Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

Б!рдемсден шошып калам ба деп, e3i де уйден узамайтын. Жай- куйдщ эуенш е тенкерш е бермейтш кысталан шак, кол Кусырып кайдан отырсын, колайлы Kepin кырманга шыкты, Мен касындамын. Ауыр жумыска араластырмадык. Тураказы дейтзн сылтып басатын 6iprsflipiMi3 бар-тын, сол кеп 6ip куш Айганшаны онашага шакырып алды. Ойымда ештеце жок, жумыс жайы шыгар дед!м. ©Hi бузылып, 6ip кез Айганшам боп-боз болып оралды: - Ауданга шакырыпты, Боташ б1рдемеге ушырап калды ма? - Койшы, кайдагыны айтпай, - дед1м. - Коркып турмын, Тураказы e3i алып баратын болды. Bip п ал ет булдыр сезем, байыбына жеткен тупм жок. Бул арага Тураказыньщ негып Ы ш скеш н уга алмай далмын. Тураказы, тагы сондайлар, Teri, маган унамайтын. Жу- мысты жаны калмай-ак icren жатады, ершбейдк Жамандыгы сол - жеарлерге, кей кыздарга кыбын тауып колкасын enci- зедь Мына кылыгы д а маган кудж. Айганшаны тун узак кутим. Танга жуык кана арбанын тыкыры естщць Ж упрш шыксам, Айганшаны экелш тастап- ты. Ан-танмын, мундай адамшылыктын Тураказыга кайдан дари калганы жумбак. “Отыз т1стен шыккан сез отыз рулы елге тарайды” . Бул - Боташ бшмеуте тш с купиа. Муны оган айту - керд! кайта актаргандай кылмыс. ©неге ушш гана айтам, ауыздарыннан шыгарып алма. Ел гой, ecTip. EcTice де, езгеден еспсш. Содан, Айганшам босаганы аттай бере агыл-тегш ал кеп жыласын. Кой деп койдыра алсамшы. Боташ та, Сарман да аман-есен, сурасам солай дейдь “Енд1 неге жылайсын?” - десем, одан бетер еюредк булыгып, 6ip сез айта алмады. Кешн TyciHfliM, эцпм е былай болыпты. Ауданга оны алдап апарыпты. Баскарма эйелдш Тураказы устш ен арыз жазып, кылмысына Айганшаны куэгер кылыпты. Bip москал эйел ейтш айт, буйтш айт; ананы керд1м де, мынаны керд1м де, мынаны бщдам де, сонда саган сез келмейдн ейтпесе езйип эурелейдк сотгайды эуел1 деп, эбден урейлещнрштг Кешн еспсем, ол эйел Тураказыньщ жемпктес 6ipeyimH жубайы кершедк KyHi бурын келнлп, Айганшанын анкаулыгы мен коркактыгын кэделерше жаратпак екен. Оньщ айагы да аз окигага айналмайтын едь Сонымен койшы, кайтар кездер1нде кеш батып карангы уйрш едг Каладан шыгар ауызда Тураказы таныс б1реулер- джше тусш калмактай кабак танытады. Айганшага: “Кайта бер, - дейдк - ез1н”- Карангы тунде жалгыз кетпесш жаксы 290

б тед й касакана гой. 0йтер1 бар, о баста неге арбакеш аз шыгады? Айганша байгус амалсыз: “Коркам, кайда барсан да касында болам”, - десе керек. Тураказы оны тш еп деп тусшедк Солай туспцй ме, жок па, эйтеу1р, 03iH шакырдьщ дегенге жыккалы тур гой. Кудайым-ай, кайтып айтсам екен сендерге! Кэрап отырып купэта батам-ау! Бопты енд , улы сездщ уйаттыгы жок шыгар. Соданжол усп кол жупртш: “Конып-ак калатьшедам,баратьш жер1мнен жырып экеткен езщ”, —деп Тураказы таке кинауга кешедт Жанагы жалынганыньщ жамандык астарын енд1 угып, Айганша аласурып сасады. Жапан дала, жалгыз арба, ара тусер адам жок, тун кушагында тек eKeyi. Юм бшед1, коркактыгьшан да болып апаздж жасап алды ма? Кэйтерш бшмей 6ip сэт дагдарып калган-ау, жазган! Жердщ жарыгын liniMen жамайтьш тым дшмар едй сол 6ip тана сэтш сум 6ipranip пайдаланып улгерйт. Айганшанын соры сол туннен болды. Оналмады, онай куйредь “0 й т т арамданганша, коркып елсемпп, эдеш шакырып 03iM кенгендеймш. Актала да алмайтын акымак болдым гой”, - деп кушнетш. Кылмысын керген Kici жок, есектеген ел де жок, тек оз ары тыныштык бермсд1. Bip куш былай дегеш еЫмде: - Боташтын балажандыгын бшесщ, аман-есен босансам, баласы саган аманат. Оньщ бетше ещй не деп караймын, карабет болганша, кангырып кеткешм жаксы. - бзщ щ-езщ казбалай 6epin, кызык екенсщ, кэтещй euiipin кайта бастайтын eMip жок, 6ip кунэщп мын жаксылыгын жуып-ак кетер эл1, - деп канша жубатсам да, кулагына шмедь - Ауыр кунэ скешн о баста ойламаппын, атып ел^рсе, обал жок. Ок пен оттьщ ортасында ол жур, мауыккандай мен1к1 - мынау. Жуып-шайатын Kip емес, кунэ деген керге 6ipre кетедк Мен риза болсын десен, мунымды, эйтеу1р, елгеннен кешн де оган айтпа! - Койшы, кайдагы пэлеш! Боташыц аман келсе, кунэн карац калсын! Сулк 6ip ойга кет1п, содан ары сейлемей койган. Epreci ме екен, еЫмде жок, Тураказыны тешректеп эдеш тшскендей сэтш ангарып калдым. Куш бойы жанымды кудж жеп ж1бере жаздады. Сол кеш коркак Айганшам калт e3repirrri: “0зщ кайта бер, артыцнан барам\", - дедк0кпем де бар, тан болып, тш ката алмай тыгылып калдым. 0сте, одан кутпеген кылыгым. ©кпелеп, кейш нем бар еда, касынан сонда калмай койсамшы! Ойдын эбпср1мен уйге де жетке!Йм сол, ол да артымнан алкынып келдк Уй кара келсцке, кез1м алгаш ештецеш 291

ажыратпады. Шам жагып, шошып кетпм: колы кан, кейлсп жыртылган. - Ойбай, не болды? Yн-туншз терге аунай Kerri. Ауырсынып, уйге эред жет- кендей. Жан дауысы шыгып, кылбурау салган кулындай шыцгырды. Iiuin устап, iuieri суырылардай ышкынады. Жан ушырып к©риплерд1 шакырдым. “Кап, киын жагдай екен, кала ма, калмай ма жаны? Баласы козгалыпты”, - дестг Кулагым шыцылдап, кез1м карауытып, кей-кейде уй тола к|сщен 6ipfle-6ipiniH бет-жузш ангара алмай кетем. Сау етш 6ip топ адам сол электщ ycTine юрдг 0 н жок, 6opi урей. Ky6ip- Ky6ip кебешп Kerri. ¥ г а алмай алактап турганымда, элдешм кулагыма сыбырлады. Койманьщ артынан Тураказыны 6ipey тауып алыпты. Канжоса, ойбайлап жатыр дейдг Арбамен ауруханага экетштг Есттген co3iMfli екшей алмай есенпреп турмын. Арпалы- сып Айганша жатыр. 1шшдегт бала эжсптэу1р, катгы ышкын- ганда, бултиып турган бала 6ipece куыгына Tycin, 6ipece барып тура алкымына тыгылады. KopreHiM курысын, коз алдымнан ani кунге кетпейдт Кай уакыт екенш кудай бшсш, кенет eciicreH eKi милитса юрдк Жолдарын богеп кес-кестей берд1м. K©3iMАйганшада. Азаптан ©Hi адам таныгысыз, жанталасып, 03in-e3i жулып жеп жатыр. Б1рдеме дегесш, бурылып ед1м, eKi милитсаныц кездер! шатынап шыгып барады екен. Кайта бурылганымша, Айганша журш KeTinTi. ... Солай узшген ©Mip едт Боташ согыстан кырык скшцп жылы кайтты. Кемтар, кэз1рпсшдей. Жуют калганын бшедк ак сазандай улымды KOTepin алдымнан Айганша шыгар дсп yMirreiiinTi. ¥ л тугш, улыган ит жок. TiriciH жаткызып жагдайды айттык, жасырдык, жукала- дык. Коркактыгына жауып куд1пн сейштпк, Тураказы жай- лы терендемедж. Tipinepfli атыстырып не таппакпыз? Журтта 6ipaK жорамал коп. Тошректегешмен, тап басканы жок. Юмгс иланарын бшмей, журт кырык сак. бсею т курап айтатындар да, болжап айтатындар да буп шындыктан аулак. Епдщ елд1п де шыгар ауыр соз айтпай айап жургеш. Боташтын сырын 6api бю едй Айганш асы н даттауга дэттер1 шыдамайды, ацыздагыдай аь урганын Kopin отырып кай ннркшнщ аузы барсын! ¥ з а к жыл ел ш ш де болмады, куып барып айткан адам жок, елге кеп енш ecTiMece.. - Айанышты екен! - Зэуре соны айтты, Сэуле сол уназ калпы. - ©те айанышты екен! -д е д ! кайталап, - 6ipaK, этген, бекер icTenTi. 292

- Неш? - деп, Сэуленщ мамасы шоршып Kerri. - Айганшаны айтам, - дед1 Зэуре. - Кунэга баткан жерде узше берсе, онда ем(рдщ осал болганы гой. Ойлап караныз- шы, акылга жещцрш устамдылык етсе, баласы да боп, Kyfieyi де келмек екен. Эткеннщ ек Ы ш ш е бола келешеют ecTin куйд1руге бола ма? Айтуынызга Караганда, куйеушщ кайгы- муцына да со KiciHiH ел1м1 коп себеп. - Кой, шырагым, сокпе ейтш! Эйел затында Айганшалар сирек. Сендсрд1 оган елеем тенемеймш. Э р тузеп, 6ipeyre унаганды бул кунде мэртебе кереЫндер, - элдеюм кезш сатып кецш аударса, Айганша уйалып елш кете жаздайтын. - Ол дурыс кой, 6ipaK 6ip агаттыкка бола бугал ом1рден бас тарту бш прлж бола ма? Кунэ юмде жок, сол кунэга комшш калганнан repi оны iciivien KOMin тастаган адам улп емес пе (Язге? Ак болам, адал болам деп жарын айамаганы айып емес пе кайта? Суйген адамы сол кунэсш кенпретш едц кэз1р, мумк1н, ойнап-култ касында отыратын ба ед1? - Оныц да рас шыгар, юнэ 1здесен, к1мнен шыкпайды. Айганшага ук1м айту ymiH эуел1 онын угым дэрежесше унш. 1лбу TipiumiKTi Mice тугпады гой маркум. Бойындагы 6ip шогам дак, соган букш элем унш п тургандай корд1. Зэуретай, сенщ де айтканын санапы ой. Шыньпща, кунэс1н жасырып куле бшу де ерлж. Керск десен, epniicrin улкеш - Kici enTipy. Муны 6ipaK максат пен мезгшге байпанысты багапаган жен. Ал эрк1м Tipi калуга умтылса, жаннан Tarri нэрсе жок. Элше карамай аспандап ойлаганы neci демесен, Айганшаныц айыбы кайсы? Кан Keuiin журген Боташымнын —ел коргаган азаматымньщ арын былгаганым кысталан шакта ел1ме де icTeren опасыз- дыгым деп укты. 0 з уйатына сейттп ертенд1 гой жас. Оны кинаган сшк1м жок, enrin ойланткан ез ары, ез ожданы. Tipi б1здер таразыласак, оныц onriMeci тарау-тарау. Айганша 6ipaK 6i3iue емес, ез1ншс - ез 6HirineH ой туцщ гой. “Bip оныц аскак ойлаганынан кай дуние e3repin жатыр, куры эншешн acipe кылык”, - десен де сез тепн, ceHi юм тыйады? Дегенмен, 6ip сэт Айганшаша ойлап Kepiimcpmi: 6ip адамга кылганыц ел1нс де опасыздык боп шыкса, кэйтср ед!ндер сонда? Эле калу ол да улп емес шыгар, эйткенмсн эйтсу1рTipi болайыкшы деп, сокыр тэуекелд! суйеу кылмассыцдар? Жок элде жан сактауцан езге жогары мудс жок па сендерде? Кыздар жерге карады. Жай нэрсен1н осынша ауыр эцг1меге айналып кеткен1 екеуше де колайсыз. Тек Зэуршпц кекейшде: “Тураказы Tipi ме, кайда?” -д еген келенкетурды. Б!лНс1 келсе де, сурауга батпады: ол жайлы сез Сэулен(н мамаемна соккы болып тиет!н сыйакты. Кыркуйек, 1970 293

