Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

шешесше Teceicri тым ерте салып бердь 03i эбден калжыраган адамша, басы кеткен жакка айагы кетш кылжиа кулады. Кезш уйкысы келгенд1ктен емес, жылагысы келгенджтен жумды. Келжотадан Белге карай eni жол туседк 6ipi табандагы сайдыц сагасынан шыкса, eKiHiuici жайдак аузынан шыгады. Eni жолдыц ара кашыктыгы соншалык шалгай да емес, тек бара жаткан иэ келе жаткан багытына карай 6ipi сэл ары, 6ipi сэл 6epi. Сайдыц аузьшан шыгатын жолдыц 6ip аргыкшылыгы - атпен ж е л т кетуге де болады, жайлы. Ал сагадан тусетш жолда мундай емш-еркшдж жок- Етекке шырша карагай калыц ескенмен, бул жолдыц ецкешс тусы апац-ашык- Сол ашыкта жалгыз айак жол кылыштыц кайкысынша ишш, су морып кеткен куз жардьщ кабагын юдщреп кана эрец айналып етедг Ат айагын жазатайым басса, сонау сайдыц табанына дешн 6oreciH болар будыр жок. Жауын-шашын болган сайын су шайып, жол табаны да жш езгер л турады. Сондыкган аса тым асыгыс болмаса, ол жолмен тун баласы Tipi пснде журмеуге тию. Ал урланып кашкан гашыктарга жолай енш мнщ жолыкпаганы керек. Kpyiirri де болса, Кдйныкеш пен Этнсе тэуекел деп осы жолмен тартгы. Кашан Этжелер кулама кабакган атгарын жайау жетектеп еткенше, С еттбаттал соцдарынан кез алмай карап турды. Eneyi аттарына кайта мшгенде барып орнынан ол да коз- галды. Bepi таман келш бурылып караганында, каралары кершбей KeTinTi. Карацгылык буркеп калган ба, карагайдын iuiiHe Kipin кеткен бе, 6ine алмады. Кушактасып бара жаткан шыгар деп ойлады. Шым еткш п денесш ыстыктолкын куалай женелдк Есше Буб1жан тустЕ Сол-акекен, алдеюм алаканына сап ж урепн сыгып ж1бергендей болды. Ансап курсшдг “By6iui!” - дед! куб1рлсп. Сыбырды eerin аты кулагын кай- шылады. Сештбаттал сактанып жан-жагына карады. Кдран- гылыктан езге кезш е ештеме шалынбады. Буб1жанды тагы ойлады. “Этнсе келш агаца айтады. EHfli аз калды. Экетемш, шыда!” - деген болатын 03i зорга шыдап турып. Аты пыскырып ж1бердг С еттбаттал кущктенш айналасына карады. Этшеден еепген Айсарыньщ ce3i eciHeTycri. “Мен басымды TiicriM. - д е т т , - осы жолга”. Баска айтса, 6ip capi, болыс айтыпты. Мансап, атакка умтылды дейтш емес, ез1нде 6api бар адам сол барынан айрылар жолга калай тэуекел е г п скен?! Жецшерш дс жобалап отыр. “Акпатшанытагынан кулашаспыз, 6ipaK ол да ел екеш\\пзд1 бшсш, санассын”, - дейдь EiciHiH 6ipi 104

турмак, жуздщ жуйрит де айта бермейтш сез. Жэне рас сез. Жок, аман-есен тан атса, бел буып атка конбай болмас. Ею адам шессе де, ер ж т тк е ылайык енсе кетерген дурыс. Этжешю шын, мундайга Елкондьщай ерт адам керек. Иэ, аруак, колдай кер! Атыньщ ер-токымын алып жатып Сеш тбаттал жан- жагына тагы 6ip рет карады. Салкын тун бойын cepriTin ж1берген сыйакты. “Эй, уйктай алмай эуре боламын-ау!” - деп кынжылды. Уйге юрмей Kwipe тургысы кедцг Кызын 1здеген журттын кику-шуы кулагына келмедк “Дурыс ойлаган екем1з, - дед1 icTiH барысына суйсшш, - Эпкемен 6ipre кеткешмде, кызды юм экеткенш танертен-ак бш п койатын екен бэрь Нагыз мукиат урлык болды мунымыз!” Ауылдан еш с е зш а з узап кетсе д е, Кдйныкеш тщ эл1 коркып келе жатканын Этже эзшге айналдыра бютады. Кулш, коркынышын сейштпек оймен Кдйны кент ат устшен ецкешп кеп кушагына тартгы. Ерке 6ip эуенд1 кемешнен кайтарып, ансау сездерге элдеб1р астар 6epin кулагына сыбырлады. Кдлжындап айтканмен, шын ойы сол екенш ангартгы. Карагайдын iiui кара тунек. Ептеп коз уйренгенмен, кецщдеп секем там-тум таркамай тур. Жол жиегшдеп окшау агаш пен узын буталар “жакындасын, бас салайык!” деп андып турган элдеб1р уреши нэрселерге уксайды. Эйткенмен онаша калса, кауш-катердщ бэрш аулакка ысырып, ыстык кушактын гана ыркында болатын гашыкгарга тэн сокыр ерлж 6ipTe-6ipTe Кайныкеш пен Этжеш де биледь Узенгшесш, eKeyi ат устш де ынтыгып аймаласады. Аттары да enicKe карай айактарын лыксып басып, ара-тура тэлт1ректей тецселш келедт - Кайныш, кушагыма езщ сыйсан да, кеудеме куанышын сыймай барады. Тунд1 дур сшкшд1рш, “Баркернеу1мдГ шыркап ж1берсем бе екен? 0з1мсшш, оган енд1 какысы бардай ce3iHin, кыз осы жолы апгаш рет 0TiKeni “сен” деп сейледк “Сен” дегенi жцтггщ кулагына сенджпш деген серттен бетер ыстык естщдь - Кайша айтканмен, кашып келем1з гой, Этен. Элдеюм ecTin калса, ертенп кун ез1м1зге айгак болмай ма? Кайда кашып кеткешм1зд1 б ш п койады гой. Тым курыса, сайга тускенше шыдашы! - Жарайды, оньща кенд1м. BipaK мына атша тулап асыккан журепмд!, ене бойымды ертеп бара жаткан от кумарлыгымды кайтем? Кудайдан -плегешме колым жетп ме деп кур eMipeHin, тек ecTin карангыда бетще унше берем бе? 105

- Оган да шыда! - Жок, Кайныш, осы жолы тындамаймын. Кашангы Mcni какпалай б ерест. Ел татуласканша, одан отау Tirin екеум1з жеке шыкканша, будан кешн буйтш оцаша болуымыз да сюталай-ау. Екеум1зд1 алгаш жуздеспрген де осы карагайдыц iuii еда. Жубайылык вш р тЬ д ац жаксы ырымы болсын,' осы арага сэл айалдайыкшы! - Жаным Этен, жалынамын! Эбден уэделесш едж кой. Жол-женекей жаман ырым болады. - Ырым-сырым дегеннен сонша неге коркасьщ. Кайныш, адал кещлден артык кандай ырым болушы ед1?! -С о л адал кещл1м1зге арамдык KipMeciHдеймш гой, Этен. Айдалада асылык айтпашы, коркамын, денем тшркенедь - Касында мен келемш гой, неден коркасьщ? - Бшмеймш. QfiTeyip, 6ipey екеумвд андып келе жагкандай болады да турады. Бата бузды дегеннен коркамьш, Этен. Журт жаман айтады гой. -Ж у р , атган тусейжнп. Айагынмен жер баскан сон журек тоюгатасын, коркатын ештеме де жок. - Барар жер1м1зге жетпей токтамайыкшы, Этен. Teri, ешкандай ырым емес, кеципмнщ 03i соны тшеп тур. Кэз1р к1мд1кше барамыз? - Нагашымдык1не. - Каншалардагы Kici? - 03i кырык бестерде, эйел1 жас - отызга биып шыгады. - Ендеше, сол уйгс жеткенше шьща, ак екен1мш женген корейi! Кслген жершде пэкпгш эйгшеу кьп баланьщ касиегп серп гой. Апамньщон сепзжыл бойыкулагымакуйып келгеншсенщкеншщ ушш 6ip сэтте гана айдалада буза салганга кудавдан коркам. Апам ылги айтатьш: “Эйелддн ададдыгы да, еркегт ск^онщ татудыгы да алгашкы тесектен басталады, сондыктан оны куэс1з юрлетпе, касиепн тайады\", - деп. Апамньщ 6ip айгканын орындамай, озще руксатсыз кашып келем, ещн тым курыса сол айтканын орындайыншы! “Келшмв таза екен!” - деп женген куанып калса, женгеннщ сол 6ip ауьп ce3i- менщ ата-аналшьщабыройы емес пе? - Кайныш-ай, кандай ед1н! Такуа модцалар да тал сендей дшше катгы болмас. Не эн айткызбайсын, не айалдДткызбай- сын, элден вз ыркыца Kenaipin барасын, атамыз казак “эйелд1 бастан” деуш1 ед1, осы мен осалдык жасап келе жатканнан сау ма екем 03i?! Юшкене куш жумсап керсем, капай болады? - Онда уйат болады, окпелеймш. Мен ушш емес, апам ушш кьвкушмшОрдьшбулагьшажеткеншеузартшы! Апамушш,Этен! Буган токтамаска Эт1кен1н ылажы болмады. Жап-жас кыздьщ соншалык киылып сураганына теб1ренш: “Bip Tuierin 106

берейпши”, - деп шенгп. Кызды акырын гана кушагынан босатып, еркелете мурнынын ушынан 6ip шымшып койды. Сайдын табанына тускен сон exeyi жалтактап, жан- жактарына урке карал, карагайдьщ iiuiHe Караганда жазык жер айдан ашык сыйактанып, 6ipa3ra деш н журек токтата алмай турды. Туннщ тылсым тыныштыгынан бегде ештеме байкалмаган сон, Ордын булагы жакка бет тузеп алгашкы тумсыкты айнала бергендер1 де сол ед1, элдекайдан ат пыскыргандай болды. - Алла-ай! - деп, Кдйныкеш атынын басын тартты. - Жайылып журген жылкы гой. - деп, Э т к е e3i тгерш ей тусть Ат пыскырыгы карагай жак тустан шыккандыктан, коркыныш онын да енменше суык канжардай кадалган, 6ipaK соны сезд!рмеуге тырысты. - Ойбай, эне! - деп калды Кдйныкеш. Карагай жактан терт атты Kici тасыр-тусыр шыга келдь Жолдарын кес-кестеп, алдарын орай келш токтады. Жайтуды Э т к е жазбай таныды: атын т е б ш т алдыга сол шыкты. - Ей, Э тке, кэне ал п маган мшпзген атын? Кызы уйше кайтып барып кажы да ток, катынынды алып кашып сен де ток, eKi ортада жер каптырып кетпегщ Жайту екен гой. Эйтш мен де онай алдана коймаспын. Кошкардын 6ip кызы босагамнан саган бола кепп едк ececiHe eKiHuii кызын взщ экеп 6epin турган жоксьщ ба? Дуние кезек деген - осы. Катыннын к у й т кандай болады екен енш сен тартып байка, Байту кызыгын KepciH. Сен Meni алдап сокпак болып ен, мен саган шынымды-ак айтайын. ByriH мен айтпасам, ертен 6api6ip ел айтады. Элш кетсен де ести кет: сенщ бул сырьщнын жай-жапсарын Сештбатталдан естЫ м. Кашан кашатынынды, кай жолмен журетЫ цщ - бэрш айтып, багыт сштеп ж1берген - сол. Ж айтудьщ жансызы жауласкан адамыньщ жанында журетщщ будан былай бшц! кой! Э т ке жатып келш жалынарын да, жандэрмен алыса кетерш де бшмей, iim-ейжанталасып opi-capi халде сэл бегелш калды. Жайтудьщ элп айтканынан кешн “бар свз осымен 6iiTi” деген адамша, ана ymeyi шылбырынан k in алып ай- шайга карамай К айны кеп т жетектей женелдь - Агатайлар-ай, менщ не жазыгым бар ед1?- деген кыздьщ кулындагы даусы шыкты. Капталдаса 6epin, кыздьщ шау- жайына Э т к е де жабысты. Ецкейе бергенде, желкссше тиген соккыны ап-айкын сездь BipaK еш жерш щ ауырмаганына кайран калды. Уйктап бара жаткандай болтан 6ip сэт-i есщде, одан аргысын бшмейдк сусып дуниенщ 6ip Tecirine Tycin кеткен тэр1здь 107

. .. Э т е есш жиганда, жыртык уйдщ теапн ен сыгалап жаткандай эушп жалгыз сэулеш кердк Оньщ жулдыз екешн езш щ шалкасынан жатканын укканда барып бшдй ©лдекайда кашып кетш, жаны да e ci KipreH сои кайта оралган сыйакты: шылкыган сазда жатыр екен, суыкты сезш , Tici TiciHe тимей сакылдап Kerri. Сол жак иыгы сынып калгандай сыркырайды. Кетерем жылкыша киралавдап, орнынан суйретййп эрен турегелдь К,ай кез екен деп, Жеп каракшыны 1здеп кокке карап едц аспандагы жулдыздар жерге карай зымырап кулай женелдь Басы айналып, жер дуние куйентшщ басына iлiп койгандай шайкалактап Kerri. Тэллректеп барып койтасты кушакгай алды. Тырсиган iciKTCH мойны мен желкеа суга тиген кыл шылбыр кусал кокайыпты да калыпты. Eci KipreH сайын ауырсынды. Жылт-жылт еткен алые сэуледей санасы да 6ipie-6ipTe айкындала бастады. TinTi Кдйны кеит тартып экетке]йн де, езш соккыга жыгып кеткенш де 6ip сэтке Этже умытып Kerri. “Шынымен бе, шынымен-ак Сештбатталдын сейпсеш ме?” - деп Ky6ipnen, сандырактаган адамша тек соны йшнен кайталай бердь Б)раздан кешн сэл де болса сабыр тапты. Сонда барып Жайтудын C03ine сез!ктене бастады. Енрак ол кусаган деюр, урдажык адам бакай кулыкка бара коймастай кершдй “Кайныкештт алып кашатынымды Сештбаттал айтпаганда, KiM айтады? Одан баска юм 6uiefli?” - деп кайта толкыды. Жамалхан ба дешн десе, онын сонау Актастыдан дэл 6yriH суыт келе койатындай peTi де жок. К удж тщ туш ш тек Сештбатталга келш ripene бердь © т е енщ не де болса Сештбгпгалга жетуге асыкты. ©ртген кашкандай cypinin-кабынып сурлеу жолга rycTi. Кдрангыда капылыс баскан аягы кусал ара-гура ойы да эр сезжке 6ip cypiHin кетедь “С атьт Keryi мумюн бе? Енд1 маган не дер екен? Буцан кешн де жуз KopiceriHiMi3fli калайша ойламады екен? - деп, аракщж Сештбаггалга кайран калады. ©м1рдщ опасыздыгына, адамдардьщ опасыздыгына зыгырданы кайнайды. - Бшмей кетп демесш, барып бетшетуюрейш! Жайгу сырын айта койады деп ойламаган гой, касымда журш ор казганын карашы! ©леем, айдалада емес, сонын барып босагасында елешн, бетше 6ip Tynipin елешн!” - деп южшш opi езш щ мына маскара халше корланып, долдана кеп Larepi умтылады. Кенет онын купагына узецгшщ сынгыры келгендей бодцы. Калт токгай калды. Тымык тунде атгын uienTi курт-курт жулып жайылганынадейш ап-айкын сстицц. “Иэ, cэт!” -д eд i iuiiHeH. Карагайдьщ етепнде гана жайылып турган ез атын кергенде, куаныштан ©тже жылап ж(бере жаздады.

Алгашында босагага мал суйкенгендей болды. Сонын артынша езш алдеюмшн жулкылап жатканын сезд!. 0 л п адамнын алкынып турганын да ап-анык ecriai. Соз жок, жаман ойлы 6ipey. BipaK е н т т п алган дем ш щ езш де алдекандай таныстык, элдеюмге уксастык бар сыйакты. Сештбатгал каргып турегелд1. - О не, ей? - деп, тасыр-тусырдан уй imiHaerinep де ойанып кетп. Э л л адам алев колымен ун-тужлз Сештбаггалды сыртка суйрелед1. Tirrri болмаган сон: - Шык далага! - деп Tiстенд!. Сей!тбатгалдын журен су ете калды. - 0й , 0 пк е? Негып журсщ? - Ойнап. Журмейтш... “e.rrripin кет” деп пе ен? - Ойбай-ау, кан гой ycTi-басыц! Кайныкеш кайда? СейМатгалдыц буп ктеп турганы жэд1гейл!к емес екенд!пн 0 тж е журепмен сезд1. “У-уй, курткан Жамалхан-ак болып шыкты”, - дед! ауырсынып. Артынша Сей!тбатгал болмай, Жамалханньщ сатканына куанган тэр!зд! кунг!рт б!рдеме квшлшде тагы ойанды. Ашу-ызасын актара салмай, сэл устамдылык жасап бакты: - Тартып э Kerri. - Ki-iM? Болтан сумдыкгы болжай койып, Сей!тбатгал басын устап отыра KeTTi. Корлыгы мен ызасын кайда TerepiH б1лмей тырсылдап турган 0т!ке жанагы устамдылыгынан калт айрылып калды. “BopiH !стеген сенсщ, бор! сен!н акыльщ”, - деп, Жайтудан еепген жаманатын Сей!тбатталга актарып салды. Мандайын токпактап, Сей!тбатгал оны ест!генде, -rici зар каксап ауырган адамдай ышкына ьщыранып кетт!. - Кап, мен курттым! Мен курттым! - дед! жазыкты кей!ппен басын кушне шайкап. - 0 й , сонын 6ip Kecipi тиер- ак деп осынша тез!п Kenin ем. Кап, буйте койар деген KiMHiH ойында бар! У-у, imiMe у тусш Kerri-ay! Кап, не де болса касында 6ipre болмаганым-ай! Сейкбаттал тез катуланды. Шакпак тутатып б!лте шамды жакты. 0пкен!н ускынын Kepin уй ш ш деплердщ ypefii ушты. - Жа, ештене емес, - дед! Сештбаттал сойыл тиген жерд! колымен сыйпап Kepin. - Бол, турма! Бет-аузывды жу! - дед! 0пкеге. Белдеудеп жугенш жулып алып, e3i дереу сыртка шыгып Kerri. Сейпбаггал он такты атгы ергстен тобымен андап кедщ де, Квлжотадагыж!птгерд!тугел ойатгы. Ceirrinтансопле бастаганда, бес жлтг Жайтудьл! ауылын бетке алып суыт аттанды. 109

