы жазтан гажап 6ip окрга б а р ,— дед1 Талшра сол арада е з сезш е e3i тебчрене тамсанып. О сыны жендеп чъщлд ндарш ы дегендей, алдындагы ^журткд ущле шуйлитп кдрады.— Осыдан уш ж ары м гасыр бурьш, соноу Салкдм Ж э ц п р зам аны нда кдлмак,тын, елу м ьщ крлын кдзакуыц ж еп ж уз жауынгер1 тау шпнде бегеп, бегеп кдна крймай, кдн ж оса кыльш кргрган болагын. Самаркдннан Ж алац тес б аты р бастатан ж ы й ы р м а м ьщ крл кдзакдщ кемекке келген соц, кдлмак^ар тйтп ес таппай тыракдйлап кдшкдн-ды. Осыдан он ж ы л бурын Ж убаны ш сол согыстьщ болтан жерш, шпнде мен бар, 6ip топ досына арнайы апарьш керсеткен. Акын-жазушыларымыз бен галымдарымыз бар, 6api>ii3 президентов жабыла хат ж азы п журш, акдф ы сол 237

Ы о ц т т H ^ u k i-y n t ж ещ с п ц 350 ж ылдыгьш мемлекетке тойлатгык, та. Мше, ел ушш ютеген ецбек деп осыны айтады. К^лзынван к еп ш ш к сол арада ТалБараньщ сезш е ду-ду шапалак, урьш, аса желжкендер1 орньш ан турып айкдйлап та жатгы. Кездесу кеш ш щ кецьддепдей еткенш е иниститут басшылары да, жастар да — 6epi дэн риза болысты. Артьшан •уирык, шакцы адамга Айнаньщ уйымдастыруымен дасгаркдн жайылды. Тауып айткдн сез1мен TaAFapa Айнаны тагы тени етп: — М ына тертеу1>пз — 6ip ж ылдьщ телМ з. 1нтпздеп ен, кэр^пз бугш п той Heci осы Ж убаныш . М ен маусымньщ он егасшде, м ьш а С екентай м ен Кэкентай 6 ip i кдгркуйекте, 6ipi кдзанда 60 ж аскд ym p-uiymp 6ipiMi3AeH кеш н 6ipiMi3 келем1з, кудай кдласа. Bi3де кездесу етю зерм з, 6i3 де б1рдеме жасаган болармыз, 6ipaK, бэр^пздщ 6ip ортак, кемшшпм1з бар, ол — и н иститу пы ц ректорьш ан тартьш бугал окдггушылары мен студенттерш , А лматыньщ ец тацдаулы aHuiiaepi мен бшшлерш бугшпдей уйымдасгырып мереке-жыйын етизетш Айнадай алтын кдрындасымыз жок, Бэрш молынан берген кудай бутан кэры ндасгы да оцы нан 6epinri. А йна ушш алып крйайык,! — дегенде, тэты ж у р т крл coFa кршеметтеп, орындарынан дурыдей турегелкш ремке сотысгырды. — Бупн крлы журдд мынаньщ! Айнадан айрылып кдлып, аймандай болар ма е к ен аз, ага? —дед1 Секентай Ж убанышка жы мьщ ете сынай кдрап. Отан Ж убаныш та жымьщ етш ж ауап катгы: — Bip доска 6 ip кдрындасты кдшамыз да. — Ж убаны ш ага, достарьщызбен келш, кдрындасьщыз Айнаны тана емес, буюл ортамызды жылы ьпуиласка белеп тасгадьщыз. ©Mipi де жараскдн, а з ш де жараскдн е з щ з бен досгарьщ ыз ушш! — деп, ректор д а шешолш ттлек айтгы. Достар сыртка шьщкднда, Алматьшы тун б а с ь т TypFaH. — Кудай-ай, ецкей iunn алган бэлелерд! зуел1 инисгитупф, одан уйдд-ушне тасумен-ак, OMipiM ететш болды-ау!—дед1 К экентай м эш инесш е карай курсш е беттеп. — Ал, агалар, жолдарьщыз болсьш! Келгендершззге кеп- кеп рахмет! К ем п п л тм к болса, кенпрщздер! - дед1 Айна бэр1мен кршгасьш жатьш. — Шырарым-ай, агаларынды жайау каддырып, езм-ак, уйще апарып тастайтьш бала екенсщ, кэйтетн, мьшалар 238

______________________ Ши/ды olcMJumkfiMтун меш саган мацайлатпады-ау! — деп, Кэкентай кею реп каре айрылган адамша эдеш a h урды. — Эй, ендд Айнада жумысгарьщ болмасьш! —дедд Талгара Айнаны крлтыгынан альш. — ©з1м уш не апарып, аман-есен босагадан гарпзш кдйтам. Мьшандай тунде, анандай кештен кешн Айнаны жалгыз яаберер жайым жок, Сендер кусал кур сыддыр сезбен шыгарып салюта м енщ суйекке бггкен мэдениепм Ж1бермейдд. — Эй, кетсец, б1здд жамандамай, ж эйщ мен кет! — дедд Кэкентай оган ыжшш. — Эйтпесе, Айнатайды мэшинеммен езии апарып тастаймьш. — Кэкентай, уйге тарт! —дедд Ж убан ы ш аддьщгы орынта отырып жатып.— Талгара бупн ж ас ет жейтш болды, 6Ь согымньщ сур етш жешк. Тэксиге отырып ж аты п А йна кезймен Ж убан ы ш агасын !здедд. Kerin улпрген екен, кершбедд. С ол сэт ол езш опасыз адамдай сезшдд. \"Кездесуден кеш н ага м еш 63i шыгарып салатьш uibiFap\", — деп дэметкен. Уйдщ кдсына келш турган адамга: \"Уйге ырйцз!\" — демегеш уйат, эрине. Уйге Kipce, уйден куры inbiFa ма? Ш ай берермш. Арак, па, ш арап па, кай кдлаганынан ауыз тиер. Тттгкрн сон;, эрине, эз1л айтады. \"Кдрьшдасым, кдсы ма кел!\" —деп еркелетш кушакуамак, болса, кдлай кэшкдкд-аймын? Беттмнен суймек болса, кэйтш кеудесшен итерем? Кдлрык,екие келген меш ендд 6ipey кдтьш кд,1ла крймас, Ж у б а н ы ш aFa ж ал гы зд ы Fbiц а ж у б ан ы ш болайын десе, крльш кдкдфным кдлай болады?\" — деп кдтгы крбалжыган, шггей дайындалган. Ендд, мше, ойда ж окда Талгарамен кетш бара жаткдны мьшау. Бул Kici \"уйге юрййз\" демесе де, Kipin кететш сегалдд. Ш ынында, Талгара тэксидд крйа бердд де, А йнаны крлтыгъшан усгаган кдлпы уй астындагы улкен дукенге карай икемдедд. — Уйще кер!мдцсп екеум1з акдылдаса ж у р т алайы к,— деддежелден 6ipre турьш келе жаткдн жандарша жайбаракдт. — Ж ок, ага, кереп ж о1^ —дедд Айна тастаган бугалыкдан басын альш кдшьт. Саган кереп жок, болганмен, маган кереп бар, — дедд Талгара бугалыкуан бултакдайгын ж о л кдлдырмай.— Ата- бабамньщ жен-жосыгьш бузагын жагдайым жок, 239

Ъвксушим НЖМв-упы К^рсы б1рдеме айтпак, турман, елп сезден кеш н Айна аузын да аш а алмай кдлды. Сонымен, крйшы, Ж убаныш ага ime ме деген шэй де, арак, та Талгарага буйырды. Шэй мен аракд-ан сон, e3i де буйырды. Tiirri ойлануга да, тартынуга да тагат бермедд. К ептен жауын тамбаган жайлауды кенет тепел ш електеп куйган 6ip несер айак, асты астац-кестец етш ж1беруии едд, Талгара да Айнаны сейтп. Содан ею куннен кейш жумада Талгара тагы кеппетш келдд. Бул KeAiciHe А йна айрыкдпа мен 6epin куанды. Т ун е к у н п а ойланбаган, эу еспктен окдлс ойанган эрекет болса, б упнпсш бэрш ойлап шшкен, акдллымен шешкен кддамы санады. О ньщ у спне '1Кдзак,эдебиеи\" гэзетше бугш пгыкддн макдласын сы р быддрмей сынаткдлсы да келдд. Сыр бмддрмейтш ce6e6i оган Ш ара Алпысбайкдлзы деп лакдп атпен крл крйган-ды. БелгШ сыншы немесе журналшы емес, бадырайтьш ез аты-женш крйганга ыщайсызданган. — М ен ш эй крйы п ж1бергенше мынаны карай оты- рьщыз, — дедд гэзетп крльша устатьш. — Алпыскд келген менщ агамды, а зд щ сыралгы досьщызды 6ip келшшек жер- кекке сы гаы збай ебден макд-апты. А йна асуйде 6ipa3 бегелш крйта оралранда, Талгара сол орны нан тапжылмапты. ©цкие ундлген кейш гэзетп окд>ш отырганнан repi ж е п крйайын деп отырган адамга кеб1рек украйды.Дастаркдн жайып, успне ыдыс-айак, крйып журген Айнаньщ кд>1бьф-жы бырьш а тйтп кулак, асатьш емес. Тек 6ip кезде ттл кртып: — Ой-ба-ай, сумдык^ — дедд к езш таре жума басын шайкрп. — Агацньщ мьшаусы адамньщ ойьша келмейтш api эрю м нщ крльшан келмейтш керемет кулык] Талгараныц эуелп ойбайы н танданганы болар деп умптенген Айна со щ ы сездд еспгенде, устап туркан кдсыгын устелдщ у спне Tycipin алды. Bip сэт тьш ысы да, ж уреп де тым-тырыс токд-ап калган тэр1здендд. Талгарага тенш кеде жаткдн тажалга кдрагандай шошына кррады. — Не болды сонша? — Ойбай-ай! — дедд Талгара тагы басын шайкдй тецселш. С опак, с а р ы бе-ri с а з балш ыкдиа са за р ы п , iu erip кез1 шарасьш ан шыгьш кетердей шатынап, акдлрзаменмен бетпе- бет келш калган а д м ш а таусыла тущлш тур. — Мынацкара, — дед1 г э з е т е н к е з а у д а р м а й , А й н а н ь щ ж а й -к у й ш 9Ai 240

Шафм фмлтк^т тун ацгармай.— \"Эйел табигатын, эйелдщ ж ан дуниесш e3i угып кдна крймай, езгелерге де укзыру жолында талай жыл тынымсыз ецбектендщ13. \"Жесар, ж ал гы зш к п эйелдердщ жанында тек оцбатандар мен бузылгандар тана ж ур/i керек пе? Олар жургенше, кдлдрш бь\\етш, ерке-назьш ептеп те болса тусшетш б1здщ жургеш ш з ж акры емес пе?\" — деп, 6ipey сезден кдшып, 6ipey атак,-мансабьша дак,'rycipin алудан к р р кр т жургенде, ci3 батыл айттьщыз\", —дегтп. \"Батырсьщ, батылсьщ, кдгскдсы, кесемсщ\", — деген сез гой бул. Кудай ак£1, бул — мьша макддага крл крйван эйелдщ niKipi емес, Ж убаныштьщ езш е 63i берген багасы. Кдзак, эдебиетшщ тещ репнде мен бьлмейтш 6ip пенде жок, десем, еттрш ш болмайтын шыгармьш, Ш ара Алпысбайкрюы деген сыншы да, жазуш ы да жок, Tirrri, мундай адам бар бола калган кунде де, осы уакаггка деш н 6eArici3 больш келген ондай адамньщ б1рден мынандай с ау ап ы макала ж а за крйуы мумюн емес. С эз жок, Ж убаныш б ел п аз эйелдщ атын жамылып e3i туралы ез1 жазып отыр. Маскдра, мьша макцаганын кдрашы: \"Ж азуш ы e3i сез1мтал болмаса, сез1мдд ойдан курастырьш ж азу мумюн емес... Э р эщтмещзде эйелд1 ж аца 6ip крлрынан тан ы п , е з п ц з д щ д е ж а ц а 6 ip к ,аси етщ 1з д 1 та н ы ты п , тагафньщызды тапкдндай оквдэмандарыцызга усынумен келеаз. Bipeyre ер кел еп а келген, жаньш а жы лу 1здегеш уипн жас айедд! юнэлей салу — оцайдьщ оцайы. Ал ci3 ондайдан басынан-ак, аулакрыз. Ci3 эйелдщ осалдьпын тэрбиеден, мшез-кульпрган 1здемейоз, ж ан крлтарысында бугош жаткдн шьш себебш табуга тырысасыз. Сщдщ эдеби шындьпъщыз, м1не, осыдан бастау алган\". — С оны окм ды да, Айнага оскрфына, шошып ойанган адамша емре кррады. — Сен маган шындыкзы айткрным у ш ш iperoKiMe, Айна. Бщдщ эдебиетге дэл буйтш жазатьш 6ipa,e-6ip эйел жок, Бул — Ж убаныштьщ e3i. Маскдра! Окргрманды, халыцты буйтш алдаува бола м а?! К рл-аявы д1р1лдеп, ж а н ы к е у д е с ш е н ш ы гы п б а р а жаткрндай кершген Айна кулап кдлмас уипн, крсындагы орындыкка гурс отыра кетп. Тосьш жагдайдан т ш курмелш кдлгандай, не дерш де, не icrepiH де бглмедг Талгариньщ мунысы ойыны ма, т ы н ы ма —а м дудэмэл, эл1 ац-тац. Ш ын- еттрнтне кез1 жетпей турьш, адам досы турмак, ж ауы туралы да жаман сез айтпауы керек крй. Кезьмен керш, крлымен крйьш келгендей, Талгараньщ мьша тепеп юнэлей женелгеш не? 241

Ъвкеутан И ^ф ке-щ ы _________________________ ^ — Эдебиетп буйтш былгаганы — кулмыс! - деп куйшш. булкан-талкэн боп турган Талгараны кергенде, муныц 6api Tyci емес, ещ; э з ш емес, шыны екенш е б!ржола кез4 жегп. — AFa, еспфз дурыс па? Н е болды сонша? — М енщ е о м дурыс. С енщ мьша агацньщ eci дурью емес. Бук1 \\ кдзак,ты алдап, адам ны ц айтуга аузы бармайтын арамдьгк, ж асап спыр. Ж убаньпп ага жайынла дэл солай ойлайтьш болсацыз, онда мен азд] будан былай сыйлай алмаймын. — Сенщ сыйьща зэру боп туркан мен де жок, — О нда шыгъщыз! —дедд Айна орньш ан ушып турегеп. М ундайды куптеген Т ам ар а кенет ш к а н т , Айнага айак, асты ж ы нданьш кеткен адамга кдрагандай ш ошьша к^рады. ©щ м бе, ту йм бе деп, ендд о л тацданды. — Йемене, кдйсымыздьщ eciMi3 дурыс емесш бые алмай турсы з ба? — дед1 Айна батыл, кдтщ.1л унмен. — О з д ш дурыс емес. — С аган б1рдеме керш ген шьюар? —дед| Т ам ара кулерш де, кулмесш де, сенерш де, сенбесш де бьлмеген куйде Айнаны крльшан устамак, болып. — Жоламацыз! Ддуыстьщ зш нен Талгара тырп ете алмай, Айнаньщ кдрсы алдында кдлшыйды да кдлды. Эйелдщ ж анары ж ш рк етш к е шарасьшан теплердей толып тур екен. Кергенде ене бойы дДр ете кдлды. З э р е а кетш: \"Мына эйел жынданьш кеткеннен сау ма?\" — деп сескендд. Ашу y e n неге д е болса ойланбай баратын эйел екеш суркдянан керш ш тур. — Сен, Айна, ага сыйлаганньщ ж еш осы екен деп, Ж убаныштьщ кем-кеппн жендд-женаз крргаштай берме, — дед! бэсец, 6iiiMre шакд>фган унмен. — О л сенщ агац болса, менщ досым. Алайда досым екен деп, керш турган кемпллтн кермегенсу1м керек пе? — Дал кез1р кдндай к ем ппл тн керш турсыз? — Ж е р бетш де жок, эйелдщ аты н ж амы лы п езш 631 мащ аганы кемиплж емес пе? Tirrri кдллмыс крй. — Ондай эйелдщ ж ер бетшде жок, екенш кдйдан быеаз? — Н еге бьлмеймш? Б1лемш. Э дебиетп дэл буйтш талдайтын эйел, нансац, бугал Кдзакртанда жок, бул — Ж убаны ш тьщ e3i. 0 з ш классик жасаудьщ айласы. — М уньщ ыз — жала. Б1ршппден, о Kici эйел тагдьфынсыз ш ьнарм а жазбайды. Ал эйелд щ ж аньш ci3 сиякды езияпял, 242