ЖОЛТ 0Б Е Л ЕС Bipimui курсты б т р г е н жылы 6i3 - Казак университетшщ филология фэкулте^ - е п н жинасуга Акмола облысына бардык. Кыркуйектщ сонына таман Арканын куз1 Алматыньщ кысынан бетер какап кегп. Кайтатын кунп окига кун! бугшге дешн коз алдымда. Суыктан камзау етер бар кальщ ки1м1м1з - бэр1м1зде де бар 6ip-6ip кенетоз купэйке. “Кайтамыз!” - деген куаныштын жылуы гана ызгырык желд1 слетер емес. Жалтыр стансасынын вокзалына тустен кешн тус-тустан жинала бастадык. Айналасы eKi-уш сагаттьщ ш ш д е Акмоланьщ айналасындагыларымыз тугенделш 6irriK. Bi3 мшетш пойыз сол облыстагы студенттер мен жетекшшер1м1зд1 алып Костанайдан келмек-тш, оларды куте-куте K03iMi3 кегердг Шагын вокзалдыц imi-сыртын шуга толтырып 6ipece юрдж, 6ipece шыктык; не iuiKe, не сыртка сыймай ез1м1здщ де мазамыз Kerri, б!здщ у-дуымыздан не уйыкгап, не эцпмелесш жарымай жолаушылардыц да 6epeKeci кашты. Акыры пойыз келсе, 61зд1тастап Kenrecine сендж те, азын-аулак жук-мугтм1зд1 вокзалдыц 6ip бурышына ушп, арамыздагы терт-бес кызга бакгырып койып, оз1м1з вокзал мацына кыдыруга шыктык. Кун екшдйе енкейе кыдырыстан да калжырагандай болып, 6i3, уш-тортеум1з, вокзалдыц карсы жак бет1нде, ыгы-жыгы уйше салган тем1р-терсектш успнде эзш эцпмеш ермек етш отыргамыз, кенет вокзалдыц Костанай жак калтарысынан шац-шуц дауыстар шыкты да, тещректеп студенттер тугел солай карай анталай умтылды. Журтка uiecin бйз де жупрдж. Тебелес карта ойнаган терт ж т т т е н шыкканын келген бойда турлерше карап-ак тусшдж. EKeyi - б1здщ курстыц студент!. Алматымен б1зден бурын таныс, оныншыны 6iTipreH жылы окуга тусе алмаган соц, ею жылдык стаж жинау ушш 6ipa3 жумыстыц басын шалган “кез1 ашык” ж т тте р . Б!зден ересек болганмен, есесше екеуше де, эйтеуф, оку конбады: кыскы, жазгы семес^рлерден сулделерш суйретш зорга e rri. Окудан repi кыдыруга ептт. Эдебиетке, мэдениетке катысты энпмелерден repi кыз бен кызметке жанасты сезд ерге yftip. Эбд1 - ш аш ына ептеп ак юре бастаган, ею урты мен тамак тусы шалбарланып та улгерген ак сары ж ш т. Ойланбай сейлейтш , ойланбай кулетш даракылау. Жатакханада оныц кай белмеде отырганын 6ip минет тын тыцдаган адам жацылмай табады: дарылдап катты сейлейд! жэне ею сезд1 6ip кулюмен М1ндетп турде туздыктайды. 294

Ал Сатыш Эбдщен ку. Шашы буйра, ce3i майда, кез1 кабагынын калыц етшен эрен жылтырап, жымиып аман- дасып, жымиып коштасып туратын кулмен кара яаггг. Ол да арык, онын да буйра шашынын арасында бурылы бар. Калалык трш ш кке эл1 уйренгсе коймаган, ауылдык эдет- терден арылмаган 6i3 сыйакты “сэры ауыз балапандардын” ортасындагы ен тэж1рибел1, бииктт адам екенд1ктерш эйгшей журу - 06fli мен Сатыштын бойга Ыцген эдетз. Мана да eKeyi экономика фэкултетшщ жогары курсында окитын ею капказдык жйтгпен карта ойнап белекгенш кеткен. Уйренген- 6i3, оларды 1здеп эуреленбегенб1з. Ещцмшеки екеушщ турысы: Эбдшщ сол жак танауы мен e3yi кан-кан, Сатыштын да самай тусына Кызыл жолак суйкей жагылыпты, уйыскан буйра шашы кисайта киген сэукелеше басында кокырайып тур. Капказдык ж т ттер д щ бет-жуздер1 таза. Жабылып урып кетед1-ау деп айылын жиып тургандары шамалы, юмдо мм урарын эл1 керерм1з дегендей жайбаракат. Жиналуын жинал- ганымызбен, жанжалдын мэн-жайын укпагандыктан, уйлы- гып турып калдык. - Осыншама журш осы eKeyiн басындырып койамыз ба? Керд1ндер гой MiHeне ютегендерш? - Кэдцмп улкен митинп- де сейлсп тургандай 0бдпп колымен нускап, Сатыш кабагын шыта б1здерге кату карады. Уранга 6yfiipi кызбайтын казак бола ма, бэлендей накты багдарламамыз болмаса да, калай-калай емес деп, 6ip- 6ipiMi3fli кимелей умтылысып, ею капказдыкты каумалап коршап алдык. Тыгыршыктай шикш сэры, 6eTi быттиган, кабагы туксиген, урсан жудырыгын бата коймайтындай бетпак капказдык касындагыга ез тЫ нде былдыр-былдыр eiTi. Ke3i к1лмиш, Kicire келемеждеп тургандай карайтын жйишкса оныц сез1н жактырмай урсып тастаган секшдендь Жуаны тебелесешк деп, жщш кесг “Жындымысын, жабылып екеум1з;п елтрмей ме?!” - деп турган тэр1здендй - 0 й , ана алдыда турганын кайсысын? Бастасаншы! Жыгып салшы, ки^з баскандай тепюлейж. Ана жуанын маган жыгып берждернп, устше уйелеген туйедей уш-торт минет жатсам, e3i де экесш таныр, - деп, сол жуан капказдык шамалас денеЫ бар 0неш тебелес емес, сирк керш тургандай тырк-тырк кулдь Огам 6ipeyaep кулдн 6ipcynep ызаланды. Тэж1 артына бурылып, 0нсшкс южше карады. Жалпак танауы кусырылып, жылтыр кара бетт май жаккандай жылт-жылт етед1. - Сен немене, Ырэ, кулю кыласьщ... мундагы ел epirin тургандай. 295

- Тэке-ау, мен! койа турсаншы, кешн де урсып аласыч гой. Одан да ана екеушщ 6ipeyiH 6ip тур-rin калсацшы! - деп, вн еш тагы тырк-тырк кулдй Кэйтсе де б1здщ Эбд1 мен Сатыштан 6ip караулык кеткен шыгар деген куджпен: - Булар неменеге тебелесш жур 03i? - дед1м касында- гыларга карап. Тап сол суракты кутш тургандай Тэж1 маган жалт бурылды. - Бул - басынгандык, жйтгтер: Картадан угыпып капган- дарына карамай, акша берудщ орнына, жолдастарымызды сабап сап отыр. Сумдык кой мунысы. Буларды осындайда колма-кол окытып коймасак, бара-бара басымызга шыгып алады эл!, Сонан сон оку бтргенш е осылардын тепюсшде боламыз. “Апырмай! - дед1м, ншмнсн танданып. - Карашы озбыр- лыктарын!” - Э й , сендер оку б тр ген д ! айтасындар, екеуше бола 6api- м1з окудан шыгып калып журмей1к. EKcyine не корсетсек те ел кермейт1н жерге апарып керсетей1к тс, - дед! Энеш ойнаса да ойындагысын айтып. -Ж !г!тгер, 6i3 сендергс не кылдык? Ешкайсына ти!скем!з жок кой, - дед! жййшке капказдык, Энешке карай кец!рдег!н созып. - ©й, мынауьщ казакшага жылмайды гой? - Энеш шыны- мен тан калды. - Эй, сенщ казакша б1л!п турып казакты урганын калай, ей? - ¥рды дсйт!ндей ургамыз жок. Карта ойнаган сон болады гой, таласып калдык. - Ж!ц!шке капказдык, cips, баска айлага кошт!: жмлы сойлеп жылмандап барады. - Б1з ексу-акпыз, сендер кепсшдер, кiм11iн нс айтып жатканы ест!лмейд!, карта ойнаган тертсум!з езд!-ез!м!з TyciHiceMi3, онаша калдырын- даршы. - Онаша калгандагыларын мынау гой! - Тэж! иепмен Сатыш пен ЭбдЫ нускады. - Сендерд!н сырларьпщы мен жаксы б!лем, жуас казактыц жуан жудырыгын и!скемей мойывдамайсындар. Эу баста эй-шай жок тобслесе кетпсгсн сон, уакыт откен сайын акыл мен сабыр ашуга ара Tycin, бойымыздагы намыс пен ыза 6ipTe-6ipTe басыла бастаган T3pi3fli. Эз!рге айкайынан кайтпай турган - тек Тэж!. Сартта-сурт устаса кетуге, этген, оз!нде эл жок: бет! мен танауы жалпак, кулагы калкак демесец, уием! диетамен кун KepeTiii калактай гана ж!пт, гастрит деген ауру бар екешн Ke6iMi3 алгаш содан вст1гемЬ. 0з!не кудай куш бермеген сон кэйтс!н, аналар бет тырнай- 296