Этженщ Кдйныкеипт кашан алып кашатьшдыгын Жайтуга, шындыгында да, Жамалхан хабарлаган. Сештбатгалга ыза- ланып, сол кеигге Акымбекп агасына асыгыс жумсаган. Хабар Жайтуга сл орынга огыра жеткен. Асыккандыкган, кайда баратындыктарын Жайту, Timi, жолдастарына жол- женекей тусщдардь Жол угу ушш тжс ерге тетелей тартты. Келжотадан кайжолментуссенде,тал осы арата сокпай отпессщ деп, сайдын сага тусынан кутш ед1, катслеспедк Касымда Сештбатгал бар шыгар деп, жолдас ерткен, эйтпесе Этженщ жалгыз скенш бшгендс, 6ip езьак тосатын едк Кызды тартып алу еш киындыкка туспсдь Канша копии тасып турса да, езш 03i тежеп, кайтар жоддажолдастарьша Жайту кыскзгапа сырайтгы: - Жабылып Байтуга катын эпергснд1 максат кып журген жокпыз. Кыз алып кашу ку сирак ксдсйдщ де колынан келедк уп дсссц ушып кететш коркактьщда колынан келедь Кердщ- дер гой жада: 6i3 бшмей калсак, экетпсйтш бе ед1 Этже де. Бар эцпменщ болган-бггкеш кыз алып кашу мен тартып алуда емес. Кайткан кек кайтарып алган малыцнан артык. Айыбы- ма ат м ж пзгап журмш деп Этже алдады. Ecin жиганда барып Tycinep енд! алдаганныц кандай болатынын. Бэлем, сазайын кажы да тартты, кызын кайта узататындай болып ед1, TinTi! Байтудын бутан neci Kerri, тозганын жацалады, эпкссш ж1бс- pin, ciHjiicin алды. Солай емес пе? - Ксцк-кецк кулюсш кал- гандар да коштады. Ертен елдщ не деп шулайтынын ездерш- ше жорамалдап, жйтггер кушырлана желпнпстт. Суйсмелдей устагандарына кенбей жулкынып, кайта-кайта сулк аттын жалын кушып, талыкси OKcin келе жаткан Кайныкешкс еш- кайсысыньщ жаны ашымады. Кайта айыздары канып cyfici- HicTi. Даурыга кулш, дацгаза сейлеп, кашан ауылга жеткенше ауыздары жиылмады. Булар б1рденаттын басын Байтуджше келin ттредц. Жылай- жылай crneci каткан Кайныкештт exi жнтт уйге суйреп юрпздь Кез келгеннщ колынан келе бермейтш жаксылыкты адам баласына жасау ушш каншалыкты улксн, жомарт журек керек болса; адамзатка аскан корлык, кулак еепмеген кианат жасау ymiH де соншалыкты катыгез, канкуйлы журек керек. Жауыз- дар, эстс, жауыздык 1степ журм1з деп сшкашан мойындаган ба, ел кезше i3ri квршетшдей элденеш кэйтсе де тасалап калуга камданады. Сондай 6ip астарлы кулыкпен, Байтуджше Kipin журт 6ipa3 Ti3e буккенде, Жайту оларга ашылып сыр актаргансыды: . - 0л1м жетпесе, амалым жок, эйтпесе едиамге есе хаберпм жок, карабек ymiH кан тогуге бармын. Буп кунде 6ipeyre ПО

биттей есен кетсе, елдщ ipreci ыдырады дей бер. Буга берсен, суга беред1 бэрт Ж аны аш ы майды, араны ашылады. Дэндетпей, ол ceni касып алса, сен оны тырнап ал, сонда тана басыбайлы болмай, ез ipreHfli аман сактайсын- Агайынын, бауырын канша езеуресе де ез мудесш ойлап турады: жаксы жайылымды алып, жаманына xcijSeprici келедк ceHi жумсап, e3i демалгысы келедь Басынды шулги берсен, басьща шыгып кетедк Жаныц барда жагаласып ел. Акыр елетш болгасын, кеш елдщ не, ерте елдщ не; ажальщнан елдщ не, азабыцнан елдщ не - 6spi 6ip, эйтеу1р, боска елмеу керек. Кджынын тойынан 6epi бойымды 6ip кара зш басып журуин едк буйыртса, 6yriH 6ip сшкйадм. Алпыс кун атан болганша, 6ip кун бура бол деп осындайды айтады. Бэлем, кажынын кызы ещп кердендеп керсш! Кенсе мше: Байтудын eKi катынынын 6ipi болады, кенбесе эне: Этжесше барып тие 6epciH. Этжеге де 6api6ip шыгар, ейткеш кайсысы болмасын кэз1р ещй Байтудын катыны. Жайтудын эр сезш отыргандар eaipe коштады. Суйсше кушп, шалки масаттанып, шекЫз мэз. Уйдщ коныр кунпрт жарытында Жайтудын кез1 жалт-жулт ойнайды. - 1стеген сон icTiH естш ipiciH icTey керек, душпанга урей, доска мерей болады. Ауыз тушытпайтын нэрсеге бола абырой тепп эуреленбеу керек. А л езге кызыкты ертецге калдыра турайык та, мына ынжыкка уйд! босатып берешк, - дед! Байтуды иепмен нускап. Солк-солк OKcin жатка!i кызтакарап суык езу тартты. - Коп жылаган эйел кунэден тазарады, ештене етпейдь Тесекке араласканша тана тулайды, тан аткан сон, кетпеймж деп ез1-ак am элек салады. Уйден шыгып бара жатып ол сезге 6api мырс-мырс Kyaicri. Табалдырыктан аттай 6epin Жайту Ы сш е окты кезбен кадалды: - Ей, карауылта тастап кетш бара жаткамыз жок. Ел кулагы елу, ертен кайда eKenin естцщ, оньщ да артында !здеп келетш eai бар. “Боларым болды, бойауым сщщ”, - дейтш болсын тан атканша. Етеп ашылтан сон, 03i де етегщнен айырылмайды. Тек айтпады деме, бупн танта аман калдырдын бар той, сен менен аман калмайсьщ. Абыройды апдынгы теккенщ дс жетедк Соны айтты да, 1ргсде жаткан астауды ошактагы отка тенкере салды. Уйдш iuii шым карантылыкка батты. Ж айтудш жай кокан-локы ем еепгш Байту да тусдндт Орнынан батыл турегелдт Ж анталасып булкынганына карамастан, К айны кеи т суйреп кш здщ устш е экелдг Айрылып калудан коркып, колын кайырып байлаган xciirri тэты 6ip ныгарлап тартып койды. Дереу колын мыкынта 111

жупртп. Жан ушырып, кыз жаткан орнында шыр айналды. YcriHe аспан купагандай туншьпсгы. Кезш ашса да, жумса да тунектен езге тугсп кере алмады. - Жаным Этзке-ай! - Суйгеншщ атын тунтыш рет толык атаганы сол едь ...Шадырак шарт ете калды. Уй шайкалып Kerri. Байту ушып турегелдь Жарык тусе бастаганын сонда байкады. ©лдеюмнщ бокгатаны, “аудар уйдН” деп акырганы ап-айкын естшдь Жупрш барып жуктщ тубше тыгылды. Жайту аттыц fly6ipiii алыстан ecrin-ак атып турегелген. Капы калганын кас пен кездщ арасында болжай койды. IuriHe от Tycin кеткендей опыгып куйшдн Апыл-гупыл KHiHin жатып, алты жасар Tepe6eicri тесектен жулкып тургызды: - Бол тез! Ж упр Байтудшне! Тунде экелген кызды баска уйге тыга турсын! Баласынын сонынан далага e3i де каргып шыкты. Тан агарып атыпты, айнала анык кершедь Куа келгендер бул ауылды бес саусагындай бшетзн сыйакгы: б1рден Байтудшне тартгы. Бар-жогы бес-ак адам екешн кергенде, Жайтуда 6ip умгг жылт ете калды. “Этген, атымнын жоктыгы-ай! - деп налыды. - Аттан сап жалгыз ез1м шапсам да, ийпттер оянганша бегей турар ем!” Теребекп Kepin калды бшем, уш жнтг Байтудшне карай тура кеп шапты. iHiciiiin езд т н ойлап, Жайту iuiTefi жамандык Kyrri. EKi атты бутан эдей1леп бурылды. Кайын сойылын келденен устап, Жайту жайау да болса карсыласуга беюндь Алдьщтысы-Сештбаттал, екшпп адамньщ 0 т ж е eKeHiii кергенде, журеп зырк ете калды. “Эттеген-ай, катгырак урмаган екем! - деп е к ж д ь -б л ш кете ме деп айап ем. Кырсыгына бастап колымды каккан екен-ау кудай!” Бес-ак адаммен Kenin алып кететш болды-ау деп кынжылганда, екЫштен iuiiHe кан куйылтандай болды. 03i устасып кермегенмен, камшыгер, балуан деп журт Сештбатгалды елгенше мактайтын. Дегенге ылайык денеЫ де бар. Дон айбатка тушырлык атак Жайтуда да жетерлж. Ол атты, бул жайау, тек, этген, тен жагдай болмай тур. Сешт- батгал сезге келмедь 0пкеден оза 6epin, атын омыраулатып кеп, тап 6ip таптап ететш адамша Жайтуга тура умтылды. 0ке-шешеден сыбай яаберт алды. TiciHeHсыздыкгатып Жайту да боктап салды. 0 деп сштегенде, сойылдары ката тид|. Екшшще барып зш салмак солк етш бмектерше TycTi. Жайтудын к е т л ту к тр ш д е элдебф к а у т э л аз тана бас кетергендей болды, бш еп де, бшепне (лес журеп де flip

еткендей Kepiиди Содан кайта бурылам дегенше, кулак шекес1 от карыгандай шым ете тусп. 1шше от толып кеткендей дуылдап барып, кулагы таре бггелд| де калды. Сештбаттал т е н т келе жатып кшт токгады, м еназ де шаруан 6iTri дегендей сойылын асыкпай такымына кайта кыстырды. Жайтудьщ есше Этже сонда гана тусп. Бурыла 6epin, онын жузшен е л п р т ж1берпа кеп турган адамныц еуркын таныды. К^амшыньщ екшпп рет калай тигенш Жайту титл сезген жок, тек жер дуние айагынын астында шайкалып бара жатгы. Шекелеп отыра 6epin, жергетарткан басын менгере алмай етпепнен жытылды. Жерге басы тиер-тиместен-ак кайтадан eciH жиды. Жер Tipen тез турегелд!. Жан-жагына карап жан адамды кере алмады. TeuipeKTiHосынша тым-тырыстыгынан шошынды. Шекесшен аккан канды колымен сыйпап, басын сш б п калып ед1, дар етш жер дуние жаргак Tepime как айрылып кеткендей болды: кулагы кшт ашылып Kerri. Байтудьщ уй жагынан шыккан дауыстар ап-айкын есттдк У-шудын арасынан устап калган уз1к-уз1к сездерден-ак Кайныкешп тартып алып кеткендерш туандк “Бес-акадаммен келт!” -дед1 куйшш. Алып кеткенте Караганда, Байту ит тук б тр м еген екен деп екшдк Жайаудан- жайау далбакгап Байтудшне карай тура жупрерш де бшмедд тукке дэрменаз адамша сол орнында сум1рей iri тура 6epepiH де бшмедг У-шу Байтудьщ уй жагында гана. Муны ескерген жан адам жок. бнкш п ошактын басында дэу кара тас кана жатыр. Кара тастан бетер катты тушн Жайтудьщ кеудесш туйнеп барады. Енлпп, баласы Теребек осылай карай шауып келед1 екен. Аптыгып, келе сап элденелерд1 апыл-fynbui айтып жатыр. Даусы кулагына б1рде жетед1, б1рде жетпейдк Bip айкайлап, 6ip сыбырлап, баласы муны эдеш мазак кылып тургандай. - Не деп турсын, ей? - деп акырып Ж1бердг Баганадан 6epi айтып жаткандарын енд1 бала какалып-шашалып кыска айтгы: - Байту агамньщ басын жарып, экелген кызын тартып экетп. Жайтуга баласыньщ жуз! жадырап тургандай кершдь - ЖетеЫз ит, шушнин сурап келдщ бе менен? Байтудьщ барып ит Tepicin басына каптамак болды. Оган деген ызасы шепне ж еттг Жолында турган Теребект1 жагасынан алып жулкып лактырып ж1бердь Адымдай 6epin арт жагында элдененщ бырш ете калганын естщ ь Карагысы келмей касарысып, кырын гана кез салды. Айак-колын бауырына жиа алмай, енкиген кара тастьщ уетшде Теребек сулык жатыр екен. Ж у п р т барып бас сала жаздады. Жылап 8-897 113

бара жаткан журепн зыр ете калган суык ой сап токтатты. Баласыныц бетше карамай сырт айналып Kerri. Кайтадан каьарына Minin TicTeHin алды. Эдеж ашулангысы келдк ашу 13дед. Сэл босансыса, сыр 6inflipin койатынын ссздь Ьшндел удай оюшшп басу уннн де барынша акырды: - Атган! ©лттрш K e rri! Канга кан! Кан! Кайныкеште жыларлык та шама калмапты, узшш бара жаткандай екси беред! тек. EKi ж!пт Miiirecin, 6ip аггы босатып 6epin сд1, талыксып жалгыз отыра алмады, сонан сон Этзке мен Сежтбаттал ею жагынан каумалай суйеп журдг Ж тттер тунжыр, бэршщ дежурекгершщ басында жудырыктай 6ipтуйш келедк Аккайкынын жол айырыгына жакындаганда, кыз кинала ун капы: - ©лгежм-ай! Ужме-ак кайта апарып тастандаршы, агатай! Э лп ce3fli еспгенде, 0TiKe ак шелмектсй боп Kerri. Сездщ MOHiHтусЫп, Сежтбаттал да томен карады. взге жйтпер де туйтшектеп Tepic айнала бердь Кеш калгандыктарын 6api де нитей бш п келедн Кэйтем1з дегенд1 ацгартып Сежтбаттал да 0TiKere сураулы кескшмен карады. “Bi3 en/;i осы арадан бурылып кетсек болар едо”, - деп, мщгескеи cKi жйтг мщпр ете калды. Ана ж т т т щ де кипактап турганын Этже кас кабагынан ангарды. Тэуекелге мпщт - Жйтггер! - деп 03iH03i зорлап жымиды. - Жырымдалмай- ак койалык та. Кара кебейтш барайык. Бурынгы-сонгынын ырымы гой, 6ipiH барьш шужнип сурай берпщер. - Е, сейткен дурыс, эз!рлене 6epcin! - дед! Сежтбаттал. Алакандай ауыл айак астынан ала шапкыи болды. Тан атпастан келш экеледа дегенге кумэндэнунп де кеп. Эйткенмен эдегге жок icri Этже icrrece, оган ылайык сыйактанды. Ж упрш, сасып журш шымылдык курып, келш тусетш yftfli ауыл адамдары eiifli онашалап бола бсргенде, кылт етш жотадан олар да кершдь Осынша жупргемкпзге орай епрж болып шыкпаса жарар efli деп дудамал жургендер eiifli мунын рас болып шыкканына танданысты. “Кудай-ау, шынымен- ак экеле жатыр бшем гой!” -д е п 6ipeynep 6errepiH шымшыды. Камдануын камданып отырганмен, Эпкенщ эке-uieineci де дэл бупн, дэл буйтш келш туарерм1з деп кутпеген-дь Журт келшнш тур-тусш Kepin, алгашкы ырымын жасап та улпрмсдк шс-шала сумдык жаманат жайдын огындай сап ете тусп. Анык-каныгына ani ешюмшн K©3i жетпегенмен, ондай 114

жаманатпен ммнщ де болмасын ойнамайтындыгын эрюм туЫндг Мезплс13 уакытта тускен кепшнщ еш ын-жьщсыз келмейтшш бэр! де булдыр сезш, сезисгенш турган. Мэн-жайды тез1рек ecriiiiiepi кеп тыкыршып тургандардьщ суык хабардан сухандары уиггы. Баска тупл, Жайтудьщ ауыльша барган бес жйтгтщ де бастары капы. Хабаршыньщ ce3i жан туршшерлж: “Эгже мен Сейпбатгал Жайтудын езш соккыга жыгып, алты жасар баласьш таска урып ejrripin кетптп”. TyHri id in хабарынан 63pinin жаны турилктй Ж урт жага- ларын устады. К еп журт ecTireH сумдыктарынын солай болгандыгына сене алмай урей. Олардьщ ойынша, Этике де, Сештбаттап да бала елпрш еш алатындай адамдар емес, ере барган б1реулердщ арандатуы тэр1зд1. “Ашу адамга не гстетпещй?” - деп, ара-тура дудэмэлден- гендер де бар. Онын устше, бес ж ш т тщ ce3i де пара-пара 6ip-6ipiHe кыйыспайды, 6ip кштипэн бар сыйакты. Калай болганда да бала барып езш e3i таска урмайды гой. 03i елт!рмеген адам к1м елпргешн кермеупп ме едк тым курыса? Жайтуды Этже мен Сештбатгал гана KepinTi. Баскалары бала тупл, онын 3Keci Жайтудын езш де кермедш деп азарда-безер. Сонын 63i улкен сез!к. Жайтуды керген Kici баласын неге кермейдк Байтудшне барып К айны кеп т тартып алган адам сол арада журген баланы калай байкамайды? Кэйтш акталарын б и т е й саскалактаган адамньщ сездер1 сыйакты. Кудж дегеннщ 63i sni тип шыкпаган баланын ce3i тэр1зд! екен, eerin онын да былдырын эрюм эртурлше жорамалдап жатпай ма? Кештетш Аккайкыга тагы 6ip хабар ж етп: Жайту касына Жумабекп epTin Жаркентке суыт журю кетптп. “Сейггбаттал мен Э т ж е т Итжеккенге айдаткызбасам, Жайту атым ешсш! Зан оны нггемесе, мен ез занымды ютеймш: екеуш де е з ко- лыммен елпрем, канга - кан!” - дептг Жайту ондайды айтса айтады, icTece ютейдг Этженщ ушндеп кызык-куанышты жаманат хабар лез демде жудетш ж1бердг Келш екен деп Кдйныкешке кешл белген адам болмады. Кайта юрпщей тыжырынып, одан журт Tepic айнала бастады. “Келшнщ айагынан” деген сез еюнщ GipiHiH кенпннде кйж т-ак тур. “Кудай-ау, icTiH басы ашылганша 6ip жакка жасырына турсаншы, ай-шайга карамай алып кетш журе ме!” - деп, Этженщ агайын-туыстары шындап шошынды. Кай сездщ растыгына кез! жетпеген сон о лардш , snreyip, сойтсе аман калама деген сактык ниет. Актыгына Этженщ ез1 гана сеней, 115

баскапары 6ipece ары толкиды, 6ipece 6epi толкиды. “Жатапан коркып жазыкты адам кашады, мен неге кашам?” - деп, Эпке агайындарыньщкашып кетдегешне кулакаспады.Дерш дегенмен де, Эпкенщ iuii алай-тулей: как журекке канжар суккандай Кдйныкеш - анау, Kaiiimep атандыргалы турган жала - мынау. Шьггырман ойдьщ ушыгына жете алмай жанталасканда, кейде бас суйеп шытынап сынып бара жаткандай квршедт “Апырмай, кайсы итгщ кастандыгы екен?” - деп туйыкка -преледь Касына ерген ж тттердщ ешкайсысьша кумэндене алмайды, олар жайлы сэл сезж ойласа,эдцеюм кабыргасын6ipталдапсуырьшжаткандай ауырсынады. “Каскыр да кас кылмайды жолдасьша” деген свз бар емес пе? BipaKайыпсыз екендгш анык битееде, бул жаладан оп-оцай кугыла алмайтынын журегт жэне сезеда. Дэлел тауьт акгапа алмагасын, карганып-стенгенге журт иланбасын тэты бшедк Ойда жок жаланын калайша буйгш киысьш келгенше зш! жетпецщ. Адамдардын кец ш кусап кун де уйасына куцпрттеу батты. Келш тускен уй де, ауыл да ырым кып сойтан койдьщ ст1не ершдерш типзген соц, тым-тырыс жата калганнан езге ермек таппады. Эн, сауык дегещц ауызга да алтан адам болтан жок. Тездегш жата калмаса, тэты 6ip жаманат жабыса ксте- тшдей урейлешеп. Э т к е кэйтерш бшмей эбден эбшерге тусп. У н ш OKcin, anciH-ani курешш Кайныксш жатыр. Босата аттагалы 6epi бутан ani 6ip Tin каткан емес. Туйip дэм аузына татып алтан жок, TipmLniicreHтущлген кейшпен тек унЫз вкси бередь Сол кун1 тана асыгыс т т л г е н отау уйде eKeyi онаша калтасын, Э п ке 6ipa3 жубатып кердк - Кайныш, кайгыра бермесещш! Ишкене кетерип басын- ды! - деп, касына жакындап ед1, бойын будан алып кашып, бурынтыдан бетер даусын шыгарып боздап Kerri. У зэьэр элденеш абайсызда жутып койган адамдай жанталасып, колына ш ккенш жупкылап, жер тырмапап денбекшидк Д е т cay адамнан rep i кылыты шалык шалган жанга квб1рек уксайды. Сол уреш 6ipecc улгайып, 6ipece бэсевдеп, Эпке кез шмедь Кдйныкештщ касына шала шeшiнiп жата кеткен. Касында жаткан кам кешл адамды кэйип жубатарын, жубату ymiH не айтуы керекпгш бшмедь Элде устамдылык па, элде сыпайылык па, sftTeyip, кызга бурынтыдай K03ci3 квбелекше умтылмайды. Бойына 6ip взше батынбайтын суык ce3iM Kipin KeTin, сол ылти квцшш суыкка HTepin, К,айныкештен аулак- тата берепн сыйакты. 116