________________ Ш гудм ф ы лт кА Н тщн еркегарек еркекгер емес, мен сегадад жазуш ы да емес, сыншы да емес кдрапайым эйелдер жакры тусшедг Бул айел де араны OKpiFaHAa неге суйсшгенш , неге р ы й за болганын буклей, бглгеншше, е з тусшгеншше жазган. \"Эйеддщ ж аны н айелдщ езшдей ту о н е а з\", —деп макуаган. Одан баскр артык, макц-ауы да жок, Ci3 сол макдауды шынымен-ак,ез досьщызга кршмай турсыз ба? Дунтаньщ ы зга емес, досьщызга! Тнпщзге шынашак, айналмайтьш адам екеназ. Екшнпден, еиггеценщ байыбына жетпей жатьш шабаланганьщыз долы айелдщ бейшаралытына украл кетп. Азамат деген, менщше, алды- артын ойлап cefbveyi керек. Элде мына 6ip ж ам ан айелдщ алдында аузыма келгендд айта беру]ме болады деп турсы з ба? Кдтелесеоз, ага. — Эй, сен маган акр1л уйрете бастадьщ гой, шырагым. Крй, ондай акр!льщды Ж убаны ш агацньщ басьш а апарьш жагарсьщ, менщ е з ащллым ез1ме ж етедь — Ендеше, акриуды aFa, есж ашьпр! Тап кэз1р а з д , ci3 турмак, ти ш Tipi адамды керпм келш турган жок, — Тап сендей кергеназ кдтынды менщ де керпм келш турган жок, Соны айтгы да, Талгара сырт кишт м ум босага жащщ беттедь Сол 6ip c a r у й inn тым-тырыс боп ты нш ы й кдлды. Тым артык, кетш кдлмадым ба деп, Айна ойлана бегелдь Басын шайкрп, бет-аузьш тыржыйтып, мыйыгьшан мыскдлл шашьш бара жаткдн Талгарага тагы кез1 тусп. — © и щ з ж ары лы п к етсе де айтайын, — дедд ecbcri артынан жауып алгалы жатьш. — О л макдланы жазган — Eciicri таре жауы п алган бетге 6ocaFaFa суйенген кдлпы ал кеп агыл-тепл жыласьш. Ж азьжрыз жэб!рден, езш ой айта бммейпн адам санаган кемспуден кррлайды; езш, ез ойын к,оргай алм аган д эр м е н о зд ш н е жы лады . Адам танымайтьш ацкдулыгына екщдд. Bip c a r езш ен e3i жгаркендд. Ж убаныш агасыньщ е ц сешмдд дос санап ж урген адамьшьщ ец сеш м аз адам болып шыкднына api кдйран крлды, api езш щ оган алданганьша ж ан д у н и е а ойран болды. Ж умыстан кеш н кешюеш Айна уш не ендд гана юрген, Соньщ бэрш керш, б ш п тургандай, телепон ы зьщ ете кдлды. Ж убаныш екен. 243

Ш сут ан Лф)1секв-ут_______________________________ С ен kjj3 ундемей журш, улкен адебиепш екенсщ гой! — ' дедд салган ж ерден. — Буйтш дал сендей эдебиетппнщ ; э д еб и е п ш а де бар пейш м ен ж а за алмайды. Олар артык, ! макд-ап крймайын, езгеден оздырып ж1бермешн деп отырып- ак, н е айтпагьшан адасьш кдлады. Немесе олар тек макдау | уш ш не тек сьшау уипн жазады. Сенщ жазганьщ маган сондай унады, кдрапайым окдгрманньщ ойьш сырласын отырран адамдай кдлсылмай-кымтырылмай, емш-ерюн, ж азуш ым ен терезецлд тец устап сггырып айтыпсьщ. Сезгип, таныгьпн екенсщ. Бурьш-сонды м ен ез1м туралы жазрандарга дал мундай суйсшген е м е с тн . Егер шарш ап турмасац, Tirol шарш ап турсан, да, 6ip ж ерге барып ю ш кене демальш отырсак, кэйтедд? Сейтш бул макдланы атап етпесек, уйат щыгар. Айна не дерш б1\\медд. Атасы сезбен алды-артын орал, к^рсы б1рдеме деуге мурш а бермедд. — М ен екешмдд кдйдан б1\\дшдз? — Ж ауапты хатшыдан. — Бшчей-ак, крйганьщыз жанры едд. — Неге? — Макдатаныцызра куанайын десем де куана алмай отырмьш, ага. Ci3re шынымен унады ма? — ¥наганда кдндай! Б эрш ен д е сен щ сез1мталдыгъща суйсшддм. М ен кэз1р \"Жеруйык,\" мейрамханасьша барып оры н ала берейш, сен сонда кел, кдлган эцгтмем1здд сонда жалгасгырайык, Ж арай ма? — Ж арайды , aFa. А й н а н ы ц KipreHiH Kepin, эл д е н е ш ойлап, элденеге ж ы мыйы п отырган Ж убаны ш орнынан шыйрак, ж ас ж1гггше аты п турегелдд. — М ен ж ендеп агалык, ж асай алмай ж урсем де, бул макдлацмен сен кдрындастык, парызыцды артыгымен етедщ, — дедд А йнаны бетш ен суйш амандасып. — С Ь ж азуш ыльпыцы збен етеп крйгансыз, ага. Е кеуш щ э ц п м е а э д егеннен ж арасты . ByeAi ауылды, ауылдагы адамдарды еск е алысты, арты нан езтлдеген, бы м еген болып оты ры п 6ip-6ipiHeH 6ipa3 сы р тартысты. Ж убан ы ш акд>грын-акд>грын суыртпакдап отырып, Айнаныц улы Асганадагы Еуразиа университетш де окдштынын, 03i Алматыда е ю белма/й уйде ж алгы з туратынын, жумысган бвген еш адданышы жоръш; Астанага баласыныц кдсына 244

______________________ Шаудм фмжШум тун кепп кдлайын десе, мундагы жумы сын кд.1ймайтьшын, ал Астанада мундай жумыскд орналаса алмайтынын, оньщ успне эке-шешесшен тым алысгап кетю а де келмейтшш — бэрш бшп, шлне тушп алды. Сонан соц барьш гэзетгеп макдлага кдйта оралды: — \"Ш ара деген гам? Н еге ешгам бтлмейдд? Араларында 6ip балелерщ болтан соц, шьш атын жаздырмагансыц гой?\" — деп, макдлацды окд>шш жазуш ылар жаны мды шырарды. — Ci3 гамЫ деддцЫ — Кдрындасым деддм. — \"Кдндай кдрындасыц?” — демедд ме? — Дед*- — Ci3 оран не деддфз? — \"Кэддмп ауылдас кдрындасым\", — деддм. — Нанды ма? — Нанушы ма едд? — М акдла ж азам деп, басыцызды элекке сальш крЁпан екем гой? Уйдеп жецгем н е дедд? — “Эй, 6ip айналайьш екен\", — дедд. — Ж ок, шыныцызды айтыцыз! — \"Юм де болса с е т ж акры тусшпгп\", — дедд. — Баскд епггеме демедд ме? — Деген жок, — Ш ынымен? ЖецгемДз кдндай ражап ейел! Достарьщыз не дедд? — Тацдайы н кдйта-кдйта KpFbin, б асы н кдйта-кдйта шайкдп, acipece TaAFapa тан п болды. \"Бул — бпймдд рана емес, ете сез1мтал эйел. С еш узак, уакдгг б й етш , унемп бакдллап, зертгеп, бэлгам, 6ipre жатьш-турьпт та ж урген адам болуы мумган\", — дедд. — Тап солай дедд ме? — Ж аны м нан 6ip сез д е крсьш отыррам Жок, — Кдшан айтгы? — Кеше гой деймш? Иэ, кеш е айтгы. Bapi жабыльш жудырды гой. — Ci3 мен екешмдд неге айтпадыцыз? — Кеше 63iM де бдлмеддм гой. — Сщлдцсолдосьщызсумдьж,айлаль1 адэм-ау! ”¥зак,уакыт бметш, бакдцлап, зертгеп ж урген эйел\", — деп бншегенсюе Де, б1летшге жакмндатып-ак, крйьппы гой. — Иэ, сейтп. Йемене, б иетш бе едд? 245

Ъексутан Н ^секе-щ ы ________________ ______________ Б|лгенде кдндаи! \"Агац мынаны вм р д е жок, вйелдщ атьш жамылып e3i жайында e3i ж азып отыр\", — дед! гой б е л быдш етпей. Ой, ит-ай, в!? — Ж убаныш ундемей 6ipa3 ойланып кдлды да, артынша езш e3i зорлап зорга жымыйды. — Мейл!, айткдндар айта берсш. Бул заманда гамнщ аузьша какрак, боларсьщ?! — С ол Талгара с!зге шын дос па? — Дос па, дос емес пе, оны мен кдйдан бглеюн, e 3i бь\\едд, ал менщ, шынымды айтсам, б!лпм де келмейлд. — Неге? — © й тк е т менщ б^етипм: ол да, мен де казак, деген 6ip халык,тыц баласымыз. Ал 6ip халыкдъщ баласы кдлай болганда да 6ip-6ipiMeH тэту журу1 керек. — Bip-6ipiH кезш ш е макуап, сыртынан сыбап бокц-ап журсе де ме? — Иэ. — О нда ci3 де сондай боддьщыз гой? — Ж ок, ондай емеспш. М ен кепнр!мд!мщ. Ж ок, дэл айтпадым. Кенбюпш. Елдщ елдшн сак^ау уппн неге де болса кенгшптш. — Муньщыз акцалу емес пе? — Емес. — Сонда кдлай? Ж ам анды кдэ да, кдстыкда да еш карсылык, жасамай журе 6epeci3 бе? — Н еге карсылык, ж асамаймын? Ж асаймын. Bipax, тек шыгармаларым арщ>1лы. © т к е т мен оларды баскаша эдюпен бул дуниеде жылдам ж е ц е алмаймын, ж ецуге eMipiM де жетпейдь Ал бетщ бар, жузщ бар демей айтыссак, бекер ел- журттьщ 6ipAiriH бузамыз: 6ipeyaep оны жакуап, б!реулер м е т жакуап, елдщ берекеа кашады. Онсыз да ауызб!рлш крж ы рап турган халык, 6ip-6ipiHe ашуланам деп, ащ,1рында акд!лын азайтып, бурынгы б ы ге тн е н де ажы рап кдлуы мумкш. Ал сол айтысатын тк !р л е р 1мд! шыгармаларымнан окдгса, о н д а ойланады , акдглга салады, акд1л ы н а акд1л жамайды. Кдгскдсы, м ен ез!мнщ оприош, еюжузд1, iunrap, eai уппн exi кун к£1Йналганнан repi e3i уппн 6ip тойганьш артык, санайтьш замандастарыммен айтысып абыройымды тв к к е н ш е , ары з-м уц ы м ды болаш ак, к,азак,тарга — замандастарымньщ бала-шагаларына кдлдырып кеткенд! дурыс кврем. 246

Ш а ф фымткщ тун — М уньщ ыз ж узеге асуы е те кдшын, 6ipaK, куптаура турарлык,nipiHcin.— \"Осы агамньщ езш е рана тан 6ip ерекш е MiHe3i бар-ау? — деп, А йна iurrefi о йланы п кдлды. Э з1лкрйлыгы езгенщ дею р кагльпынан езш крррайтьш кдруы сыкд>1лды- Cipa, солай-ау\". Сол сэт Айнага Ж убаны ш б1рден yFbin, б1рден тусш е крйу е те кдлйын, кдлтарысы м ен кртпары мол адам боп кершдд. Суйсшш, 6ipaK, оны сын байкдтпай, ол жакдф кез кыйыгын рана тастады. EKeyi мейрамханадан ен, соцрылардьщ 6ipi болып шыкды. Айнаны уйш е Ж убаны ш таксимен альш келдд. — \"Ш эй inrin ш ы ръ щ ы з!\" — дейш десем, ж а ц а рана ш эй inrin ты к ты к , Ж акры жатьш, жайлы турьщыз! — дедд Айна рыйзалырьш унш щ жаркд>щдырымен де ацрартьш. — Ж акры отырдык, жакры сырластык, рахмет, ага! Уйдд тары б1рде эдейлеп керсетермш. \"Апырмай, э! — дедд А йна уш не ю рген соц, асы кдай тесегш салып жатып. — Кд>ф-сырын оцай-оспак, адамра алдыра бермейтш айрыкдпа талант болды-ау Талгара теп!? К еп нэрсеш бьледд, сырт мэдениеш м ен с вз саптауы, акд>1л- ойы, артык, болмаса, еш ю мнен кенде емес, сондык,тан юмдд де болса айткдны на сенд!редь О ньщ айткдны на куддктенгеннен rep i ж урт езш щ б ш м ш е куддктенедд. Ондай адам, менщше, ешкдндай макратсыз 6ipeyre ж ала да жаба салмайды, em 6ip ce6enci3 вттрис те айта салмайды. М ен бымейгш не бар деп ойлайтьш ол api менмен, api ел де солай б1лпш санаса екен дейтш атакдрумар болса керек. Балюм, арамен шггей бакдалас та шырар? Кезшше жакры Kepiirin келпрсидд, сы рт журткд сьш ай сейлеп эддл юомсидд, сейтш, ею жакдан д а жакры атак, жыйнайды. О ньщ тары 6ip артыкднылыры — эр сэтгщ ьщрайьша ец ылайыкды сездд табан астында таба биетш тапкдгрльпы мен ете ушкыр ойлылыры. ©зш е к ерек eripiicii, KipniriH кдкдай, шындыкдан бетер нанымды айта 6iayi, сез жок, талант! О ны мойындау керек. ©TipiKri oripiK крй деп менсшбей, елемей жургешм1з, юм бкедд, 61здщ кэгелМм1з де болуы мумюн гой? © й тк е т e'ripiK араласпаган бул ем1рде не бар? Т арих пен сайасатгьщ, еркек пен эйелдщ, ерльзайыптылардын,, дос пен достьщ арасындакы, етрддц баска да саласьш жайлап жаткдн тамам енржтщ туп макраты —алдау аркдоы дегенше жету. Соньщ бэрш кун сайын, сагат сайын керш-бшп, айтьш та, естш те журем1з, оран 6ip сэт шала булшген боламыз да, айнала 6epin 247

Ъвксуатн Н ^свк в-у ш ______________________________ умьггып кетемЬ. Ал сол eripix еалпздщ жагамызга жармаскдндд гана ер-ток}лмымызАЫ баурымызга алып тулаймыз. С ейтт, взЬпз уты л ьт ж у р т , у т ь т кеткен езгелерд) свгемЬ. Осымыз кдлай?\" © з сураръша e3i жауап таба алмай Айна дардарып кдлды. Тесектщ шетше отыра к е тт: \"Bi3 б1реудщ eripiriH эшкерелеу ушш FaHa eMip сурмейшз, сондыкуан эркш-врюмнщ т ы ны мен OTipiriH саралап жатар уак^ггымыз да, м ум индтатз де бола бермейдд, в-ripiK ез1м1здд ш арпы са рана ш ы р ете кдлатынымыз содан. Б1здщ осы осалдьоымызды жакры бшп, соны жакрылап пайдалана бглген Талгара, шынында, талант!\" — д е д мыскдадай кулш. ©зшщ OKfjc тужырымына окдгс рыйза болтан Айна езш e3i келекетш сылк,-сылк, кулдд: \"Талгараны зертгеупп, жо TaAFapa танушы галым!\" Айна крланьщ к*лм-куьггlipiuiAiriHe айнальт, Жубанышпен узак,уакдгг хабарласа алмады. TaAFapa екеум1здщ арамыздагы ж ел ж жардайды б ш п крйран ш ьтар деп, 6ip жары, уйалды да. Акыры батылдьпы ж етш 6ip куш жумысьша телепон coKjbi. С о й тт, оньщ K63ip ауруханада жаткднын, оран ©те курдел1 операция жасалганын б ш п, езш щ тасбауырлык, кдольпына кдтгы вкщад. Кшэсш жумак, боп, epreci тусген кеш н к е ч ш н сурай барды. Урологиада жаты р деген соц, буйреп болды гой деп жорамалдаган А йна арасыньщ етек- ж ец ш асып-сасы п к^м тай бастаганын кергенде, кдгсьш аны нан босарада состыйьш кдлды. — Кел, сен крркдтын дэнеце жок, —д е д Ж убаныш кулш. — Ага, кеш е рана естедм, келмед) деп екпелеген жокрыз ба? — Ж о, екпелегем жок, Bipax, келсе екен деп сагынып жаттым. — М ен де сагынып келддм, ага. — Ечкейп, тесекге отырран Жубаньшггы мойнынан кушакрады. Сол кезде аузына тура келш кдлган со н сейтп ме, атасы алкдмынан суйш алды. Айнаныц бугал д е н е а ддр етп.— Ара, кдй жерппз? — дед саскдньшан. — Д ал со жер1м, — дед1 Ж убаньпп одан ары састырып. — Туу, ага, тэр тш о з боп к е т т а з гой! — Кдфык, кун болды жаткдныма, эбден шпм пысты. 248