тындай 6ip сез айтып далса, б!здщ 1ш1м 1зден намысшыл элдеюм тобелестт бастап кеп ж1бере ме деп дэмелене ме, 6ip сураганын сан кайта сурап, екеуше, ameyip, джен-дшен етедь - Екеущ, cipa, еркек емессщ! - Тэж1 ещц озшщ ен купгп куралы - сезбен туйреуге кешт!. - Еркекше карта ойнайсьщ- дар, утылган сон, катынша акша телеуден кашасындар. Онда, баста неге ойнадындар? -Ж нтг, сен жагдайды тусшсещш. Оньщда жолдасы утылды, мснщ дс жолдасым утылды, - дед1 жвдшке капказдык колын Сатыштын кеудесше типзе нукып. - Еркекше ойнаган сон, ол да еркекше телесш, сонда бул да телейдь - Сен ейтш eiipiK айтпа! - Сатыш жйншкенщ кольш шам- дана кагып ж1берш, inrepi умтылды. - Мен утьшгам жок, Эбдг \"Бэрше\", - дед1, мен: “Жартысына косылам”, - дед1м. Сен утылдын, ал утыстыц жартысы - MeniKi. - 0TipiKTi айтпасан, озщ айтпа, - банюдегшщ жартысына гана ойнадындар, - деп, анау да ез жолдасын актамак боп жатыр. Акыры eKeyi еркектж намысты умытып, 6ipiHe 6ipi жешстж бермей, узак сапгыласты. Олар б1ржакты болганша 6i3 карап турайык па, ездьез1м1з п ш р таластырып кеттж. - Мен бшсем, дэп кэз1р булар т ес, 613 коркып турмыз, - дед1 Энеш бул арада жок бгреуд! кекеткендей лекгге кулш. - Кудай сактап картадан олар утылыпты, егер б 1здщ жигггер утылса, соларга косып ана eKeyi бэр1м1зд1 де сабап кетер едг - Сен де соз емес сезд| айтады скенсщ, cipa. - Тэж! Энешке жеп ж1бсре жаздап еж1рейдг - Bi3 коркып тургамыз жок, байагы казакы мшез, мунымыз кнанат болмай ма деп, акылга салып кудай атып турмыз. Ал булар урарын урып, дерin деп болды. - Ehw акылга салмай, кэйту1м1з керек? - дед1 асыкпай- саспай Энеш тагы 6ip лек1те кулш ап, Тэж1мен тайталаса Kerri. - KiMHiH кжшй екенднш аньщтап жатпастан бас са­ лып соккылауга кэйтш батылын барады? Жэне де мына eKi куымыздын сыры да белгш гой, ездер! булийрш койды ма деп те куд1ктендж. - Элшз адамньщ эдшетопл келетш эдетг, cipa. - “Тек журсен, ток журесщ” деген. Bip бэлеге урынып калмайык д е й т да. - Мунын, мен саган айтайьш, нагыз консервагордьщ c©3i. Бцщ урып кетксндер урынбайтьга балеге неге 6i3 урынуымыз керек? Балеге урынармыз деп олар корыкпаганда, cipo, 6i3 неге коркуга •micni3? Сонда ceHiHэдшетгиштн эрюмнен тайак жеу ме? 297

- Ойбай, Тэкеш-ау, тура-ак десе маган джендейтшщ не? Мен эншейш ез ойымды ашык айтатын адаммын. Айттым гой мана: “Жыгып бер1ндерий, туйеше таптайын”, - деп. - Сен, cipo, бэрш кылжак кыласьщ. Ал мен намыстан enin барам. Bip корамыз турып екеуше aaiMi3 жетпегеш не сумдык? - Оныц 6api, Тэке, жалган намыс. Баска ушш десен, 6ip capi, Эбд1 мен Сатыш кашан б1здщ 6ip корамыз гурмак, 6ipeyiMi3fli керек кылушы ед1, оларга бола куйЫп кэйтесщ?! - Мен саган: “Эбд! мен Сатыш iiuiMiafleri ен айаулы жлтг”, - деп тургам жок. Eciaae болсын, cipa, койшы сем1з койын каскырдан капай коргаса, тышкак лагьш да солай коргайды. - BipaKбул eKeyi кой да, 6i3 койшы емес шыгармыз. Ka3ipri жагдайда, Kcpicium e, кой мен койшы 6ipirin, каскырдан каскырды коргагалы турган сыйактымыз. ©йткеш, езщ ойлашы, 0бд1 мен Сатыш эншешнде кай-кайсымызды да каскырдан бетер кан каксатпаушы ма ед1? Ерегескенде, мен ещн сендерге эдеш жактаспаймын. - Тыз етпе Тэж1 ренжш журмесш деп, свз^гпн айагын Энеш эзшге зорга бурып едй ТэжЫ кайта сол кылыгы ренжггп. - Калай жактасатынынды сен жана айткансын. Жыгып бергенге эйелдщ де шамасы жетер, жактаспасан жактаспай- ак кой, - деп салды. Соган келгенде, Онештщ де эзш таусылып калды. - Тэке, тш щ н тарта свйлесен кэйтсд1? - дед1 TicTeHin. - Тартпаган KiciHi кэйтесщ? Екшил тебелес, сез жок, осы арадан шыгатын-ак ед1, сол сэт Сатышты ж щ ш к е капказдык кеудеден тушп кап тура кашты. Cipa, ез тшдершде келюп алган болар, артына карай- карай бортацдап жуаны да жалт бердк Шу ете кап, артгарынан 6i3 де каптадык. К ап л ез Тэж1 бэр1м1зден бурын кегп. Максатгары б1зден кашып кутылу емес, эйтеу1р, журт кеп жерге жетш жыгылу болу керек, ею капказдык вокзалдын алдывдагы киесюге жете бере аркаларын Tipen тура-тура калысты . А лдым ен жеткен Тэж1 эй-ш ай жок жуан капказдыкты жактан салып кеп ж1бердт Анау жаскана бергенде, дэл тумсыкты кездеген еюнип жудырыгы тайып кет1п, e3i екгшлмен жуан капказдыктын кушагына койды да ксгп. ©лдеюмшн колы жщшженщде бет-аузын суйкеп улгерд1. Ешй екеу1н жыгып сап жабыла TemdneyiMi3 гана калган. Кенет элдеюм вокзал жактан жупрш шыгып шанк ете Tycri: - Токтат! Токтат деймш! Жалт-жалт карастык- 0лдею м окша атылып кеп, шетте тургандарды итере-митере капказдыктарга карай умтылды. “0 й, бул к1м де болса мына екеушен б1зден бетер корлык 298

керген 6ipey болды гой”, - деп болжадым... Киак мурт казак ж ш т екен. Ецгезердей де емес, шэлтиген д е емес, шымыр сэры. Бэлскеттщ кез1 кып-кызыл кершдг Жанары турактап бет-жузще тесшмейдр б1рден бэр1м1зге шашырай карай ма, 6ip турлп акшиып, адам шошиды. К абагынын 63i Kici каймыгатындай: келдщ у с тт е н итш е тенген жарлауытша eKi квзд1басып кала жаздап тур. Кенетоздау коныр шибаркыт куртешесшщ омырауын ашып ж 1берш , капказдыктарды кеудеЫмен калкалап таптайып тура калды. - Кэне, тебелесетшдерщ шыкшы маган! “Жердщ астынан жж шыкты, eKi кулагы тж шыкты” деген дэл осындай-ак болар. Табан асты бутан не дауа кыларымыз- ды бшмей дагдардык. - Тур былай! Сеш юм шакырды? - деп, Тэж1 тана донай- батка жарады. - KiMci» 031? - Kepin турган жоксын ба юм екетмда? Адаммын. - Адам болсан кэйтейш, тур алдыдан былай! - Мен енд1 бул арадан кетпеймш. - Сары жжгг суык жымиды. Кабагы шп муз, езу1мен гана мыскыл байкатты. - Мына eKeyi - менщ жолдасым. Bipre окимыз, 6ip топтанбыз. Калганымыз Костанайда. Буларды урмак ойларыныз болса, ayeai Meiii урындар. - Урсак урармыз, - дед1 Энеш лекгге кулетш эдеНмен тыркылдап. - Сендей ажал айдаган сорлыны айайды гой деп пе ец. - Ей, жуан, урып жыкшы! Шыкшы мешмен Жекпе-жекке! Давыдовты жабылып сабайтын казактын катындары емес, жекпс-жекте намыс коргайтын казактын батырларысындар гой. EKi адамга осынша шу-шу eTin жабылганнан уйалсан- даршы! - Жйтг, сен араласпа. - Шымыр сарыньщ жойкын eicniHiHeH жуш жыгылынкырап калган ба, Тэж1 оны токтата алмасын бшсс де, айту борышым деген Kicime, жалынынкырагандай да болып, 6ip Typni жумсакгау ун катты. - Кайдагы 6ipeyaepre бола cim i03fli-e3iMi3 тебелесем!з бе? - Неге езд1-ез!м1з? Мен оздерщ eMecniH. Мен мына eKeyi жагындамын. Сендерше калай, осынша уакыт дос болып келш, cimiтап мынандай кысылшацсэтге буларды сатып кету1м керек пе? Сендсрге беретш 6ipaeH-6ip акылым - 6ipeyiH жекпе-жекке шыгындар, женшсем, жолдарын бос: екеуш косактап койып сабандар. Оган шыдамасандар, мешлдерщ, мен осы eKeyi жагында тебелесем. Онын созшде де 6ip эдш дж бар сею лдг Сол эдш дж 6apiMi3Ai бегелте бердк 299

- Сен, Ырэ, кимелемей, эуел1 мэн-жайды тусшсещш! Егер кианат жасаушы 6i3 болсак, онда сенin айтканыдцы орынды дер едж: тайак жеген олар смес, б1здщ хштггер болып тур гой. С ондыктан, cipo, сенщ бура тартканына 6i3 коне коймаспыз. - Устамды болуга канша тырысса да ызакорлыгы ырык бермей, epiiwepi д1ршдеп, езушен xyKipiri шашырап, Тэж| тутыга, TicTene кыдын-кыдьщ eTin токтады. - Тэке, сабыр етшП - дед1 Энеш кепе-кернеу эдеш эжуалап. - Екеуш де 6ip 03in сабап тастап маскара кыларсьщ. Б1здщ де 6ipa3 ж1пт, кеуделеп турган бейтаныс сэры да ырс ете калды. Жап-жаксы жанжалдьщ ж1б1 босап бара жатты. Тэж1 калш-калш eTin, кенет бар даусымен ышкына айкай салды: - Ой, Энеш, отгамай, шык жекпе-жекке! - Кдпказдык- тармсн бе, ез!мен бе - юммед шык деп турганын тусшбедж. - Онбаган саткын! Алдымсн сенщ кезнцд курту керек! - Кой, мен сешмсн жекпе-жекке шыгып еле алмай журмш бе? - Энеш куле Tepic айналып ыгыса бердт - Mine, буларыд дурыс, - дед! элп шатаккой сэры ж1пт сабырына Tycin. - Bi3 бара турайык- - Баргызармын мен сенП -В1закорлыкгыдшепнежеткен Тэж1 ыршып барып бейтаныс житгпд кещрдсгшен ала тусп. - Мен сеш буындырып елпрем. Тэж! калай тез шап берсе, солай тез шалкасынан тусп, ана сарыныд не ютсгешн 6i3 тш н байкап та улгермсдж. Басынан ушып кетксн кепкасын кай га KHinжатып, жыгылган орнынан турмастан Тэж1 жудырыгын тушп: - Кап, кор болганымыз-ай! - дед1 коз жасы шыкпай жылап. - Элп Жекс!Iжок паарамызда? Мундайда кврсетпсген кушш кайда керсетощ ол? Енд1 6apiMi3 Жекенд! айнала !здей бастадык. - Ол буфеттс болатын, - дед! де, елгезек Кажы вокзалга карай жупре жонелдг Жскен - epKin курестен екпшп разряды бар, тертпак, жуз1 ж ылтыр коныр, жайш ылыкта ашулана коймайтын, 6ip ашуланса жуыр манда басыла коймайтын 6ip алуан мшезд1 ж т т . Кажы жол бойы кулагына куйып улгерген болу керек, Жекен вокзалдан шыккан бетте койкандай басып аузы-басын cypTinin, ею жсдш турген сьщайда 6ip-6ip сшюлеп койды да, кашып KeTncciH деп сэры жш ттщ алдын богеп турган Эбд1 мен Сатышты колымен двреюлеу ысыра HTepin ортага OTTi. Еркш твбелессш деп, алдыда турган жй!ттер двдгелене кешн ысырылды. Жекен шымыр сарыныд карсысына кас- 300