Ойау жатканы да, уйктап жатканы да белпслз, Кайны- кештщ дем1 бш нбейдь Жубатарга б!рдене айткысы-ак келед1 Этженщ, 6ipaK айтпай-ак койсаншы дегендей элдеб1р салкын сез1м ара тусе кетедо. Койа тур, ani ойлан, асыкпа дегендей болады. KeHini содан сабырга да, селкостыкка да уксайтын, онша айкындыгы жок буалдыр куйге туседг “Жарайды, кермеген азапты керд1 гой 6yriH, ойатканым уйат шыгар. Жанын ауыртпайыншы!” - деп, езгае e3i токтау erri. Жайту мен Жумабек Жаркентке келген бетге жанталасып icKe Kipicri. Курбан ез танысы ойаздын тшмаш уйгыры Ымд1 де, сол аркылы Окасты да ушне конакка шакырып келдг Жайтуды Kepin, Окас эуелгще оскырынып болмады. TinTi, тыгыз жумысым бар дегещц сылтауратып кетпек ынгай да байкатгы. - “Алдына келсе, атацнын кунын кеш” деген, Ока, - дед1 Жайту. - Колымыз хат бшмейдк аузымыз сез бшмейдк 03iHi3 сыйакты зердел1 азаматгар жен уйретпесе, 6i3flin барып жарга согатынымызга кэз1р кез1м1з жетш , к ец ш к п з енд1 сендг “Пешенеме не жазса, соны керд1м”, - деп кол кусырып отыратын казагын мен емесшн, алысып-жулысып, шамам жеткен жерде алып та жыктым, шалып та жыктым, онымды жасырып кэйтешн. OniM жетпейтш элек icKe кез1кпм. Басына кун тускен сон сагалап келд1 деме, ашынган жаныма ара тусер ет жакын агайынымдай Kepin ceHin келд!м. Корлык Kepin, кемек тш еп келд1м. Сол жиы ндагы езщ м ен айтысатын Сештбаттап ж т т г е р ш жиып кеп алты жасар баламды урып onTipin, жана тускен келппмд1 тартып экетп. Окас Сештбатталды эл1 умыта койган жок ед1, онын атын естшенде, еркшен тыс елец етш калды. - Капай? Кэйтш? - деп шукшиа сурады. Жайту езш щ жэб1рлену жайын жатыктап, нанымды дэлелдермен туйшдеп шыкты. Эт1ке мен Сештбатталдыц жамандауын жетюзе тусу ниет1мен олар ак патша уплн де улкен KayinTi адам дегенд1 устемелеп ж!бердг “Эскерге бармацдар деп жттгерд1 жел1кпрш, Елконды шалга ш е с т ак патшага карсы кол жинагалы жур”, - дегенд1 жанастыра сокты. Солай айтса, сезшщ салмакты боларын ез туйЫпмен дурыс болжалдады. - Айткандарыцыз акикат болсын! Бас араздыгынызга бола жала жауып отырсацыз, артынан езпшге киын тиед1, - деп, Ым мен Окас бастапкыда 6ipa3 орагытынкырап отырды да, артынан кыза-кызакел т ездер1де б1рталай купиа сырларьш ашып салды.

Екеушщ айтуына Караганда, кэз1р уездац ш ш де карсьшык жасаушылар кебейе бастапты. Каланын кара турмесше уйгыр, дунгендердщ б1разы камалып у лпрш тк Суанныц iuii ен тынышы екен кайта. Албан жактагылардьщ эрекеп, айтып отырса, аса кауштз болтан секшда. Басканьщ карсылыгы 6ip баска, Айсары деген болысынын 03i жасак жинап, карулы карсылык керсетуге дешн барыпты. Карсьшык керсегкендерд1 жазалайтын эскер сурап ойаз губырнатырга ею рет хат жазыпты. Ол эскер келсе, жазалаудьщ KOKeci сонда болатын сикы бар. Муны есттгенде, Жайтудьщ K63i шоктай жайнады. Куан- ганнаи касында отырган Ымд1 кушактай алуга шак калды. - Ендеше Этже мен Айсары болыстыц ым-жымы 6ip, - дедь - Осы кектемде гана соныц ауылынан Этже 6ip ушр жылкы айдап келген. EKeyi ежелден ауызб1рл1кп. Елконды да, Сештбаттал да солардын адамы. Елге ipinci сапып журген - солар. Койындар дегешм улнн кастасып, ак патшаны жакга- дын деп, баламды aim pin Kdin отырганы да сондыктан. Осыны жетюзищерчп ойызга! Осыдан кепмда эперссндер, екеущнщ кулынмын. Калагандарынды алындар, керекгерщщ сурандар, - тауып берем, - деп косицу. - Жарайды, ойазга айтайык, взиуэдо eprin юрешк. Дэлдеп, дэлелдсп, тап жацагы 6i3re айтканыцыздай eTin байандап 6cpini3 бэрш. Кешжкен сайын касындагы xciriTTepi кебейш барады дегенд1 баса айтьщыз. Создерниз 6ip жсрдсн шыксын! - деп, Ым коз1мен гана кушп Окаска карады. - Жауымды жыгып берген адамнан айарым жок, - дед1Жайту. О баста кату басталган Жайтудьщ Окаспен таныстыгы ecTin татулыкпеп тынды. Жагаларын тузеп, етектерш кагып, дэл кэз1р кыз коруге баратындай-ак 6opi кагынып-cypTinin орындарыиан ширак турегелдь Этже ертссшдс де Кайныксштщ касына кшмшен кисайды. Жана уйленгеу жандардан ro p i CKeyiniH бул кылыкгары сан жыл бойы сукай TipaiK кенпп, эбден 6ipin 6ipi MC3i eTin, 6ipineH 6 ip i жержен жандардж1 сскш дй LUemiain сейлеспейдц uieiuinin жакындаспайды. Этж е элденеше умтылып едц Кайныкеш калтырап, д1ршдсп касына жолатпады. - Кайныкеш, буйтш жылай берген in жарамайды гой, - деп, Этже жанына Keain шалкалай жатгы. - Коз жасынын колынан не келедк Пэле-жала басымызга уймелеп турганда, егше бермей, сс жисаншы к1шксне! Бул - бул емес, будан да жаман болып кете мс, юм бшшть Жанынан коркып кашып жаткан кеп.

- Сен де кетпектсщ? - Кайныкеш оп-орныкты дауыспен, еш ексйс араластырмай ун катты. - Жок, Кайныш, кете алмаймын мен. Бала enTipfli деген аг - Mcni мунда аркандап койганмен б1рдей. Сонын жазасы- нан коркып кашып кетп дейдь Кашкан адам ел1мнен коркып кашады, мен упнн к анш ер деген ат ел1мнен бетер. - Meni уш м е апары п тасташ ы! Енд1 у йленш те опа таппайтын шыгармыз. - Койшы, кайдагыны айтпай. 0 л ь а к умытылады бэрк - Умытылганша кай заман. Мавдайыма жазганы шыгар, кещим. Апарып тасташы! Кешелi 6epi тунгыш рет 0 п к е н щ кеудесш кумарлыктын ыстыгы элс1з гана шарпып e rri. Ж йтгтщ бойы шымыр e n i. Кырын аунап К айны кеп т кушагына тартты. Кеудесшен эжпз HTepin, солкы лдап ж ы лап, К айны кеш кез ж асы н тыйа алмады. Онын ол кьшыгы бар сумдыкты 0тткеш н eciHe кайта Tycipfli. Ы згар шарпы гандай туда бойы ту р н п п п Kerri. Байтудыц жуз1 келбеп кез алдына турып алды. Бойын кейш тартып, 0тш е кайтадан шалкасынан жатты. Т ундктщ ашыгынан тунп аспанды керш , узак созып курсш дг Жулдызсыз тунек к е ц ш н бурынгыдан бетер жудетш >юбердг Осыншалык бакы тсы з болып туганы на налып, KeKiperi кысылып Kerri. Ызага булыгып жылагысы келдь Кургак жутынып кереге жакка аунады. “Енд1 6i3re юм epefli, шм mecefli? - дед1 iurreft т уцш п. - Бала enripfli деген жаламен журш енд1 Сештбатгал екеу\\пз елге не деп акыл айтамыз? Еш ниет4м жузеге аспайтын нагыз сорлы екем 6ip. Айдаладагы Айсарыны да осымен eKi алдадым. Кол жимак турмак, елмен кол 6epin амандасуга да 6eTiM жок”. Туе ауып, кун жамбаска жаца кисайа бастаган. Мазасыз ой мен арпалыс куджтен калжырап, 0TiKe жуктщ Ty6iHe жантайган куй! калгып KeTinTi. Кенет шеш есш щ шошына шыккан дауысын ecTin, ушып турегелдг - Иэ, жасаган-ай, жаксылыгьща бастай гер! Уй п рш ш п м ен куйбевдеп eciK алдында журген meiueci Аккайкыныц ер жагына карап состиыпты да калыпты. Кер аггы 6ipey осылай карай далакгап шауып келедк Шауып келе жатканда да кейш кашып келе жаткандай: алактап, элсш- элсш артына атынан ауып тусе жаздап бурылып карайды. Ол жетш улпргенше, eciicriH алдына адамдар да жиылып калды. Шауып келе жатканньщ жап-жас бала eKenin 0 тж е эбден жакындаганда байкады. Piipijiin турган елд1 кергенде, 119

Ke3i шарасынан шыгып, бала мулдем айтар сезшен адасып калды. EHTirin, ею-уш свзт айтуга аузыньщ икемт эрец келдп -О й б ай , ага, каш! - Бар айтканы - сол. Кдлганын колымен нускады. Кулашын жазып, колын Уйгентас пен Келжота жакты орай келш 6ip-aK тартты. Кандай сумдык болса да сол жактан келетшш журт та с е з т , 6ipaKсоньщ не пэле екенш дэлдеп бше алмай дал. - Эй, о не? Жондеп айтсаншы! - Байтарак шал кабагынан кар жауардай кату жекцц. “Каш!” деген сон каша бермсгеншс кынжылып, бала Tinri не деп тусшдорерш бшмей састы. - Ей, юм ол? Эскер келе ме элде орт шыкты ма жайлаудан? Айта алмайтыньщ бар, атацныц басына шауып келдщ бе сонша? - Иэ, эскер, - дед1 бала алактап. - Уш эскер. Касында Жайту бар. Итжеккенге экетедь Сейпбаттал ага кашып карагайдьщ indue nipin кетп. MeHi Жамалхан женгем жзбердг Кашсын дед!. Эйтпесе алып кетедг - Соны айтгы да, хабаршы бала келген жагына карай жалт бурьша шапты. 0 п к е cenep-ceii6ecin бшмей, Жамалханныц калайша жаны аши калганына да кумэндэндь CypiHe-кабына касына келш, 3Keci колтыгынан суйредь - Ойбай, ку жалгыз, м ш атьща! Абактыда mipireHme, айдалада кангып ол. Устап экеткенш кергенше, аман ксткенпци кореши. Жур, MiHатьща! - деп, улын мамагаштагы атына карай итермеледь 0т1ке орнынан сонда да козгалмады. Атын memeci ш еш т экеп берген соц да, 6ip шеш1мге келе алмай кобалжып, атгын Ti3riHiH алаканына сап умаждап укалай бсрд1. Бэрш тастап тартып кетуге тэуекел1 жстпедг - Кулыным-ау, кел1п калатын бодцы гой eimi! - деп, memeci шыр-шыр етед1. Кашудан езге кайла ж окты гына 0TiKeHi« K03i эл1 жспцк1ремейд1. Ак, карасын аныктамай-ак алып кетед1 дегенге кумэндсне бсрсд1. Жалтактап, каумалаган журтган элдене акьш дэмете/п. BipaK олардын жуз1нсн урсйден баска сштеме коре алмайды. Кенст Кайныксшттн босагадан сыгалап турганын байкады. Журепн1ц басы инс кадалгапдай шаншып шым сте тустг О ны oni жондеп те жубата алмаганын ойлады. Коп ж1>шага1П1ан ею бетт бартбоп icin кеттптт. Жумырланыпжумылып кеткен коз1нсн жас па эдде жанарындагы жалынышты сэуле мс, иненщ жасуьищай гана элдене жьипырайды. Мапдайьша Tycipe жапкан жаулыгы жуз1н жартылай керсстед!. Дэл кэз1р оз жайып мулде умьггып, Опкшйн амандыгьш гана ойлап турганы еишдсп урейден-акбелгип. “©леем де касьшда болайыншы”,- деп беюнд1 OriKe. ©Kecin жолынан ысырып, уйге карай аттай 6epin efli, колынан memeci шап устай адды: 120

- Карагым, елд1 жылатканьщ да ерлж пе? Тым курыса, алгашкы ашуына шкпепи! Ею-уш адам койарда-коймай атына кетерш мшпздг Этнсе ыкылассыз камшыланып, артына кайта-кайта бурылып карап, Аккайкынын сазын асыкпай айнапып кетп. Ол мойнактан eimi аса бергенде, Келжота жактан мылтык асынгандардын басы кылт ете калды. Журт шошына iiueriH тартып, у-шу боп ущц- у й т е карай кашты. - А, кудай, сактай кер-ай! - Ойбай-ай, керш койды-ау! Кара мылтык асынгандар аттарынын басын б1рден Этже- HiKiHeKenin-предг Шатынаган шепр кезд16ipeyi атынан каргып тускен бетге элдене деп акыра сейлеп уйге ызбарлана юрдг Келген бойда кезше Эпке гусе кетпегесш, босага жакгагы ере- шеш 6ip жак шетшен тартып калып ед1, шиге cyfieyni турган астау барып тегештеп б е л ашык айранга шалп ете калды. Шашыраган айраннан шепр кездщ устьбасы алапес жапкандай бсшып шыга келдт ‘T iny” - деп жшркенесуртшю, шак-шапегеш шыгып боктап, шепр кез сыртка булан-талан боп шыкгы. Оган косыльш касындагы жирен муртгы да жекш, жаскап, Жайту мен кызыл шырайлы киак мурт яп птке кезек-кезек карап элденеш айтгы да кетп. Этженщ эке-шешес1 олардын езд1-ез1 урысысып жатканын да, буларга б1рдене деп жатканын да уга апмай жасканып, жыпылыкгай бердг.. - Аксакал, - деп киак мурт Окас Tin катканда барып манадан 6epi ана eKeyiHiHтшмэшке сейлеп жатканын туеiне койысты, - булар баланыздын кайда екенш айт деп тур. - Баламньщ еш кылмысы жок. Кайда екенш бшмеймш. Ж айтудш жала. - 0 й тш co3fli узартпаныз. Айтыныз баланыздын кайда екенш! Bapi6ip таппай коймаймыз! Kici елпрген адам кутыл- майды б1зден. - 0 й , Жайту, экен Эл1мбаракты мен ел п р гём жок, ез ажалынан алжып елген. Меню баламда ала алмай журген не экеннщ куны бар, кашшер! - деп, Этженщ э кеа Жайтудын шаужайына жабыса Kerri. - Кет! - деп, Жайту шалды кеудесшен кагып ж1бердк - CeHiHбалан алтын да, меню балам бакыр ма екен, саган керек бала маган да керек едг ¥стам а шаужайымнан! - Bi3 кусал шулап кал, Жайту. Торгайдай боп тозып кет, Жайту! Баламнын жолын тосып, алып кашып экелс жатканын тартып экетпссен, саган барып юм THicep ед1? Кылыгына карай кудайдын ж!берген пэлесш керме баламнан! - деп, Этженщ uieuieci Жайтуды каргап-сшеп жаггы. 121

LUerip к0з шанк eTin Окаска эдценеш жылдам-жылдам айта женелдк Сол кезде алдеюм: - Ойбай-ай, мше шыкты! - деп шошына айкайлап ж1бердк Етек жак тустагы аласа шокыга жалгыз атгы шауып шыга келштк Bapi оны б1рден таныды: - Ойбай, Сештбаттал гой мынау! взгеден бурын Окас елен ете тустк Касындагыларга б1рдеме деп былдыр eTri де, дереу атына умтылды. Олар да мылтыктарын онтайлай устап атгарына карай жупрдь KayiiiTi байкап, сол кезде Сештбаттал да жалт бурылып карагай жакка карай керлей шапты. Жацагы merip коз ею дурюн уеп-устж е атып яабердк Уйдьуйдщ жапсарынан карап турган катын-калаш баж-баж erri де калды. Аты жуйрж Сештбаттал э деп алыстап кетп. Куалай аткылагандар сайдын iuiiH тарс-турс топалан кылып яабердь Карагайдын етепне inire 6epin Сештбаттал артына жалт етзп асыгыс карады. Кутылганына кез1 жеткендей болып, атын сэл келденендете тартгы, Сол замат кугынньщалдыпда баражаткан merip коз атынан каргып тусш жата Kerri. Бурк eTin ayeni мылтыктын TyTiHi шыкты. Сештбаттал сэл шалкайгаидай болды. Пырс еткен мылтыктындаусын каралтурган журтсонда барьш есдщ. Арыстай ж ю т атынан ауып бара жаггы. Журтгын шошынуга да шамасы келмедь Демдерш imiHe тартып тынды да калды. Сештбатгалдын ел!мше ат койып Эттке де келдк Келш жаткан адам да, теплш жаткан коз жасы да кол-Koeip. Сештбатгалдын жастыгын, балуан тупгасы мен бала мшезш, жомартгыгы мен жаксы кьшыкгарын жоктауга косып, аь урып анасы отыр. Bip жылап басыпгандар жокгауды тындап кайта егшедь - Ой, кудайым-ай, бэршен де ел аман, журт тынышта бала enTipfli деген жаласы батып барады жанымызга. Суйекке тацба болатын сез. Кунын дауларымызды да б1лмей, кун 6epepiMi3fli де бтлмей; ак, карасын аныктамай-ак аюретке аманаттагалы турмыз. - Агайындары атынан сейлеген туысынын елге айткан ен улкен OKinimi - осы. ¥зын сур шекпен киген кара шал касына Эпкеш дауыстап шакырып сд1, оны еспп взге карггар да eKeyin каумалай коршап алды. Шал co3in тетесшен бастады: - Карагым Эт1ке, мына каза агайын 6i3re де, узенплес 03ine де онай THin турган жок- Kapi оле ме, жас оле ме, оныц 6api жазудан екеш рас. Жай каза болса, жанымыз мунша ауырмас та ма едк юм бшедк “Бала олттрщ”, - деген жаманаты 122