УЛаудм фмжШцт тун — Кдэфык, кун? — Ж ардайыньщ кд>шын болБанын содан- ак, шамалап, Айна езш щ хабарласпай кеткен айыбын кдтгы сез1нд1. — Ж а н ы м агасы-ау, о ны б1лгенде, кун сайы н крсыцызда болатьш ем гой. Кррындасьщыздыч бымеспгш кеипрпцзнп! — Айна крсына отыра крлып, Ж убанынггы бет- аузынан шеп-шеп суйш кушак^ады. — Эй, екеущнщ 6ip бэлелер1цнщ бары н б ш п ем-ay, бэсе! EKeyi де eciK жакдф ж алт кдрады. — Ауырып жатса да, 6ip кдрындасын аймалап жатады, airreyip, — дедд Талгарадан соц eciK аттаган К экентай кецк- кенк кулш. Berrepi кдгзарып кеткен Айна мен Ж убаны ш не деп акдаларларын бымедд. — Ж аца кемп, Айнаньщ амандасып жаткрны да сол едд, — дедд Ж убаны ш уйалтанынан тек турмай. — Эй, айналайью кдрындасым-ай, айтгы-айтпады, бул атанда уйат нпрюн аз гой. Отан енддп езщ нщ де к езщ ж еткен болар? Ана ж ер 1мдд алай кесп, мьш а жер1мдд былай к есп деп, оцашада бэрш керсетш ж аты р м а едд? — дедд Кэкентай ез кдлжьщына 63i кдкдльгп-шашалып. — Е, сенд ер кдры ндастары ца уйреткендд м ен д е е з кдрындасыма уйретпеймш бе? — дедд Ж убан ы ш та жалтара бергеннен ж ан кдлмасын тусшш. — Крй, aFa, мен кдйтайьш, — дедд Айна есж ке кдрай 6ip атгап. — Сездершдз мен тындайтьш сез болмай барады. Артьшан к есе шьпъш, Талгара дэ/азде Айнаны крльшан тартып токуатгы. — Сен, осы, мешмен д е ж атып, атацмен д е жатып, юмдд акдзгмак, кдллып журсщ? — Ж1берщЫ С едей суайт талантпен сейлеспеймш. — Агаца барсац, аз дегенде алтыншысы боласьщ, мешмен кдлсац, тек еюшшсщ. © з пайдацды ойлаганГпы. — Талгара эз1лге де жакд>ш, ш ындыкдф да беш м унмен екш елей сейлеп кеде жатгы. — Ж ам анньщ ж анында жаткднша, ж акрыны ц айагьгнда жаткдным жакры. — Айна да айтарьш артына бурылмасган айтып тастады. — Эй, дегенмен ешюмге дес бермейтш нагыз кдншык, екенсщ! Айна юлт Toiqran, арты на ж алт бурылды. Талгаранын, сазарган б ей де, ш епр K63i д е ттксшш ддр етп. 249

Ш сут ан < Н 4М ,-ш н — М ен vpFauibi болтан соц, нагыз кдншыкдьш, ал а з кдндай кдншыкрыз? Талгараныц Typi тупндеп кеде жаткдндай тутитп кетп. Так, экецн щ аузьш..., — дедд тулдана бокдап. Крзак,эдебиет1 кафедрасыныц мецгеруппа Салима екеуш проректор шакдгрып алып: Талгара ага жакдлнда алпыскд келедд екен, кел еа сэрсенбй-е кездесу уйымдастыруды ректор маган тап- сырды, — дегенш туткдшыл еспгенде, Айна эуелпде аузьш аш а алмай кдлды, артынша ендд н е де болса сы р бермеуге тырысты. Сырткд шыкдэн соц Сэлимэнщ кэшк^кц-аганьша кдрамай: — ByeAi о ю сшщ е з келкзмш алайык, О з сейлесш, жалгыз ба элде достарымен бе, кднша адам келетшш аныкдап алыцы з, — дедд. Баскд у йр енпп кп ж ум ы стыц б эрш ез1 уйымдастырды. Ауруханадан ж ац а шыкдфндыкдан ж эне орындыкуа узак, отырура мумюнддп болмарандыкдвн, кездесуге Ж убаныш кдтыспады. Кэкентай мен Секентай эдетгершше эзыдерш айтьт, журткр езу жыйгызбай жакры отырды. Тек тарихшы Дэулет кдна эзнуудц арнасьш ойда жокда тарих тещрегше бурды д а Ж1бердд. — Д осы цы з Ж убан ы ш С ерж баев 1643-жылы Салкдм Ж эцпр кдлмакзъщ елу мьщ крльша ж е т ж уз жауынгермен кррсы шыкдфн ж ер Ж еркентгщ Бел жайлауында, ол ара K83ip Орбулак, аталады дейдд, ал С эулетбай Ж ум ыкрв деген жазуш ы: \"М ен Бел жайлауьшда болдым, ол арада ешкдндай о р да, ордьщ i3i де жок,\",— дейдд. Хальш, гамге сенерш б1лмейдд. Тарихымызды тугендеп ж урген адамньщ 6ipici3, осытан ci3 н е айтасыз? — дедд. Дабырлап отырган ж у р т б1рден жы м бола кдлды. Айна да демш шпне тартьт, неге екенш, Талгараньщ жауабьш урейлене кутп. — М ен не айтам? — дедд Талгара ыкдглассыздау унмен.— М ен бул сурак;гы ci3re и м , неге крйдыры п отырганын шамалаймын, — дедд сурланьт. — Н еге 6ipey крйдырады? 0 з м к р й ь т отырмьш, — деп, Дэулет OFaH шамданьш кдлды. Еспрте куцюлдеп, кэддмпдей тулады. — Кдызык, ей, осы жазушылар, ездерш ен баскдны се з бьлмейдд, ж е н бглмейдд деп ойлайды. 250

Ш и/ды ф ш т /ут пк/н — Жарайды, —дедд кенет Талгара Дэулет ж акда жы мыйа кдрап.— Крлайда крйылар сурак, крйылды, енддп ауыртпалык, маган туседд. © з быгеган ашык, айткдн адам бул кунде езгеге жакдайды, эргам езш жакд-аран адамды рана жакры кередд. Алайда крзакды макд-ай берген тарихтьщ 6api ш ьш тарих та, баскдсы жалган тарихкд жатпайды, — дедд TaAFapa кенет эдем1 сейлейтш дардысына басып. — Ж азу ш ы деген халык, жалпы, ш етшен сез1мге барынатьш, сез1мнщ айдауымен журетш айрыкдна халык, О ныц е з туран жерш, туран халкдш ражап суйетпп соншалык, элемдеп ец атакды тарихи орын, Tiirri ец эдем1 п ейзаж да сол м енщ рана туран жер1мде болса екен дейдд. М енщ досым Ж убаныш та да осындай туран жерге деген ш е т з сутспениплжтщ нэтижесш де сал-пэл артык, ноталар кетш кдльш жатады. С оньщ 6ipi — ж ацагы Орбулак, Ол жайлауда мен боддым, Ж убан ы ш 6ip тобымызды e3i алып барды. Ж отага шырарып, кдлмак, ана жакд-ан келген, Салкдм Ж эщ зр мьша ж акта кутш жаткдн деп тусшддрдд. Сол ордьщ i3i MiHe деп, жотаньщ 6ip шетш корсетш жатгы, мен 6ipaK, ол арадан бадырайьш турран орды да, ордьщ i3iH де, сездщ шыны керек, ж ендеп коре алмадым. М ен брлетш шындык, осьшдай. О ны ары кдрай терецдетш кэйтеьоз? Досы гой, Ж убаныиггы жакдар деп куткен болу керек, Талгараньщ жауабынан кешн ж урт жым-жырт отырып кдлды. \"М ен б!рдеме демесем, болмас, —деп ойлады Айна.— Тэуекел!\" Ендд орньш ан турегеле бергенде, кенет 6ip суцрак, бойлы студент ар т жакд-ан крльш кетерген кдлпы рукрат кутпестен мшбеге к вт ер к е бердд. — М ен Ж убаныш аганыц ж ерлеам ш , — дедд б1рден. — BipaK, ол Kici меш танымайды. Танымаса да, Орбулакдъщ тарихьш дэлелдеп шыкдсдны уппн, аганы сырггай ерекш е цатты сыйлаймын. в й тк е ш мен- тарих ф экултетш де окдшмын, быйыл б т р е м , кудай кдласа. Ж ай,а Талгара aFa ордьщ e3i де, i3i де жок, деген Белжайлаура жыльгна м ен 6ip б ары п кбайтам. © й тк е ш э к е -ш е ш е м м ал б агады , со л Орбулакдъщ кдсындагы Ym Судьщ Куйганы деген жердд жайлайды. Б1рщ1з бар, 6ipiiji3 жок, деп отырран сол ор байкдмай кдлатын, кермей ете шьшатьш керш ер-керш бес б1рдеме емес, жотаньщ устшде узынынан-узак, созылып, ап- айкдш кершш, бадырайьш жаткдн i3. — С ейтп де, Талрарага бурыльш, бе-пне тж е кдрады. — О л арада ордьщ бар екешн Ордьщ булаты деген аты да эйгмеп турран жок, па? Бурын 251

Ъвксутпан Нф1свке-щы балалау кезм де ол орды мен ойыншык, керш, атымды ары- 6epi сегартт ойнайтынмьш, кэз!р ейтпеймш, ейткеш ол — ете крсиетп ж ер, казак, казак, болгалы бабаларымыз 6ipimui рет о р казы п сокыскан ж ене езш ен 70-80 есе кеп жауды ж ецш шьпдсан жер. Сондыкуан ондай касиетп ж ер туралы к аси етаз сез afhyFa мен карсымьш! Ce6e6i олай, калай болса солай сейлеу — тарихты кррлау, ата-баларымыздьщ аруакьш сыйламау. OyeAi 6ip адам, салден сон, екйпш, одан кеш н бугал зал сарт-сурт крл coFbm жтбердд. — М ен Ж убаныштьщ e3i жетектеп апарып керсеткен ж ерш керддм, баскасын бишеймш, — дедд TaAFapa эл1 де 6epicidci келмей, сездщ айатын эзрлге жьпъш. — Б1зден баска елддц галымы мен зыйалысы е з елшщ тарихьш сынык, кумырадан 1здеп тауьш, соны макуаныш етш, 6ipiHeH кеш н 6ipi ж ары са жазьш жатады. Ал 6i3 6ip- 6ipiMi3Ai ж окуа ш ыгарып жатамыз. Осында орды мен кусал ез кез1мен кермеген б1рнеше ж уз адам отыр, олар аздщ орды жок, дегеттцзге с е т и те кдлуы мумкш. Ce6e6i ci3 мен сиякуы сыйдам-сьша студент емес, аузы дуалы адамсыз. Сондыкуан а з д щ \"жок,\" дегеницзге шыдай алмай, калай мшбеге ш ь п ъ т кеткешмдд ез1м д е байкамай каддым. Катгы айтсам, кепвриаз, ага. Бэлгам, саз ол кезде inrin алган боларсыз, гам бмедд? Д у кулш, суцрак, студентпн, достары крл шапалакуап жДбердд. О л KyAiMcipen залга басьш идд де, асыкрай ез орнына карай журдд. Терустелде отырран ректор да, езгелер де ынуайсызданып, Талгараньщ бетше тура карамаура тырысгы. \"Айналайын, еж етазам атекенсщ !\" —дедд Айна сунуак,бойлы студентке шггей суйсшш. Ж алтакуап ректор проректорра, ол каф едра мецгеруипсш е кдрады. Ешгамнен кдйыр болмасьш а кез1 ж еткен соц, орны нан ректордьщ e3i кетерьддд. — ГНгаргаласгьщ болтаны дурыс, б1рак,тьшышгалайык) — дедд далбасалап. М ундай маскара жардайдан алып шырэтьш амал тек саспау, сонан соц н е де болса уйалмау едд. С оны сезе крйган TaAFapa юддрмей орны нан турегелгенде, зал алттдей тьша кадды. — Ж ацагы ипм айткандай, мае болсам, мае шьтармын, — дел! кулгаге украс ыржыйыс кешппен. — Ж убаныш жендеп 252

Ша>,фм фъшткрн тун керсете алмады ма, ейткеш ол да мае, ж отаньщ уетш де ол к р л ь ш а р ы с1лтесе, а р ы к д р ад ы м , 6 e p i ciATece, 6 e p i кд р ад ы м , 6ipaK, ж а ц а г ы ш м а й т к д н д а й у зы н ы н а н -у за к , ж а т к д н о р д ы к е р е ал м а га н ы м ра с . Б ай к д й м ы н , б ы й ы л к д й т а б а р ы п KepyiM к е р е к uibiFap. — Мен-ак, апары п кер сетеш н,— дедд алп студент арт жакуан айтайлап. — Иэ, сейш и, — дедд TaAFapa да сол жакдед мойньш созып. Дастаркдн басына бартанда, Айнанъщ кдсына Талтара анадайдан адеш бурыльш келш: — Ж ацагы суракды крйгызьш отырган да, ана студентп айдап сап отырган да сен екенщлд мен Ялмейдд деп ойлайсьщ ба? Bipax, есщде болсьш, сен м енен ондай эддспен к ек ала алмайсьщ! — дедд TicreHin. — Суракды крйгызган мен-ак, болайьш, ал й зге анандай акцшак, жауапты айткцпган да м енм ш бе? — дедд Айна жулып алгандай ж ауап кдтып. Талтара так, тумсьщ тан ургандай турып кдлды. Айна бетш е 6ip багжац е тп де, бурыльш кетп. BipaK; \"Кдйдагы кек? Н е кцьлган кек?\" — деп, б1рталайга дейш Талгараньщ сол сезш туеш е алмай дал болды. Bip кезде эне 6ip тун есш е туеш: \"Е, байгус, — дедд алдеб1р кдйыршыны муйркегендей, — соган бола кекгесш ж ур дейдд екен гой?\" Тунде ел жатарда ж ауьш жауды. Айна децбекхшп узак, уйцтай алмады. Ойламайын десе де, Талгараньщ бупнп кщлыга кдйта-кдйта есш е туеш, оган кдйта-кдйта ашуланьш, эбден мазасы кетп. “Ордьщ i3i жок,дегенде, юмдд мукдтпак,? Ж убаныш аганы erripiKiui ету ушш бе? П лан оган не пайда? 0TipiriM ш ы гып кдлады-ау, у йалы п кдлам -ау д е п неге ойламайды? Неге крркрайды? ©з халкьшьщ тарихын e3i неге жок, кдллгысы келедд? Т ек Ж у бан ы щ а гадан атак,- абыройды кдлзганганы уипн бе? О дан д а сол атак,-абыройга неге ортак, болмайды? Аганьщ алпые жылдыгында e3i емес пе едд оны сол Орбулак, уш ш макдаган? Ендд мынасы не? Tim i кдлльпъш, ой жуйесш туеш у мумкш емес крй? Халык, оны ойлы азамат, халкд.1 ушш курбан болуга эркдш ан a3ip адам деп кдддрлейдд. О л да е зш солай насихатгап, солай керсете бкедд. Апырмай, кдншама адам алданып жур?!\" Ойдыц ушьпына жетем деп, ез1мен e3i алысып жатьш, Айна 6ip кезде кдлжырап уйкд-ап кетп. Ж азд ы гу т екен. Айна а т уетшде э н айты п келе ж а гкдн. 253