кайа барып турды да, бармагымеи TiciH шукып, жайбаракат жерге тугардь Сонан сон кэдйип коне жырлардагы батыр- ларша: - Тебелесетш кайсысын? Сен бе? - дед1 шымыр сарыга юржшп кабагын шыта карап. - Кел, тебелессек тобелесешк. - Купы шахмат ойнауга шакырып турган адамдай. Кутпеген жерде шымыр сэры езгерш сала бердг Кдбагы курт ж1бш, жана гана каншелектей кершген кез1 де кавдмп кой кез калпына Tycin келе жатгы. - Мен сешмен тебелеспеймш, - дед1 ашуы да, айкайы да жок жуас унмен. - С аган эл1м жетпейдь С еш н палуан екешгцн бшем. - Сонда немене, сен тек элщ жететтндермен гана тебеле- cyin керек пе? Айкай салу унпн адам вз элш 6uiyi керек кой. Тебелеске шакырдын ба? Шакырдын... Тебелесесщ. Сен те- белеспесен, ана екеушщ 6ipiH шыгар. - Олар да тебелеспейдк - Неге тебелеспейд!? Тебелесу ушш де олар сенен руксат сурауы керек пе, тур былай! - Токташы! Атын юм ед1 сенщ? EciMe туспей турганын карашы. - Оньщ не Keperi бар саган? Хат жазайын деп пе ен? - Жарайды, сен ейтш кекетпе ендь Женге келешк. Акыры 6ip азамат шыкты-ау араларыннан. Menin орнымда болсан, сен де естетш ен. Мьша ушеум1зуниверситеткетускелi 6epi 6ipтш м панды тен болт жсп журген жанбыз. Сондыкдан арашатуспеуге арым бармады. Кдкымда жоккой. Ап енщ сендердщжттгервд! урса урган шыгар, олар да со кезде урулары керек сд1, эбден кез1 етш кеткен сон куып кеп жабылмак болгандары, ез!н ойлашы, ж ттп к ке жата ма? Тебелеспей тарайык. Bip-6ipiMi3re 6ip ашуымызды кимасак, necine казак боп журм1з, экел колынды! - Шымыр сэры эй-шай жок Жекеннщ колын ал ьт кысып-кысып койды. Алаканымен 06fli мен Сатышты да иыктарынан 6ip-6ip сипап erri. - Ер шеюспей беюспенад деген, жшптер. Будан былай сыйласып журелйс. - Ею капказдыкгы irrepin-HTepin алдына салды да, булар ес жиып улгсргенше узап кетсйнк дегендей, асыгып-ycirin вокзалдын inline карай тартгы. - Тфу! Маскара! - дед! Тэж! жерге туюрш. - Комедия! - Кайдагы комедия? Трагедия! —дед1 Энеш те эдеШ TyKipinin. Тож1 оган алайып карады да, ундемедк - Бэлем, Алматыга жетешн, ymeyiHiH эуселесш сонда корсрмш! - Сатыш южшш, кокиган шашын колымсн кезск- ксзек сшкигеп, басын кекжитс шайкап-шайкап ж!бердк - Олардьщ сазайын тартгыратын достарым толып жатыр. 301

- Сенщ тугщ кеткен жок кой, мен 6ip жудырык жед1м, - дед< 06fli дарылдай к у тп . - Exi ортада Тэж1ге обал болды: жали етюздг - Уй, сен екеущнщ сездерщ курысын! - Колын сштеп, Тэж1 оларга тагы peHiuiTi элдене айткалы ксле жатыр сю, элдеюм: “Ж ттт е р , пойыз! Пойыз!” - деп асып-сасып айкай салды. Дауды да, тебелестз де тастай сап, бэр1м1з берл1кт1к. KyHniH 6ip uieKeci енд1 гана уйасы на Ы ккен екен, ез вагонымызга жер жарыкта жайгасып улгердж. Кыздарды тукшрге ж 1б е р т, жйтггер бер жагына б1рыцгай орналастык. Жайгасып отырганымыз да сол, вагонньщ шине шам жанды. Bip жагы ермек, 6ip жагы желпзмв де басыла койган жок, тебелес тещрепнде кущал сез ерби женелдг - Оны ещн айта 6epin кэйтесшдер, ж т тге р . Бэр1м1здщ де сырымыз белгЫ болды, - дед1 Сатыш вагонньщ ш ш дсп еткел жолдын ортасына шыгып. Элденеден жиренгендей мурнын тыржитып, езуш кисайта мыскылдай кулдг - Кещлдсрще келсе де айтайын, уйымшылдыктарьщ жок екен. - б й тш оспактамай-ак, коркаксындар деп турасын айтсадшы. Екшпп рет есте болатын болды, буларга сенсек, арам ел in калуымыз мумкш екен,-деп, Сатыштьщ KeHicririn 0 бд1 де коштады. - Екеу1н кек ала койдай кып сабау керек едк Куры эншешн кокандадык та койдык. - Кабагын шыта кешп, басын кайта- кайта шайкап, Сатыш 0бдш щ касына кайта барып отырды. - Уйаттауы уйат болды, - д е д i 0 бдше карсы сэл кырындау отырган Тэжь - Бэрше кшэл1 екеущсщдер, cips. Шаргга-шурт устаса кетпсй, тайсактай бересшдер. Шатакты шыгарган сендер ездерщ тыныш турганда, 6i3 кэйтш тебелесем1з? - Мен, мысалы, тебелесер ед1м, - дед10неш эзшдей кушп. - Жетекцпм!здщ кешеп айткан: “Тэртш бузгандарына стипендиа да жок, жатакхана да жок”, - деген сезшен корыкгым. - Оь, осы сездщ жаны бар, - дед1 Тэж1орнынан ушып турс- геп. - Кудай бшедк Сатыш пен 0бд1 де сейтп. Жудырык жум- самай, cipa, 61зд1 алдыга сап тургандары бекер емес булардьщ. “Бэлеге калса, осылар калсын”, - деп турды. 0 йтпесе, немене... Ол сез1н айтып улгермсдр Сатыш орнынан кетерше берген сыйактанган, сонын арасынша Тэжшщ аузына жудырык сак ете калды. Жап-жакын арадан керш турганыммен, соноу киыр шеттег1еш кемеп жок адамдай орнымнан козгала алма- дым. Аузын колымен баса койган Тэж1 еюнгш жудырыкты 0 бд1 ын,гайлап келе жатканын байкап калып, ецкешп улгердь Менщ касымда отырган Жекен 6ip-aK ceKipin барып Сатышты 302

желкесшен устай алды. Устаган бетте тукырта ецкейтш, лзесь мен куйрыгынан Teyin ж1бердй дбдйй де жагасынан буре устаган куйде шиырып экеп шалкайта итерш калды. Ол тэлп- ректемей, кеткеншектеп барып Сатыштьщ устше жыгылды. - Мана ecTin ТэжЫ бас салгандай бас салса гой. Буларда кулык бар, - дед1 Энеш устьбастарын тузеп турегелт жаткан екеуше жирене карап. - Атана нэлеттер, жана осылар ушш бэр1м1зден бетср шырылдаган Тэж1 едь уйалмай соган свдц кол жумсагандарын карашы! )Ki6epiui м ет! - Тура тур! - Жулкынган Энеигп Жекен кеудесшен итерш токгатты. - Енд1 езд1-ез1м!з согысып, елге кулю болмайык, жолдастар. BipaKeirepi жарылып кетсе де айтайын, мына CKeyi адам емес екен. Уйымшыл емесаддер деп 6i3re екпелейтнйн кэйтерсщ тагы. - Урып ж1беретшдей-ак умтылып, 06fli мен Сатыштын тап алдына барып токтады . - Bi3fli акымак санаганды сендер осы кашан койасындар? Bip-ак сэттегт, 6ip- ак ютеп тукке тургысыз эдшд1ктер1нд1 - картадан утканда- рывды - осынша булдадындар. Егер, кудай бшедр колдарыц- нан келсе, азамат согысына айналдырып ж1беруден де уйалмайсывдар. Одицркп6ip кунде, 6ip сэтге гана емес, букш OMip бойы icrrey керек екендтгш CKeyin калайша укпайсьщцар? “Аттан!” - дегенде, арттарьщнан ойланбай шабатындай, шындап келгенде, сендер б!з унпн юмандер? Bip жьш 6ipre окыгалы, кудайга uiyKip, 6ipa3 сырларыцды бшсм1з. - Bi3 бшгенмен, олар оздер1 умытып Kerri гой. - Ашуын баса алмай, арасында 0неш те 6ip шалып калды. - 0ншейшдс елд1 ipiTeciftaep де, бастарына тайак тигенде, слдщ уйымшылдыгы керек бола калады. Були шын бетгер1нд1 Gopioip керсетпндер. EKeyin ymiH б1збен тебелесу де, баскамен тобелесу де - бэр! б!рдей. Дос, жолдас, халайык дегенд1 калкан уш1н гана айтасындар.Энш ейт улкен сездердщ астында урлык жасап, кулык жасап жан баккыларьщ келедь BipaK естернзде болсын, урлык жасаган адам урлыкган, кулык жасаган адам кулыкган 6api6ip сазайын 6ip тартады. - Сатышты купэйкесшщ жецшсн жулки устал, - кэз1р мынаньщ, - дед1 Жекен Тэжйн сук саусагымен KepceTin, - айагына жыгылып, туп-тура осы сездщ оз магынасында айтып турмын, кэд1мпдей мандайынды е т т ш н тумсыгына типзш турып KemipiM сура! вйтпсйд1 екенсщ, бэр1м1здщiciMi3будан Kciiin оку б1ткеншс, - деп 0бдше де алайа карады, - осы екеущмен болады. Жекенд1 мундай деп KiM ойлаган. Tyririn, калшылдап кетп. Сатыш сенбегендей ьщгайсыз ыржиып, 6ipaK 6eTiHiH каны кашып, Тэжше мусэшр карады. 303