жанымызга эЫресе батып барады. Керд1м, бшем деп 6ip Kici айтпайды. Не каралап мойнына койып беретш адам жок, не дэлелдеп актап алатын адам жок. Маркумнын 03i де бшмей- м1н деген 6ip созбен кетп. Miне, сен де соны айтасыц. Сонда оны сайтан елтзрд1 ме, м м елт1рд1? Бул жумбактьщ тушнш шешетшдей м м бар, м м ге барып жалынамыз ещц? - Барганда да, кайтканда да касында болдым, - дед1 Эгйсе, - 6ip e;ii ажыраскамыз жок- KiM ш т р с е де, баланы 6i3 кеткеннен кейш елтсрген. Эйтпесе, Жайтудын кай кулыгына кез жетш отыр, бапасы жыгылып елее де жаласын бЬге жабады да. - Жо, - деп, топтан 6ipey куашк айтты, - (мреуцщ урып олттргеш анык, жыгылып елгенге жатысы уксамайды. Кара таска как бастан эдеш леп соккан. 6 з коз1ммсн керд1м, жыгылган баланын миы е й т т шашылып кетпейдь - Астапыралла! - дед1 алдемм. - Жуз per ecriceH, жуз рет турннгесщ, - дед1 узын шекпещн карт. - Оны оллрген адам емес, Ырэ, сол кара тастай катгы б1рдемс шыгар. О тж е шырагым, - дед! сонан сон сыбыр- ланкырап, - сен енд1 бул арада коп айалдама. 1здеспрш жургевдер бар. Осында екешцщ бшее, ол1кке келгендердщ де берекесш алар. 0 л ire де тыныштык керек, шырагым. Топтан жырылып шыга бергежнде, 0 п к е аныраган ананын жоктауын тагы естщй 0 т ж е езш Сештбатталдыц ел1мше айыптысезнад. Онын атылып кегуше б!рден-б1р ce6enmi mchmIh деп ойлады. Тун уйкысын бузып, Кайныкешп артынан куып баруы да, Жайтумен сойылдасуы да - 6api Отжеге бола. Баскасын бьшай койганда, бутан хабар берем деп, Аккайкыга оралып келмесе, кугыннын K03ine туспей кутылып та кетер ме едь Сонык барin салмактап караса, Сейпбатгапдьщ анасынын зары бутан багышталган каргыстан бетер. Тула бойы калтырап, кылта такымы 6ip-exi рет бугшш кетш барып, жыгыла жаздап азар тузелдй “Кош, бауырым!- дед1 куб!рлеп. - Топырагьщ торка болсын! Кол жиып, патша жарлыгына карсы шыкканында да 6api6ip елепн бе едщ, тек, этген, жаламен олгенщ жаныма батады. Елщ бастай ма деген сен жер жастандын, ещй 6i3re Жайту бас боп жарытар ма? 0 з дауына былыгып жаткаи журт бас курап басын коргай алушы ма ед1? Кашу, кашып журш кырылудан озге колымыздан не келер дейсщ. Осы кашумен журш 6ip Kyui мен де окка шнермш, одан баска кай келешек калды? Елщнщ буйтш ipin-iuipireiiiH коргенше, елгенщнщ 03i артык. 0 р сакка тарткылай берген сон, эбден шиеленш калган аркандай, ойпары да шатысып Kerri. Сан ойдьщ з ш н суйретш кслi11 атыиа зорга мшд1. 123

Каралы ауыддан узаган сайын ой Этжеш бурынгыдан бсгер анталады. Ол acipece сураусыз, дэненешз Ссйпбагталды кашкан ан кусатып атып тастагандардан -пкЫндь Житггерд1 жинап, ак патшаньщ жарлыгымен алысып елмек еда, улпртпедьау оган! KiMfli к1м жамандамайды, к1мге юм жала жаппайды бул заманда, опьщ бэрш ата берсе, эльак дала кацырап бос калмай ма? Аткан адам ез жеш мен K erri, оны жауаптаган да, жазыктаган да адам жок. Атылуына жазыктысьщ деп, 6api жабылып Жайтуды каралайды. Атып елтсрген адамньщ тук жазыгы жок та, бар кшэ арыз айтып барган адамда сыйакгы. Неге булай? Ой epeci осы арата жетщ юремейдк TyHini табылмаган ой тупа бойын дел-сал тып ауырлатады. ©ткен жиында Окас мырзата карсы сезд1 бастатан Жайту едк Кэз1р eKeyi т1зе косып алыпты. Жайтудын кай ce3i шын, кай сез1 кулык? Окастьщ мудеда не, онын мудеда не? Тушлген жштей туйнектелш калган ойлар ушыгын таптырмай датдартады. Додата тускендей дщкеЫ куриды. Кайныкештщ жайы да катгы куйзелтедт Касына тунеуден кашакгай бередь Бойына Байтудан 6ip дак жутып калгандай, ойына туссе, букш денеЫ турипгедг Умытсам екен деп каншама зорланса да, езш ен бурын Байтудын кушканы KOKiperiHe кара тж енше кадалады да турады. Удай тырнак осып вткендей, кейде KOKiperi сыздап ашиды. Кимайды, еюнедь айайды, 6ip сэт бэрш де умытып аймалагысы келедт BipaK канша эуреленсе де ез к е ц ш н е б и л т жетпейд1, ж ш ркеш ш тэр1зд1 жукалтым б1рдеме ю люген кусыктай журепн ылги кобалжытады да турады. Кайныкештщ жар тесепне ак келуд1 ырым еткенш жаман ниет дей алмайды, 6ipaK соныц Байтута буйыртанына куйшедь Ызаланады, кызтанады. К асиегп нэрсенщ касиетизге барып кор болганына киналады. Ендо Кайныкештщ Э тж еге бет циркеу болатыны айдан анык. “Кушып-суй1п отырганын Байтудын саркыты гой”, - деп, талайдын эл1 топ алдында суршд1рмек боларында сез жок. “Bipcyre саркытын беретш жшгг 6ipeyfliH саркытын алганы Heci?” — деп сыртынан cerin, намыс етш журген жанкуйер агайын кэз1р де жок емес. Э н ш Ы к данкы жана гана ерлей бастаган япгггтщ жанын осындай жэйтгер epiKci3 ауыртады. Батыл iiicmiMre келе алмай, 6ip тэуекелге Mine алмай, сол колбалжу кушн Кайныкешке с е з д р т алмас ушш де, кугынды сылтауратып уйше тунемей жур. Bip ойдан, Кайныкештщ пэк п п Этжеге калай керек болса, Эуестщ адалдыгы да Байтуга солай керек едк Бетен б1реудщ 124

ас iuiKeii ыдысынан да жшркенед1 емес пе адам. Онын касында эйелщмен элдеюмнщ ашыналасуы жаныца тускен жара да 6ip. Ондай кушетт сен де татып кер деп, Байту бутан табагын тартпады ма? Осылай ойласа, Этже езш жазыкты санайды, суык Tepi мавдайынан саулап койа бередь BipaK0тж е ме, Жайту ма, жок Байту ма, кайсысы жазыкты болтанмен де, Кайныкеш кшлсп едь EceciHe барлык кианатгы сол Kepin отыр. Осыны eciHe алтанда, дтйсенщ жон аркасынан жыландай суык 6ip нэрсе жупрш откендей болады. Ойына тэты элдене сап ете калды: шынтуайттап келгенде, Кайныкеш бул ymiH кианат Kepin отыр. Эйтпесе айдаладаты ол кызда Жайтудьщ кандай акысы бар? Кайныкештщ кшэЫ элЫз эйелдМ тана. Шамасы жетпейтш ектем кушке ол не ютейдк жылаганын тындай ма, жек кергенше токтай ма? Берген жерше бармаганы ymiH эке-iueiueci де араз. Байтумен былтанды деп бул жшркенсш. Келшнщ айатынан кырсык келд1 деп ата-CHeci безсш. Сонда Кайныкешке шын жаны ашитын к1м калды? Ойелдщ адалдыгы дегеаш еркек атаулы ен алдымен тэн тазалыгы деп тусш едь О тж енщ де утымы солай. BipaK ем1ршде 6ipiimii рет сол ойына шубэ келт1рш, адалдык пен ак ниет тэннен бурын кешлдщ ю р а з д т м е н елшенбес пе деген ойга келе бастады. Тэнге тускен дактын ce3iMfli былтайтыны да хак. BipaK MeftipiM, ынта секивд inxi сез1мдер адамньщ тэншде емес, жанында болса керек-Ti. Кым-куыт ойдан эбден калжыратан 0 п к е кенет бойын касастык билеп, к е тт бара жаткан жатынан юлт бурылды. “Б уйтт келецкемнен коркып кашып-пысканша, тэуексл, не керсем де, тез керешн! Байлап-матап ез колымен устап берер, азар болса, барып Доскали бимен тагы 6ip жуздесейш, - деп ойлады. - Курыгы узын кутыннан акыр кутылмаспын, тым болмаса, кекешмде журген кеп к у д тм н щ анык-каныгына K63iMfli жетюзейш: зан ба екен бунысы, зорлык па екен элде - соны бтейш. Онын женш айтпаса, онсыз да шдалда агайын- шылык, ара жпгп б1ржола y3in тынайын” . Бул ойдын басына келе калганына, 0 тж е адасып-адасып (здеген ауылын эрен тапкан адамша куанды. Ол Уйгентас жакка бурылганда, таудьщ иыгынан куннщ mexeci тана азар кылтиып туртан. Кызыл Kepiui жар кусап кекжиек кеп бшеулешп кепптг Кей тусы жолак-жолак жоса теплгендей. Уксап турса да ол жолакгарды 0 пкснщ канга TeHerici келмсдп “К этр, кайдагы eciMe кайдан тусе калып efli?” - деп ксшдк Кайныкеш cKeyi кашатын байагы киа жолта келгеншде, кэд!мпдей кас карайды. Кайдан шыта келгешн, 6ip шогыр бупт 125

айак астынан туйше калып, карацгылыкты демде койулагып ж1берщ. Табигатгыц ейпп тунере калганынан ©тже ез-езшен тж андг Элдснеден булдыр журексшдк Кда жолдан коркгы ма, жок карангылыкган коркты ма элде Кайныкеш екеушщ осы жолмен кашып бара жатып Жайтуларга тап болганы ттркенш рш ме, эйтсуip, елеуаз тускен карангалык кусал бойын белггаз урей баса бердо,©зшщ коркактыгына, бойын тез тежей алмаганына кынжылды. Yрей мен кудйтн эрен сабыргажецдорт, элден уакытга ешске карай еппен туей. Жар кабакгы жагалап ететш “кыл Konip” жолга ендо mire бергеншде, алдынгы жагынан ат пыскырыгы естивд. Тула бойы муздап койа бердо. Тап байагы Кайныксшн тартып экететш Tyuri жагдай айнымай кайталанды: онда да естш алдымен ат пыскырыгы естшген. Кдрсы келе жатка!iжалгыз адамды ©тже жазбай таныгандай болды, атка отырысы - аумаган Жайту. ©тже атгьщ устшде агашша катты да калды. TinTi, атынын басын калай тартып калганын да байкамады. Кэз1р екеушщ тар кыспакга бетпе-бет тушсетнадктерш ойлады. Сол мезет ойына арамдык сап ете тусп: “Жанымнан ете бсргенде итерш ж1берсем,-дед! ущрсйгсн карангылыкка 63i де урейлене карап. - Азар эл1м жетпей бара жатса. Кушакгап алып ез1ммен коса ала кетем итп!” Коздаган ашу козin тундырып ж1бердг ©3in e3i кайрап, келденец ой киш кобалжымас yrniH: “Итерш ж1берем, HTcpin ж1берем!” - деп, iiuinei 1усп-уст1не кайталай бердо. Бурын-сонды жекпе-жек келш жау Tycipin кермегенджтен, аралары жакындаган сайын кол-айагына элдеб!р калтырак 6iTe бастады. “Кап, мундайда керек мылтык екен-ау! - деп екшдь - Жакындатпай-ак жайратар едим игл!” ©бден такап калганда: “Бетен 6ipey боп шыкса екен!” - деген коркак тшек те кылан 6epin калды. Тап кэз1р тайкып кетуге де тыгыз-тайац, тэуекелден езге кайла жок-ты. Алыса кетуге ani жетпейдо-ау, этген! ©3iHурып жыгып елпрш кетсе, артында суйепн 1здеп табар да адамы жок. Ой нпркш жан алкымга тайанып турса да толастамайды екен, туннщ iiuinac жылтылдаган тем екш щ отынша 6ip тутап, 6ip маздап мазасын келрдо. Сэл шгершеп барып ©тже ьщгайланатокгады. Карсы келе жаткан адамга етш кет дегендей ынгай танытып, e3i эдей1 беткей жакка шыгып турды. Ж айтудан езге болса, буйтш касарыспайды, келе жатканын бтдорш элдекашан ун каткан болар едк ©ншейшде бул арада жолыгыскандар 6ip-6ipiHe сонадайдан айгайлап жен сурасатын, содан кешн из жасы Kiiuici, иэ жолы Kiiuici 126

карсысындагы адам етш кеткенше карап туратын. Yh- тунЫ здише Караганда, Жайту да сез1ктент, элдекандай арамдыкты ол да ойлап келе жаткан сыкылды. Э-пкенщ такымы олс!з гана д1ршдегендей болды. Ойанып келе жаткан урейге ерж бермеу yujiH, не де болса тез1рек кимылдагысы келдк Камшысын катгы кымкыра устап, уруга онтайланып кетере бердь Дэп сол мезет келе жаткан адам куж ете калды: - KiM, ей, бул келденендеп турган? Ол да сак келе жатыр екен, 0 п к ен щ катарына кол созым жер жетпей токтады. Аггын сауырына Tycipin камшысын .тмрлей устаган болуы керек, мыкынын тайангансып он колын жамбасынан алмады. 0тш е не дерш бшмей муд1рдг Жайту дегеш сонын жандайшап жйтп болып шыкгы. Оны 0 п к е кажыиын тойынан 6epi танитын. Жайту куреспек болган кезде, Елкондымен шатактасып калган - осы яппт. Аты да eciHe жана тустк Коргасбай болатын. Опке не де болса сыр бермеуге тырысты. - Е, немене, келденендеп турмаганда, жолга таласып сузюейш бе сешмен? - Э , 0тшемющ? - деп, ол да муны ещн таныды. - Турысын жаман екен, куцы жол тоскан адамга уксап. Тунделетш киа жолмен кай жургсщ? - “Кай жургсщ?” деу!н. Сендерд1ц кугын-cypriндер1ннен кашып жургем жок па? “Сендердщ” дегенге ренж1п, Коргасбай кара басынын OriKere ешкандай кастыгы жогын, жалпы ез1н1н ак кен1л- д ш гш айтып, жалма-жан актала женелд1. - Жайтудын жан cepiriH e ак кенш емесс!н деп к1м шэк Kemipymi ед1? Оньщ ycTiHe, Жумабекшшеген жумсак'Нл! бар сендей ж ипке калайша сенбесс1Н, - деп, 0 тж е ашык KeKecin айтты. - Жайтудын ыкпалында журген сон, кейб1реуге кианат icreceM, кез1нде icrereH де шыгармын. Аппак nepiuiTCMin деп айта алмаймын. BipaK саган, 0 тж е, зэредей зианым тиген емес. Егер жалган айтсам, осы туннен аман калмай кетей1н! Жайтумен жау екешщй жаксы 6iaeM. Алайда эн1н ушш, азаматтыгын ymiH сыйлаймын. Адам алдында да, кудай алдында да бул сырымды жасырмаймын. 03iHe 6ip кергеннен жол устшде актарылып турганым да сол: аман болса екен, аз жаксыныц 6ipi гой дейм1н. Ойда жокта ушырасып калга- нымыз да сол калыс тшег1мнен шыгар. Калай жолыксам екен, калай сактандырсам екен деп айта алмай журген 6ip сырым бар cfli, кездескен1ме куанып турмын. - Кездес1п калган сон, солай демей, не дейсщ енд1? 127

- Meiini, к р а й кекетсен, солай кекет. Бшгешмд1 айту - маган мшдег. Сенесщбе, сенбейсщбе.олсенщеркщ. Bipiiuuiайтпагым сол - ceni ак патша Жайтудыц баласын елтпрд1 дсп кугыпдап журген жок, KayinTi адам деп кугыпдап жур. Аргы беггеп албандар мен Жаркентпц уйгыр, дунгепдершщ калай карсылык кылып жатканын естш жаткан шыгарсьщ. Албандардьщ iuiiime алгаш бас кетергендердщ 6ipi - езщ сый Kepin кайткан Айсары болыс едй оны устап, турмеде атып тастапты. - KiM айтгы? - Окас мырзанын ез аузынан е е в д м . - Этжеге сол сэт букш дуниеде умгг стер ештене калмагандай естшдь Сенс де алмай, сенбеске cc6e6i де болмай, ужлз куйзелдг Енд1 кайтып жолыга алмаспыз, айтып калайын деген адамдай, Коргасбай аптыга сейлеп жатыр. - Айсарынын адамдары деп Сештбаттал екеущд1 жамандап журген - Жайту. Онын сезш растаушы адам ойаздьщ ез касында отыр: баягы тшмэш. Окас. Екпшл айтпагым: ертен сеш устап экетедг Бул жердщ ой-кырын сен Жайтудан артык жаксы бшмейсщ, кутыла алмайсын. Кеше KcmKicin он шакты эскер жолай 6ip ауылга келш конды, тацертен осында болады. Жайту оларды e3i бастап i3ine туседг Сезйс салмай гана Kyrin алу ушш, жана Жайту Актастыдагы Акымбектжше конып калды. Менщ айтпагым - осы, Этже. Айткан тицй ал, Жайтуга ещц элщ келмейд1, жан саугала! Аманывда бул арадан кашып кет, жаныцнан езгенщ 6api садага. - Маган жан кымбат емес, ар-уйат кымбат. Жанымнан коркып кашып жургем жок, бала елт1рд1 деген жаладан кутыла алмай дал боп журмш. - Жайту Tipi турганда, ол жаладан кутыла алмайсын. - Неге? Неге кутыла алмаймын? Жала екешне кезщ жете ме сенщ? Ж ок элде сен де мен enTipai деп ойлайсыц ба? - Мен ейтш ойламаймын. © m in ойласам, сеш сыйлар ма ед1м, Этже? - Ал баланы юм елырд1 ендеше? Мен бе? Сештбаттал ма? KiM? - Бшмеймш. - BineciH. -Ж арайды , ол туралы мына кыспакжолдан шыгып барып сейлесешкпн! - Ж айгасып энпмелесетшдей жагдайым жок, кашып журген адаммын. Булдамай, айтарынды осы арада айт! Жок элде шаужайыма оралып жалынса екен деп турмысын? - б зщ ш е кеп нэрсеш (илем деп ойлайтын шыгарсьщ, 6ipaK бшетш нэрсеш бше бермейд1 eKeHciH эль Мен де езщ кусап 128