Ъ вксцт т К енет жотаньщ астынан: \" Ж а у кеп кдлды! Атган!” — деген аш ш ы дауыс шьщгы. С ол сет жотаньщ астынан суцрак,бойлы студент кдсына ж айау ж упрш кеп: \"Орбулакдщ барып б ею н е й к !\" — д е д де, 63i жотаньщ батысына карай ецбектей женелдд. Айна артьшан тура шапты. С т у д е н т к у ьт жегш. атьшан тусш жаткднда, кун куйды да кетп. \"Эне! Эне!\" - д е д студент алдьщгы жакц-ан ж ауы нны ц арасы н жары п шьпъш келе ж аткдн 6ip топ Талгараны керсетш. Bapi узьш, 6api сэры, 6epi ы рж ы йы п кулш келедд. Кулш келе жаткдн адамдарта кдрсы н е icrepiH балмей Айна саскдньшан жан- ж агы на крраса, ордыц дел шетшде едскд рана шашакды найза ж аты р екен. \"Е, бабаларымыз э д е й кдлдырып кеткен екен гой\", — деп, найзаны ала сап ец алдында келе жаткдн Талгарага кдрай салтеп кеп кдлып е д \"Ах!\" —деп, элп TaAFapa астына студента баса-маса етпетшен кулады. \"Ойбай-ай, елдд гой!\" — дедд сол с ет солтуспк жадгагы тау адамша курсшш. \"Ананы аударсацшы, елпрдд гой!\" — дедд о щ у сп к ж ак^агы тау ьппкдлнып. А йна сулап жаткдн Талрараны кдлай аударарьш б1лмедд. Bip-eid р е т крлын созы п едд, жетпедд. Етегш б!рдеме басып кдлран ба, ед кей тпед . Тары 6ip созып, тары тартып алды. \"Ойбай, туншьгкуы гой!\" — дедд ею тау да ею жагъшан гужнудеп. Ж анталаскрн А йна ж ерге отыра крлып, Талгараны б у й р д е н крс айак щ п теуш к еп жабердд. TaAFapa тец к й п тецкеррлш т усп. BipaK, суцрак, бойлы студент кдлбырламады. Айна е цкейп тынысьш тыцдай бергенде, \"Бауырым-ай!\" — деп, е ю тау ею жакц-ан ещ реп крйа бердд. \"Крп, тез аударма- ранымнан туншырьш елдд-ау!\" —деп, А йна да жылап ж1бердд. ©3i ж ы лап ж атьш: “О, тоба, тау да жы лайды екен-ау! — дедд танданьш. — Ж ауьш деп жургешлпз таудьщ кез жасы екен- ау?\" — дедд соны ендд укдщнына крйран крлып. Ею тау ецк- ец к жы ласа, ж ау ы н да куйып-куйып кетедд. К енет узыннан- узак, с о зы л ы п ж а тк д н о р д ы ц i3i д е б оздап к р й а бердд. Ж ауы нньщ суы ма, кезд щ жасы м а элде суша тегтлген крн ба, ордьщ ш пн к ер неп кеткен элдеб1р жумбак, суйьщгык, ещ ске емес, альш жылан кусал тж е жотаньщ усгше кдрай буралацдай женелдд. Арьш бара ма, ж ы лж ы п б ара ма, адам аж ы р ата алатьш емес. \"Ойбай, бул не сумдык,? \" — д е д Айна шош ып. С ол ш ош ыраннан ойаньш кетсе, крлада ж ауы н aAi жауьш тур екен. 254

'Шауды ojcbvuankflH тун — AFa, эбден жазылдьщыз ба? — Кудайга шуюр. — Дал кэз1р б1здщ уйге кеде аласыз ба? — Кед десец, неге келмейн? — Онда келщзип! Кдзак, тустен кейш туе жорытпайды гой, мен ci3re тунде керген тус1мдд ж оры тып алайьш деп ем. Ж убаныш тэксимен тез жетш келдд. Айна OFaH кеш еп кездесудеп окд.1Йгаларды, соган байланысты к ерген туеш — 6apiH тэпттштеп туп-тугел айты п бердд. Т ы цдап болып, аурудан ебден жудеген Ж убаныш шарасыз кейшпен зорлана жымыйьгп едд, бет жуз1 айрандай бузыльш, А йнаньщ кезш е жылап ж1берге/и тургандай керш ш кетп. Ж у р е п шым темен тартьш, сыздап крйа бердд. — AFa, ci3re осыньщ б эр ш бекер айтгым ба? — дедд ш ош ыны п. — 0Ai эбд ен сакдйган да ж о к р ы з рой?! — Ыйьиынан кушакд-ап, кдсына келш диванга отырды. — Е-е, кдрындасым-ай! — дедд соза курешген Ж убаны ш та оны шаш ьшан сыйпап. — С ен д эл кез1р ецщ деп eMipre онш а мэн берме, туещ деп eMipre кендл бел. Т у а н д е тау жыласа, ецщ де таудай куанышкд кенеледд екенещ . Сундак, бойлы студентан, уетш ен жауды Teyin туш ргенщ ата- бабацньщ аруагын абыроймен крргаганьщ болар. Жыландай суйыкдыц жогарыга кетерьлгеш жогарыга кетерьлген халкдщныц абыройы мен халкдщньщ тарихи ш ындыры шьнар. Ж акры туе! Ж акры екен! — дедд кдйталап. — Ж акры туе болса, ана студент неге еледд, ага? Талгарага кдрсы орды крргап сейлеген жалгыз сод едд ю й? — О д менщ ойымша, епрйсгщ курбаны, Айна. Bip-6ipiH eripiicreH ездер! крррамаса, адамдар сейтш 6ip-6ipAen, бэлк1м, шындык, та б1ртшдеп ел е бередд дегёндд мецзегеш шыгар? — Иэ, — дедд Айна ойланып, — солай шыгар. BipaK, крркдшыштылау екен. Рахмет, ага! © те ж акры жорыдьщыз. Акдлсына кдлараньщызды альщыз! Ж убаныш Айнаньщ бетше дзрдарып, кумтлжи кдрады. — Н е сурарыцызды б1дмей, уйалып кдлдьщыз ба, aFa? — Ал мен бэрш б ш п айтьш турмьш дегендей, еркелей кулш, орны нан буралан, eTin турегелдд. — У йалмацыз, 6yriH кдрындасьщыз бэрше дайын. — С ен баекд б1рдемеш ойлап турганда, мен мулде баекд б1рдемет сурап кдлам ба деп, шынында, кдлсылып кдлдым. 255

Ы у ш ш Н & ш ___________________________ — Онда а з не сурайтьшыцызды ойлана турьщыз, мен сжан дешн шэй эырлеп яаберейн, жарай ма? - Жубаныштын, жауабын кутпестен асуйге асьпып кеткен Айна асьыып кдйта келдь — Ал ендд таудай екпемд1 тыцдачыз, - дед1 •пзес1мен Ti3eciH уйкей кдрсы отырып. Мына кылыгы Жубанышты жштпк барыткр жетелей бастап ед, сол сэт Айна крлма-крл ещн суыта крйды. — Суайт екенш бые турып, e-ripiK айтатынын кере журш , айтыцызшы, ci3 Талгарамен крлай, не ушш дос больш ж ураз, осы? — Оны сен оп-оцай ура крймайсьщ ба деп крркрм. — Слз укзырьщыз. — ¥щырсам, былай. Ол — осы жап-жакры дэрежесше опрж макуап, OTipiK датгап, erripiK куйшш, eripiK сушнш, кргскрсы, eripiriH олай да жумсап, булай да жумсап журш жеткен адам. Сондыкуан eripiK айту оньщ алдакдшан табиги 6iriMiHe айналып кеткен. Ж урпъщ жалац eripiicri бас-кез жок, жута бермейтш ол жакры быедо, сондьпрган орама нан кусатьш аз шындьпдф кеп eripiicri, кеп eripirace аз шындыкцы буктеп-буктеп епозедд де ж^бередг Сонда eripiicri шындыкуан ажыратып алуга эргам-арюмнщ сауаты да жете бермейдг Сол с е б е г т маган Талгарамен дос болудьщ да, кдс болудьщ да кржей шамалы. — Сонда крлай, керсещ з де кермегендей, бьлсещз де бымегендей больш журе 6epeci3 бе? — Мына ем1рде 6ip Талгара рана сондай деп ойласац, онда сен еге кртгы кртелесесщ. Рылымда, енерде, бизнесте, кртзметге, тагы-тарыларда ондай адам крптап жур. Тек 6ip ж ерде азырак, 6ip жерде Ke6ipeK. Ал сол буюл eripiK 6ipirin кеткенде, сенщ шындырьщньщ уш крыша шырылдаса да шыкдай крлады. Жаткрн жыланныц куйрыкьш басу деген — сод ©йтш онсыз да алауыз халкршды одан бетер алауыз етудщ крндай кржептп бар? Bi3 аз халыкдыз. А з хальпргьщ аз зыйалысы e3Ai-e3i айтысып жатса, 6ipi ана жащср, екшшкз мьша жакрр белшш, e3i аз халык,одан бетер азайып кетем1з гой. F.infiip мемлекет ел пшнде тыныштык, пен тусшкпж болмаса, 1лгер1лемейдь Мэселеге осы жарьшан келгенде, маганТадгараньщдосгыгы мен крсгыкынан бурьш халкргмнын, тьшьшггыры кргмбат. — Сол тыныштык, сазге тек зыйаньш типзш, ал Талгарага атак,-абырой эперш жатса да ма? — Иэ, сонда да. Ce6e6i Талгара K03ipri жардайы уппн 256

Шал^м фмшпк/м тун е ш р суредд, ал менщ болашак, ушш кдлзмет жасап, болашак, ушш eNiip сурпм келедд. Мумганддгшше атакцан, макуаннан аулак, журуге тырысам. ©йткеш макдганшак, адамньщ Ke6i eTipiraiii, олай болатьгаы: унем1 м актана беруге ем1рдщ ш ынды ры жетпейдд. — Ага, а з кдшалый адам екешщздд, балюм, езшдз бДлмейттн шырарсыз? — Ж о, ешкдндай да кдайалый емесш н. Э р кддамын мумганддгшше халык, мудесш е кар ай жакдлндата беруге тырысатьш тусшЬсаздеу, гам болса сонымен н е болса coFaH KeAiciMre кел е берм ейтш , эргам нщ ай тканы на к е н е де бермейтш, ере де бермейтш адаммьш. Бул калпыма мен 6ip кунде-ак,келе салкам жок, ем1рдщ e3i экелдд. БДлДмДмен мэдени д эреж еа сан кдгйлы, б1ршде кеп, б1ршде аз, кейб!рщде барлау, кайсьймршде мулде жок, халыкдын, бшмдкп м ен бшмдда, 6iAiMci3i мен бш маз1, кеп б1леиш м ен аз бглетаи, бшмдда мен бшмсЬ1 6ip-6ipimn айтканына еш кашан к ен е кетпейдд, ейткеш олар 6ipimn б ш е н ш еганнпа б1лмейдд, ал бммегеншщ бшгендд мойы ндауга м эд е н и е н жетпейдд. С оны м ен, аз халыкдъщ аздыгы 6ip с ор болса, алауыздыгы era сор. Булан тек все келе, еркендей келе рана кутылуга болады. Сондыкдан бугалирпллтмдд мен тек келешекке арнадым, Айна. Агацньщ сыры унатсац да осы, унатпасац да осы. Тусшпеп ме? — KeAice кету — кдыйын. BipaK, тусшисп. — Ендеше, шэшцад экел! — Шэй ешкайда кашпайды, ага. 1регоюмесещз, ayeai стад шьш кецш ммен 6ip кушакд-айыншы! — Не ушш? — Eapi ушш. Осьшдай адам болганьщыз ушш. — Ецкейе берген Айнаны умтыла кеп Ж убаны ш 63i кушакц-ай алды. Аймаласкан крлдар ен е бойды ambiFa аралап.келе жатьш, кенет ж амбас туста токайласьш кадды. — Ага! - дедд Айна агасыньщ алаканын ар ы итерш.— Бул ж ерде болмайды... Тесекке барайыкдиы! \"Ж улды з\". 2008. N 7

Ъ вксут т Н ^ п /с е к е -щ м ___________________________ Б1Р ЕРКЕКТЩ КУПЫЙАСЫ Бэлюм, сен муны окымай-ак, жы ртып тастарсьщ. Онда, эри н е, eKiHiurri: кднш ам а ce3iMiM м ен сез1м аркдлаган сезд е р Ы зая кетш , аж ал ы н сен ен табады. Биссец, о да ж ендетп ктщ 6ip Typi. Алайда ондай ж ендетп кп ж урт намыс, ар-уяггы сакц-ау немесе юппреймеу, езшдд сыйлау деп аялап, сан алуан акуау ат та тауып кротан. С ен м енен он бес ж ас кшпсщ. Сондыкц-ан ем1рд1 менен он б ес ж ы л кем бйсесщ. Бэлюм, с ез1м щ де он бес ж ас менен кем шыгар, ю м б1ледд. Алгаш алты кдбат уйдщ баспалдагында таныскэнымызда, сен к^фыкуа, мен елу бесте болатьшмын. Кдртгыкры мойындаура шггей дайындыкщ жургем. ©йткеш Базиз ак^ш: \"Ж ас асып елу тертген кеткеннен соц, Болмайды жйтгпктщ серуеш\",— деген гой. К енет сен 6ipaK, бэрш быт-шыт кэглдьщ. Устщде кеплддр кейлек, кеуденде кд а-к узы л кэстем бар едь Элде кейлегщ к д з ы л м а едд? G irreyip, 6ip щлзылга кдюыгып кдрагам. Cipe, жы мыйьш кдраганьщда, жер-элем, бар дуние маган к ^ т -к ы з ы л боп к ер ш д 1 м е екен?! Q m eyip, 6ipAeH байкдп, б1рден к ещ л аудардым. Сымбатгы, сущак, бойлы, тузу тулгалы, эйел екенсщ. М ойньщньщ узындыгьшан жарты тамагъщ жарк^грап, ецщ е кшмщ, юпмще ецщ жарасьш турды. С енщ куйеущ бар екенш быетшмш, м енщ айел1м бар екенш сен де бглетшсщ. Б1рак,сонда да екеумзз оцай сырласып к етп к . Э з ш м е эзгл. кдйтарганыцды, ж ы лы ж ауап кдтып, ж ы лы сейлескенщад м ен ез1мше кет api ем естш д деп укцым. Эдебиетке аса кумар екенсщ, сез арасында бурын эцпме ж азганьщ ды да айты п кэддьщ. Эдебиет пен енерге кдтысты сен ананы сурап, мынаны сурап, мен ананы айтып, мынаны айтып, ол айткщдарым сенщ ойыннан ш ыш п, оида жокуа 6ip-6ipiMi3re ш ырмалдык,та кдлдык, Сейтш жургенде, еркек екеш м eciMe тусш api эдебиет жайында сейлесешк деудщ реп келш, мен сеш оцаша эцпмелесуге шакурдым. Оньщ астарьш, эрине, сен тусшдщ. Сондыкуан толвддьщ ба элде тэуекелщ жетпедд ме, уэде берш турып, ею рет келмей К.ОЙДЫЦ- М е н эл 1 FauiuK, ем ес еддм. Cipa, с е н де. ЕндД шащ>1рганыма келмесе, ауре болмай-ак, кряйьш деп оиладым. 258

______ _______________ Шацдм о/сылаткрн лщн Ешгамге жалтакуамай, жалпакуамай, еркш сейлеп, ашык, niKip айта алаты ны ц маран, с е з ж ок, ж ак р ы э с е р етп . Бойыеды кутетшщлу эдем1 кишетшщад алгаш кергенде-ак, байкдрам. Сендей e3i сылкдш, e3i сулу ж ен е езш щ сондай екенш бшп, менмен журетш ейелмен гамнщ сырласкдгсы келмесш, мен де соньщ 6ipi ед!М. А куфында улшш п рет шакдфганымда, сен уэденде турьш, екеум з шарындау кэфеде кездеспк. Б1зден баскдньщ 6epi ерйчдей ж астар екен. Сол эсер етп ме елде кудай тьммдд байлады ма, мен, afrreyip, KeciAin кете алмадым, сен де к езщ нщ астымен айналаца кдрап, элденеден крркдш отьфгандай куйде болдьщ. Кепке дешн эщтмем13 уйлесе крймады. Н е айтып, не крйганымыз квз1р еом д е жок, CoFaH кдраканда, сеш м ен кездескеш ме куанганнан eciM ш ьпып кеткен болу керек. Кдязыл ш арап iinKeMi3, келе-келе шушркелесш кетуМ зге соньщ да cerrriri тидд ме екен, б!раздан сон, мен, enreyip, бойымды билеп, ез1ме ез1м келш алдым. Ж а ц а жылга era кун кдлран, соны сылтаулап: \"Ж аца жылда 6ip ж ерде 6ipre болайьщ!\" —дцлдм. \"Жок, уйден ш ьта алмаймьш,\" —дедщ ойланбастан, Куйеущ, бала-шагац бар екеш тап сол сет тары е а м е тусп. Bipax, кдращ ы тускем талай уакугг етсе де, сен уйге асыкцадыц. М ен асыкуы рм ады м . \"Кдыймай о ты р -ау !\"— деп, шггей куаныштымьш. \"Ецдд кдшан жолыгамыз?\" — деп кцгцкд1лдай бастадым. Енддплпз бул жолрыдай бейбет болмасьш сезш те, содан сезш тенште отырран болуьщ керек, \"Уакуггым ж ок,\" — деп илжпедщ. Мен де крлкдлауымды крймадым. Акдфында 6ipa3 ойланып отьфьш: \"Кдцгардыц тертш де болмаса,..'1 — деп кдлдыц. С ол сезщ е сулпсше жабы са кетгтм. \"Сейтешк. TepTi кун1 Ж а ц а ж ы лды ез1м1з о ц аш а к д р сы алайы к, KeAicriK!\" — деп, крлынды алдым да, сол куш ж елж кен жастарра к р сы л ьт екеум1з билей женелдпс. Бидщ ерю не барынрансып, 6ipece крлыцнан, 6ipece белйщен усгап езЫ е тартып керш ем, сен д е бите багынрандай кдялык, таньггып, икемше кене бердщ, Би бггкен кезде устелге жетектеп экедддм де, саусарыцньщ ушынан рана суйддм. Ж ы м ы й ьт, жылы жаиарыцмен мен жакца 6ip жалт етгщ. — Ж астар кдрап отыр, — дедщ те к кулш. —\"М ына екеуше не жок,?\" — дейтш шьпар? Унщнен айыптау мен уялудан repi ризашылык, басым есплду Соны аркдланып: — С олардан уялранымнан крлы цнан рана суйд1м, эйтпесе,.. - делдм кезщад кез1ммен аймалап. 259