- И-и, жарайды, - дед1 Тэж1 Tepic айналып. Касындагы 0нешт1 ысырып, вагонный келен калтарыб белегше Kipin кета. - Ал ондай болса, - дед1 Жекен Tepic бата Gcpreai жаткан- дай алаканын Tepic жайып, - кет1ндер! 0зге ж ттгердщ niKipi ез1нде, мен ушш екеущ ешн он жылда да, елу жылда да жол- дас смссспщср! Жоксындар. Жуздерще карагым келмейдк кетнщерпп! Жо-жо, кетпгдер! 0лдене деп актапмак болтан екеуin тындамастан, 6Ь туртан белектен жулкып-жулкып шыгарды да, кыздар отыртан жак тук тр ге карай итерш-итерш жМЗердк 0бдш щ ала кепкасы желкесше, одан сыртып жерге Tycin едк оны ала сап артынан бар пэрмешмен TyKnipre карай лактырды. Сол сэт сыкыр CTin вагон козталды. Пойыз Алматыта бет алды. Содан 6epi сан жыл eiTi, кеп нэрсс умытылды, 6ipaKекшип курстаты сол окига eciMe жш туседк сондагы жолтебелес жай тебелес емес екен. 1982 КУЛЭШ ТЩ СОЦГЫ K0KTEMI Репетициадан келш, енд1 eKeyi асуйде асыкпай туск! шайларын iiuin отыртан. Телефон зыц сте калды. “Бул к1м болды екен? Кайсымызга екен?” - деген сураулы кескшмен 6ip-6ipiHe иек кагып, тамак ycTi турып жатуга кулыктары да болмай, дэл1з жакта без-без еткен телефонта олар 6ip турл1 кешстжпен, оскырына карасты. - 0 й , Курманбек шытар? - дед1 Канабек кенет орнынан ушып турып. - “Уйлерщнен imeTiH, жейтш Toyip нэрселер табылса, барып кемектесешн”, - деп тур efli мана. - Ойбай-ау, онда шакырсаншы! - Кара телефон аркылы Курманбек бэрш Kepin туртандай, Кулэш колын булгап, босатага карай KaHa6eKTin соцынан умтылды. - 0 -э , иэ, сэлеметаз. - BipaK Канабектщ б1рден байсалды сейлей бастаганынан-ак баска екенш бщщ. Юржщ eTin, кайта бурыла бергеншде, Канабек ым какты. - Бар. Ko3ip. - Сейтп де тук тусшбед!м деген кешппен иыгын комдап, телефонды Кулэшка унс1з устата салды. Кулэшта кыска сейлесп. ©уелдетанымагандай ыцгайб1дщрд1 де, артынан: “Макул.Жарайды”, -деп оп-онай келюскетп. Содан ун-туназ орнына келш, кайтадан шайын куйа бастады. - Cipa, 6i3 бiлуге болмайтын купиа той? - дед! Канабек кагытып. 0 зшгс жыкканмен, ещ кукыл, yHi де орныксыздау. Кулэш жымиып, басын шайкады. Элденеш есже тус1ргендей кабагын кетерш , орындыктын аркалытына 304

керше шалкайды. Келекеткенш ашык сездорт, акырын гана сьщк-сынк кулдг Кайта тузепш отырып, кызарып кеткен ею 6eriH алаканымен басып, кыстыга мырсылдады. - Ой, Кана, картайган сайын кызганшак боп барасын. - Е, эйелщ элдеюмге: “Макул, жарайды”, - деп кезщшс уэде 6epin ж атса, кызганбай кэй тесщ ? Ол юм e3i? - томсырайып, Канабек кэдомпдей кабак шытты. - KiMeKeni маган да купиа. - Децгелек жуз1 нурланып, аппак TicTepiH керсете езу тартып, Кулэш мешрленш карады. - Кызгансац, ani жаксы керед1 екенсщ гой онда. - Е, немене, жек керед1 деп ecTin пе ен? - Сен жайында мен не еепмейд1 дейсщ, Кана. “Казактьщ озге журттан c©3i узын” дегенд1 Абай атан жайдан-жай айта салган жок шыгар. - Сен мен1 ейтш сез!мнен жанылдырма, элп сейлескенщ- Hin KiMекевпн айткьщ жок кой, теп. - Сен бшмесен, мен бшмеймш оны, мэдениет мжюпр- лinline Берекенов деген icTeymi ме ед1? “BipiHiui орынбасарга 6yriH Kipin шьщсапыз, дурыс болар ед1,6ip шаруа болып тур- ганы”, - дед1 гой. - Онда, кемекопа де. 0 нкунд1кке байланысты 6ip нэрсе шыгар. - Кулш, Канабек орнынан турып аузы-басын cypTri. - Кэйдан бшей1н, “макул, жарайды” деп ыгына жыгьша кеткенге, журепм тас тебеме шыкты. Дастарканды жиысымсн eKeyi асыгыс ки1Не бастады. - Пэлтомен корбандаганша, плашымды кие салсам кэйтед1? - Кулэш колын жещне сугып жатып кайта тартып алды. Жагалы пэлтон! жайа устаган калпы Канабек куштеп экеп Кулэштщ аркасына жапты. - Март болганмен, шарт бола койган жок, сулуьщнан жы- луын дурыс шыгар. - Соны айтысымен (лпштеп пэлтес1не 03i де апыл-гупыл умтылды. - Оу, Кана, сен, теп, менен де асыгыссын гой, - дед1 Кулэш танданып. - Бупнп жумысьщ б т е п пе едГ? Канабек сасканынан состиып турып калды. Осыншалык асыгатындай еш жумысы жок екен-ау, шыньщда да. Bip сэт: “Эй, осы бар жумысымды умытып кап кара басып турган жокпын ба?” - деп те куджтендь Жо-жок, жумысы бггкен- тш. Б|р кызыктын болары болды, енд1 не де болса Кулэшт1ц конЫнде куд1к калдырмауы KepeKTiriH Tycine койды. - Жарайды, ез1н-ак бара берш1, - дед1 екпелеген сьщай байкатып. Кызганып карауылдап журди( деген бэлене калармын тагы. - Oai 6ip же>ин ки!п улпрмеген пэлтес1н кайта шеилп шпшке кыстырды да, дереу Tepic айналып Kerri. 20-897 305

- Кана, саган не болган бупн? - Кулэш умтылып кеп бьпегшен тартты. - Жур ещй, барсан. - 03iH барып кел. Мен уйде кутейш. Егер 6ip сагагган артык кешжсен, онда мен жай ез бет1мше таза ауада кыдырып кайтам. - ©кпеледщ гой? Оллаьи, Кана, сен мешмен 6ipre баргалы жатыр деген ойыма келмептз, реюетмепп! Ондайьщ жок ед1 кайдан бшейш. - 0 й , айтпакшы, eciMe жаксы туЫрдщ, мен саган ренж1гем. Ренжненде былай, Кулеке, ci3 Халык aprici - халыктын aprici болганмен, Канабектщ катыны eKeuiuiafli ешкашан естен шыгармауга тшсЫз. - Кабагы туйтш, кайтерш бшмей, Кулэш кипыжыктап калды. Ke3iniH куйрыгындагы жппшке аж1м букгепл1п барып кайта серпшд!. - Тагы тын есек естш пе ен? - 0 сек деген - осы кунп фольклор, оньщ да ем1рде ез pejii бар. Мен a3ipre eceicriH емес, ез1мнщ куйеулж peniMfli cciHe сапайын деп турмын. MeHiume, эйел нпркшнщ ылги болмаса да анда-санда куйеушщ соз!не кулак асып койганы дурыс. 0 йелд1н эйел екен1н умытпай журу! де жауапкерш1л1к. - CeHiH ce3iimi жерге тастаган жер1м жок шыгар, Кана?! - Ендеше, бул соз1мд1 де жерге тастама. Байкашы, сенде сонгы кезде “болдым, толдым” тэр1зд1 токтык пайда бола бастаган жок па? К¥Рманбск усынган жаца релд1 неге жактырмадьщ? “Халык apTici” карапайым релде ойнаудан корлана ма? - “Халык aprici” Канабекке катын болудан да, карапайым релде ойнаудан да ешкашан корланбайды. Курекеннщ ойна дегеш жаксы рел, жана рел, (мрак амал не, жап-жас кыз. Канабектщ кырык бсске келген эйел! он сегзздеп кыз болып кашангы ойнайды, елден уйат емес пе? Тиатр 6ip мен1мен де, сен!мен де тиатр болмайды. Жастар ойнасын, солар уйренсш дед!м. 0 кпем де, езге ештенем де жок. - Курманбек eKeyiHHiHарана ала куш1кжупрш кетп медеп... - Жо-о. - Кулэш еш кумэн болмау керекппн 6inflipin, кез1н жумып, ерн!н кымкыра TicTen, басын шайкады. - Мен эйелдж жасасам да, Курексм ала кушжке ал беруш! ме едП? Койшы, кеш!г!п калатын болдым, кеткел! турганда кай- кайдагыны айтканын не KiciHiH кен!л!н алан кып? Кулэш шыгып кеткес!н де Канабек api-capi халде дэл!зде 6ipa3 бегелд!. Не icrepiH бшмед!. Bip жумысы бар, 6ipaKсоны умытып кап турган сыйакты. Ондай ештеме eciHe тусе коймаган сон, сенделген куй! тёнселе басып залга Kipfli. 306

Пианинонын касына барып, ойсыз-ак, максатсыз-ак какпагын ашты. Куйсандыктын т1зкатар тш дерш щ б1рде- 6ipiH басып керместен, сол ойсыз, максатсыз калпы какпакты кайта жапты. Ofrreyip, элденеге елепзитш сектой, неге екенш e3i де бшмейдь Пианинонын 6ip жак шекесшде турган кымбат эттрдщ корабын колына ала 6epin карсы жак тусына кез1 Tycin кетзп efli, элдеб1р окыс ток урып откендей бойы д 1р ете калды. Эуелп сэтге пианинонын устшен сурет емес, Жамбылдын 031 карап тургандай эсер e rri. Жамбыл мен Кулэштщ 6ipre тускен катырка кагазга шапталган cypeTi буп арада бурыннан туратын. Кулэштщ иыгына колын артып, Жэкен тунгиык терен ойда отыр. Ернш сэл кымкырып, алдагы уакытка оймен уцшедк Бетт мулде эж1маз. Кдрттыгы, узак жасагандыгы ецшщ тайганынан емес, ойлылыгынан, акыл-парасатгын беттеп табынан танылады. Денгелек тулю 6©piriHiH кылшыгы мукиат таралган улпа сакалына эдем1 уйлескен. Фотосурегге сакал мен борйс 6ip туст1: ак шулан - эзшкеш, ак кещл картгын жаркын мшезшен елее бергендей eKeyi де улпек. Риза, бакытты Кулэш атасынын жузше суйсш е кулш, 6ip турл1 кызыгып карайды. Оны ш еказ смйлайтынм, оган деген кецшшщ KipiuiKci3fliri емше, еркелей караган бет пшпнен ап-айкын б ш н ш тур. Кулэштщ сол конто ani сол. “Эулие Жэкем” деп, Жамбыл атасын жебеунис! санайды. Оны сыйлайды, оган сыйынады. Кулэштщ ©3i ту л л , онын экеЫ Ж асынмен де Ж экен жарыктык жаксы араласкан. Жузге келгенше^шабысынан жанылмай, жуйр1ктщ ж у й р т екенш танытгы-ак. 03i ©лее де аты елмейтш адам екендтоне K©3i жетш барып козш жумды, одан артык адам баласында бакыт бола ма?! Кулэш та бакытты гой. Тарихи кезецнщ тарихи адамы болгандыктан, оньщ да аты елмейдк Bip Кулэш емес, жана заманнын enepiH бастаган Курманбек те, Шара да, ©3i де - 6api де бакытты. Бастаушы болгандыктан, бакытты кезде тугандыктан бакытты. Конто шалкып Канабектщ эн айткысы келдк Пианинонын какпагын кайта ашып, катар-катар тш дерш кагып-кагып ж1берд1 д е, ш ыркап койа бердо. - Жайыцтыц сщмаралы ар ма, Ж1бек, Алты айда эрец жеттш жадап-жудеп. Деуш! edi кун тимеген, жел суймеген, Крсыцда элде 6ipey бар ма, Ж!бек? Э у ен н щ ы ргагы на бойы балкы п , 6ip сот к озш ж ум а койып efli, Й П бек-К улэш тщ ж ауап ариасы кулагы на куйы ла Kerri: 307