эрпмнен 3s6ip керген адаммын. Жайтудыц касында журсем, ceiiiMeii жауласу ymiH жургем жок, жан саугалап журмш. Кажынын тойында да солардыц айтканын iсю йм in дел, уйатка калдым. Жайтудан каймыкпаса, зрим тутелеп Meni элдекашан ж у н ж т п жiбермес пе ед1? Баска тупл, сен де м1неки, eKi сездщ 6ipiHe келмей дуцк сейлеп турсьщ. - Сызылып туратын сенщ келшщ емеспш гой ендг Менщ басымдагы жагдай езщ е тап келсе, сен кайта бас салып согыса кетер ме едщ, и м бгпедг - Жарайды, екеуден-екеу ырьщ-жырын болмайык. Колымнан келген бар жаксылыгымды жасап турсам да жактырмайсын, кещлге кеп калган екпе гой м е н т . Мен кергенiMfli айтайын, артык сен буынсыз жерге пышакурма! Менен естш м деп ешкашан меш куэге тартпайтын бол! Тартсан, танып кетем. Эрюмнщ е р л т езше т а к . Жаньщнан коркпасан. 63in нагып кашып-пысып журсщ? ©TipiK айтсам, осы туннен калмай кетешн, баланы и м елт1ргенш кез1ммен кергем жок. BipaKЖайтудын езшен кумэндэнем. - Этженщ тула бойы турипгш Kerri. Слрэ, такымын да кысып кадды бшем, селк етш аты да кулагын кайшылады. - ©йткеж, - дед1 Крргасбай сыбырлай сейлеп, - баска дейтшдей 6ip де адамныц peri жок. Камсыз ж атк а н д т ме, сол куш катты уйктап калыппын. Шан-шун дыбыстар кулагыма емш-емю естш п жатты. “Бул не кылган дауыс екен, э?” - деп уйкылы-ойау калпымда 6ipa3 ойлап жаттым. Кенет ат туйагынын дыбысын естшенде, уйкым шайдай ашалып Kerri. Сонда гана орнымнан ушып турегелд1м. Байагы бойыма б1ткен сактык, oyeni eciicrin барып жапсарынан сыгаладым. Yfii б1здшне жакын гой, карага- нымда, Жайту е с т н щ алдында басынан аккан канын алаканымен cypTin сэл енкешп тур екен. Енд1 Жайтудын касына жетш барганша, тук бшмегенсш жата 6epreHiMHiH e3i дурыс екен!н TyciHe койдым. BipaK, уйде отыра берсем, онын да жазасы жещл болмайтын едт “Тэуекел, шан-шун шыгып жаткан Байтудьщ уй жагына барып кептщ ifniHe косылып кетешн”, - деп ойладым. Жайту басын cypTin ецкеШп турганда, жып 6epin уйден шыгып KerriM. Дала ani ала келенке болатын, калка-калканьщ арасымен жупре басып келе жатыр ем, карсы алдымнан Теребек - Жайтудын сол елген баласы - шыкты. 0 ц жок, туе жок, ушып келед1 екен эншешн. Сасканымнан: “Эй, Теребек, не болды?” - ДеД>м балага. “Ап Kerri!\" - дед1 аптыгып. K inai ап кеткенш бш п турмын. Теребек токтамай ете шыкты. Сейтш, калай карай журер!мд! бшмей, сол арада 6ipa3 бегелш калдым. Содан Байтудьщ уй жагына карай еп-уш аттап шгерглей 9-897 129

6epin ед1м, арт жагымнан кыр еткендей коркынышты 6ip ун шьщты. Ещц ойласам, ышкынып шыккан сол элп байгус баланьщ жаны ма екен деймш. Qfrreyip, сол сумдьщ дыбыс кулагымнан эл1 кетпейдь Э лгш щ артынша-ак Жайтудьщ аттандаган даусы шыкты. Ел де жупрдк елге ш ест мен де жупрд1м. Келеек, бала басы мылжа-мылжа болып кара тастын касында жатыр. 03i де онкиген ерсскел тас едк жамандык тшеген немеше еейш щ алдында кап-кара болып кунге жылтырап жататын. Ел жиылып кеткен сон, Жайту карганып-сшенш, Сештбаттал екеущнщ агыца айтпаганды айтты. Сенер1м1зд1 д е, сенбеам (зд1 де бшмей, бэр1м1з жагаларымызды устадык. Тамагыма тас турып калгандай болып, мен не елдщ, не Жайтудын бетше карай алмай, ун- тунс1з Tepic айнала берд1м. Болган-б1ткеш - сол. Кудш ойлаушы кеп, 6ipaK ешюм батып айта алмайды. Кунк сткен адамды Жайту айамайды. 0 з баласын елт1рд1 деген аттан ол да кашады. - Шауып келе жатып 63i жыгылып калмай ма бала? - Байтудын yfii жагынан жуг1р1п келе жаткан бала экесшен OTin барып жыгылмайды гой? 03i enTipin алмаса, Жайту арттарыннан дереу куып барар ед1 деп ойлаймын. 0й-шай жок Жаркенткс шапканы да жайдан-жай емес. 0ншей1ндеп кылыгына уксам айды . Ж айтудын K33ipri жанталасы да сырымды эшкерелеп алам ба деген коркыныштан сыйакты: Сей1тбаттал кусатып сенщ де кез1нД1 куртса, сонда баланын жаласы eKeyiimc м эцп кетед1. Сондыктан ол ceHi айайын, сезге жыгайын деп журген жок. Мына дурбелен де оган ьщгайлы боп тур. Нагыз коркынышка да, нагыз куанышка да уксамайтын, 6ipaK коркынышы мен куанышы да, булыктырган ашу-ызасы да бар элдекандай коспа сез1мдер кайшыласып, Эт1ке кепке дей1н yHci3 туры п калды. Э йткенм ен баланы елт1рген адамнын аны кталганына боны 6ipa3 жс1Йлдс>пп калган сыйактанды. - Жарайды, жолымнан калмайын, - дед< Коргасбай. - Жайтудын касында юм бар? - Жалгыз. Жун1сбект1к1не барып жур1п Акымбект1 талай керген. “Эйел1, eKi кызы бар, 6ip уй тола жан жатады екен гой”, - деп ойлады. - Жаксьшыгьщ менен кайтпаса, кудайдан кайтар, маган 6ip мылтык тауып бер! - дед1 Коргасбайга. - Кой, Этже, ез1н арандап каласьщ. Мылтыкты да ататын Kici атады. Мына тун жарымда мылтык сурап к1мге барасьщ,

табылмайды. Акылга кенсен, Кьпылкиа жакка барып Капал казактарынып iuiiHe 6ipa3 тыгыла турсаншы! Канша кудалар дейсщ, “ар жакка 0Tin кеткен шыгар”, - дейд1 де койады. Ар жагын тагы кере жатасыц гой. - Жайтудын баласын елт!рмегешмд1 ел бшсе, баска кшэмнен коркпаймын. Адам олер алдында да 6ip т1лек айтады гой, тек сенен сурайтыным: егер Жайту елее, осы керген, бшгешщн елден 6yrin калмасан болды. 0з1м коса елеем де, енд1 Жайтумен 6ip жагаласып барып елем. - Этжс, эуре болма. Оны жеисс, женетin Сештбатгал едт - Жок, оны елт!рмесем, Сейггбатталдын аруаты 6spi6ip маган еле-елгенше маза бермейдт - Кете 6epin 0 тж е кайта атыньщ басын тартгы. - Айтпакшы, Кайиыкеш екеум1здщ кашатынымызды Жайту кайдан бшд1? - Ксшк1 iIирдс тана ушне Акымбек суыт келген, сол айткан болу керек. Баска ештеме сурамастан 0 тж с ж у р т Kerri. Доскали бидшне емес, енд1 тура Актастыга карай тартгы. Коргасбай тагы б1рдеме айта ма деп кутш барып, кешеуш козгалды. Нс жаумай, не жылжымай, тутаскан кара булт Tyiiri аспанды каптап келедт Мана 0 п к с Коргасбайга кездесерде осы кара булт так тебеде тушле калып ед1, енд! 6ipTe-6ipTe етек-жешн жайып, букш аспанды буркеп барады. Этгке катгы шокыракпен Актастыга карай тартгы. Кылт еткен кобалжуды зорлап тежеп, 03i yuiiH емес, Сештбаттал унпн кек алуы KepeicririH кайта-кайта есше алды. “Жок, eimi акьшга салудьщ кажст1 жок. EyriH тэуекел етпессм, кейпн OMip бойы eKiHin отем. Не болса да кешн, артынан ойлайын”, - деп, кашан Жушсбектжше келш агган тускенше езш 03i кекКе жанып келдй Орындап бИпей турып ойга алган iciHin дурыс- бурыстыгын болжалдамауга тырысты. Эстс адамдар: “Ашуын акылга жегцнрген адамдар кантепске ешкашан бармайды, ейткеш акыл сабырга жетектейдГ’, - деп сенедг Сейтед1 де кек пен ызаны акыл емес, ашу билейтш, акылдылыктан repi асыгыстыкка жакын ic деп ойлайды. Ал, шындыгында, кек дегеннщ 031 акыл мен ашудын арасынан шарт erin туганатын шакдак тастьщ ушкыны сскитд! нэрсе емес пе? Ушкын аз сэтпк - жалт епп капа жогалатын нэрсе, сондыкган олошпейтурганындаганакунгп. Ксктесолсыйакты: шнрыккан •этшдс мэрт. [стсйтшдер козаз cpjiiKri сондай сэтнщс гана 'стсйдг “Олсрш бшмегеш мс?” - дсп, элдеюмнщ акылга сыймайтын ожетппне opi тацгалып, opi corin жататын коп. 131

Олар соны айтканда, ерл1ктщ ©3i де акылга сыйа бермейтш нэрсе екенш умытып кететш болу керек, cipa. Эт1ке де кектщ ушкыны кеудесш кернеп турганда кимылдады. Жужсбекке женш тэггпштеп тусйадрмеда. Сыртка 63iHгана шакырып алып, Коргасбайдан есттгендерш кыска гана айтгы. Эпкеш ц ойын уккан сэтте саскалактап, Жужсбектщ аузына жепелдемсде сез де туспей калды. “Узынырак 6ip аркан, уркек 6ip ат тауып бер!” - дегенде барып, ©тженщ ойынан шындап коркты. 0 н мен тустщ арасындагыдай 6ip буалдыр халде журш: “0лт1рме! Канын жуктеме!” - деген сыйакты элденелерд1 айткан болды. Онысын е с п д ме, есттмедо ме, 0тже ашып-жарып ештеме айтпады, “бол, бол” деп тек тездете бердг “Жай ашуы шыгар, б1раздан сон басылар”, - деп те дэмеленда Ж уш сбек. Айтканын тез орындамаса, 0 т ж е одан бетер вршеленш кететждей кершдк сондыктан сураган арканын жупре басып барып биебаудьщ басынан шешш экедщ. Жота асып кеттп, сэлден сон уркек атты да жетекгеп кайтгы. 0тже ун-тунсЬ атгын куйрыгына oyeai арканды курмеп, оньщ успнен казыкбаушалып эбден шым кылып байлай бастады. Енд1 токгатпаса, кеш болатынын тусшщ, Жужсбектщ жаны шыгып кете жаздады. - 0пке-ау, шынымен бе? ©зщ жазым боларсын, жоламашы! - Йемене, Ссжтбатгал кусагып Meni де аткызып ж1берсш деп турсын ба? Ш стпзден кырып шыкса кайте® Жайту? Маган жанын шын ашыса, “БаркернеудГ’умытпа! Елге жай, эн бшем детеншн 6spiiie уйрет, баска ештеме тшемеймш. Ал кэз1р колымнан какпа, Ссййтбатталдыцкепн алмай турып мен 6api6ip бул дуниеде тыныш журс алмаймын. Жайту Tipi турганда, шындыкты айтудан да каймыгады журт, ejrripin кетед) деп коркады. EnfliriciH ертен есттрсщ, yfiine Kip де ундемей жат! Мен сеж керген жокпын, сен меж керген жоксын! 0лдене айткалы Жушсбек октала 6epin еда, байкамагансып ©TiKe одеж бурылып Kerri. Жушсбек состиып сол орнында турып калды. 0 пкенщ ecine со замат Буб1жантусп. “Biiey сыр боп кетп-ау, этгец! - деп айады. - Ен курса, елге есттртш те жылай алмадын. Жасырын басталып, жасырын 6 irri гой катынастарыц. Буршinn жарып шыкпаган гул кусал imiHHeH думшп, жоктау ссз1мщтула бойынды аурудай сыздатып журген шыгар. Багын ашылмаган кыз екенс!н! BipaK багы ашылмагап 6ip сен бе, кэйтейш!” Ecine Кайныкеш те TycTi. Курт езгерш бара жатты. “Артынан, артынан!” - деп, ойдын бэрш кейшгс ысырды. Акымбектщ eciriHiH алдына келш, Этнсе атгын бойын уйретш 6ipa3 айалдады. Бегеле турганды 03iHiHде iurrefi жек 132

nepin бара жатпаганын байкады. Урей билеп бара жатканын уга койды. Арканньщ шалма жасаган ушын онтайлап устал, дереу еЫктщ жабыгын кетердь Шырт уйкыда жаткандардьщ б1ркалыпты пысылы естшдь Табалдырыктан аггай 6epin калт токтады, iprefleri 6ipey жамбасына аунап тусш, цайтадан камсыз уйкыга Kipicxi. Уй карангылыгына кезш уйретш, ё л к е жатдан адамдардьщ орындарын шамалап ажыратты. Тердеп тесек келденещнен салыныпты. Оны Жайту шыгар деп болжады. “Сыр-сыр erin шептщ арасымен сыргып бара жагкан жылан кусал уйктайды екен, сум”, - дед1 ншнен. Арканлыц ушын ыцгайлап устал Отже босага жакта 6ipa3 бегелдь Тердеп адамнын жастыгы бшк, шалманы мойнына т е салу онша киынга туспейтш тэр1здь Акырын басып 9 л ке алпнщ касына келдь Жанылмапты, Жайту екен. EciKTiH шетшен Tycin турган кунпрт жарык бет жузш ап-айкын Kepcerri: атып турегелетш адам кусал ып-ыкшам жатыр. Кенет кезш ашып алтан сыйактанды. Сол сэт ат журш Keiri. Арканды кере босаганы сыкыр eTKi3in барып токтады. 1рге жактагы адам кыбыр еткендей болды. Сонын арасынша: - 0й , уйге ит Kipin кеткен бе, ей? EciKTiHш ел турш п капты гой, - дед! урейлешп. Уй Heci ойанып кеткесш, ё л к е асытыс кимылдады. К°лын желкесше тыгып ж1берш Жайтудын басып лып кетерш алды да, арканньщ шмек ушын мойнына кипзе салып сшкш калды. Жулки тартып eciKKe карай суйрей женелдк Bip сумдыктьщ болганын уй Heci сонда тана ссзд1, элденеден окыс коркып калган курбака кусал у ш барк eTin бастырылыгып шьщты. Арканды кере тарткан куй! Этже далага ытып шыкты. Жайтудын д енеа босага ма, б1рдемегс л р ел ш калды. Тар­ тып едк ani жетпедк eKi Ti3eci дорщдеп кулап бара жаткандай сезшдь Шаптан ала атты 6ip TypTin ж1беруге, aiheyip, акылы жетп. Жануар ypKin ыткып Kerri. Босага бытыр ете TycTi. Алаканын ысып кеткен сон, Э л к е арканды койа бере салды. Ат Жайтуды дыр-дыр, дурс-дурс eTKi3in ылдига карай ала женелдь Э лке жыгылыл-cypiHin атына эрен жетл. Жайтудын oaiMiHжакын жер ecTin, алые жер эл1 еелмеген уакыт болатын. Кун тас тобеге кетершген. “Ойбай, эскер кеп калды! Атган! Каш!” - деп, Уйгентастьщ баурайындагы ел айак астынан ала шапкын болды. Кеп узамай кулакка мылтыктьщ тарс-турс еткен коркы- нышты yni де жетп. Шын ба, GTipiK пе деп тыныштык куйле- pin киа алмай киналып тургандар eimi кеш калгандарын бш п

карбаласты. Eci шыккан бала-шага, кыз-келшшек улап-шулап каскыр тиген койдай б е т-б е ттс бытырады. Беткей мен жырага карай кашып, карагай мен аршанын iiuine, тобылгы мен тас-тастын тубше тым-тыракай барып тыгылып жатты. Патша жарлыгына жастары ш ккен жнтггер де бас саугалап сактык жасады. Жук пен тецнщ Ty6ine тыгылып ауылда тек картгар мен кемшрлер калды. Он шакты мылтыкгы букш жайлаудагы слд1 бидайдын 6ip кауызына сыйгызып ж!бергендей болды. ЖайтудьщeniMiiicтап келш, олар мулде тершерше сыймай долданды. Бунт деген - осы, будан еткен кандай карсылык болады, буларды айамау керек, жазалау керек деп корытгы. Алдымен шакырып алып Кайымбелек пен Доскалиды кысты. Этпсенщол eKeyiHe агайын екецдтн аныкгап улпрген бастыгы: “Бодщ кслгешм1зд! 6min турып туыскандарынды эдеш есксртш койдындар. Жайтуды да елт1рткен - екеущ. Тауып бернщер! Таппасандар, баста- рьщмен жауап береспщер!” - дсп коркытгы. - Ол кашып жур гой. Кашып Kerri гой! - дед1 Доскали калбалакгап. “Олардын орнына 6i3fli камап койар ма екен”, - деп зэре-куты калмады. - Ауылына барайык, ауыпына, - дед1 болысы не де болса ез аулынан алысыракка экеткю келш. - Узаков кайда? Тоже сонымен 6ipre? - дед1 енгезердей 6ipeyi жскш. - Жок. Нет. Узаков уйде, - дед1 болыс колымен Аккайкы жакты нускап. - Айда, жур! Ты тоже! - дед1 Доскалига да атьвда мш дегещн ымдап. Кайымбелек пен Доскали 6ip топ мылтыктыны Аккайкыга ездер1 бастап келдь Э дегеннен аттын басын Опкеншне келш Tipefli. Жайтудьщ елгенш еспгеннен-ак зэрса ушып: - Ойбай, бала жок уйде, ар жакка eTin кеткен! - дед1 SKeci колын Баркернеу жакка устемелете сипел. Ссндер-акуктыр- савдаршы дегендей, болыс пен биге жалтак-жалтак карап койады. Ж укп лактырып, тещц актарып урейлещпрсе де, Этженщ эке-шешес1 бетен ештене айтпады, “Душпан кез1 кылып тургандары шыгар. Бэтшагарлар, буп eKeyiniH Этже Hecin алыпты?” - деп, ш тей болыс пен биге сенш, э кеа бекемдизн жогалтпады. - Би кайным-ау, 61зд1 буйткенш не еткенщ? Екеущнщ жер1вд1 Этже тарылтып па efli? 0ai-TipiciH ез1м1з де бшмеймгз, не кыл дейд16i3re бупарын? - деп, memeci шубырта женелш efli, Доскали кабагын тушп: 134