Ъ вксут т H ^ojceke-yiu_______________________________ О л сезЫ е де сенщ ренщ суйсшгенш сезддрдд. К уткетм де сондай жауап ед. — ЕкеушздД т у о т с т г р г е н б у г п т кун уш ш ! - деддм бокалымды бгапрек, куанышымды елестететшдей дэрежеге кетерш. Tycimce крйганымыз шамалы болса да, солай болса екен дегенд мецзеп, е д е т свйтпм. Сен де бокалынды сол дэрежеге д ейн кетердщ. Эйткенмен кдсынды керш, элп сез1мнщ астарьш ащармаган адамша ацкдусып, беттме де кррамай, ж астар ж аккэ бурыла 6epin шараптан 6ip уртгадьщ. М ен сенщ бар кршмыльщды кез кдшыгыммен батат отырдым. С е н щ де маран, м енщ д е саран ©те ж акры адам боп к ерЬ ш ш з келш отырраны белгш едд. Э а р е с е сен. ©йткеш мен оз!мд ергандеу устадым да, сен мш езщ д буркемелеп, 6©piH ашык, айта бер епн, бэрш тусш е беретш эйел боп кврш уге тырыстьщ. М аган да кер еп сол болатын. Аузымды бакрай, дер1мд деп кдлуым ушш, сенщ сейткенщ керек-Ti. QpHeHi айты п алдаркртып отырдым да, 6ip кезде тж е 1пабуылра шьпргым. — К уйеущ нщ к е зш е ш еп салып к ердщ бе? — деддм крлжынра суйеп. Беттме б аж ы рая 6ip кррадьщ. Онымен, сез жок, \"ЕсЬрз дурыс п а ©3i?\" — д егенд ацрарпдьщ кел д. М ен де есЬшщ дурыстырын ащартып, бетще кддала крраган крлпым жауап кугш о т ы р ь т алдым. Э р сезшд1 кутш, андьш отыргап кез1мд, аузымды, бугал бет б ейнем д керш, взщ сасьш крлдьщ-ау деймш, — Е, ж о га,— дедщ в з жауабьщ нан е зщ кудктенгендей с е тм а зд е у унмен. Артынша: — Йемене, сондай эйел деп естш пе едццз? — дедщ шамданьщкдрап. Ал м ен ол кдльпъщ нан \"Е, жора\" емесш сезгендей болдым. BipaK,OHiua м эн б ере крймакан Kiciuie баскр суракцы боратьш ж атты м . С е н д е оларра юддрмей, элгш дей ттке суракуан кутылганыца куангандай, тез-тез жауап 6epin жатгьщ. М ектеп крбыррасында журш-ак, елец ж аза бастапсьщ. Оныншыны б т р г е н сор Алматыва келш, кундзгйе бальщ жетпей, сыртгай окуга тусшсщ. Ауылыца барран соц аудандык, гэзетке орналасьшсьщ. \"Ортальпдср матасеюлге MiHin б ар аты н м ы н\", — д е г е н щ д есттгенде, \"Е.онда 6ip д врек ш гщ бар шыгар,\" — деп жорамалдап отырдым. Соньщ бэрш тындап болтан соц: 260

______________________ Шяудм фышпк/т тун — М еш жакры керш крлуьщ мумкш бе? — дедом тете шабуылымды ары удетш. Бул ж олы беттме де кдратан жокрьщ, ундемедщ. Ыйыгъщды кргйкдн, етю здщ де крйдьщ. Мен ондай жауапкд кднататганбай: — М умкш б е ? — дедом кдйталап. — Оны уакдот керсетедо, - дедщ тура жауаптан жалтарып. Сен, cipa, бултардым деп ойлатан шыгарсьщ, ал мен мумкш екенш, тек оган 6ipa3 уакргг керегш ап-анык,укуым. Сондыкцан ал1 д е болса осал жерщдо табута тырысьш: — Адам 6ip-6ipiH TyciHin, 6ipiH 6ipi сы й лай оты рып сейлессе, соньщ езш е де серпп, талай нэрсеш керш, талай жердо аралап кдйткдндай болады екен, — дрдом де, сатан сыр тарта, сырьщды 1здей кдрадым. — Шынында, серпп кдлдым, — дедщ бул ж олы ашыла сейлеп.— Ж умыс-жумыс деп журш, адам e3i де жумыс аткдратын мэшинеге украл кетедо екен. — Эй, осы сездо тауып айтгьщ-ау! — деп, крш емет керсетш ем, онымды хош керш, адем1 жымыйдьщ. \"Эй, осы, будан былай макуацкдорап сейлешнпп,\" — дегендо шпме 6ip бугш крйдым. \"Kyfteyi, cipa, сырласып, акдолдасып, ш уш ркелесш отырмайтын ку болды-ау,\" — деп болжадым да: — Сенщ ептеп жазатыньщды куйеущ б1ле ме? — д еп ем, жанды жерще ти п кеткен екем, дереу кдбагынды шыта крйдьщ. — Б1рдеме ж азьш отыртанымды керсе, уйге ж ы лан Kipin кеткендей аласурып, крлымнан жульш алады да, жыртып тастайды. О л жок,та бурьгн урланып б1рдемелер ж азган болушы ем, K33ip оны да крйдым. ©йткега ты к дал ап журш, кеюн 63iM кдйда тьпдфнымды таппай кдлатын болдым. — Маган окытшы! М ен ж ы ртып тастамаймьш, — дедом эзыдегенсш. — Тапсам, — дедщ. — Тапшы! — дедом етшш. Табатыньща сендом. — Кдозык, екен!? — дедом басымды шайкдп. — Кдйта куанбай ма? \"Менщ кдтыным жазушы!\" — деп макуанбай ма? — Кдозтанады. \"С ен ж азуш ы болсац, макан кдрамай к етесщ ,\" — дейдо. — Эдем1 ме e3i? — Сол эдемшп-аудеймш меш алдап соккан. Жап-жакры- ак, ж ш т сиякуы едj, арак, куртыр куртгы гой талай ер к екп еркек кдолмай! 261

Ъексцт т Н ф М в-упы __________ _____________________ \"Неге еркек юллмай?\" М уны ашып cypayFa батпадым. Алайда онсыз да тусшпсп едг ппкен еркек уйдщ де берекесш алады, тесекгщ де берекесш шьи-арады. Bi3 кэф еден шьндсднда тун салкдян тартып, кешеде жургшнп азайган шак, едг Крлтыгыднан усгамак, болып ем, одан repi осы ы щ айлы дегендей, м е т е зщ крлтьпргап алдьщ да: — Bipeyre с е й м жок, 03iM усгап журмесем, жыгылып крлармьш, — дедщ epi эззлдеп, epi акуалган адамша. Ал мен ол дылыгынды жакры ырымга жорьш, куаньш крлдым. К е ш е т д ж а р ь н ы 6eTiMi3re тускен сайы н мен саган жаутацдап карай берд!м. Ак, сур ж узщ эдем1 нурланып, бет ушында кубылган сэуле суйюмд] еркелеп келе жатты. Кушакуай а л ь т, суйш-сугап алгым келдг Крлтьпргап келе жаткрн крлынды бглепммен кдгсып-юасып крйдым. Сен содан соц одан бетер нурланып кеткендей кершдщ. Уйще деш н ж а я у бардык, Bip оралым жетпей токтадьтн да: — Сыйлаганьщызга, едпмещзге рахмет! — дедщ, одан ары 6ipre барудьщ кдж еп жогьш ануартьш. — Саган да рахмет! Ж а д а жылды жакры карсы ал! К ел еа жы лдьщ тертш е деш н сагынып калам ю й, келпи! — деддм ецкешп. С ен д е едкейдщ бе, жок, па, бглмеймш, eirreyip, ер й м барып ернщ е ец/д тие бергенде, басынды та р т ь т екетгщ. Татып улгермеген теттш к тамырымды куалап барып тады ркап крлды. — Д ел Ж а д а ж ы лдьщ алдында хабарласам! — деддм бурылып бара жаткдньщаа. Артьщнан тш-тж бойьща, дене сымбатьщ а суйсш е карап 6ipa3 турдым. Аппак, кардыд ж ол тускен кар а жолатын басып алыстай бердщ. \"Крлыма кудай сеш т у а р е ш н деп тур-ау!\" — де/ум дэмел1 куанышпен. Терш пш кадгар куш алдын ала келю т крйган крнадушме алып бардым. \"Таныс 6ipeyAep керсе, уят болады, юр- меймш\" — деп кашгыльпрсалдьщ. \"Эрине, керсе, уят болады, сондыкуан керсетпейм ш ,\" — деддм езглдеп. \"Ci3re 6api кулю,\" — дедщ кешп. BipaK, сол к е й г е н бойыцда есисген юрдщ де кетгщ. © ткен ж олы щлзыл ш арап онш а кдпды ра алмады ма деп, бул жолы ейгш армиан кениепн альт, устелдщ устш тетп м ен тагамга толтырып, ж айнатып крйгам. С ы рт кшмщад ш е ш щ ф т ж а т ь т , бойыдды уйрете б е р е й н деген оймен, 262

бепмд1 шашьща суйкей тьпып, самайьщнан 6ip ппскедш. Усгелге жакртдаганында, орындьпъщды ы щ айлап берген боп суйкетп, тамагьща ершм/у тары 6ip типзш алдым. Сонын, 6api саган унаганын жанарьщньщ жалт-жулт куагаанынан ацрардым. Крлымды кркрадьщ, кдбагыцды шытпадыц. Сен крнак, мен кутуиш болып, е з кргзмепме KipicriM де кетпм. Бокалга су, ремкеге каниэк куйдым. \"Ж а ц а жылда секент сайын мен1 есщ е ала ж у р api б у гш п к у н М зд щ б е л п а болсын\", — деген сылтаумен крльща эдем1 сагат такуым. — Рахмет! — дедш, жымыйьш. Рыйзальтьщды сезддрген сол жы мы йы с м е т кднаттанды рып жгбердг Эуел1 ендд басталлан Ж аца ж ы л ушш , сонан соц ол экелетш жакрылык,тар ушш у сп-успн жедемелдете алып тастадык, — Ендд шпозбеймш, — деддм, алайда ремкелерге уппнпи рет куйып жатып. Сен маран мае боп кдлды ма дегендей, куддктене 6ip кдрадьщ да, ондайы м байкдлм ады бьлем, асыкдай су урттай бастадьщ. — 0 з щ де сезш отырран боларсыц, екеум1зде 6ip у н о з ту а ш е п к бар, —деп, орнымнан турдым да, устеддд жагалай жаньщ а келш турдым. — Ал адам мен адамга туешкптктен баскрньщ тукке де кереп жок, С е т эбден масайтып барып ойымды б1лддрсем, ез1м масайьш барьш крйныца юрсем, ол екеум1з уш ш де нагыз есге кдлатын кунге жатпайды. Сен мастыкрен алданьш крлгандай эсерде боласьщ, м ен мае крглып алдап сокрдндай болам. А л менщ шын жакры кергенджтен крсыца жаткргм келедг Ж урил! — деп, садулы тесекке кдрай жетеле/ум. О рныцнан кдрсылык, керсетпей турдьщ да, бегелщгареп усгелге бурылдьщ. — Мьша куйылранды альш кряйыкщы! — дедщ етш т. Мен де оран кдрсы болмадым. Бетен еркекпен тесекке жатура тэуекел1 ж етпей тур-ау деп туеш дм . У н-туназ альш крйдык, Сен аузыцды алакдньщмен суртпек 'болдьщ. — Жок,! — деп, алакдныцды алакдны м м ен ысырып, аузьща аузымды такддым. О ц б1лепм мойньщ а оральш, сол к,олым кеудецдд аш ы п, к е й л е г щ н щ iiuiH 1здеп K erri. Кушакуаран кдлпымда ентелей берддм, сен ш епн ш ектей бердщ. Тесекке -прелш, сен жыгылган болдьщ, мен ж ыкррн болдым. Сен: “Муныцыз не?\" — демедщ. М уньщ н е екенш мен айтпадым. Екеум1з у н о з сейлесш кетпк. Ершм бет- аузыцды аймалап, крлым 6ip кшмщ нен кеш н 6ip кшмщад сьшырьш ж а п ы . Bip кезде лып 6epin керпенщ iuriHe Kipin 263

Ъвксуптн {И^фке-щы кеггщ. М ен ендд е р т е т п бара жагкдн денемнен ез ктмдеричдд апыл-гупыл жулкдглап жатгым. Одан к е т н м е т сен ертедщ бе, с е т м ен ергеддм бе, бьлмеймш. O r денеце от денем тап бергенде, лап е т т туда бойымды ш арпытан тэтплж лак, е т т актарылатын арна таппай, кеудеме кептелш келт, аузымнан атылып шыкзы: УЫ Ж аны м ! — деддм е з жальшыма ез1м жанып кете жаздап. К езщ нен, кдсьщнан, мурныцнан, самай шашьщнан жагалата ш еп-ш еп сушп к е л т, ернщлд кддала узак, сордым. © зщ тостьщ ба елде еркщ нен тыс солай болды ма, 6ip кезде •плщнщ уш ы тиимдд т э т ы . Сол-ак, екен, бугал тула бойым с е т ж ан ш ьт, пище ж а р ь т юрердей ентеледь Элемдеп ец тэ т п сезЬмдер сол сот екеум!здщ бауырымызда булкдянып ж а п ы . С уйсш генщ бе элде сы р быддрмегенщ бе, кезщдд таре ж ум ы п альтсьщ . М ен кеудемдд к е те р т, демйе дем алган омырауьщ а, ауа ж етпей жаткдндай ж ш жутынтан таматыца, талаурап терппген дымкдгл денеце суйсше табындым. Тап мундай тажап шакцы басымнан кешпегендей кэйш куйте туспм . Тесщад кулай кушак,тап, аузы м а анары цныц ушы шккенде, сен ьщ ы раньт барып, селк е т т токхадыц. Одан apire уятьщ жгбермей крйтаньш к ецш м м ен укдым. Денец 6ip жы йыры лып, 6ip ж а зы л ь т, ж а н тапсьф ар алдындагы кдшналысты елестетп. Сол сетгеп дене сулульпъща таты к е з салтым кедад. Ецсемдд к етере 6epin ем: — Кдрамацызшы! — дедщ ышкдлна жалыньш. Кдратпай, кеудеце кдгса крйдьщ. С ол кдылыгыц сенш бара ж аткдн откд а р щ к е тастап жгбергендей болды. Алакдным, аярым, ергам, кеудем — 6api сатан кдрай лап крйды. Ж умакцъщ есш нен атгап, терш е кдрай таекдшдап умтылдым. Ж у м а кд д ж е т п м м ен сол сэт. BipaK, ол кезд щ керемет куддретш тэ ш т ш те п тушнддре алм айм ы н . © irreyip, 6ip б к е т и м : ж аны м гарддде, ж аны м шыкуы да. Кеудеце кеудем уйкелгенде, ом ырауыцнан куыртан бидайдьщ т-ажап кушк iffici ш ы щ ы . Ш ь т-ш ь ш шыкдфн мелддр тамш ылар ш утлдеп тесщ н щ уетш де шайкдлды. Кез1м кдрауытып, басым айналтандай болды. Сабыр таба алмай арпалысьт кетпм. — С ушш , жаны м! Суйпп! - деддм кеудеме кыса ецкейп. ¥яльщкд>1рап, ьшдайсызданыцкдфап, акы ры н тана ернщд! ерш м е типздщ . — Таты! Ж ендеп! — дцадм буюл тесекп шайкдй усгще т е н т . Сен тагы сейттщ. М ен дененд! денеммен 264