“Тагы емем, марал емен тау жайлаган...” An-айкын ез даусы. Елти тывдап отырып кеиет кезш ашып калып сдк уйдщ ш ш д е п унс1зд1ктен уреш ушты. Сонда жанагы дауыс Кулэш тш болмаганы ма? Пианиноньщ какпагын акырын жауып, жан-жагына урке карады. Енд1 бул уйде жалгыз екен дтн сн де журексшдн Сол замат есштщ коцырауы шырылдады. Куанганынан eciKKe карай ентелей умтылды. Кулэш емес, rami кызы екен. Ары-берп тецселш, езш щ жанагы куйin esi xycine апмай 6ipa3 журд! де, кызына: “MeHi маман келгенше ойатпа”, - деп, жатын белмеге Kipin к етп. Сол уйыктаганнан кас карайганша уйыктапты. Элдеб1р тыкырдан ойанып кетсе, KipreH Кулэш екен. - Кундгзуйкьпшы кандырып ап, тунценебтресщ? - дедакулш. - Тунге де 6ip жумыс табылар. Кашан кслдщ? - Yui сагат бурын, - дед1 сагатына карап. - Неге шакырыпты, жай ма? - Турегел, жуын, киш, сонан сон айтам. - Оган да кенешк. К ецш н кетерщю, мЫспрл1ктен мактау ecTin кайткансын-ау, шамасы? Менщ мурным б1рдеме бшсе, казан жактан жас erriH Hici шыгады, сен эуелде конак шакырып койганнан калайсын? - Йемене, конаксыз-ак ез1м1з отырып ет жссек, кунэ бола ма? - Тамаша болады. Кой, онда, турайын. - Карашы, менщ жаиалыгымды бшуге кулкын жок, етке келгенде энщешн емпевдей женелдщ. -С онадайдан созбен суккыламай, езщ 6epi касыма келпи, кулкын жоктын кандай болатынын керсетешн саган. - Ержпе. Ет1м nicTi, нан илегел1 жатырмын, тур тез. Кулэш кайырылмай белмеден шыгып Kerri. “Жайтан кагып капсын, эй, негылса да 6ip жаксы хабарыц бар-ау” , - деп болжады Канабек. Жуынып, KHiHin, ол асуйге юргенде, Кулэш етке нан салып жаткан. Бутан бурыльш карап, аппак TicrrepiH к ерсетт аксиа кулдь Куанышын зорга тсжеп, айткысы кеп езш щ де эрен шыдап жургеш жузшен KepiHin тур. - Турдык, жуындык, кшндж. Буйрыгыцыз булжытпай орындалды. Енд! дщкелетпей жаналыгьщызды айтсаныз! - Кана, мен кэз1р бакыттан жарыла жаздап турмын. Э дг лe rrin акыр Ty6i ж е ц т шыгатындыгына бурын-сонды дэл бупнпдей ceHin, дэл бугшгщей куанбаган шыгармын. - Ойбай-ау, Кулэ, KiciHi куншрмей, бэрш былай ре-пмен айтсаншы!

- Ендо куйттай шыда, кэз1р епмд1 туЫрейш. - Tycipin жатып айта бер, мен тындай берешн. - Жок, жарты минет бара туршы. Сонан соц. - Барганда кайда барам, 6api6ip тамагывды осында бере­ ст. - Були залда шем1з. Эулие Жэкем тапай отырган жерге отырайыкшы. О KiciHin эулиел1пне бупн тагы кез1м жегп. Бетелке жагын бипцюрейсщ гой, одан да соларынды реггей бер. - ByriH буйрыгын кебейш Kerri-ay e3i. Ет туЫршп, кызы yuieyi залга кеп отырган сон: - Кана,эуел1еттщ нанынан ауыз тиейж, кониагщнен кпикене куйып кой, не уплн 1шепшм!зд1 сонан сон айтайын, —дед1 Кулэш. - Куп болады. - Туралган еттен асап-асап ж1берш, Канабек шайнацдай отырып басын изедь - Ал кулагым сенде. - Онда, мен ayeni сенен шушшш сураймын: Сэкен агалар акгалыпты. Шуйшнн! - Апырмай, рас па екен, сондай сыбыс кептен бар едх к1м айтгы? - М М спрдщ ез аузынан естдом. Кэз1р бэршщ гатэптэрш кайта шыгаргалы жатыр екен. - Мынауын, Кулэ, кэд1мп казак айтатын нагыз журек жарды куаныш! Ш утншще калаганынды ал. Сэкенш, Беюмбет пен 1лияссыз 6opiMi3де ез агасын агадеуден корынган балаша iiirrefi жепмЫреп, жартыкеш халде журуип ек, ай, акыры кутылган ексм1з одан! - Сол yrniH imefliK, Кана. Сэкен агалардыц катарга кайта косылгандыгы уruin! Дэл осы уйде отырганда, эулие Жэкем- Hin айтканы ёсщде ме? “Жаксыньщ жауы кеп, жамандасын- ак, эй, 6ipaK сол балалар жазыксыз едь Акыр Ty6i акталады гой, дэл K33ip, эттен, арашалайтын дэрмен жок, амал не, акырын кутешк”, - демеп пе ед1? Айтканы келдк Ал алып койайык. Excyi 6ipa3ynci3тамакжедь Канабек ремкелергетагы куйды. Оныц cnjii не кутш отырганын бшсе де, Кулэш ез1 жайындагы эцпмеш эдеш кешсутдегп, эл1де Сэкендер туралы айта тусккл келдь Кеп жыл бойы буркеул1 жаткан сырларын бупн актармаса, жарылып кстердей куйде. Энпме кызыктырмады ма, кызы eneyci3 гана дастаркан басынан турып кетп. - Кана, сен жаца “жепмЫреунй ек” дедщ гой, ал мен Сэкен агаларды мандайына сыйдыра алмаган халыкка нитей екпел1 ед1м. Кызганшак, imi тар, ipi мш ез керсете бшмейтш , иыгымен демейтш Kicicin иыгынан басып койатын жумбак м№езд| журтпыз-ау деп журетшмш. Cipa, содан айыга 309

бастаган сыйактымыз. Отыз 6ipiHmi жылгы Сэкен аганы талкылау есщ де шыгар. Байандамашы да, баскалар да жабыла жамандап жатканда, жастар Сэкен аганы калай коргады! TinTi КазАПП-тын бастыгын сейлетпей, оган соз берпзбей койды гой. - Сол КазАПП-ыц Сэкеннщ ез1 курган КазАПП болатын. - Сондагы Сэкен аганы талап жеплер1 келген “ел агаларыныц” т у р т кез алдыма елестетсем, вне бойым эл1 турштедг Жагасына жармаспай-ак, “Сэкеншч орны- эне,б1здщ орнымыз- Mine’’-деп, вз женш, оз багасын вз16inin, 6ip-6ipiMcii тэту журсе кэйтетш ед1 солар? Bipiniit 6ipi беделш Tycipy yiuiii гана дуниеге келгендей бет тырнасты. Bip баласы 6ip баласын кудалаган журтган не береке, не кайыр? 1иггей туцшуцп ем. Б уп н , Сэкен агаларды ц акталганын есыгенде, KeTiriM бупнделгендей, елд!ц елд1пне риза боп, катгы куандым. - Сол куанышьщ байанды болсын, Кулэ. Мынаны алып койайык. - Кониаг1н imin сап, бетше тес1ле караган Kyfii Канабек ун-туназ отырды да койды. Ол карастьщ мэн1н Кулэш та TyciHfli. - Мен шет елге баратын болдым, Кана. “Курмангазы” оркестзр1мен 6ipre. Курмангазы атындагы улт аспаптары opKecTipiHiH кай елге баргалы жатканынан Канабек хабардар-тын. - О, кутгы болсын, Кулэ! - дед1 ремкссше тэты да кониак куйып жатып. - Мунынды мана айтпадьщ ба, тэй1р-ай! Кой, елден ecTice уйат шыгар, мен телефонмен Курманбектерд1 шакырайын, бупнпдей куанышка олар ортак болмаса, енда юм ортак болады? - Телефонга кет1п бара жатып, пианинонын успндеп Жамбыл мен Кулэнгпн сурепне K03i тагы тусп. - Кулэ, ceHiH nipin Ж^мбып eKeni рас, мойындадым. Мана сен жокга оз-ез1мнен мына суретке квз1м туст1. К¥ДЫ ceniH куанышты хабар экелетзнщненаддьшала нышан бергенсыйаюы. Соны айтып, бурыла караганында, журепн баскан куш квзш жумып Кулэшт1н шалкалап отырып калганын керд1. Кинала ыцырсыганын да есы дг Жуг1р1п кеп жалма-жан кушактай алды. - Кулэ, не бодцы? - Жаткызшы! Журепм! Канабек дереу 6ip колын мойнынан, 6ip колын кылта- сынан алып кетерд1 де, К у л э н т диванга экеп жаткызды. Кызын шакырып басына жастык экел-rri, омырау туймесш агытып, алаканымен журег1н укалады. - Кудай-ау, куанышты да котере алмайтын кандай катын- сын?! Дэр1гер шакырайын. ЗЮ

Кулэш кез1н ашпаган калпы басын шайкады. Сипалап тауып, колын Канабект1н иыгына салды. - Шынында, куана да бшмейтш казак екем1з гой, Кана. 0з1м бастап, ез1м шыркын бузганымды карашы. Ол акыры дэршер шакыртпады. Кой дегенге кенбей, репетициасына барып, epTeci-ак icKe араласып Kerri. КелеЫ аптада Курманбектш конакка шакырды. Арала- рында улкен басшьшар да, белгии мэдениет кайраткерлер1 де бар. Кулэш ол куш айрыкша дайындалды. Устше кара атлас кейлегш киш, мойнына акык, маржаны аралас алты катар моншак, кулагына коза сырга такты. Шашын мандайы- нан как жарып eKi epiM e rri де, оны орап экеп тебесш е такиаша донгелентш койды. Омырауына депутатгык значогы мен лауреатгыгыньщ eKi белгнян де катарлай кадады. Кырык беске келген эйелге сол лайык деп, салмакты, саликалы KepiHrici келдь Ал шындыгында, кырык беске келсе де, Кулэштщ ажары ani айрыкша, бет-жузшен жасын эйгшей- тшдей окшау эж1м байкалмайды. Су го н бетше турган жука каймакгай гана кезшщ астында кщщрек сызыктар бар, онын e3i yiiiflin караган адамга да эрен кер1нед1. “Халкымыздьщ мандайына б1ткен багы, Жамбыл атасы- нын ен жаксы керген кызы”, - деп, Курманбек дастаркан басындагы 6ipiim i сезд1 Кулэшка берд1. - Мен Курекещн казак онершщ алмас кыльш!ы санаймын, - дед1 Кулэш. - Кун туссе, жарк ете калады, коленке туссе, муз боп сустана койады. Канша per сахнага 6ipre шыгып журсем де, Бекежан болып касыма жетш келгенде, журепмн!н flip ете калмаган KyHi жок. - Свзшщ айагында жалпы казак OHepiHiH мерей! ушш iuiyfli усынды. Содан сезге сез жалгасты. Келе-келе конакгар Кулэштэн эн колкалады. Оган “Гэккуд!”, “Майраны”, “Толкыманы” айткызган сон, баскаларга да ауыз салды. Акыры Канабек “Кос Караганды”, Курманбек “Кок жендетт1” айтты. Оз!лден эзш, сезден соз в р ш т отырган 6ip кез ж1пт1к коз, томпак бет кара icici Канабекке куйтыркылау эзш тастады. - Калайда, Канабек, багын бар ж!г1тс!н, - дед! макта- гансып. - Б!здщ карындас сен!н колыца бак кусы боп конды гой. Соныц аркасында сен ез шаманмен олсен шыга алмай- тын би1кгерге де кетершш кетон. _ _ Ой, агасы-ай, - дед! Канабек кул!п, - ci3 де, 6i3 де, эйтеу!р, 6ip-6ip би!кке ерлеп келем!з гой. в з бшгшен асып, баска 6ipcyflin 6HiriH бермей журген адамнын басы айналады деуш! cfli, басьщыз айналып отырган жок па 03i?