- Шаптыкпай, жайыцмен сейлесеншй Йемене, Kici ejrripin кетсе де сенщ баланньщ сезш ceftjieyiMi3 керек пе? - дед1 жекш. —Ой, Доскали! Kici елпретш Meniii балам емес, сен екеущ! - Селд!р сакалы flip-flip етш, Огженщ OKeci би мен болыска шакырайа карады.- Елдщ камын жеп журген немедей неменеге джендейандер? Сештбатталдын кунын кумай, Жайтуды жокгап ез eflinai шапканша, жердщ TeciriHe Kipin кетсендер en i! Картгын ce3iHугып уйалгандай, болыс пен бидщ астывдагы атгары 6ip кырын бурыла 6epfli. Аккайкыдагы аз ауыл демнщ арасында элем-тапырык болды. 0TiKeHi тыгып койдьщдар деп, букш ауылды уйме-уй •riHTin шыкты. Келш тугш, керден жнтгтердщ e3i epKiH Kipin бара алмайтын улкен шанырактар шырайынан айрылып пушайман куйге туей. Болыс пен би бастаган карулы топ Байтарактын уж не де ектем Kipin барды. Айтканына сенбей, уйш актарды, жиган жупнщ шак-шолегейш шыгарды. Жекш сейлесш, мылтыкпен жаскады. Кариа шегш отырып калды. Олар кеткенше кайтып басын кетермедг Fумыры кермеген корлыгын гайбат сез айтпай шыдаммен карсы алды. Айран, катык атгардьщ айагыньщ астында актарылып жатты. Биебау мен желшердщ быт-шыты шыкты. Байлаудан босанган сон, eneciH 1здеп шуркыраган кулындардьщ дауысы кулакты Tecin ж!бере жаздады. Карулы жауга карсылык жасай алмай, 6ipaK керген кианатынан KOKiperi каре айрыла жаздап, букш ел, букш жайлау ышкына шыцгырып жатты. Кеп заманнан 6epi мундай ектем корлыкты кешпел1 ауьш кермеп cfli. Кара дауыл дегендер де муньщ касында уйрен- iuiieri - кшз yfifli TOHKepin ойнайтын тентек бала сыйакты болып калды. Атылган мылтык пен eci шыккан адамдардын айкай-шуынан аспан кулап келе жаткандай Kepinfli. Карулы топ кун енкейе гана Жаркентке бет тузедь Елкон- дыны атка танып, Кайымбелекке жетектетш койды. Осы арада калмак ынгай ангартып едк енгезердей орыс Доскалига ала кез1мен атып карады: - Иш, хитрый какой! Жур! Доскали мен Кайымбелек карулы топка амалсыз шеей. Бул eKeyiH Елконды да топеп боктап келедк - ¥ зак батыр елгел1 шаппаган ауылды тапа тал тусте сендер шаптындар. А та жауымыз icTeMereHfli eKeyiH ютедпщер! Катын, баланын кез жасы KepiHep-ак екеуще! - деп жол бойы бакырып-шакырумен болды. Булар тете журш, калага Аккайкынын кыспак жолымен тартгы. Сол кеткеннен Елконды елге оралмады. Кайымбелек 135

пен Доскали каладан келген куннщ epTeci тунделетш уй imiMeH Шыгыс Турюстанга елге етш кетп. Калайда кан жуктеген адамдардай кауырт кашты. Ел есш жиганша Елконды жокталмады. Елкондыны алып кеткен куннщ epTeci Байтарак карт дуниеден етп. Аккайкыдаты осы окига жаппай урм н ш ш ктщ басы болды. Халыкобадан кашкандай алды-артына карамай корил елге босты. Басы бэлеге калатынын болжап, 6ip тунде Жушсбектср де кашты. Алтын бесж дейтш туган жер олар ymiH то зак оты ндай то пал ан к етть м алга да карамай, агайынга да карамай кашты. Bip Этше турмак, букш елдщ бас-айагы кайда кеткенш ешмм 6Lnin болмайтын еда. Энип яопу сол аласапыранда 1з-тузс1з жогалды. Иэ Tipicin, иэ олгсш жан адам бш м едг Килы кезсцнщ кеп жумбагынын 6ip жумбагы болып кала бсрдг У31ЛМЕЙ КЕЛЕ ЖАТКАН YMIT Этасе жогалып кетксл1 айдан асты. Ел ypKin, ен жайлау eci3 калды. Эр себеппсн ар жакка отпей калган шашау ауылдар ypnHicin кыстауларына кэз1рден-ак к о ш т алды. Орын ауыстырсак, таппай кала ма деп, тек жалгыз уй - Этшсшю гана Аккайкыдан aui тапжылмай отыр. Жарым тун. Ойдан, уайымнан эбдсп кажып, Кайныкештщ 6ip сэт K03i iniiiin кеткен ексн, таныс ун кулагына талып естшгсндей болды. Жастыктан басын жулып алды. Айна- катес!з Этш снщ даусы. Тек элдеб!р дангыр-кунпр коп ун косамжарласып кстш, yni komcckI ecTUiin тур. Шаршагандш де болар, кулагы шьщылдап койа бсрдь Bip соз1 естипп, 6ip co3i естш мсй, дауыс тым алыстап бара жаткан сыкылды. “Атамекен, атамекен” деп дамылсыз кайталап, Э п ке эдсш белп 6epin турган тэр1здг Кайныкеш каргып турып далага умтылды. Суршш-кабынып сыртка шыкканында, эн де сап басылды. Ш ыны мен-акЭпке мс дсгсн умптен журеп аузына тыгылып, кай жагымнан шыга келед1 деп flerfiipi кашып, уйдщ сыртын eKi-уш айналып шыкты. Жанагы ун жерге cinin кетксндей жым-жылас. Тук б1лмейттн, бзрш ен бейхабар м ы лкау адам ку сап карангы тун м елш иш бед1рейд1. Карангылыкка cinin, элп дауыс ылым-жылым гайып болып кеткен тэр п д г Ушрейген карангылык К айны кеи т жутып ж1беретшдей Tonin тур. KoKipcriH жырта тырнаган вкiнiш жудырыктай туйшin кеудесж жарып барады. Кезшен жасы ытып KeTri. 136

-Эт1-ке-е! Даусы тастан-таска жангырыга ceKipin, 6ipre-6ipre алыстап, бара-бара сыбырга кешш, алыстаган сайын “ке-ке-ке-леп” езш кслекслеп, карацгылыктыц койнауына тым-тыракай тарап cinin кспп жатгы. Кайныкештщ кылыгын калай жорырларын бшмей шошып, артынан ата-енеш де куа шыккан. Сол кезде Кайныкеш тагы ышкына айкайлады: - e - T i-ке-е! Жацгырыктар тагы езд1-оз1 узак жарысып Kerri. Кай жагынан 6ip сыбыс шыгады деп, Кайныкеш айналаны елепзш тындайды. Тунн1ц ap6ip тысырын бук1п денеЫмен тосып, туда бойы слгезек турцпгедй Беткейдеп уйыскан аршалар жалпы карадгылыктан rep i окшау карауытып, из кыбырсыз, из дыбыссыз бсд1реЙ1п, куды бшетш сырын да касакана айтпай турган каской адамдарга уксап коршедь Кенет кез1 шетш аршаньщ Ty6ineii каран еткещц шалып калгандай болды. Жарк ете калган куаныштан журеп суырылып кете жаздады. - Токга! - деп, жан дэрмен солай карай жупрдь Ею-уш атгап барып, шыктарта бастаган шепке cypiHin кетш етпетшен туст1. Артынан ата-eHeci де ж е т т улпрш колтыгынан устай алысты. - Соньщ дауысы. K33ip гана каран етп. - Кайныкеш колымсн кальщ аршаньщ арасын Kopcerri. - Бетен 6ipeyiiep ме дсп Ыздерден кашып жур, келмендернп касыма! - EHTirin, сонын оз1н узш -узт суга батып бара жаткан адамша туншы- гып эрен айтгы. Кайныкештщ сезще ата-eneci сенер-сенбестерш бшмедь Eaeyi eKi жагынан колтыктай устап, суйреп уйге алып юрдг Сонда да тыншымай, калт eciHe элдене тускендей enipin, Кайныкеш кайта-кайта каргып турегелш далага умтыла бердн Омырауын аймалап enecine жалынды: - Апатай, койа бершй Шыкса жаным шыгып-ак Kercin, коркпашы! 0 з кулагыммен естдам, таныдым гой дауысын. Ол Meni эдеШ жалгыз шакырып тур, онаша сейлескел1 жур. Саудьщco3i екенш де, аурудын c©3i екенш де ажырата алмай api жаны ашып, eKi карт кэйтерлерш бшмей дагдарысты. - Айдалада отырганымызда (лрдеме боп кетер ме екен, байгус. Ел|рме ме, немене, c©3i кандай жаман еда! Аманьщда эке-шешссшщ колына табыс еткешм1зде дурыс болатын ба ед1? - Кэйтср екен, койа берцп! - дед1 карт езш щ де дудэмэл отырганын ангартып. - Юм бшедн eerireH шыгар даусын. Артынан ш е с т керешк, ж1бер! Кайныкеш атып турегелген бегге уйден шыга сап шетке- pifleri шокаршага карай журдь Кол-айактары калтырап, оныц 137

артынан эрен Lnecin, exi карт та карангылыкка у м т е н ущпш карайды. Ш окаршаны yiueyi шыркайналып шыкты: тылсым унЫздж. Ауыр зш енселерш басып ошарылып токтады. - Жок, апатай, жок! - Кайныксш eHecin кушактай алды. - Ол осында жур. Й з бегелген сон, бугынып калды. Кдстарын- да бетен 6ipeynep бар, устап алады деп коркып жур. Д элелаз соз де дэмелендарш, CKi картка соньщ e3i кадм- пдей суйеу. Кун сайын 6ip yMirriH басы кылтиып, калтыраган Дрш ш кке ол да шекер. Кдйныкештщ элп сезше карап “Tipi журген шыгар” деп жорамал туши, кангалактап жатар орын- дарына кайтты. “Кой, карагым, кой!” - д е с ш кел!ндерш жу- баткан болды. Кисыны бары да, жогы да 6ip-6ipiMen жагаласып, Этже жайлы кезбе осек пен килы болжам милыгып, сонгы кезде шындык пен eTipiicriH арасын журтка ажыратгырмай ж1бердг Душм елдщ ар жакка OTin кеткендйт кумэн мен дуцэмадщ кобейтп. Tinri, “Жайтуды елпрген Этже емес, баска екен”, - деп те сез тарады. \"Жалгыз Э тж е Жайтуды атка суйрей алмайды, ani жетпейд1, касында cepiK6ipeyi болу керек”,- деген де дудэмэл айтылды. Жок болып кетуiне де болжам коп: 6ipey ар жакка OTin кетп дейдо; eKiiimici албандарга барып косьшган шыгар денщ, yiuiHuiici кым-куыт эскердщ 6ipiHe тап келш, айдалада атылып Kerri ме деп куд1ктенедг QflTeyip, кырык сакка кубылтады. Уакыт озган сайын ойга ой жамалып, кудж ум1тке, yMiT куд1кке айналып, арнаны бузган селдей энпме 6ipece ары аунады, 6ipece 6epi аунады. Кдшып-пысып ел азайганмен, соз азаймаган сыкылды. 0TiKeniH хабар-ошарсыз KeTyi осекли карауылына Кайны- KemTi мыктап !лд(. Эсектщ де, взгенщ де ец ауыры ещц соган тие бастады. 0здер1 ар жакка уркш кеткешмен, айтгырган журты да Кдйныкештщ атына 6ipa3 жаманатгы жамап Kerri. “Bip кунде eKi байга тиш улпрген п а л е т emu алмаймыз, одан ropi берген малымызды кайтып алганымыз опалы”, - деп, эке-шешесш эбден жерге каратгы. Сонгы кез Кайныкешке оз эке-шешеЫ де im тартпай жур. Бетше Tine келш айтпаса да, кылыктарымен ангартады: калайсын деп халш бшуге ani кунге келген емес, бул болмасан кул бол деген кнлше тырп eTin катынас жасамай койды. Кайныкештщ 6ip байкаганы: бурын Этже кустэланган кезде бул уйге бас сугудан тосылып, далада жуздесуден кашып журген жекжат-журатгардын 6ipa3bi “баласын Жайтудын 03i ©HTipinri” дегенд! ecrircai 6epi: “Осы сез раска шыкты бар гой, каразымыз карабектермен болсын. Экелерш танытып ту- рып...” - деп, тырена кеп тепешедг Агайыннын кепне кушп. 138

[ намысына шыдамай бара жаткансып айкай кетергещн атак кередк Жайту елгел1 карабектердщ жуш жыгылып калганын, тоз-тозы шыккан елде дэл кэз1р алыса кететшдей де адам жогын болжап, батыл сейлейдь Татуласарга тиек вдегеннен repi агайынга араз болатындай айып таккалы жур- Егес, ере- геске кесемдж жасап кезге KepiHin калганды мурат санайды. KeiuipiMfliicri кшмрейу деп угып, кате айтканынан да кайт- пайтын бетбакгыкты кайсарлык иэ батырлык кередь Бурым мундайларга мэн бермейтш Кайныкеш кэз1р ез басына ic тускел! тана байкап: “Апырмай, кун шыкса, KepiHin, булт басса, бугынып, адам mipKiHHiH агайыншылыгы да жан саугалайды екен-ау!” - деп кайран калады. Сол агайындар, шындап келгенде, Кайныкештщ келш санатына косылатынын да, косылмайтынын да бшмейдг “Этнсетн ereri эл1 тимешт”, - легенда бул кунде эрюм-ак ecrireH. Ал Байтудын зорлыгын жалпак ел бшедк Сол жагдай- лар да суыкгатып, ЭтЬсенщ агайындары ары акылдасып, 6epi акылдасып, акырында Кайныкенгп терк1н!не кайта апарып тастаганды дурыс кердь Жалгыз уй айдалада отыра бермей, сонан сон Эпкенщ эке-шешеа де кыстауга кешетш болды. Араз боларын да, болмасын да, араз болса, не унпн араз боларын, к1ммен араз боларын да бшмей, Кайныкештщ эке- uiemeci кыздарын ynci3, коныр кабакпен карсы алды. Кеше тана камсыз кулш-ойнап журген Кайныкеш руксатсыз урланып кашкам ез босагасына бартан жсршщ руксатымен, аз кунде атак-дакпырты жалпак елге жайылган эйел болып кайта оралды. блмеген сон, ата-анасы оган да кендк Кайны­ кештщ эке-uieuieci биыл бос калган кыстаудын 6ipiH кыстай салган. Байагысынша К эд!рбектт exi уй! кернн отырады. Байту мен Жумабек мал, дэулетсн киып кете алмаган сон, солардьщ ынгайына карап Кэд1рбек те уржпей калган. \"Кыстау-кыстауга Kipin кеткен сон, кай казакты !здеп табады. Коркпа!” - деп, Жумабек те кез жетюзш иландырган. Уржпей калгандардын 6opi биыл ойдагы кыстауларына бармай, бойтаса жерд1 сагалап, тау-таудагы бос калган кыстауларга коные тепкен. Эдетш сактап, азайган ел де езара араласып турады. Сыпайылауы урлана кез сап, ашыктау кеткен! ашкарактана карап эбден MC3i еткен сон, Кайныкеш соцгы кездер1 Kici келсе-ак Жамалханнын касына KeTin калатынды шыгарды. Жанашыр 6ipeynep келсе, олардыц кезше тусугежуз1 шыдамайды. Баска журтган repi оган aai Жамалхан ушреек. Жаны калмай жалпактап, байагы калпын бузбагансиды. BipaK ез кудшш Кайныкеш оган алгаш 139

жуздескен куш-ак айтып салган. “Э п ке екеукшдщ кашатыны- мызды агана айтып, обапымызга калдьщ. Сештбаттал сенщ KecipiHHeH елд1. М енщ мына сергелден xaniM де, айналып келгенде, сенщ сол опасыздыгьщнан болды”, - деп бетше баскан. “Бетщ ашылып, батыл сейлейтш боп калыпсын\", - flerici келш туреа да, Жамалхан ашуын тежеп апдап кутылган. Ж ы лап, ж ал ы ны п, акты гы на ант irnin карганы п, езш е кылпык жуытпаган. Эйтсе де бэрш 6min, 6ipax соны айтайын десе, тин жок мылкау тэр1зд1 6ip туйснс К айны кен т сезж- тещнреда де турады. Айналып келгенде, ез ушнде де Кдйныкештщ Kaaipi кдлмады. Оны acipece экесшщ кылыгы кинады. Кызы кайтып келгап оньщ бетше 6ip сэт шырай KipreH емес, кабаты курыстанып: “Мына атакка калганша, курысан етп 6ip жакка!” - дегендей киналые байкатады. Тузде ел кезшен кашып, уйде ез кызьшан кашып, басына тускен буп жагдайдан безш кететш жер таппай журген адамдай. Эке мен кыз кабактарыныц астымен гана карасып, Ke6inece 6ipiH 6ipi кермеуге, 6ipine 6ipi карамауга тырысады. 0 з у ш н д е де ш типат Kepin ж ары м аган сон тущ лш , Кайныкеш у коргасын iiuin елмек болып та окталды. BipaK еле калу колынан келмедк умгг ннркш алдандыра бердт Бупн- ертен, ещп аз кунде Эт1кеден жаксыльщ хабар келш калатын сыйактанды да турды. Жан адамга айтпай шннде сактап журген Кайныкештщ ез Kyairi бар. “П экппмнен айрылган сон, Э п ке эдеш жоламай, жшркенш журген жок па екен?” - дегенд1 журекеше ойлайды. Бетш Э тж е емес, Байтудыц бурын ашканы Кдйныкешке елш т1ршгеннен кем болган жок- Сабыры жетш сол тунш ani кунге егжей-тегжейш eciHe Tycipe алмайды. Кдлай есше ала бастаса, зыр eTin суык шаншу тупа бойын туйреп еткендей болады, кап-кара батпакка белшесшен малынып шыккандай ce3iHin, езш ен ез1 жшркешп, балтырынан ерлеп арбиган кара 6yiii кеудесше карай ермелеп келе жаткандай турнпгедк Ойлай берген сайын ойдын да шенбер! улгайып, адам сол езш e3i кажау аркылы да есейе беретш секшдк Алые, жакын адамдардын бурынгы, K33ipri сездер1 мен ютерш салыстырып карап, Кайныкеш ш т е й эртурл1 ой туйедк Кай-кайдагыны ойлап, кай-кайдагыга куйшш, содан да езш кексе тартып бара жаткандай сезш едт Кайныкештщ шамапауынша, кеп адам “басканы жамандаганым - ез1мнщ жаман болмаганым” деп угатын сыйакты. бйткеш элдеюмд1 жамандаушылар жаман- дыкты ез1м1з е р б т п жатырмыз-ау деп куд1ктенбейдк кайта куртып жаткандай купшедг Bipeynepfli купшына жамандаган сайын жер бетшде жаксылыкты кулпыртып жаткандай кеп 140

ершеленедг Шындыгында, журттын 6 sp i де жаксы адам атан- гысы келш жанталасады екен. BipaK e3i 6ipeyai жамандаганы сыйакты оны да 6ipey жамандайды, c eirrin , енш м жаманда- майтын жаксы адам бул дуниеде болмай шыгады. Тырнагына татымайтындар да Э пкеш жамандап эл1 Tipi жур. Эуес кыс iuiirme баска куйеуге кашып тидь Сыбысын жан адамга сезд1рмей журш , айак астынан KeTTi. Онын бул кылыгы 6ip Байтуга емес, буюл карабектерге батгы. Жайту елгел1 жуасынкырап калган журтка куды 6 ip басына шыгып басынгандай эсер eTri. Карабектщ eHfliri ту устары тэр1здешп журген Жумабекке де жайлы тимедк Кажыда кеткен ececiH кайтара алмай жургенде, мынау оган устеме болды. Куш керсете алмайтыны белгин, айламен де калай нуксан келт1рерш бшмей киналды. Ары ойлап, 6epi ойлап, кажыга нуксан келсш, кeлмeciн, езше бедел боларлыкгай 6ip эрекет кылуга бел буды. Сотым басыга шакырыскан алкакотан 6ip отырыста Эуес жайлы энпмеге елеус(з гана араласты. - ¥йаты жок экеден уйаты бар кыз кашан туушы едр - деп кешстж бигщрген. Элдеб4р байлаулы свз куткендей бэршщ 63iHe жэуд!рей калганын Kepin, ойын осындайда айтып калуы керекпгш туеiне койды. - Жер барып жамандамасын, Жайту маркум жауыздык icrece де, кулл1 карабектщ намысын коргап icreymi едо, - деп, алдына эдеш Жайтуды устай сейледк - Кай жерден шатак шыгарарекендеп, кейдеоньщ мшезшен взге тугш, 03iMi3де коркып турушы ек. Сейтсек, сол мшезшщ 03i сыртка айбар екен гой. Онын сусынан сескен!п, жеушенд! ешюм сокгыкпай журетш. Ол жок болып ещ, енда MiHe, баска турмак байы тастаган эйел де тебем1зге шыга бастады. Пэленщ 6api осындайдан барып басталады. 0 , койшы деп колды сштей сапганнан басталады. вздерщ бшесщдер, о баста да ел iuii осы келш ymin булшдж. Сендердщ калай ойлайтындарынды кайдам, менщ сол теке -ripecrri дэп осы калпында орта жолда калдыргым жок. вйткенк “Ал кэйтер екенсщ! Кольщнан келгетщп icTen ал!” - деп, касакана кезге шмей отырган жок па кажы? Кызы кеткелр кэне, кайсымызбен хабарласты? Кашып Kerri дегенi - вп-OTipiK. Кажынын icTen отырган айласы. Есенпреген елде есе сурайтын гам бар дейсщ деп, шаригатгы да, ар-уйатта да айак асты кылып отыр. вйтш epcricripcfli екен, ел eKemMisfli eciHe салып койган, менщше, артык болмайды. - Ылги карабек урына 6epeMi3 бе? Мешкей д еген де жаксы атак емес. - Тыкыр такиасын желкесше Tycipe киген Байсиык томен карап отырган куш кунк eTin калды.