Ши/tkt фътткрм тун мыжып, кушырлана узак,кушакдадьгм. Акэдзында кумарлыкдъщ йзгшш тарггып, екеумю де маужырай тынтныдьгк, Сол кундд мен эдеш есщ е салып отырмын. О л кезде екеум13 де муныц аягы не болады, нем ен тьшады дегендд ойлаганымыз жок, Ойлауга, теп, мумюн д е ем ес едд- 1шюш куйеущмен ем1рщнщ сурецаз енп бара жаткднын ойлап, аз кун болса да сен, cipe, адамша, нагыз эйелш е eMip сургщ келдд, ал мен етш бара жаткдн жастыгымды сел де болса узарта туссем деддм. Ж ене, шы нын айткднда, сол макра- тымызра екеум1з де ж етпк. С ол ушш 6i3Ai айыптайтын адам, эрине, табылады, 6ipaK, акдайтын адам да аз болмайды деп ойлаймын. ©йткеш ойланбай, байыбьша бармай айыптай салу — оцай, ал тусш у — кдлйынньщ кдлйыны. Шындап келгенде, 6i3 б аскд н ы ц eMipiHe б и л ж ж асам ад ы к , е з eMipiMi3Ain, 6ip сэп н FaHa е з ьщрайымызга, е з кдлауымызга бурдык. Ал е з ем1рще езщ нщ иелис жасауга кдкдщ болмаса, оныц Heci е з eMipin? Сейтш, содан кеш н екеум1з апта сайьш ж о л ы гь т турдык, Б1рте-б1рте бауыр басып, буры н уялатын жардайдан уялмайтын, сурай алмайтьш нэрсеш сурай беретш дэреж еге ж етп к. Алайда сен eAi тесектен то ят табаты н ж агдайга жетпей журддц. О ны саган кдлай айтарымды, кдлай TyciHAipepiMAi бишеддм. Bip куш акдяры бел^мдд будым да, кушакымнан с е т шыгармай жатып: — Бойьщнан к етп ме, жаны м? —деддм еркелете аймалап. — Болдым, — дедщ сен тура жауаптан бултарьш. — Ж о к , бойьщ нан к е т п м е? — деддм, ж ал пы л ам а жауабьща кднарапанбай. — Не кетедд? — дедщ тусшбей. Сенщ eAiтесек лэзэтш толык,алмайтыныцдьг, бммейпнщйд сонда FaHa тусшдцм де, ейел д е еркек тэр1здд тесек жакд>гн- дыгынан тоят алатынын, сушспенддктщ туп кдзьны сол саналатьшын тусшддре бастап ем: — Сонда, немене, м ен эл1 эйел е м е с т н бе? — дедщ ашуланып. — Ж ок, эйелсщ гой, 6ipaK, eAi эйел екенщдд денецмен сезшбейсщ, - деппш гой саскднымнан. — Ci3 не, м е т мазак, кд>1льш турсы з ба? — дедщ бепм е шатынай кдрап.— © й нп 6ip жаты п кете беретш кеп ейелшдздш,6ipi санайтыньщызды бъ\\генде, ci3re жоламас еддм. Мен жайында кеп есек ecrin алтанынды алгаш сонда 265

Ъвксцтан Нф>!секе-щи ацгардым. Абайсызда аузьщнан агытылып кеткен сез соны айрак,тады. Н е дер!мдд бглмей, 6ipa3 тосылып кдлдым. Э й т к е н м е н ай ту р а THic нерсемд1 айту ы м к е р е к деп ойладым да, с е н щ эл1 то ят алуды денецм ен тусшбейтшщдо айта бастап ем: — Ci3 м еш ейтш м азак к*>1лмацыз! Одан да бултакуатпай, маран унамайсьщ деп неге б1рден ашьш айтпайсыз? — дедщ долданып. — Крйдан жолыкцым? Неге кенддм? Буйтш келеке болганымша, алкдш тьщ кртыны больш-ак, ж уре бергешм ж акры ед1 гой! — деп, устелге жакдшдап келдщ де, мен жетш улгергенше кениэктен е зщ куйып алдьщ да, ciMipe салдьщ. Мен де уназ, сен де у н а з содан кешн сел отырып кдлдык, Б1рдеме деш н десем, тары жакдайтын алденеш крзрап крлам ба деп сескенем. А кдфында осы уназдисгщ маран пайдалы екенш ептеп сезе бастарандай болдым. ©йткеш сен козгалакгап, елгч кылырьщнан ы щ айсызданрандай ырай таньптьщ. О ныц успне, ойлап кррасам, кшнбей, осы куйщде есжтен ш ьта кршуын, мумкш емес крй. Сондыкуан не де болса енддп создд сен ен кутуге бекшддм. С ен у н а з ары отырдьщ, 6epi отырдьщ, сонан сон; 6ip кезде мен ж акда кез кдш ы рьш ды рана тастадьщ да, тары отырдьщ. Мен тырп етпеддм. С е н щ кдсымда отырраньщ таре е о м н е н шыръш к е т к е н ад ам ш а устелддн, у с п н е у щ л е к д раган к у т м д е крзралмадым. Ш амалы уакдггган сон, мен жакдр бурылып алая кррадьщ да: — ©Clin ун-туназ отыра берем1з бе? — дедщ акдфы шыдамай. — Енд1 кайтем1з? — деддм м ен мулэшмеш.— Б1рдеме айтсам, мазак, кылдьщ деп, е зщ рой аузымды апщызбай крйран. — \"Эйел емессщ\" дегеннен артык крндай мазак керек ендд ci3re? — дедщ крлма-крл Крита ашуланьш. Н е AppiMAi, не icTepiM/y б1лмей дагдарып отьфранымды адгарткым келш, куреш е орнымнан турдым да, каниекке крлымды создым. — Маган да куйьщыз! — дедщ ашулы буйьфып. Буйрырынды булжьггпай орьшдадым да, крльща ремкеш устатьш жатып бетще \"муньщ не?\" деген кесюнмен жымыйа кррадым. — Кулмещз! — дедщ крлымнан ремкеш жулып ап. — К елеке кдглып оты рсыз гой м еш ?! Н еге “эйел емес\" екешмд! 266

ЯЛлфы фыжпк/т тун е с п м ей , бугш ендд б у л у й д ен м е ш ш ы гады е к е н деп ойламадыз. Одан да бар шыньщызды айтып, неге меш мазад к^1лганьщызды тусшддридз. Айтьщызшы, ci3Ai ж акры керш кдлраннан баскд м енщ не ж азьпым бар? Н еге меш осынша кррлайсыз? С енщ ш ы н жэб1рленгешдлд сезш , ендд м ен дысы ла бастадым. Крльщнан устамак, болып ем, устатпай кдгып тасгадьщ. Ж а д а рана ж ан альш, ж а н берш аймаласкднымызра баскд турмак, ез!м1з сенбестей хэлдем1з. Соран басымды шайкдп, турегеп кеп аркдднан кушадгап ем, сен орньщ нан жулкдша турегелдщ. Кдкдайлап, кушагымнан босатпаган кдлпымдд зорра дегенде ашыльш-шашыльш жаткдн керпе- жастыдгыд кдсына екелш отыргыздым. Крльщнан сыйпап, аркдднан душадгап, жалынып-жалпайып жатып, эред дегенде ашуыдды басьш, эдпмемдд бастадым. Эуелпде мен с е т алдап отыргадлай, секемдене тындадыд. Келе-келе рана айтьш отырраныньгд ж аны бар сез екен-ау дегендей, ж1бщюреп кулак, салдьщ. М ен саган энш еш нде ел шпнде уятгау есплетш сездердд де араластыра отырып, эйел лезет! дегеннщ не екенш бар б йгеш м ш е тусшддрш бадгьгм. Сен бар зешнщмен тыддадыд. Алайда артынан тусшщ- юремегеддей ыщ ай танытгьщ. Тула бойыднан эйел лэзеп агытыльш келе жаткднда, баскд дуниенщ багасы бес тыйын болып кдлатынын, emeyip, удгыруга тырыстым. — Бесе, — дедщ 6ip кезде езщ м ен е зщ сейлесш отырган адамша тамсанып. — \"Бакдйыма дешн балдыдым\", \"ауа жетпей бара жаткдндай елш кете жаздадым\" деп отырран эйелдердщ ce3iH тусш бейтш1м содан е к е н рой. ©TipiK мадганатьгн нгьпар, шьш болса, мен неге сейтпеймш деп журсем, оныд меш осылай дещз? Ж арайды, талай тастап кеткен эйелщ здщ 6ipi болармьш, кднаратлэзэтш бере алатын баскд эйелге бара берщ з! Кдбарьгнды шытып, кетуге ыдрайланган кдглык,таньгпъщ. Крлтырыднан альш, кдйта отыррызбак, больш ем, кенбей, крлымды ашулана кдрьш ж1бердщ. — Гшейжпп! — дедщ усгелге кдрай умтыльш. Оныда кдрсы болмадым. М е т кугпестен, сорысгырмастан imin тастадыд да, тодгамастан езщ е тары куйып алдыц. Байкдймын, менен бурын масайа бастадьщ. Содан 6ip кезде кшмшец барып тесекке жата кеттщ. Ж аныда отырып, анилиды керпенщ шеттмен жаптым. Бэрш б ш п жатсад да, 267

Ъвксцтан 'Н ^ф ке-щ ы ____________________________ сезбегенсш крзгалмадьщ. Сэл демалганьщньщ зияны болмас деген оймен кдсьщнан акдфын турып кетпм. Сен дереу басынды к е т е р т алдьщ да: — М ен бупн уйге бармаймын, -дедщ .— Осында калам — Содан соц Tepic карал кайтадан ж ата кетгщ,— Ci3 уйицзге кете берцуз. — Куйеущ 1здейд1 гой? — 1здемейдд. Б ули ол тугамен icreiyy. — Онда, мен барьш ж ейтш б1рдемелер а л ьт келешн, — деддм д ер еу тунеудщ камына Kipicin. — Таты 6ip кэн иэк ала келуд1 умытпацызшы! — дедщ элгш депден rep i жумсак, дауыспен.— С оны инеем, бэлюм, эйел болып кетермш. — Экелмеймш, — дедом м ен де eperecin.— Э йел болу уппн, ен, ayeAi сап-сау сезЫ кажет. — С ап-сау ce3iMi жок, м ен баш уска кэниэк кемектеспесе, баска не кемектеседо? — дедщ сен де меш кекетш. — Ш ешшш, тесекке адам кусал жат! — дедом де, шыгып кетпм. Кайтыл келгетм ш е сен турегеп, тесек-орынды жыйнап, ыдыс-аякуы жуып крйьшеьщ. — Не, крнбайтьш болдьщ ба? — деппш жан-жагыма тандана карал. — Уйге крнбасам, калай акуалам, эйел1ме н е дел айтам дел, крркдоп кеткеннрздо кврдом де, аздо а яп кетпм, — дедщ бепме кулана карал. — Ж ок,. акдор уйд е куйеу1н, жок, екен, 6yriH ceHi ж1бермеймш, — дедом ендо м ен кдорсыгыл.— Белме б1здою, кетпейм1з, тан, аткднш а э зш де уйк,тамаймын, сею де уйк^атпаймын! С ол туш талай сыры нды айпъ щ . Б1рде жылап, б1рде кулш, 6ipa3 к упиян ды алггьщ. С е з ж ок, езщдд ак,танкд1радыц, куйеущдо кшэлецюредщ. BipaK, 6api нанымды лпжуы . Ол сошналык, саган суш кп болса, сен буйтш менщ касымда калм айсьщ гой? Кдлай болганда д а ода 6 ip гоп барьш мен о баста-ак, шамалагам. Кекшетаудан келш сыртгай о кдт жургенщде, куйеущ зауы тга icrem iH бойдак, ж ш т екен. Сен жатып журген крнакуй мен ол туратын жатак^сана Алматыньщ батыс ж агы нда кдтар орналасьптгы. Ню уйдщ арасындагы алхык, аланда ж ш тгер волейбол ойнаганда, ецшен, кдгзддр кдозыкуал

______________________ 9Пауды фмшпкйн пя/н карал турады екенсшдер. Сондайда болашак, куйеущнщ кез1 саган тусш, 6ip-eid р ет сейлесш кдлыпсыцдар. Bip куш спортшылардыц республикалык, жарысы ететш болып, сендерден ею-уш кунге белмеш босатуды талап eriirri. О баста орналасарда оны ескертитп де. Ш амаданынды зорга кетерш сыртка шьпдсдньщаа, эл п таныс жптг аялдамага деш н апарьш салмак,болып кемектесе крйыпты да, 6ipunui Алматы жакта туратын таныс к^пдарьща бара жаткрньщ ды бзлген соц: \"Ойбай-ау, ею кештщ арасында сонау жакд<а сандалмай- ак, б!здщ белмеге бупнше ж ата кетсецпп, достарынды ертец тауып аласьщ гой,\" —деп жабы са кетштз. С ен кенбей крйтан соц, \" М е т ц д е сендей кдрындасым бар, жаны м аш ы п тур, крркда,\" — депп. \"Кдрьшдасым бар\" деген кррматы кауып, акрф ы KeHAipixrri, Bip белмеде 6ip 83i турады екен. Ш ай берш, аздап ш арап йпюзйтп. Bip бурыш ка саган тесек сальш, ©3i 6ip бурыш ка жатыпты. Ш амды enripin, тып-тыныш ез орнына барыпты. С ен кудисп урейден ж аца-ж аца арылып, ендд маужырай бастаганындд, кдсыца келш, керпецнщ шетш Kerepirrri. \"Кдсьща жатайынш ы, уйкдпч келмей крйды,\" — деггп соган сенщ ю нец бардай-ак, С ен шош ып, eciKKe карай умтылыпсыц. Ол шап берш кушакуай алыпты. Арпалыс 6ip басталып кеткен соц, е зш e3i токката алмай, ол бар купли салады. Жалынганьща, жылаганьща кулак,аспайды. Крлынан 6ip босанып, терезеден к а р г е т кетпек болтан екенсщ, шап берш устап алыпты да, шапалакцен 6ip тартьш ж1берш'п. \"©леган деп ж у р сщ бе!\" — деп урсьптгы. М ен eATipreAi жургем жок, деп, cipe, акталганы болу керек. \"Kynrri екен, эл1м к ел м ед ь К рлы м ды кд йы р ы п, с ы н ды р ы п ж 1бере жаздады,\" — дедщ. Сонымен, не керек, акрзры зорлап тыныпты. Еркектщ кдлай зорлайтынын, эйелдщ кдлай зорланатынын елестете алмагандыктан, шынымды айтсам, мен оган оншама мэн де бере крйган ж окдын. Тек: \"Е, о бастан-ак, араларыц оцбаган екен гой,\" — деддм д е крйдым. Куйеущ ауы р TeMip кетеретш , кар а ж ум ы сы кдшын зауытта к тейтш кершедь Cipa, соньщ acepi болар, кейде бес-алты ай бойы крйныца крл салмай ж уре бередд екен. Мен шпмнен “е, басе\" деп крйдым да, тыцдай берддм. ©з KiHaci кудпстенддре ме, airreyip, жиын-тойга барса болды, элдеюмнен кдшанып, кейде сол арада, кейде уйге келш шатак, шыгарады екен. Крл жумсап, талай р е т кезщдд, бетщдд 269

'бексутан Нф?/секе-щм кегертш тастап, ж умыскд бара алмай маскрра да болыпсьщ. Сондай-сондайдьщ салдарьшан 6ip p e r 6ip жыл, тары б1рде жылра жуык, белек те турыпсындар. Соны есигенде, ер ж азд ен -ер ж аз: \"Е, сен де сондай кездерде баскдга кез салып крйрансьщ-ау?\" — деп, арамдык, ойлаганым рас. Айтуьща Караганда, куйеущ сау кезш де е з кдьлырына e3i еганш: \"Будан кеш н шшеймш, саган крл жумсамаймьш,1' ДС'п жальшады екен де, ш яп келген соц урып-соруьш кдйта жалгастыра беретш кершед). Тап сондай 6ip сэтщде мен ж олыеыппын. Шынымды айтайын, мен ©з1мнщол жольпысыма окшбеймш. Алайда езщ айткдн суркдй -пршшгще аз да болса ж убаны ш акелуге тырыскэнымды кудайдан да, адамнан да ж асы ра алмаймьш. М енщ багалауымша, сен ондай ыкд1ласкд татыйтын, ылайык, эйелсщ . С енщ жазгандарьщ ды окдш, шюрлершд! есгш, кртгы риза болганымды, сан р е т \"Апырмай, крндай талантгы эйелдд тепелеп сабап ж ургенш тусшбегеш- ай!\" — деп, куйеущ е ш л е й кдгжылым кдйнаранын арада он ж ы л етк ен соц м ойы ндам ай кетсем, онда м енщ гам болтаным? ©кпш пке орай, кдзак^а бары жанбаган айел 6ip сен емессщ. ©Mip атгы улкен мухитга оньщ б о р т есептеп жаткдн адам жок, ж эне есептеу мумюн де емес. Тацертец сен менен бурын турдьщ. Сыбдырьщнан ояньш кетш, кушарымды еркелей аш ы п ем, еркелеп келе крймадьщ. С онан соц 6ip парак, ак, кдгаз бен кдлам сурадым. Н е ж азар ек ен деп кдгвьндщн боларсьщ, сем кецнен ундемей алып бердщ. \"Бойыц тузу мылтыктыц тем ipiидей, К езщ кдра араштыц кем1ршдей. ©зщменен етгазген жалгыз тушм Ж аманныц оте шыкддн ег.йршдей\", — деп жаздым да, кдгазды крлыца устаттым. Сыр бермей, ундемей ощндыц да: — Н еге \"жаманны ц ом^ршдей?\" — дедщ кейщюреп. — Ж ам ан ж уз жасайды. Сонда сенщ жанында жаткцн 6ip туш м ж у з жылра татыйды, — дедЬ1 юддрмей. Аузыма кудайдыц ж ен сез салганы абырой болды, сенщ жузщ жайнап сала бердг Сол туш сырынды акуарьт айткдн соц, мен с е т айрыкща сыйлай бастадым. Екеум1з унеш жольпысып, жолыгыскдн сайьш ж акдшдасып бара ж а п ы к , Эдем1 эйелд1 еркелету де, 270