Томпак бетшщ ушы 6ipa3 кошкыл тартып, жштж кез Kici мыскылдай жымиды. - Б1здщ бас - бшк пен аласага б!рдей уйренген бас, анау- мынауга айнала коймайды, корыкпа. ©ткенде сен койган “Алтыншашты\" керд1м,- дед1, Ырэ, кенседеп эдетз болу керск, дастарканньщ устш сук саусагымсн шертш. - Казаннан татарлардьщ ез ойынын да коргем. Олардш, енш, “серьезный\" нэрсе, ал ceniKi epTeri ме, б1рдеме. Эн шейin Кулэш ойнаган сон гана. Канабек оган деген ашуын TicieHin басты да, тагы кулш кутылмак болды. BipaK 6yriHri кеште 6ipim iii рет кабак шыткан Кулэш сол сэт орнынан ушып турегелдь - Ага, ci3 Канабекке меш кимай отырсыз ба, жок халыкгын сыйын кимай отырсыз ба? Онын колынан жалгыз сол “Алтын- шаш” кана шыккандай, “Алтыншаш” жаман койылса, Канабек те жаман болатындай, сонша таусылганьщыз не? Бшгвдз келсе, мен айтайын, Жигановтын 03i келш, керш, мактап, б1здщ тиатрдан да Toyip койдындар деп риза болып кеткен. Bipey мактаганды 6ipeyiMi3 датгап, агыска карсы жургешм!зд1 кашан койар екем1з, осы? Жанагы сезд1 де кара кылды как жарган эдицнпм дсп айтып отырсыз ба? Оныц аты, мешнше, катын осек. - Кулэш! - Колын жайып, кабагын ту й т , Курманбск устелд1 айнала журдь - “Ер арманы Ж1бек, Тугырында тулеп, Тулеуменен жудеп, Отырмысын, тотым?” - Бекежан боп кеп Кулэнгп ту сыртынан кушактай алды. - Аганын эзш н ауыр алмас болар, Ж1бек. Сен Канабекке ара туспе, сезден, есектен ол елмейдн езщ сактан. Сен - эйелсщ, сынып кетесщ, ол - еркек, ыцыранады да журе бередк - Куреке-ау, ер-азаматын сыйлаган ел емес пе едж? - Жыламсырап, Кулэш сылк отыра кетп. - Менщ кез1мше Канабектщ сагын сындырганда, бу Kicire не тусед1? Канабек м е н т аркам да гана м акталы п ж урсе, онда м енщ kim болганым? Ол да, мен де козбояушы скем1з де эншейш. -Ж арайды , Кулэтай. Bip жолгы ашуынды маган берендй - Макул, берд!м, Куреке. Артык кетсем, кеш!р1н1здер. BipaK ашу басар болсын, балан эртю кушмде Сэкен аганын 6ip елецш такпак кып сахнада айтушы ем, содан еамде калганыи аздерге окып берейинш. - Бпдерде аз халыща ага болган ер - Шын квщлмен вз журтыныц цамын жер. От басында ынтымацсыз вздер1, Солар ага, солар басшы дегендер... 312

Ж ттш кез Kici бед1рейш, бурынгыдан да курещтщкфеп, 6ipaK ужлз калпы отыра бердг Кол согып Кулэшка курмет жасарларын да, жок жштж кездщ к ецш н ауларын да бшмей калган журт катты ьщгайсызданды. Калыц кастары туйш п- жазылып, eKi 6eTi сазарып, шарт сынуга Канабек шак отыр. Намысшыл, тентек мшезшщ ыркында кетсе, онын арты ул- кен ойран болатынын тусшдг Онын устше уй Heci Курман- бектен уйат. Ашу басатын амал 1здедь “Kenjip!\" - деген сездщ жштж кездщ аузынан елее шыкпайтыны б елгш . Енд1 не id e y i керек? Егжей-тегжейл1 ойлап жатпастан, астындагы орындыкты сарт жулып ап колына кетерд1 де, дастарканнан сэл ш епне 6epin шыркап койа бердк - Карт Кожак, жау-жарагьщ сайлап алдьщ... ...Кулэш сол тун1 тагы журепн укалатып, уйыктай алмай шыкты. “Ашулангандш гой\", - деп, тагы дэршер шакыртпады. Биылгы eKiHmi май куги Кулэш кырык беске толатын. Оган да деп, шетелге шыкканда киерге арнап, жана кейлектер тж прш , репертуарын жанартып электешп жатты. Сол арада ойламаган жерде Кулэштщ уетшен алты адам кол койган арыз туст1. Мшю-прдщ орынбасары езш шакырып алып арызбен арнайы таныстырды. Кулап кала жаздап, кезше жас тунып, мунын юмге шагарын бшмей кыстыгып, Кулэш ui6in уйге эрен жетп. Шеппнбестен келе диванга етпетшен тусть Онын eKipe жылаганын естш, баска белмеде журген Канабек жаньша жупрш келдь - Кулэ, не болды? Bipey б1рдеме дед1 ме? - Иыгынан тартып тургызбак болып efli, Кулэш бурынгыдан-бетер eKipin KeTTi. - Сонша не боп калды, туащлрееннп! - Шет елге мен! ж1бермейтш болды. - 0Kcirin баса алмай ыкылыктап, соньщ езш зорга айтты. Кеудесщс 6i3 кадалгандай болса да, Канабек сыр бермедг - Е, жарайды. Бул жолы бармасан, келесще барарсын, онын несше жылайсын? - Енд1 ешкашанда бармаймын, Кана. Бугшнен бастап бурынгы Кулэш жок, 6 i n i - Койшы, сол бару, бармауда не тур? - Уь, журепмд1 укалашы, жубатшы, Кана! - Тугщс TyciHin тургам жок, кэйтш жубатам. Бармасын деп 6ipey айтып па, жок жоспар езгерш пе? - Алты адам арыз жазыпты. “Кулэш кун керсетпейтш болды, - дептз, - басты релдердщ бэрш 6ip e3i ойнайды. Ойыиа келгенш гстейдк соньщ соз1 сез, соньщ дегенi деген. MeHMencin Kerri, 1шед1, Канабектщ кезше шоп салады”, - дей ме, тагы-тагылар толып жатыр. 313

- Сол арызга бола бармай ма екенсщ? - Иэ. - I-iM, солай де. 0 л ri жштж коз агац араласкан бодцы гой онда. Арызды казакта эдщщк (здегендерден ropi кызган- ган, коре алмаган, касты к ойлаган адамдар кеб1рск жазады. Оны ейтш сылтаурата берсек, кеп узамай каймаксыз сутгей тагы калармыз. Сэкендерс1з сейткенб1з. - Арыздан баска эдю калмагандай, бул не сумдык, Кана? Арызга сснедк маган сенбейда? Халыктьщ Айманы болдым, Ewiiri болдым, )Ki6eri мен Сарасы болдым. “Булбулымыз”, - деде Мен айт дегем жок, елдщ 03i айтгы. Енд1 кеп соныц 6api калайша GTipiKKC шыгады? Оньщ 6opi OTipiK болса, енд1 сонда не шын? Бэрш де ocTin оп-онай сызып тастай салуга бола ма? 0 з K03innin Tipicii^e-aK умыт калатын, ертенге ец курымаса дакпырты жетпейтш енерд1ч Keperi канша онда? TicTenin, жагы карысып калгандай, Канабек тш катпады. Калга уксас кап-кара ею тамшы танауыньщ тусына дешн сыргып кеп, те а р е й е токтапты. Iiui элем-жэлем. Атакты К у л э н т ш тей, imi кан жылап айады. Оны жубататындай сез дэл коз1р казакта жок сыйакганды. - К ана, енд1 кэйтем ? Не 1стейш, айтшы! Орталык Комитетке барсам, кэйтед1? - Бармай-ак кой, Кулэ. 0здер1 де ecTip, кеш те болса ак- каранды ажыратар. BipaK халыкты юнэлама. Халык yrnin сен oni сол Кулэшсщ. Мен бшетш казактыц сырын езщ де бшесщ- EcKi дерт, ежелп эдет, кэйтесщ. “Казактыц езге журтган ce3i узын” деп Абай атак да каксаудай-ак каксап кеткен. Буцан акыл конган, онер конган казак аман отпейдг - Ал мен бармай калдым, сонда элп алтауыньщ не айызы Канады? MeHiii талантым соларга барып кона ма? - Жер бетшдеп мактау сездердщ бэрш 6ip жерге жиса, бар-жогы уш кап кана болады деп ойлайды олар. Сол уш капты езгелер улеспрш экетсе, ез1м1зге ештене калмайды деп, кызгыштай коргайды. Шет елге шыксан, макталатын едщ, енд1 олар тыныш уйыктайды, каптагы мактауды азайт- пайтын болдын. - Туу, калжындамайтын кезде калжыцдайды екенсщ. - Жок, калжьщым емес, шыным. Сахнада сыналганын ол - эншейш, сен1н анык сыналатын кезщ ецщ келдг Енсен Tycin, осыдан босадьщ бар гой, сенщ нагыз apric екенщ OTipiK. “Каран калгыр, отгагандар оттай 6epciH, халкым аман болса, мен де аманмын!” - де даты, Канабектщ колтыгынан устап кеудещп KOTepin жур. Арызкойлардын кеудесш тек сойткенде гана басасын. 314

Кулэш ол куш жайлы уйыктады. Есесше Кднабек елепзш шыкты. \"Журептагы ауырып кала ма, кэйтед1?” -д еп , кайта- кайта бетше уцшп, кайта-кайта тынысын тындап, уйкысы элдеисше белйщь ... КелеЫ жылы Мэскеуде ететш Казакстан eHepi мен эдебистшщ онкунд1пне дайындык жазга сапым кызу журе бастады. Курманбек айак асты ауырып калды да, барлык режиссерлык жумыстарды Кднабектщ аткаруына тура келд1, оный кеб| Мэскеуге бармай бггпейтш. Майдьщ айак кезшде асыгыс астанага ушты да, конакуйге орналаса сап Кулэшпен хабарласты. Керек бола калса деп, телефон HOMipiH бердг Бшгсндей icrrereH екен, epTeci Кулэш 63i хабарласты. - Татарстаннын онкундйт OTin жатыр екен, “Алтыншаш- ты” керешн, 6ip сьштаумен Meni касьща шакыртып алшы! - дед1 OTinin. Онын сэт1 epTeci ойда жокта тусе кетп. KiMre телефон соксам, юамимей, артык-ауыз сезаз-ак тындыра койар екен дегещм ойлап, Мэскеудеп Казакстанньщ туракты екшд1гше карай жайау келе жаткан. Улкен 6ip мекеменщ алдынан OTin бара жатканында, кенет ту сыртынан: - Кднеке, кайда тартгыныз? - деген элдеб1р таныс дауысты естш, кшт бурыла токтады. Сур кэстем киген узын бойлы, кен иыкгы, келбетп ж т т атасы - Республика Совминшщ терагасы енсел1 какпадан куле шыгып келед1 екен. “Кулэштщ жагдайын Конаевка айтсам ба екен, айтпасам ба екен?” - деген жылдам ойдьщ эуресш ен Канабек 6ip турл1 батылсыздау~амандасты. Ж узш дсп э(мгерд1 абайлап калды ма, оньщ жагдайын жещлдетт, мэн-жайды Совминнщ терагасы e3i сурады: - Кулэш та осында ма? Негып жалгыз ж ураз? Eimi жасырганы улкен кызметтеп адамды алдаганындай болып кершдй Алты адамньщ арызын, шет елге бармай калганын, Кулэштщ K33ipri кещл кушн, Мэскеуге келш “Алтыншашты” кермек ниетш - бэрш сыпайылап бастан- айакайтты. Совминнщ терагасы сэл сурланып, сезщ белмей тьщдады. Ренжйеш ме элде ойланганы ма - бул айтып бккенде - бшшер-бшнбес капа кабагын шытты. - К у л э п т мукатуга какымыз жок! - дед1 Кднабект1 колтыгынан ала орнынан козгалып. - Барган сон бэрin ез1м аныктап бшермщ. Кулэшка айтыцыз: жасымасын, 6ip казак айагынан шалса, 6ip казак колтыгынан демейдг Ертсн маган арнайы самолет келмекип, ci3 эуре болмай-ак койыцыз, К улэит сонымен алдыртайын. Ж урвдз, конакуйнизгс жеткЫп тастайын.