- KiMre KiM урынбай жатыр, - деп Жумабек курсше I сейледк - Kinojii урына ма, кщ эаз урына ма, оган KiMiiiu кез! жетш жатыр. TinTi, тукке шаман жетпесе де, тыпырлай бергенщнщ ез( артык прш ш к пе деп ойлаймын. BipaK бул жолы кшэнщ кажыда екенш хас сокыр да Kepin отыр. Оныц кызына бай табылса. Байтута да катын табылатынын 6ip KepceTin койсак, соньщ 03i кек кайтканта ссеп емсс пе? - Е, ол айтканьщ дурыс. Байтута катын эперешк! - дсд1 Байсиык таты тездж KepceTin. - Оган агайыншылык кемеп- М1зд1 айамайык. - Агайыншылык кемек ешкайда кашпас. Bip-eKi мал косып кутыла салу юмнщ колынан келмейдь 0цпм е алып берет!н адамды табуца. 0m eyip 6ipeyai апере салтанмен неугамыз. Тым болмаса тшге тиек болады, акыр алтан сон тэты да сол кошкардьщ кызынан алып берешк. Онымсн елгешм1зд1 кайта TipLnTnecni3, 6ipaK ел енсес1н кетсрш жургенге жаксы. Мен ойлаймын, жаздыгуш Байтудын ecirin 6ip рет атгаган кыз ещц екшнн рет неге атгамасын, баскасын бьшай койа турып, соны 6ipa3 айналдырып керсек кайтер ед1? Yflinc кайтып келш отырган кершедр камкецш кезшде Kenin те кала ма, мм бшедг - Ойбай-ау, онын алдьщты дауынан басымызды эл1 арашалай алмай жургендс... - деп, тэты Байсиык б1рдсцелерд1 айткалы келе жатыр efli, бул жолы Жумабек куды Жайту кусап шорт Kecin тастады: - Болды, ейтш бэлеш ушп-тегепндей ештене бола койтан жок. 0лген-ж1тксн адамныц ез ecenTepi тугел, бэлен-бэштуген деп эщтмсш улкейтт журген - оздер1ч. Кайдагыны коныр- сытпай карап журсендернй, осы! -Х ош , кошкардьщ кызынан эперешк дегснщнщ жаны бар, жалпы. BipaK тэты да тартып экелш уйлснд1рем1з бе? - Бул жолы Байсиык, осал жерщнен устадым ба дегендей, Жума- бектщ бетше кумшжи карады. - вйтпесш з, - дед! Жумабек. Оп-онай нэрсеш сонша бадырайтканга ренжйендсй, селсок айтгы. 03i ойлап журген 6ip жатдайдьщ бар ексндйш 6umipai де койды, сырын аш- пады. - Келжд! экелгеннен Kciiinri куаныш-кызыктыц сойымын сендер кетерссндер, кслщ туЫрудщ сойылын мен- ак кетерешн. Казбалап сурауга ешюм батпады. Тек Байсиык: - Е, ейтщ ауырын озщ аркаласан, жещлщ жэркемдеуге жабьшсак та жарармыз 6i3, - деп агып келе жапы да: - 6ipaK... - деп, такиасын шуйдесше узак уйкелеп ойланып калды. “BipaKTbin” сонын купи, бул кзндай кудж айтпакшы деп, 6api ангарылып соныц бепне карасты. 0уелп ойын ортага салуцан 142

айнып калып, баска б1рдеме аузына тусе коймай, сонымсн тук айтпауды уйат керд1 бшем: - Е, езщ реггей алсан, бо ты ! - деп, сездщ айагын айдалага жыга салды. Бул шаддьщ 6yriHri жецштекппн Жумабек жактырмады. Тук демей, тыржын erri де койды. Эйткенмен оньщ кекейшде элдекандай 6ip туйткш жаткандыгын тусндо, 6ipaK сазарган калпы сыр бермедь Тек мурныныц устщдеп кара туймеш ката- рынан eKi-уш сыйпап жгёердь Баскалары ундемедй иэ элштщ айагын багып отыр, иэ ана шалды айдап сап кана огыр. Кейбь реудщ коркып ундемеу1 де мумкш. “Мейлц - деп ойлады Жумабек, - коркактардын кара кебейткешне де шуюр”. Жумабек Жайтудыц журтка гетсйтш сайасатын жаксы ryciiieTiii: ол yiieMi жанжал 1здеп, тартысып-таласып тыным кермейтш. “Анау - жау, мынау - душпан” деп тещре- пндеплердо6ip-6ipiHe айтактай бтпетш. Дауласып, жауласып журш ез руын уысында устайтын, намыска кайрайтын. С ейтш , сырт жаудан сескенд1ру аркылы iuiKi 6ipaiKTi сактайгын. Жайтудыц сол эдюше Жумабек те ден койады, тыныштык атаулыны ата жауындай кередт Байсиыкты Жумабек тым жакын тарта бермейдг бйткеш Жайту маркум онымен еле-елгенше ымырага келмей кеткен. Алайда оныц аса акылсыз смсстйш жаксы бшедд сондыктан езгелер уйден шыгып бара жатканда, оны эдеш оцаша алып калды. - Байеке, 6ip куд1гтцЬ бар сыйакты гой, - дед1 сырласкан кешп ацгартып. Байсиыктыц ойынша, дэл осы кез Кайныкештщ басы ка- тып жургенш Жумабек дурыс болжаган, 6ipaK баска нэрсеш есепке алмай, сондыктан тым сешмд1 сейлеп отыр. Жыл еткен сон эмсцгерлщ жолымен, сез жок, Жайтудыц эйелш Байту алады. К,ажыныц кызы соны 6inin, баскага кашып кетш отыр. Байтудьщ оз эйсл1 Эуес 6e3in отырганда, ондай куйгс Кайны- кеш кайдан KOHyuii едП Соны айтып сала жаздап барып, “03i бастаган icriii ауыртпалыгын эрюм 03i кетередт KyHi бурын жаманатты болып кэйтем?” - деген оймен: - Менше болса, - дед1 саспастан, - сол кызга Жамалхацды жумсаган жен. 0зшнз араласпасак. - Айтарын айтса да, 6opi 6ip пайдалы сез айтып калтанын ангарды. - Оныцыз да ойланатын нэрсе екен, - дсд1 Жумабек те жып eTin. Аппак кар баскан таулар шегш жаткан акша бултгар секщдь Кун аса айаз болмаганмен, ак оранган айналаныц сусы суык. Сэске кед балаган. Жумабекгсрдщ атган тусш жатканын Kepin, кора тещрегшде журген Кдйныкештщ журеп су ете калды. Бул 143

копстщ жайдан-жай смесплн сезда. Не де болса олар кеткенше бет жасыра туруга К адрбекпюне карай бурылды. Ею уйдщ малый жайып кеткен Кэд1рбек уйде жок-тын. Уйде онаша калган Жамалхан эбд!ресш акгарып элдене !здеп жатыр екен, К айны кеш п кере сап орнынан куана ушып турды. Кулш, акжаркын амандасты. - Туу, ниет1нн1цтузуьай, Акылдым. - Неге екенш, afiTeyip, кипыжыктап, кысылынкырап свйледк Кайныкеш оньщ ун1пен “кап, жасырын й л м тц устшен шыгып калганын-ай” деген T3pi3fli дагдарысты ангарды. Содан ынгайсызданып, состиыцкырап калып ед1, Ж амалхан жалпактап, колынан жетелеген куш эбд!рес!шн касына алып келдг - Кыз кушмнен сактап келе жаткан кымбат дуниелер1мд1 карап, кай-кайдагы ойга кет1п отыр ед1м. Байкамаймыз, бастан дэурен втш бара- ды екен гой, куйбен-суйбенмен ж у р т картайып калыппыз. Кыз кунп сырта, бтсз1ктер1мд1 салып керсем, келюпейщ, теп. BipiniH OHi шымкай ашык, 6ipi тар, 6ipi Kimi: “Кой, эйелге арналган дуние ем е с тз”, - деп тургандай 6api. Куры бекер эбд1реде жатып mipireHme, Акылдым кэдесше жаратсын, жас кой эл1, апарып берейшнл деп ойлаганым да сол, соньщ арасынша 03in Kipin келдщ. Буйырган екен! - дсп, ай-шай жок колына уш жузжпен косакталган какпак 6me3iicri экеп кипзе бастады. Тартынганын, кашактаганын тындамады. Туу. тамаша жарасады екен, кез1мдей xepin киш журил! - дед! тамсанып. - НЕрюн, менщ келплм болсан, осы эбд1ре- дегшщ бэрш 6epin, устщнен эншсйш тегшд1рш койар ед1м! Какпак бшезжш шынымен-ак киналыссыз сыйлап турганына K03i ж е т т , эуел бастагы арам ойынан Кайныкеш ш тей кысылынкырай бастады. “Байгус, сонша жалпактап, менщ к уд тм д ! сейштем деп эуреленш жур екен гой, - дед! кэд1м- пдей айап. - Агасынан коркып, Этже екеум!зд!ц кашатыны- мызды айтса айткан да шыгар, айагы буйтш кан-TericKe айналып кететшш бул кайдан б!лс1н!” К ецшш екпп устап, осы уакытка дешн оны орынсыз жазгырып келгендей корд!, вкпелесуден ауыр, жауласудан жешл, екеушщ арасында кептен журген куцпрт суыстыктын ш ел с е гш п кете жаздап сэл-сэл калды. Жамалханнын жанарынан кенет 6ip ойнакы сэулеш шалып калып, Кайныкеш содан калт кудж алды. Кызды енд! сактык билед!. Жок, бул жалпактауы тепн емес деп туйщ. Карсы эрекетке !штей 6eKin, кулыгын асырып кетуд! кексед!. А йак асты канын iiuiHe тарта койганын байкап, Кайныкештен Жамалхан да сактанды. BipaK iurrefl арбасып отыргандыктарын exeyi де 6 ip-6ipiHe байкатпауга тырысты. Ешк!мге 3o6ipi жок энпмелерд! айтып, Жамалхан кызды 6 ipa3 144

алдаркатты. Мына сылдыр энпмелер1 кекеш ндеп элдеб1р C03ine баспалдак емес пе екен деп, Кайныкеш те кущктенд1. Эрненщ басын шалып 6ipa3 орагыткан сон, Жамалхан сезд1 Кайныкештщ ез басына карай ойыстырды. - Сонгы кезде, Акылдым, ceniH кылыктарынды тусшбей барам, - деп, алдымен окпе-назын ангартты. “Э, нагыз шынына енд1 кеш-пн бе?” - деп, Кайныкештщ imi кылп ете калды. Онын бет ж узш деп езгерютерд1 байкап улпрген Жамалхан сез ынгайын сол заматында бурып экетп. - Бурынгы imi-бауырга Kipin туратын уйрешшкп мшезщ жок. “Курыдым, 6iiTiM” деп курт -rycin бара жаткан сыйактысын. Сонша кайгыратындай картайып отырмысын? 0MipiH ещи басталды емес пе? ©ткещн кайтара алмайсын, елгешн npiirre алмайсын, унжурган тускен сайын уайым баса бередк Кдйта касакана ескермей, epericin ойнап-кулгенщ жаксы. Откещн сонша ойлап кэйтесщ? Тек кудайдын 6 ipa3 сергелденге салганы демесен, 6api де онала бастады емес пе? Tipi адамга п р ш ш к жасау - парыз. ©3inai езщ мужи бермей, калган eMipinniH кызыгын камда! 1ипмдепш тап деген адамша тымырайып журе бергешщп кой ендь Ашылсаншы адамга! Мынау елдщ кым-куыт сездерш калай тындырмак ойын бар, айтсаншы! Bip эрекет жасамасан, жанды койар емес кой, п п п . Басыла ма десен, барган сайын удеп барады. Сен буйип yHci3 отыра берген сон удемей де кэйтсш. - Артык айтып койдым ба деген куджпен Кайныкештщ жузше барлай карады. Ашулана койатындай ниен жогын байкап, кадалын- кырай сурады: - Маган айтпаганда, сырынды KiMre айтасын? Биннрсецип ойыцнын 6 ip ушыгын! - Не бщщрепш бар, баска тускенн4н бэрше кене бергеннен езге колымнан не келуии ед1 MeHiH? - Елдщ алып кашты ce3i кажыткан да шыгар. Айткан ел айта 6epciH, юмнщ аузына какпак боласын. ©ткен icKe eKiHin опа таппайсын, кудай ендцт кадамынды оцгарсын. Орнынды гауып, куш ертен езге катарлы уй боп кетсен, ондай сездщ 6api каран калады, тук кермегендей тулеп шыга келесщ элй - Тулеп шыга келмей-ак койдым, кулагым тынышталса екен, Teri. Не еле калудын есебш таппай, не журе берудщ женш таппай кур сулдер1м жур кэз1р. Шынымды айтсам, 6ipeyre энпме айтпак Tyrin, энпме тындайтын да хэл1м жок- - Койшы кайдагыны айтпай. 0Mip суруд1 бастамай жатып ем!рден кудер узгенщ кай сасканын? - 0 n i де болса бегде сездермен 6ipa3 алдарката турганды дурью керш, Жамалхан Кайныкешп кайдагы 6ip калжын эцпмеге карай жетектеп Kepfli. Ол кулыгы орынды болган сыйакты: эр сезге кыска 10-897 145

жауап кайырып отырып, Кайныкеш эуелп сактыгынан 6ipTe- 6ipje айырыла бердь Сактанып cipecin отырганнан repi сейлеп отырган жанына жайлы rain, эрнеш айткан сайын аркасы нан з1л ауы р тпал ы к тар сы ргы п Tycin жаткан сыйактанды. Сейтш отырып, бастапкыда айтпаспын деп iuiKe буккен 6ipa3 сырын биннрш те алды. Сол там-тум суыртпак сездершен Жамалхап Кайныкештщ шын туйыкка камалып ж у р г е н д тн тусш дн Цыздыц дэп осы саскалактап турган сэтшде колга онай тусетшдшщ де есептедг Киуын тауып, эцпмеш ещц кекейшдеп арнага карай бурды: - Жаман болайын, жаксы болайын, эйтеу1р, сенщ бауы- рьщнын ту пн ш тутет1п отырмын гой, - деп, мэймонкелеп бастады. - Сенщ мына сергелден жайын менщ де кабыргама батады. Кэйтш кана iiu кусалыктан куткарсам екен деп, нансан, кей тундер1 танга коз шмеймш. Кара жер барып жамандамасын, канша бауырым болса да, Жайту маркумньщ саган icTereH кианаты н актам айм ы н . BipaK ана Байту байгуска жаным ашиды. Ол корыкканынан да Жайтудьщ айдауынан шыга алмады гой. Беп-белгш. Эйтпесе елш бара жатса ол саган е зд т н с п кианат жасамайды. Жай акылдаскан энпме гой, Акылдым. Саган жакын женгец мен айтпаганда, KiM айтады. Кептен 6cpi кешлше карап батпай келд1м. Оган калай карайтынынды 03in бшесщ, 6ipaK 6ipep кейлеюз бурын тоздырган сон, бшген акылымды айтып койганым артык болмайтын шыгар деп ойлаймын. Кайныкеш эцпмеш Жамалханнын 6ip жакка кайда денге- летш бара жатканын ешй б!лд1. влдеб1р туйсжпен куйеуге шык демекнп екенджш де сездн Элдеюмге икемдеп отырган- дыгын, кэз1р ол адамныц атын да атайтындыгын тнссше кутп. - Басынды тауга да урып, таска да урып кайгырганынмен, срте ме, кеш пе Ty6i 6ipeyre тимей тыныш отыра алмайсын, Акылдым. - Кайныкеш жалт етш Жамалханнын бетше жак- тырмай карады. Сез1мд1 белменм, айагына дсшн тындашы дегендей, ол унш курт байаулатып сейлсдк - Кандай акылды еркекпн етспнен устасан да, epTenri кун екшетшщ сезаз. Кай Kyui кабак шытысып калсан, \"баягыда Байту сейткен” деп бел не салык кып басады да отырады. Баскадай урысканын кетерсен де, anriiii ecrireH сайын еюнумен боласын: эншешндел жумак дегенщ, соны еспгенде, тозак боп шыга келедг Ондай-ондай вз басымыздан откен, 61псм1з. Бауырыма бурып коркытып отыргам жок, бшген сон сактандырып жатырмын. Еркектер казына- мулюн желге шашкан каншалык жомарт болса да, катынга iuiTepi тар кследг Оларга вз Miimepi есеп емес, с е т и кырык жылгы кунэщн кенирмей кек сактайды. Кещл1 тускенде 146

айналып-ушршп ауыз жаласканмен, жакпай калганында жинап журген запыранын лак етюзш актара салады, езщ умытып кеткен есющн казады, жауын айтпайтын сезд1сондайда жакьшымдеп журген ез байьщнан естисщ. “Буйтш бепме салык кылганша, Байтуга-ак THin кетаеген екем!” - деп, сондайда ani сан еюнесщ. Ондай еюшш ку агашка тускен курт кусал iiuiiyieH кеулеп жейдг KiMre икемдеп отырганын Кайныкеш сонда тусш дг Тус1нген замат тула бойы калтырап езш 03i устай алмай Kerri. Ызага булыгып, Жамалханга жауап ката алмады. Кьшгынып калганадам тэр1зд1тек ею кез! жыпылыктап, кайта-кайта жутына бердг Шынын ба, ойыньщ ба дегендей Tecipefiin Жамалханньщ бетше узак карап турды да, кенет уйден шыга женелдь -Жалпыштанып жургенщ сол екен гой, бэсе! -дед1 шыгып бара жатып. Колынан жулкып шыгарып какпак 6ine3iicri де босагага лактырып Kerri. Шыгыршыгынан шыгып жузштер шашылып калды. Жамалхан ушып барып Кайныксшпц колынан устай алды. - Жуз1пмнен садага кет! Сыйды бшмеген сорлы кар! Шунак ешюдей туштан-туштан етесщ, сен ез1нд1 юммш деп журсщ? Сен де 6ip, мен де 6ip енд1 еркектерге. Айтканга кенбейд1 екенсщ, шскене тигенде керсм ani. Кайныкеш тщ кез1 шарасынан ш ыгып KeTTi. Канша жамандык icTece де, дэп мынандай сездй Ж амалханнан ccTHMin деп еш кутпеген. Тангалганнан табаны жерге шегелешп калгандай козгала алмады. Манагы кыбыжыктап отырган куш жок, K33ip Ж амалханнын жузшен тас боп бед1рейген бетбактыкты кердг “Э нш еш ндеп майда сездершен repi мунын осындай сирек калпына сену керек екен-ау!” - деп, осыган дейшп ез катесшен кеш корытынды шыгаргандай болып, К айны кеш тщ iuiiH элде(нр суык калтыратып ж1бердь Жалгыз Жамалхан емес, жалпы адам баласынын жамандыкты ecrrin айарлыкпен ютейтшш, кудш салмас уилн кулш сейлеп, сумдыгын iiHKe 6yrin туратынын Кайныкеш дэп K03ipтуешгендей болды. Жамалханньщ 6erine Tyxipin ж1берпа келдь Онын тым уйат болатынын ойлады. Кернеген ашуын калай сыртка шыгарарын бшмедь Айызы канатындай кылып айтуга аузына 6ip ашшы сез де туспедь Тек коз1мен туйреп, тагы ynci3 бурылып Kerri. Ynci3 кеткеш Жамалханга урей тугызды. Ушне барып бэрin эке-шешесше айтып койа ма деп коркты. Жанагы сусы “сенщ сазайынды солар бередГ' дегенге уксап Kerri. Соны ойлаганда, калай езш щ Кайныкештщ сонынан жупрш кеткенin де сезбей калды. Yfiine жетюзбей куып жетш, келе 147