ЯЩуды фъттк/т тун эдеш ейелге еркелеу де еркек ушш улкен куаныш. Мен сондай куанышкд сенщ аркднда емш-ерюн шомыддым. Егер мен е з eMipiMAi шын сыйлап, е з тагдырыма адал бага б ерер болсам, бул шындыкцы буклей, бугежектемей мойындауга тшспш. Бул сырымызды б1лсе, екеум1зд1 сегетш де, юналейтш де адамньщ кеп болатынын бь\\емш, тагп тэрбиелж, улплж жагынан олардьщ сонысын дурыс деп те ойлаймын, 6ipaK, болтан icri болмады деп OTipiK айту — соньщ бэрш ен де ауыр кунэ. Арада алты ай еткенде, дал ишлденщ т е р л куш екеум1з тагы 6ipre болдык, Сол кун ерекш е еамде. Сен де есще Tycip. Кушагымда кумартьш жатьш, 6ip кезде: — Ага! — деп, о к д с айгайлап либердщ де, жалма-жан аузынды алакдныцмен баса крйдыц. Артынша жанталасьш, асау кулынша булкднып: — Ah! Ah! 1м-м! — дедщ туншыгьш бара жатк,андай аласурып. М ен ж агдайынды тусш е крйдым.— УЬ! — дедщ сонан сон; жагымды ш арш ау унмен бет!нд| баса уялып. Мен крльщньщ сыртьшан сушп, ене бойынды унсзз еркелетш, кдсьща тусш жатгым. Сол сэт сол у н а з д к екеум1зге д е керек болды. ©йткеш сен эйелдж 6ip белеет! аттадьщ, мен cem 6ip белеске шьюардым. Соны, cipa, бойымызга, санамызга епцру кджет болды. — Жаным! —дедщ содан соц маган кдрай аунап жатьш. Кушагъщды ашып, мойнымнан езщ е кдрай тарттьщ. — Крймай журят, аквдэы осы куйте жетгазддаз-ау! Э йел болу деген кдндай гажап е д , шьшында?! УЬ! К дры к, ж ы л бойы кдмауда жаткдн кдзынамды жарык, дуниеге алып шыккдн алтьшым-ау! М е т нагыз эйел еткен нагыз еркепм-оу! М еш мулде баекд эйел етш ж1берген кудретпцзден айналдым! Таты кушакуацызшы! Кдтгы! Сол сатгеп жагдайътмды мен, cipa, сезбен -айтып ж етю зе алмаспын. Маган бар пешлщмен кулаганьщды алп сездерщ эйплеп жаггы. Бутал дуниенщ т э т п л т бауырыма келш Kipin кеткендей, кушырлана, айызым кднбай кушаюгадым. Сен суйсшгеннен кезш д жумып, аузьщды ашып, кеберген ернщ д илщнщ ушымен жалай бердщ. Ж арылгалы кеде жаткдн жанартауша ертеп, тула бойьща сыймай сыздап кеде жаткдн лэзэт таекыньш не токката алмай, н е атугара сала алмай аласурган сеш, сен б ол ьт бауырыма тыгылган сулулыкцы кеудеме кдюып, кушагыма баекдн ез1мд шын мэншде 271

Ъвксутан H ^jjceke-ym бак^пты санадым. Ондай жумак,куйд! сенщ кушарьщад соден к е т н сан марте бастан кешпм. Оны умыту — мен ушш омцпмшщ 6ip айгулы кезецш умьпу. М енщ байкруымша, узак, уакдгг кдньш су иппеген аташ курап кетпегенмен, жутац тартып турады. 0 й ел де мапе •плейпн мэуе аташ i c n e n i Алайда украуы укратанмен, эйел 6api6ip aFaiu емес крй? Сондыкуан оны узак,уакьгг сугармай крйсад, о л шелдегенде, суды ез! !здейдд. Ш ын iaAece, табады да. Ж ане ондай шелдщ кджетплитмен кдбат куапыльпы да соншалык, — шыдамыньщ шегше жеткенде, уятгы да жецш кетедд. С ол себептт мундай жатдайда тек эйедад кшэлей беретшдерге мен кдрсымын. Табити кджетплисп ш еказ теж ей беру — ол да щялмыс. Ал ap6ip кд,1лмыс ез жазасьш тартуы керек. Кащ лщ е келмесш, кеппр, сенщ куйеущ, мэселен, сейтп. Кд>1зранып, ол сыртган !здеп жургенде, жауы шгген сенен шыкды. А л шгген шыкдсдн ж ау жаман екенш ата-бабамыз ежелден айтып келе жаткдн жок, па? Сонымен, сол куш екеум1з ерекш е суйош спк. Qcipece сен бар галамньщ купиясы н ашкдн адамш а айрыкдпа кулпырдьщ. Ж алпы, сен содан бастап езгеш е эрленш, ж узщ нен 6 ip эдем1 арай, нур узымейтш болды. Ж ымыйьш, ж ай д ар ы ж у р етш сщ . К улпы ры п кдна крйган жок,сыц, кулшындьщ да. Буркдлратьш, й р ш ен 6ipi ететш уш эдем! эн д м е ж аздьщ. Оран м ен бастаган 6ip топ куандык, 6ip топ: \"Бул аяк, астьш ан кдлай жазуш ы бола кдлды?\" - деп тыжырьш ды, м енщ кдсымда жургенщад байкдп кдлгандэр: \"Л анау шырар ж азьш 6epin журген\", — деп, сэуегейадд. Алайда сен сол эщтмелердд журегщмен, езщад е зщ ертеп отырып жаздьщ. М аган да канат 6iTri. Талай дуние ж азьш тасгадым. ©зщад жасацрырап кеткендей сезшддм. “Е, бурынгылар токалды ерте картайьш кдлмау у ш ш алады екен ю й?!\" — дегендд алгаш сонда ойладым. Ж у р т уппн кунала -приллж саналса да, 03iMi3 у ш ш жумакдъщ тер ш е шыкдщн кезЬпз болды. Сол кундердд сыйлараньщ ушш, м ен саган мэщт рыйзамын! М ен сенен барымды д а, жорымды да аямадым. Ж арымд ай керш , жанымдай аяладым. Багым ба, сорым ба легенд! ойламадьш. Бар пейш мд! баурап алган эдем1 эуендд бетен пыйрылмен бузрым келмедд. С ейтш eMip етш ж атгы. М ен алпыс ушке келш, зейнетке ШЫК.ТЫМ. Б астык, еддм, кдтардары з е й н е т к е р болдым, 272

________________________ <ШаудмojcwjimkflM тцн астымнан машине кетш, кез келген келжке мшетш болдым. К ен ш м как -ripen турганмен, крлым кдгскдрды, кдлтам жукдрды. Саран да сол арада бастык, болып баскд адам келд1. Келген бойда саган K63i Tycinri, оны, неге екенш, е зщ айтгьщ. Сакуандырганьщ ба, кдгзгащырганьщ б а,оны эл*туснбеймш . BipaK, оньщ м енен он ж а с кйш екенш б1летшмш. — Ешкдйда шы кдайтын болдык, крй, кдланьщ шйнде кдмалып елетш болдым, -reri, — дедщ 6 ip ж олы кешп. Оньщ рас едг Бурынгыдай apbi-6epi кмдыртып кдйтуга кдлтам жукдлык, ж асап журдь Сирек, анда-санда гана жолыгысатьш болдык, \"Ж умы с кеп, шыга алмаймьш, алтыдан кейш де басгыкуьщ тапсырмасьш жасап отырамыз\", — деп кешп журдщ. Содан 6ip куга: \"К уйеум сезжтенш, бале салды. Моншага 6ipre баратын 6ip досы азб ен 6ipre Kerin бара ж аткднымды 6ipHeme p e r кергеган айтыпты. “Э, кунде кешитп келегш щ ендд белгш болды\", — деп, тагы урмак, болып e/\\i, балаларым зорга арашалап кдлды\", — дедщ. \"Ka3ip маган бола кешитп журген жокрьщ гой?\" —дешн деп барып, ундемей кдлдым. Куйеущ к е л е а моншага барганьшда мае болып келш, акдфы кдтгы сабапты. К ез алдьщньщ iciriH, кегергенш жылап огьфьш к е р с е т ц . Сен оган: \"Буйткен ripAiri курысьш, одан да ажырасайык,\", — десен;, “Е, алатьш 6ipeyAi тапкднсьщ гой?\" —деггп куйеущ. \"Таптым\", —депещ. \"Мэ, саган тапкдн!\" — деп, ол тагы сабапты. \"Юм ол? Айт! Оны да, сега де елттрем!\" —д е тт, \"Осьшьщ 6epi а з ушш\", — дедщ нукдпг кдлгандай крткртл дауыспен. Мен оны мойындадым. BipaK, не icrepiMAi б1лмедьч. Уш белмел1 уйде уш баламен 6ipre бес ж ан турады екенещдер. 1шкен еркектен аулак, барьш отыратын ондай уйде орьш да болмайтыны белгш. \"ИПркш-ай, кенет бай больш кетш, саган 6ip уй сатып еперсем-ау!\" —дейтш мш соны ойлаганда. BipaK, арман деген не крлга усгайтын, не кезге кершетш нэрсе емес крй, езщ быесщ. К^шнальш та журдщ, сега кдшнап та журдж, жазбай кетгщ. Ж азуш ы жазбай кетсе, жаны тазаруы тощайды да, оньщ орнын жьш -шайтан кдптайды. Cipe, сен сондай куйте тустщ-ау деймш!? — Маган 6ip бай адам табу керек шыгар, — деп кдлдьщ б|р жолы жольпдщнымызда.— Буйтш тыйын санап еткенше, 6ip кун болса д а тегш-шашьш елпр суретш. Куйшген адам не демейдь еспм егенст, ерен крглмадым. Ашуы таркрган сон, ащылы оны умытгырар деддм. Шынында, 273

Ъвксцт м Нцфо/жке-ут_________________ _______ солай болтан сеюлдендь Таты 6ipa3 ж арасып журддк. Содан б!рде к у т бойы 6ipre болдык, Сонда кенет тесектен турып бара жатьш: — Ci3 маган бурыш ыдай ем есаз. Суып барасыз! —дедщ okj.ic б!рдеме есщ е тускендей, артыца сустана бурылып. М ен шошып кетпм. ©йткеш кэз1р тана гажап жагдайда болатьшбыз. Содан 6epi аузымнан эл1 6ip де соз шыккдн жок, едд, орнымнан крзталтан д а жок, еддм. — Крй, ей тш айтпашы! — деддм сезщ нщ суркдшан шошьш. С ен жауап катпасган жулкына басып эжетаанага Kipiii кетгщ. М аган элп сезщ: \"Мен ci3ie суып барам, бурышыдай ем ес тн \", — дегендей э сер етп. Ж урепм томен тарный, ез- вз1мнен ьщгайсыздандым. С ен м е т сутке тиген мысыкуай су ш р ей тш кетгщ . ApFbi-6epriHi акдялыммен шайкдп: \"А п ы р м ай , еш ж а зы г ы м ж ок, сияк,ты ед1 f o h ? Элде бурынЕыдай емессщ, кдрпайдьщ дегеш ме?\" — дедом ойым сан сакда Temipen. К е й й т кезде куйеущмен ж ш урсысьт, жагдайыннын, кдойындап к е тк е тн кулак, кдгыс кдьмансьщ. BipaK, оньщ 6api э р огбасынын, е з шаруасы гой деп, ежштеп сурамаганмын, соган 1ренж1генщ бе екен деп те ж орам алдады м . М ен, ж алпы , ку йеу щ ж айы нда айтсан,, тьщдап, айтпасац, сурамайтынмын. Содан ce3iMi3 жараса крймады да, екеум13 ол куш дурдараз тарадык, AnTaFa ж уы к, хабарласпады к, М ен де, сен де екпелД жагдайда журдок. С енщ кдлай багалаганьщды кдйдам, мен оз1мд1 титгей де ж азьп ы жок, адам санадым. Акдоры сен телепон coFbm: — Анау м е т тары сабады. Коз алдым квгерш, жумыскд бар» алмай отырмьш. Кдйта-кдйта С1зд1 айта берюдо, бэрш б ш п крйган сияк,ты. “К рясьщ ба, жок, па? Крймасац, елттрем!\" — дедо. М ен: “Крям\", — деп 3opFa кутылдым. Уйде — бул, тузде — а з , одан кдлса, балаларым — бэрще жазыкды 6ip мен FaHa, буйткен куш курсын! - дедщ кджыган дауыспен. — Крйсам, кряйы нш ы деп шепптм. М енщ жаубымды кутпей, телепонды тастай салдыц. Акдоры осыран б1ржола беюнген екен деп ойладым. Он жыл деген оцай ма, бауыр басып калган екем, кдгйа алмайтын, кдойналатын сыйакуандым, 6ip»K, сонда да сенщ байламынды бузбауга м ен де бекзндом. BipaK,ушшхш куш езщ хабарластьщ. Арамызда тук болмагандай, тагы орашада тамашалап кдйггык, \"0HeyKyHrici ашумен айткдны болды-ау?\" — деп 274

______ _________________ Шщдм фылаткт тун шамаладым. Келесп аптада хабарласып: \"Ж олыгамыз ба?\" — деп ем, \"Бастык,тыц тапсы рмасымен отырмын, крлым тимейдГ, — дедщ, неге екенш, меш элденеге юнэлегендей д!к сейлеп. 'Тыныцпык,па?\" —деддмтагы езгере кдлганьщнан сезисгенш. \"Тыныштык] — дедщ тагы так,-тук, дауыспен. — Жарайды, кеш н ез1м хабарласармын\". ©3i хабарласар деп ею кун куткеш м бекер болды да, уш шпп куш телепон согьш ем, б1рден: — Кдйда? Крншада? — дедщ тете сурап Кдйда, кдншада екенш м ен д е тете айтгым да, телепонды тастай салдым. Элдеб1р бокцау сез еспген адамдай, 6ip Typai боп кдлдым. Эйткенмен езщад кергенде, ещ м де езгерш , кецшм де кетершп, бар ацсарыммен аймаладым. Сырткд шыкдфлы жаткднымызда беттме кенег беддрейе кдрап: — Еркектпс мшдеттмдд орындадым, ендд ж ен щ е кетер бер дегем турсыз гой? — дедщ ез-езщнен тшсш. — Сондайынды крйшы! Кэюп жагдайдыц кереметш бузбашы! — деддм эз1л-шыны аралас етшш. — О зге сол кэйштен баскд не керек? О баста-ак, меш адам деп, эйел деп багаламай, тек сол кэш п уш ш гана эурелеп жургенщздд ендд-ендд тусшш келем, — дедщ бугалденецм ен маган дурдие бурыльш.— М ен де акдлмакдын, соцымнан шуйе берппе шубырып жургендердщ 6ipiHe де бурылмай, ci3re буйырганымды кдрашы! Содан, мше, н е тагггым? Не байга, не балага, не ci3re KpAipiM ж ок, ешюмге к е р е к о з боп далада кдлгандаймын. Кудайшыльпъщызды айтьщызшы, спз маган он жылда не гстеддцз? Кдй жыртыгымды жамадыцыз? Ал мен ci3 уппн бэрш е жаманатгы болдым. — Ал мен н е icreyiM керек едд? —деддм ашулана бастасам да, сабыр кдллуга тырысып. С альный телей алмай ceric есп п турган саудагерше пушеймэн болып кдлдым. — Тым болмаса ана уш баланьщ 6ipeyine нёГе 6ip белмел1 уй тауып б ерм ей аз? Со кдлзметщ1зге мен он жы лда татымадым ба? — Мен кдлай уй тауып берем? — Маган кдраганда крльщыз узьш, бар гой таныстарьщыз. — Таныстыкрен уй алатын заман кеткел1 кдшан? Ka3ip бэрш акдпа шешедд. Акдпа шешсе, неге акдпаман ш еш пейаз? Аяйсыз ба менен? — Аямаймын. Таба алмаймын. 275