- Жок, ракмет, жумысыннан калма. Мен осы куанышым- ды бойыма сп и р т, 6ipa3 жерлерге жайау барып кайтайын. Кара аптамабшге отырып кеткен узын бойлы жнтгпн сонынан Канабек узап кеткенше унЫз карап турды. Карап турып к вз| жасаурады. СМрэ, жанагы ямпттщ ю сЫ пне, ю ш теш лдЫ пне, Кулэштщ багасын бтгснш е шекЫз риза болгандыгынан шыгар. Ep-reci Кулэш To6eci eKi eni кокке жетпей куанып келдй - Bip самолетте жалгыз ез1м отырдым. Корыктым да, куандым да, 6ip турл1 екен! М енщ карным ашты, Кана. Мэсксуге жеткенше шыдай алмаспын, осыннан тамактанып аланы к. EKeyi баскышпен ерлеп эуежайдын мейрамханасына бетгедй - Кулэш, сеш халыктын да, уюметтщ де курметгейтЫне осы жолы кез1ц жеткен шыгар. - Жеттк Тек осындай азаматтар аман болып, катары кебейе берсш. Уйге телефон coFbm ездер1 (здеп жатканга эуелде корыктым да, сен б1рдемеге ушырап калды ма дед1м. Артынан анык-каныгына кез!м жеткен сон, куанганнан канша рет жылаганымды корсен. - “К у л э п т мукатуга какымыз жок!” - дед1 гой азамат. Ел багына аман болсын! Eneyi “Алтыншаш” операсынан кайткан туHi Мэскеуде кун жауды. Конакуйге жеткенше Кулэш опера жайында да, актерлар туралы да тук ундемедй Танертен Канабек Алматы- га кайтпак-тын. Болмеге юрген сон кепке дейш кшмш ауыс- тырмай Кулэш элденеге богеле бердй - Кезекил эйелдерден шай сурайыншы, - дед1 6ip кезде. - Мен токпын, Кулэ, эуре болма. - Мен де токпын. Тек “Алтыншаштын” музыкасы бойы- мызга cinciH, 6ipa3 отырайык. 1ше сап жата калсан, ас та бойыца cifi6eflfli деп жатушы efli гой, осы. - Сейтп де шыгып кетп. Содан к е л т киiмiн ауыстыра сап, кезекил эйелдщ экелуш кутпей, шыдамсызданып электрошэйнеетт 03i алып келдк Bip-6ip шыны шай куйды да, оны (шпестен, жагын тайанган куш ойланып отырып калды. Канабек эдейп жетюрпад. - Ертен ауылга кайтатын адамдар бар осында. Кулэш жымиып шайдан урттады. - Осы OHKyiifliKTi етюзген сон “Отелланы”, “Травиатаны” койайыкшы, Кана. Дездемона, Виолетта болып ойнагым келедг Классикалык дуниелерд1 ана тш м !зде коймасак, к эй тт халык enepiH ecipeMi3? 316

- Салтанатты уэде беруге руксат ет1вдз! - “Алтыншаштары” маган унады, - дед1 Кулэш энпме ауанынан кенет ауыткып. - CeniH койганына уксайды. 0naepi тамаша, талантгы халык кой татарлар. - Орнында байау тецселт, “Еалиябануды” ыцылдап салган куш шалкайа кезш жумды. - “Fалиябану, сулуым, еркем...” - Галиябану, жатпаймыз ба? - Канабек кептен ютемеген эдетш icren, Кулэигп кушактай кетерш алды. Танертец кетш бара жатып Кулэигп ол ойатпады. “0з1м ойанып кетпесем, ойатпай-ак койшы”, - деп етшген. Бас жагына кеп, тесектен салбырап жаткан кос epiM шашын жастыктын уст1не койды да, жымып басып шыгып Kerri. Содан кешн ею куннен кешн Алматыга Кулэштщ 03i емес, “дуниеден erri” деген кайгылы хабары жетп. Канабек те, ел де он мен туей ажырата алмагандай халде калды. Кулэштщ денеш Алматыга экелшдь Абай атындагы опе­ ра жоне балет тиатрынан азалы музыка ацырап теплдь Ендж болып ел1мен, жер1мен Кулэштщ 03i коштасты: “Туган ел, ещц аман бол!” Каралы митингшщ басында Канабекп Курманбек колты- гынан суйеп турды. Уйгс Kipin шыгуга улпре алмагандар, елден енд1 келш жеткендер бейгг басында да Канабекке кецш айтысып жатты. Унем1 тиатрлардын тещ репнде немесе жазушылар ушнде, одан калса газет-журналдардын саралкаларын манайлап журетш жэне онын опда не 6iripin журетппн еиш м бшмейтш, 631 шмиген арык opi сырыктай узын сэры ж т т Курманбектщ алдын кесе ©Tin кеп Канабекп екншп колтыгынан устады. - Ага, каза кайырлы болсын, - дед1 бэлендей кайгырып турганы байкала коймайтын бейтарап дауыспен. - Мэскеуден келд1м, тап кэ'йр айропортган тускен бепм. Мундай болады деп xiM ойлаган? - Е-е! - деп Курманбек те онымен косыла курсшдг - Маркумды энеукуш татарлардын корьггынды концерпнде кергсм. Б1раз сейлестж. Сонда: “Танертен Алматыга ушам”, - деп турган. Концертген кей1н конакушне дсйпн экеп салдым. - Дэл кэз1р айтып улгертпей 6ipey оны 6ip жакка апып кетепндей аптыгып, мадайдагылар да ecTice екен деген ниетпсн эдеш сюлене дауыстанкырап, жан-жагындагы журтты барлай жшггакгап, аузы аузына жукпай узын сэры зуылдады да кетп, - “Алматыда не жацапык?” - деген сон, “всектен езге не бар дсйЫз?” - деп эрнеш айтып кеншн 6ipa3 кетерш тастагам. “Жамбылдын елевдершде жеке басты мадактау кеп, жаксы 317

елендсршщ жазылуында бтздц де улесймЬ коп”, - дел, анау дел, мынау дел, ею агамыздьщ езара урсысып калганын айтып ем, оган елгенше кейда. - 0й , сен не айтып кетгщ, ей? - дел, Курманбек сол арада epiKci3 жеюп калды. - Ойбай, Куреке, о юЫмен ен сонгы сейлест турган казак мен екетмд< ол кезде бтмед!м гой. - Бшсен, 6ipre елетш бе едщ? Жамбылды айтканында, Кулош не дед1? Акыр бастадыц, ещн айагына дейш айт. - “Оган да ауыз салган екен гой. Тфшиппмдс “булбул” дел, елгеннен сон Meni де курдым дейтш шыгар булар”, - дедт Туп-тура солай деда. - Е, жарайды, - дсд1 Курманбек элпш жактырмай кешн ыгыстырып, - былайырак тур, юсшер келе жатыр. “Апырай, сен сумырайды дэл сол Kyui Кулэшка кез1к- TipreH кай кудай екен? - дел, Канабек узын сарыга нитей кынжьша карады. - Мае б1реулердщ байагыда айткан сезш жаналап жетюзгенш карашы, оцбаган. Ол осеки мен ecTireni кашан, умытатын нэрсслерд1 умытпайтынын-ай осылардьщ. Мунын C03i арыз жазгандарды ecine Tycipin, ом1рден де, адамдардан да тущлуше себеп болды ма элде ажалы солай ма, анык-каныгын кэз1р енда к!м бйгедо? КшэлЫ 1здеп те кереп не? ¥зы н сарылар, арызкойлар 6opin де айтуы мумкш, 6ipaK мунша азалы халыкты бейit басына 6ipey зорлап экелд1 дел айта алмас. Мына халыктын мынандай курметше бе- ленген адам елупп ме ед1?! ©лее, осы халыктын ез1мен 6ipre еледН” Ka6ip басында академик-жазушы коштасу сез айтгы. - Bi3 K03i ттрклнде Кулэпгп кашна мактасак та, uieriHe жeткiзiп мактай алгамыз жок. Ал бупн “казактын булбулы” атанган кызын акыргы сапарга атгандырып турып, онын улы актриса болгандыгын мойындауга т т с т з . Жэне бул C03iMi3 уннн заман алдында, урпак алдында ешкашан уйатка калмай- тындыгымызга кэм1л ceHin мойындауымыз кажет. - Кулэ, хош! Хош! - дед1 Канабек кенет ermin. Улы актриса осылай дуниеден кайтгы. Квкек, 1982

МАЗМУНЫ ЖАН БАЙЛЫРЫН ОЙЛАЕАН 5 КУТУМЕН КЕШКЕН FVMblP 9 Певес Б1Р FAHA МАХАБАТ 183 ЭЦГ1МЕЛЕР 247 Суретгеп сулулык 248 Куй толгак 251 Сагынганым-ай! 253 Жастык жыл кусы емес 262 Не уипн? 271 Киын сурак 285 Жолтебелес 294 Кулэштщ сонгы коктем! 304

Л ^С -С Ю Бексултан Нуржекеулы коп томдыктын 1-томы Сарашысы - Улжалгас Зэу1рбекова Техникалык, сарашысы - Раиса Винокурова Безещцрген, бетгеген - Гулнур Жоршбетова Теруге 01.06.06яаберши. Басуга03.07.06 кол койылды. Кдгазыофсегпк. Kapin Typi “Таймс”. TliiuiMi 84x108^,. Офсегпк басылыс. Шарпы баспа табагы 16.8. Жапсырма 0.84. Есеппк баспа табагы 20.0. Жапсырма 1.0 Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №897. Келюмд! бага. “Жалын баспасы” Жауапкершшш шекгеул1 cepiicrccriri. 050009. Алматы кзласы, Абай дакгылы, 143-уй. L\\ я р ]Ж Ш С РПБК \"Доуф\", 050009, А Гагарин дангылы, 93. Тел. 69-4' « у |й E-mail: [email protected] ISBN 9965-693-32-3