колына жармасты. Асыгыс уй жакка кез салганында, Жумабекке ш е с т келген ею KiciHin eciK алдында турганын кер|п Timi састы. “Кап, мына каншык, булд1ретш болды-ау бэрш!” - деп ойлады. Ен к а м а с а , жанагы ашшы сездерд1 айтпай тура турмаганына еюндь - Акылдым, айналайын! - деген жалынышты сез жаны кысылганда аузынан амалсыз шыгып Kerri. - Ел карап тур, койшы ендк уйат болады. Ашу устшде адам не демейдк кецшще алмашы! MeniKi эншейш акылдаскан сез ед1, езщ гой соган да ашуланып. Сейтсен кайтер ед1 деп, саскандагы айтканым емес пе м енщ, эйтпесе р енж ггетн деп айтты деймющ ceHi. Койшы eimi, ана конак юсшер карап тур, eKeyi урсысып калган екен дер. - Жулысып калыпты десе де мейлП Ж1бер колымды! Жулки тартып Кайныкеш колын босатып алды. Еснстщ алдындагы юсшерден де каймыкпай, уйде отыргандардын уст1не Kipin баратын болды. ©ншешндеп жуас калпы жок, айагын дж -дш басады. Так 6ip кеудесш Teyin кетш бара жаткандай Kepin, Жамалхан катты ызьшанды. Оньщ артынан шесш журерш де, ушне бурылып Kepi KerepiH де бшмей, кезек окталып, сол орнында тентек койша шыр айналды. “Кап, мына юсшердщ кезшше уйатка калдырды-ау, каншык! Кап, ceni ме!” -д е п , eciicriHалдындагы екеуге жалтак-жалтак карай бердк 0 p i олардан уйалып, opi кайынснцпсшщ кылыгына долданып, ызакорлыгы устап кезшен жасы ытып кетп. Содан ею кун еткен сон, Кайныкеш тердтне Эуестщ meiiieci келдЕ Касындагы дэу кара кемшрд1 Кайныкеш тани алмады, эйткенмен оньщ да тегш xici е м есппн шушрген мурнына карап шамалады. 0 n i 0уеске уксаган ажарлы xici алдынан шыккан Кайны- кештщ колынан сушп, мандайынан шскедЕ Уй iuiiMeH де акжаркын мал-жанды тугендей амандасты. Асыгыс екенд1ктерш Эуестщ meiueci отырар-отырмастан- ак ангартгы. Беделд1 туысканы е а к атгаганга эбшерленш, Кайныкештщ эке-ш еш еа дереу ас камдауга xipicin едЕ шайга да ризамыз деп, казан кетертпедЕ Ерюндеу, еркектердщ макамына салып сейледЕ - Bipeyni жумсасак та болатын-едЕ - дед1 жумбакты 6ip жумсак дауыспен, - арага адам салганымыз уйат шыгар, агайын гой, мэн-жайды ез1м1з барып укгырайык дедж. Оньщ устше, осы кунг1 журтгьщ кулагы сак, eciriHUi бетен 6ipey атгаса, содан сыр тартпай коймайды. Сейтш, сыр кып айткан 148

сез1нд1жыр кып экетедь Айтса айта б е р е т гой, одан ештене- м1з кетпес едк бурып, б1рдемес1н косып алатындары жаман. Жоктан езгеге жанжалдастырып, жакын адамдарынмен жауластырып койады. Арадагы кейб1р юрбщнщ себеб1н жай тусш беуш шкке медзеп сейледь - Е, ел солай боп Kerri, - деп, Кдйныкештщ э к е а ондай коспасы кеп сезден ыгыр болгандыгын ангартып ынырана KypciHin койды. - Арадагылардын каншалык бурып айтатынын кайдан бшешк, afrreyip, энлмелерщд1 алыстан естш жатамыз, - дед1 Эуестщmenieci узшген сезш тез жалгап. - Осында элп Жумабек сумнын келш кеткен1н ес тш к . Кайтарган жауаптарыца, жасыратыны жок, айдалада жатып айызымыз канды. Ел ce3i рас болса, “BipiH шыгарып, 6ipiH алып, кошкардьщ кыздарын тугендеп шыгайын деп пе Байту? Аулак жур1вдер!” - депсщдер. Бэр1м1зданкекешм1здеп сез, - дей 6epin, кезшщ киыгымен гана Кайныкеит асыгыс шолып етп. Оньщ жанарынан элдекандай жымыскы кылауды байкап, Кдйныкеш те жиырыла калды. Зшдей б1рдемеш айта сап маскара ете ме деп каймыкты. EipaK эйел сол майда утнен жазбады. - Кайным, - деп касын кербез cepnin тастап, кулкип б1рдеме айткалы отырган адамша кулана жымиды, - айтуын айткан-ак екенсщ Жумабекке. Ещй сол сезбен Жумабекп женге салдым деп алданып кап журме. Ол ыскайактын ойлап таппайтыны жок. Кайдагы кутпеген жагыннан шыга келш шалады. Omeyip, аган екеум1здщ айтар акылымыз: ен алдымен ез кызьща сак бол! взгеден бурын сез1ннщ дэмш осы кепрш журмесш! Ce3iniHсыцайьш байкап, тындап отыра беруге эке-шешесшщ алдында жуз1 шыдамай, Кайныкеш турып кетпек болып орнынан квтерше берген. - Эй, отыр орньща! - деп, Эуестщ meuieci оган жеюп тастады, - в й п п ©ripiK уйалгансыганын юмге керек. Мына энпмеж алдымен сен тында, абырой-намыстьщ не екешн 6i3 6ineMi3, сен тусш! Уйалгансып ж урт-ак ютегенщнщ Kecipi гой осы бэр1м1здщ карык боп жатканымыз. Оньщ ейтш ектем сейлегенше Кайныкеш кайран калып куйшдь Эке-шешесшщ ара туспей, тумтшп томен карай калгандарына одан бетер корланды. Бетшен алып элденелерд1 эйелге айтып тастагысы келдй Ойтсе, тагы эцпме улкешп кететш едй Кызынын тушле калган туршен коркып, memeci сабырга шакыргандай: - Отыра гой ендЙ Ол да 6ip теш ен, тындасаншы, - деп шарасыздык байкатгы. 149

TiciH TiciHe басып, Кдйныкеш кезше тыгылган жасты эрен токтатты. Кайта отыра 6epin эйелмен кез туш спрш калды. Era кез1 excipemn, енмешнен етш кете жаздады. 03i ешкашан кермесе де, атыларында ок жылан е с т т окталатын шыгар деп ойлады. - Э уес ерге кеткенмен, ерегес эл1 бп-кен жок, - дед1 Кайныкештщ кылыгын ерен санамаган сыйыкпен. - Айтпады деме, кыздарынды алдап экетсе де, зорлап экетсе де, экеткел1 жур. Уйден шыгармай уставдар мынаны! - Насыпа тидь Бул да ещц алды-артын абайлар, алдана коймас, - деп, lueuieci кызын коргаштап жайма-шуактатып eai, эйел кенет шаптыга женелдк - Тусщщ дсйсщ, ол тугш uieuieci сен эл1 ештецеш TyciHin жарыткан жоксыц. Тус1нсен, “кызывды б у й тт койа берме, басын байла тез1рек” деп отырмын мен саган. Енд1 муны cciiiH есйтвде емш-ерган журпзбейцц олар. Кан жайлау, калыц елдщ iuiiHfle тартып экетш жургенде, каныраган кыстауьщнан коркар деймЫц? - Пшпу, айагын басып карасын Жумабек! - Ей, сез тында! Соноу жактан келш отырганда, айтарымыз осы гана деп пе ен, бар эль Эуес мына сйцпсше арнайы сэлем айтгы, соны тында! Орындамаса, канжыгада KepiceM деда. Кыскасы, Эуестщ сез1 - б1здщ де сез. “Абыройлы атаныц абы ройсы з урпагы 6i3 болмайык! - деп жатыр. - )KiriT жетпегендей, эпкел1-сщпш екеум1зЭпкеге 6ip таластык, Байтуга тэты ортакгаспайык!” - дейда. - Байтуы каран калсын, оньщ неменесш айта беред1? - Айтпаганда кэйтед1? Мына кызын ата намысы дегенд1 ойлап та коймайды. Ойласа, ездерщ айтывдаршы, Эуес энпмеге ш н ш жатканда, бул Этжемен элгшдей урланып каша ма? Соныи айагы, Mine, кайда экеп согып отыр? Бойжетп, алыс- жакыны к1м екенш бшдк етегш щ камынан басканы неге ойламайды бул? Жайтудын эйеш бала-шагасын шулатып карап отыр. Жыл еткен сон оны Байту алмаганда, баска гам алады? Мына акымак кызьща соны неге уктырып коймайсьвд? EKi катыннын 6ipi болса, бай таппай тида деген сезге тэты калады. Сондай-сондайды кулагына неге куйа бермейсщ кызыннын? - деп абысынына алайа карады. - 9 p i сакгык, opi акыл. Байтуга бермегенмен, бул кызды уйде устап тагы отыра алмайсын. Муны да абыройлы жерге орналастырайьщ. Даты да, атагы да бэр1м1зге ортак. А на Э у ес эпкеЫ оган да кам жасапты. Касымдагы мына отырган Kicinin жалгыз баласы бар. Кептен сыйласып журген Kici. Кыздарынды калап келген жайы бар. “QnKeai-ciryiLni екеумгз cepiicrecin журсек”, - деп, Эуестщ де 150

ойы сол. Кыска таныстыкгын кад1р1 жок демендер, салатьш сапык, сурайтын калауларын болса, кеШнге сыргытпай, кэзде- ак айтындар. Бэрше 6cKin, бул Kici белш бекем буып келдь Каражаты жетедь канша айтсандар да кетереда. Бупар да ездерщ кусап жалгыз баланын камы ушш кыбырлап журген жандар. EpKcri неге келмеген деп тагы секпендер, андаусыз болайык, куш бурын дабыраламайык деп ойладык. Ал, кайным, кеамд1 сез ceiiiKi, кызьща кустын сут!и сурамайтын шыгарсын, калганын сурай бер! Улкен жаксылык штеген адампьщ хошал кейшмен эйел сылк-сылк кулдь Ko3i жыпылыктап, калай жауап кайтара койарын бшмей, Кайныкештщ экеЫ бегелш калды. Кызын журтга калган жыртык шелек кусатып келденен б1реудщ колына кыстыра салмак болганына китыгып, эйтсе де кошлдепсш тже айта алмай, uieiueci бултакка салды: - Ондай сезге Кайныкеш дэл кэз1р не деп жауап кайтара койсын, женеше. Ойланып керет те. - Кызга сштемей, к е а к п жауабын ездерщ айтындар! Онын ерюне салтаннан оцып отыртанымыз шамалы. Созбуйдага салып, сэры майдай езбей, бэрш де апай-топай бгпрешк деп келдж. Ыргалып-жыргалатынга жагдай жок, шынымды айтсам, кыздарыца сешм!м жок, азгырып экетедг Алыстан келмейд1, жау уйщнщ iprecinne отыр. - Койшы,женеше? KiNtaiайтады? - деп, meiueci шошып Kerri. - Эне, булар 6opii<TepiHiH астындагы 6epini де кермейдт Ойламайды. Сол уйдеп ана сылкым келш Байту мен Жума- бектщ сойылын сокпаганда, сенж! мен м енш н согады той деп пе ен? Жас болганмен, кулыгы кат-кабат, кулш журш-ак жер соктырып кетедк - Койшы, женеше, кайдагыны айтпай! Ел оттай бередг - Ей, елщ не ceniH? Ел емес, мына мен айтып отырмын саган. Элде маган: “Сен де оттай бересщ” - дегел1 отырмы- сын? Кыздарыныц есекке ипнгенше уйалып елгел1 отыр екен деп журсем, бэйгеден келгенше куанган немедей тасырандай- сыцдар гой, TinTi. Сен отырсьщ сыцар езулеп, кайным отыр айагыны11 басына карап, кыздарыц да аларып карайды, тап сузетш букаша. вй тш сузпш болса, Байтуды негып жарып тастамаган, кол-айагын жинай алмай кескен томар кусап жата бергенше! 0йелдщ K33ipri туркынан Кайныкештщ тебе шашы тж турды. 0дем1 жузшщ эр жершен тецбш-тецбш кек белдеу тусш, бет аузы тутеп кстшп. Ол шапшып сейлеген сайып экес! мен uiemeci шепп шемшп барады. Еркек те айта бермейтш эдепаз сездерден эйел ipxmep емес.

Тывдап туруга дэт! шыдамай, Цайныкеш ытып далага шыгып KeTri. “Жамалханнын айтканы айнымай келдк - деп оклады солай карай KCTin бара жатып. - Байтуды бепме салык кылуды кэз1рден-ак бастады. Пэкппнен айрылган сон, кунсыз екен гой кыз сорлы. Саудага журмейпн тесж мыскап кусал. Этженщ де кещлшде соньщ кушп кетпегенш юм бшсш!” Коранын аргы шетшде кунжьщдап элденеш жендеп жаткан Кэд1рбскке Кайныксш жирене карады. Кезше ку тезектщ imin кеулеп жеп кун керетщ жасыл коныз елестедь Бул дагы 6ip тамагынан езгеге басы ауырмайтын байгус. Жамалхан кашангы эдетшше, кутш отырган адамдай кул1мдеп карсы алды. Кушактагалы келе жатканында, колын Кайныкеш кагып ж1бердь Канын iuiine тартып, Жамалхан туйинп калды. Жанарындагы жек к ерЫ ш п осы жолы еш жасыра алмады. Онын сол жузш кергенде, Кайныкештш ашуы да келдк акьшы да юрдь Элдекандай керегендж бойына кенет дарып кеткендей болды. в зш щ Жамалханнан да, Эуес туп л, оныц шешесшен де ар-уйатгы артык тусшетшджш сол сэтте iuiKi 6ip туйсж аркылы сезвдн Куинне сенген балуан- дарша ашык мыскылдап, Жамалханнын бетше 6ipiHuii рет менсшбей карады. Кэз1р онын буюл жан дуниесш алаканын- дагыдай айкын керш турган сыйактанды. Эуестщ uieuieciHiH жанагы co3i шын: Отже eKeyiHiH кашатынын Жайтуга осы айтты. Айагы буйтш аскынып кетерш болжамаган да шыгар, 6ipaK кай кылмысты болмасын ютеген адам артынан айыбым ашылып калар деп ютемейш гой: б1рдемеге сенш, элденеге суйенш ютейдь Бул да: “М енщ айыбымды таппак турмак, эркайсы оз кайгысымен болып кетср”, - деп сенген де. “Апыр- май, - деп, Кайныкеш ш тей налыды, - кулкщ, жайдары кылыгын - барлыгы бойьща жарасып туратындай ед1, куры эншейш урлыгын мен зулымдыгынды буркеп туратын шымылдыгьщ екен гой, зэл1м! Кэд1рбекп сатып жургешцнен- ак сез1ктену1м керек екен, кайдан бшешн!” - Акылдым, не кылды? Журепмд1 ушырмай жендеп укгыршы! - Ещп ceHin саган сыр айтпаспын деп ед1м. Амал жок, актык рет тагы келд1м. - Сен1н сырынды далага шашкан жер1м жок ед1 гой, Акылдым. Айтсан, сонша табаламай-ак айтсаншы, теп! - Тура-ак десе аклала кететшщ-ай осы, ейтш орагытпашы алдымды! Юнэлэсэшн деп келгем жок. Кунэн болса, кудайдан шыгар. Жазан да кудайдан болсын. Байту бауырына айт: 03i келш алып кетсш Meiii! Мейл1, не деп айтсан, сей деп айт. Маган десен, “мен кешпрд1м” деп мактан. Шушнин ал. BipaK 152

eni дуниеде еанд е болсын. мен сен кусал бауырыннын атын ешкашан арам журкпен былгамаймын. Онын озбырлыкпен бепме салган 6ip mipKeyi м е т осыган амапсыз мэжбур e n i. Сендерге арзан, кецш кетеру гана дел карайтын нэрсе маган муншалык киынга туеп. Еркек езгерткеннен repi куса бол вткенд1 артык керд1м. Бауырьща айт: карганып келмейдд тш ен т келгел1 отыр де! Жамалханньщ туда бойын курыстырып турган кек айыл ашу кенет ыдырап койа бердь Жалт етш жанарына куаныш ойнап шыга келдь - Акылдым-ау, встепшщц ce3in ем-ay, бэсе. Бшем гой сенщ eMipi еркек ауыстырмаймын дейтшйад. Тунеукуш езще де айтгым гой оспп, эйтпесе кунде еюнесщ дел. Тек элп кудайга тапсырганынды айтпашы! Кайтып алшы! Адамньщ д е н е т турипгед1 екен, Акылдым. - Кудайдан корыкканына да шушр. М е т ц ттлепм эл1 бггкен жок. - Айтшы, елш кетсем де орындайын! - Айтсам, будан былай сен маган емес, мен саган женге болгалы турмын. Б епм е келпрЫ генщ мен, ш ш д е эл1 не жатканын кайдан бшешн. Бэлюм, Байту бауырынмен де бас араздыгын бар шыгар. Оштессек, кешн де уакыт кеп кой. “Кашып кеткел1 жатыр”, - дел тэты 6ipeyre хабар 6epin койып журмелл! Жапынамын! Откендегщей болмайын, бауырыннын уйше аман-есен барайын. Осы тшепмд1 орындасаП, саган бул дуниеде ризамын. Кыстаудыч арасы жакын гой, тез барып хабарла! Крй келш жаткан кецш апак-сапакта алып кетс1н,тунге калса, болмайды. Нанарын да, нанбасын да бшмей, Жамалхан ашылган аузын жиып та уллре алмай калды. Кдйныкеш кшт бурылып, к1д1рссм айнып калармын деген адамша алды-арты на карамай, уйден атылып шыгып Kerri. ОТЫЗ ТОГЫЗ ЖЫЛ 0ТКЕНДЕ Сол жайлау, сол Уйгентастын белг “Ар жактагы ел кайта OTin жатыр” , - дегещц еспгенде, Кайныкеш корккан адамдай каптырап, айакасты эл-дэрменшен айрылды да калды. Аппысты алкымдап калган кэриэ журек жас ксзшдспге уксап кенет кеудеанде булкына epeKnin, орт каумалаган андай жантапасып Keni. Тула бойы лезде босансып, жуйке тамырлары шымыр-шымыр уйкыга кетш бара жаткандай, маргау уйый бастады. Элп хабарды айтып келген 153