Ш щ т т Н + М г -у ж _______________________ ___ Б1лгем маган келгенде таба алмай кдлатыньщызды. : Айтып жур гой ел талай эйелге уй тауып бергетщздд. \"Кэйт, кашп\", - дейдд гой тары маган! — Ж е к керш, жмркенген ! адамша ты ж ыры на кдрадьщ да, eciicri таре жауып шыгып кетгщ. ! ! М ен артьщ нан тура кумадым, кулкр,1м да болмады, ауыр б!рдеме усттме кулап кеткен адамша 1лбт барып диванра отырдым. Э л п сездерщ ете ауы р тид1. М енен бай, менен ж ас ш уйе б ерм ердщ 6ipiHe буйырмаганьща еюнедд екенещ, маран acipece сол сезщ батгы. Шарткд стгырьт, ол шаргын орындди алмаган кэешкерге украл унжыррам туеш кета. “CaFaH ананы icrereM, мьшаны icrereM\", — дел, саудаласып жатам ба, н е деймш? Алпыс беске келген Kicire осыньщ 6 ap i б е р е к е а з TipuiiAiK е к е н ш м ен д е ендд-ендд TyciHe басгарандай болдым. \"©Mip дегеннщ e3i — унем1 e3repic\", — деуип ед) e3i ем1рдд онш а 6 i\\e бермейтш менщ Ак^кол атгы досым, бул жолы тущ ыш рет соньщ айткднын дурыс екен- ау деп мойындадым. М ойы ндау м ен ipemmiMAi аркдлап орны м нан азар турегелддм. EciK алдына шыкрам, сен кетш кдлыпсьщ. Кдсында белен жыл отаскрн куйеур одан тапкдн уш баласы бар эйелге он жы л бойы баекд еркекпен байланысу, эрине, ермек дуние емес. Кджыран боларсьщ, кджьггкдн шыгармыз. Белим, элемде менен баекд да бай, крлы узын еркекгер барьш ащ ары п, liirri соньщ 6ipm e алацдап та журген боларсьщ. Мейл1, 6epi6ip м ен сеш ол уппн айыптай алмаймын. Сеш жаманд аура, сегуге аузы м бармайды. ©йткеш мен с е т шын ж ак р ы керддм. Дурыс, бурые деп, б1здщ арамыздарыдай байланыегьщ кеамдд багасын адамдар 6i3re дешн де бере алмаган, б1зден кейш де бере алмайтын ошпар. О н жы л бойы мен сенщ багьщ болдым ба, сорьщ болдым ба, буил ж е р ж узш щ эйелдер1 оран жабылы п жауап б ере алмайды, тек сен бересщ , ейткеш шындыгып сен FaHa б1лесщ. ©з ем1ршщ он жылын м е т и емес деп, еш им кесш тасгай алмайды. © йткеш еткен eMip erri. М ше, бугш сол сощ ы кушм1зден 6epi алты ай етитп. Ертец сен елуге толасьщ. Мен алпыс бестен асып кетам. Мына ж азы п отырран есгелгк хатым — сенщ туран кунще сощы тартуым. Туран кунщ кутгы болсын! Ткектеспш! Ж азганьш осылай аязргады да, Ж арылрап кдгркуйектщ т е р т куш кеш тусе кеш еге шьпргы. \"Ундеспей кеткенше, 276

_______________________ Шщды фылткрм лщн осым дурыс болды\", - д е д эйелдщ y in ж акда келе ж атып. Кеп кдбат уйдщ ортащ ы гареберкше басьш сукуы да, сэл тьщ тыцдады. Тыкргр есплмеген соц, 24— HeMipAi пэтердщ пошта ж э ш тн е хатьш тастай салды да, тез-тез басып кешеш кесш арга бетше erin кетп, ©з отбасына оралган эйелге будан былай оралны болмауды еркекпк борышы санады. Кетш бара жатьш кенет басьш шайкдды, содан соц курсш д, 6ipax, кулмед, неге екенш, куле алмады. \"Ж улды з\", 2009. N 3 0ЙЕЛДЕРД1 АРБАП АЛАТЫН ЕРКЕК — Keuripepci3, 6ip нарсе сурасам, берер м е ек е н а з? — Беруге мумкш болса, берешн. Бэлюм, ci3re 6ip нэрсеш айту, тусш дру к ер ек шыгар? — Ж ок, беру керек. — О з, немене, м е т 6ip жещлтек эйел санап турсыз ба алде е д е т мазак, кд лы п турсыз ба? — EKeyi де емес. — Ендеше натып б1рден: \"Беру керек\" — дейсаз? — Енд солай больш турса, сейдемегенде кайтем? — Ал онда айта крйьщыз, не берешн? — Ине-ж1бшдз болса, .. — ТуЫ сейдемейс1з бе, гасшщ зэресш алмай. Келмей жатьш кшмпцзд жыртьш улпргеназ бе? — Сейтпк. Кудай крлапайсыз жаратса, амал бар ма, кигел1 жатьш спорт кэстемзмд жыртьш алганым. — Соншама сураншактанып жургешщ з со гана ма? Экелйфз, кэз1р-ак, Tirin бере салайьш. — Ж о, азге болмайды. — Е, неге? — ¥йат. Жыртылган жер, кудай урганда, дал ауым больш турганы. — Ах-ах-хах-а! Эй, ci3 6ip с а й к д мазак, адам е к е н аз! Ауыцыз болса, ауьщызды-ак,Tirin берешн. С онш а тйтп Ticren алатьш аузы жок, шыгар ауьщыздьщ? — Эрине, жок, BipaK, ойьщ ызга эрнем е тусш, ауре боп ж у р еаз бе дегешм гой. — Тусетш ой, Tycidci келсе, онсыз-ак,тусе бермей ме, ci3 де кдйдагыны айгады екеназ. 277

Шсуапан fLtfa/ceb-wiu — Кдйдан би\\ейш, мешю, airreyip, аздд сагагандыру юй. — Крндай крмкрр адамсыз, теп! — С ед ей е д е т эйелге элдегамнщ кдмкрр больш жургеш жарасып турмай ма? — Крйьщ ызшы, крфык, алтыра келген сары кррын эйелге ж арасып туратын ол не крглтан крмкррлык,? — Т у п - т у р а ж ы й ы р м а ж а с Kiuii е к е н а з . ©з1щ з ойлацызшы, м ен сегалдд 6ip улкен адам крмьщызды жеп, к ддам ы цы зды багы ттап оты рм аса, ci3 сегалдд ж ас сулу ж азатайы м б1рдемеге ушырап крлуы эбден мумган емес пе? — Е, ол зам ан басымыздан байагыда етш кеткен жок, па, атасы. Ka3ip 6i3 6ipeyAi ушыратпасак, б1здд б1рдемеге гам ушыратар дейаз? — О з де баланьщ сезш айтады е к е н а з. Кдгрык, алтыдаты эйелде 6api бар: е ц де, тэжарибе де, крьлык,та, кулык,та, наз да, к^тлымсу да, кудай-ау, таты н е едд, 6api бар. Bapi бар ж ерде бале де бар ем ес пе? А-а? — Ci3re e3i ине-ж ш к ер ек пе, жок,элде и не-жш дегенщ з меш сезге тартпак, айлацыз ба? — И не-ж ш тщ кер еп д е рас, йздд сезге тарткдлм кедгеш дерас. — Ендеше ж урнцз, ине-огабпцзд! альщыз. — Е, сейтш ж ен ге кешшдзшь — О зге крндай ж ш керек, агы ма, кррасы ма? — Кдйдан бглетн? Крйсысы дурыс болатыньш еркек м енен rep i эй ел ci3 6iAepci3. — Кдлзык, е к е н а з , а з д Ш т у р т а н 6 ip м !н д ет к,ой. С п орткэстем щ зд щ Tyci крндай едд? — Акдгылдау ма, ак, ала ма, кдра ала гой деймш. М еш кршнай бермей, езшдз керш барьш айтьщызшы кдндай жш керегш. — Ci3, кудай биедд, меш- белмещ зге алдап-сулап апарьш алсам деп турсыз-ау? — Крй, ейдемещз. Алдамай-ак, суламай-ак, ашыкц’ан-ашык, апарайын деп туртам жок, па? — Кане, крй белмедеаз? — Э не, анау шетга. — О, азд щ белмещз кец екен. Кэстемщдз кэне? — М ьша жаткдн. — Бутан, эрине, ак, ж ш керек. К рра ж ш керш ш крлады. — Онда, ак, ж^бпрздд бершдз. — Ci3 не, шынымен-ак, езицз firin алмакрыз ба? 278

Шгудм ojcwiamkflH тун — Ецад кэйтем? Баскд не амалым бар? Ж ырты к, кушнде кшп шыкрам, шипажайдаты керген ж урт ж ата кдлып кулмей ме? — Мен-ак, Tirin берешн десем, кэстемщзд) кетерш бара жаткднымды керген журт жата кдлып куле ме деп, мен де крркдт турмын. — О ны ц ж арасы жец1л. Кэстемдд ap b i-6 ep i K eTepin журмей-ак, ине мен ак, ж 1б щ з д 1 осында экеле салсацыз, не экеле жаткдныцызды ешюм де бшиейдд, бишеген соц, ж ата кдлып та кулмейдь Бул акылым кдлай? — Акдллыцыз акды-ак, Оны укдаган — акдшак, — О, муньщыз — epi акдш, api акдьлды адамньщ ce3i. Мундай кдрындастыц ыкдншсына 6i3 кдрсылык, ж асай алмаймыз. Шрак, жакрылап дастаркдн ж асай аламыз. — О ндай агалык, ьпдыласкд 6i3 д е кдрсылык, ж асай алмаймыз. — Е, басе. Атам кдзак, мундайды тусппсу дейдг — О з енд) асьпргырмацыз м е т , эу еы жыртыгьщ ызды жамап берешн, дастаркднга сонан соц отырайык, — Кдрсылык, жок, — Bip нэрсе сурасам, 1ренж1мей, шьш ыцызды айтасыз ба? — O pi 1ренж1меймш, api шынымды айтам. — Ендеше, мен жайында не ойлаганыцызды буклей айтыцызшы! — Кеп нэрсе ойладым. Bipimui ойлаганым: куйеу: жок, эйелдеп уйгардым. Екшнд ойлаганым: талай еркекп тузагына туарген таж1рибел1 эйел дедш. Yurimiri ойлаганым: кдншама шайкдп eMip сурсе де, 6ip еюнш п бар-ау дегг-болжадым. — Данышпан е к ен аз, атасы. Yui ойлаганыцыз де туп- тура крлмен кротандай дал — Ал мен ж айында ci3 не ойладьщыз? — С1зд1асханада алгаш керген сэтге-ак,ете c a m уйленген еркек деп шамаладым. ©йткеш аспай, саспай, айналамда ел бар-ау деп алацдамай, ештемеге, ешшмге зер салмай, езпцзбен езпдз гана болып, ток^ей1л отырдыцыз. Екнпш ойлаганым: эдем1 эйелдерге e3i кдншалык, кызыкра, эдем! айелдер де езш е соншалык, кдшыкддн еркек болар деп 279

Ш с у т т H ifa lc tla -tlM топшыладым. Ce6e6i ешкдшан, ешюмге есесш ж!бермеген ЭДЭМДЭЙезицздд жайбаракдт устаганыцыз мацгаз кейпщ зге ете ж арасы п турды. Дурыс таптым ба, ага? — Дурысы дурыс-ау, 6ipaK,сол-ак,па ? М ен жайында мулде а з ойлаган екенс1з. Ж арайды , ине-ж1б1щзге, кврсеткен кдлзметйцзге р ахм ет. К эне, ендд андагы кэстемдд анда тастацы з да, мына дастаркднта жакдлндацыз. Алдымен жендеп таны сып алайык, Атьщызды, кдгзме-пгрзд), кдйдан, кднша кунге келгенцдздд — бэрш айтыцызшы! — М ен сол 6ipiHuii к е зе к п ci3re берсем деп турмьш. — Ж арайды. Атым — Буын. Зейнеткермш. Ею улым, ею кдиым бар. Э йелш нщ аты — Ж узж. Ол да зейнеткер. Мен ептеп усак, к эс т п е н айналысам, айемм немерелерш багып- кдтады. Алматыда турамыз, мунда он бес кунге келддм, ем- дом ештеме алмаймьш, тек демалам. — ©ЗЩ13 — Буын, ейелнцз — Ж у зж , кызьж,екен: буынды ж у зж кдюып жаберсе, кдллтынып кдлмайсыз ба? — Твсекте жаткднда анда-санда кдшынып кдлайын деп алдым гой. — Кдлыц кдзакуьщ шпнен 6ip Буьш мен 6ip Ж узжгщ 6ip-6ipiH крлай 1здеп тапкднына кдйран кдлып отырмьш. Ол д а тагдырдьщ тэлейлергндзге бергеш шьжар. М е т ц атым — Эсен, атасы. Ж эр к е н т деген кдладанмын. Bip ул, 6ip кцгзым бар. Ажыраскднмын. О н кунге келддм. К эз1р Алматыда турам. Bipimui аурухананьщ асханасында югеймш. — © те ж акры. М ьш аны ендд таныскднымыз ушш а л ь т крйалык, М ен агьш iuiyini ем, а з г е кэн иэк куйайын ба? — Ж о, матан да агьщыздан куйа берщ з. — Ж арай ды , ЭсекесП К эне, кел1щз. ПоЫ ©йелмен шгкенде, ай р ы щ н а дэмдд боп к ететип -ай жарыкхьщ тыц! Ойбай-ау, кш ж ене альщкдырасацызшы, уйат крй мьшауьщыз. М е т ж а щ ы р м а й кдлдыцыз ба элде уйалып схгырсыз ба? — Уйпдзден шыга алмай кдлсам, уйатгьщ улкеш сонда болар деп отырмьш. — Одан крркдай-ак, крйьщыз, эйел жейтш эдепм жок, — \"Э депм жок,\" д е й а з, куйеу1мнщ жок, екенш крйдан бже крйдыцыз? — Ойбай-ау, алпыс алтьп-а келгенш е адам бакдатанда, н е т бакцы д еп ж у р а з м е т ? Б1ршппден, Kyfteyi бар эйел мундай ж ер ге ж алгы з келмейдд. Келсе де, кдсына сщмсш бе, досьга ба, элдекжвд кррауыл г о т ала келедд. С е д е оньщ 280

______________________ Ш ацдм ф ы мт кт т /н exeyi де жок, болгасын, Kyfteyi жок, екен-ау демегенде, не деган? — Ж арайды, солай-ак, болсьш, ал 6ip еинш нм бар екенш делай быдщЫ — Асханада отырранда, санаторийге гамдер кеддд екен деп, шола 6ip дерап ш ыдтым. Э й елдердщ пшнде ci3 к е з м е 6ipAeH окщ ау керщадщз.Тым жастарга, ш ынымды айтсам, жендеп зер салкам да жок, М ыдгы болсад, макан кеды аудармай кер дегендей, жан-жарыдызга онш а мэн бермегенсш, 6ipaK, бэрш байдеп, кезпдздщ асты м ен FaHa айналацызды аладеныдызга сап отырдьщыз. Елге дерап, сез жок, е з eMipiH ойш а салыстырып оты рган болар деп ойладым. Кдрсы устелде отырран ерлйзайыптыларра дейта- дейга дызыкден адамша дерарыштай бердицз. \"Ж алгыз- дьпъша ектедо екен-ау!\" — деп сонда ойладым. Шынында, еинш гп гой: е д эдем!, е д к е р н ек п эйелге буйырмаган куйеу элдеюмдер мен элдекдндайлардыд крлтьпъшда кетш бара жатады. Солай ма? — О зден , eiprypAi, крркдйы н дед1м. Адырындап- акдгрындап арбап келе ж атден адам сиядгысыз. — Белим, арбалгыдыз келш отырран шыгар? Онда, келщз, мьшадан ала отырайыд! — Ашыд кеткешм ушш айыпде буйырмадыз, вйелщздщ кезш е талай-талай шеп салван боларсыз? — Шамалап шындыкде жакдшдетыдкдфап айтсам, а з д ш б1рталай да, б1здйа б1рнешеу шьпар? — Ci3 мега соншама ж езвкш е санап оты рсыз ба? — Кудей садгасын! ©те тэжзрибелр махабатгьщ мэган быетш эйел деп дена отырмын. — Оныд ж езекшеден айырмасы не? — ©уел1 удсастыры н айтай ы н: eKeyi д е ж ы н ы ст ы д детынасты ете жадсы жасайтын эйел. Тек айырмасы: ж езекш е акщага бола сез1мйз, жакры керм ей-ад детынас жасаса, а з сегалдд махабатгьщ меган быетшдер сез1ммен, жакры керш дена жасайды. — О здщ эдпмещз, 6ip турлр ауырлап барады. Мынадан ала о ты р ь т тыддемасам, болатын емес. Сонда ci3 эртурл1 себеппен б1рнеше еркекпен болтан эйелд1 ж езекш е санамайсыз ба? — Ж о д санамаймын. М ен рана емес, оны Ke3ipri рылым ДОсанамайды, Ондей эйел алдануы мумган, арбалуы мумкш, 281