Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

баласынын бепне бажырайа карады. взш д еп езгергс ханш жендеп уга алмай, eiii ме, ryci ме, соны аныктагысы келш, кезш жумды. Басы айналып бара жаткан сыйакганды. - Иэ, алла-ай!- дсд1 элденеден урейленген адамньщ ушмен. - Сапар-ау, апамды устасаншы! - деген келшшщ дауысын кулагы шалды. Bip жамбасына карай кулап бара жатканын сол сэт 03i де ангарды. Баласы мен келий кабатгаса келш бас салды. “Кулатпай устады-ау, карактарым!” - деп, уйкысы- раган адамдай талмаураган тыныштыкты бойы унатып маужырай бердь Сейлейш десе, типн зшдей б1рдеме томен тартып турган тэр1здг Эйткенмен KOKiperi ойау, бэрш де бLain, бэрш де ce3in жатыр: саскалактап, Сапарында зэре калмапты, келий Кулдар курак ушып жур, oni куп-ку боп, укшндей улкен кездер! энтек бакырайып кетйтп. - Апа, не кылды? - fler6ipi кашып, Сапар шешесш шыркебелек айналды. - Кулдар, нашатыр экелий! 1ргедеп агаш тесекке шешесш кетерш экеп жаткызды да, Кулдарга косылып нашатыр icnipTiH 63i де жанталаса 1здедй Ж укп, жабыкты, кебеже мен сандыкты, куыс-куысты тугел тш тш журin CKeyi эрен дегенде тапты. Енбсктерш еш кылып, Кайныкеш оны шскемей койды, мурнына апара берген мактаны колымен кагып ж1бердй - Жэ, кереп жок муныц. Э л л тавдайдьщ астына салатын дэр1мд1 эпер! Уь, журенмнщ аузыма тыгылганыншы! - Ем-уш кабат алкына уьшеп, ycTi-ycTiiie ыцырана курсщщ. KypciHCдсм алган сайын кеуде тусы тырс-тырс ыдырап, ceTinen Keniii бара жаткандай кершдк Тынысы тузелген сон, коз шырайы кайта оцалып, куан жузше кан жупре бастады. - Кулдар, коркып калдыц ба, шырагым. Басымныц жастыгын сэл бтктспнкзреп койшы, даланы Kopin жатайын. Сапаш, коркпа, экем. KeMnip болгандйа гой. “Ел етш жатыр\", - дегенд1 Kapi журек кетсрс алмай калды. Ой, дуние-ай десещш, oTipiK емес пс сксн 03i?! - Апам кызык, ондай OTipiicri айту унйн журскт1нтуп керек шыгар. Дэнебектер OTin жатканын ез кездер1мен KopinTi. Кастарынан етш бара жатканда, мэшинелсрше хат жазып лактырыпты. Ko3ip 6opin жумыс колы жепспейтш жактарга экетш жатса керек. - Е, жер аударганы денй. - Жок, ауылга келгендер1 де бар коршедг - Кайда? Bi3fliH ауылга ма? - Туысканы табылып кутш алса, кай жерге болса да калдырады екен. Сейткали уста свйтш ез нагашысын ушне экеп TycipinTi. Атын умытып калганым. - Нагашылары пысык ед1, заниын 6ip кезш тапкан гой сагалап журш. 154

- Еш зацы жок, эншейш сэтт келш калган кершедь ©Tin жаткандарды Жаркентгеп ecni казарманыц уйше экеп 6ipa3 демалтады екен. Сейткали сонын касынан етш бара жатыпты да, кызыгып кет1п дарбазасынан сыгалапты. С ейтсе, ар жагында турган нагашысыныц 63i шьтрамытып келш жен сурапты. Сонан сон Сейткали дереу бастыктарына барып жолыгыпты да, нагашысын ауылга алып кайтыпты. - EKi арага хат ж урпзе бастаганынан-ак ж урепм 6ip жаксылыкхы сезш ед1,бэсе. Кой. жайлауындаенд1 жайгасып жата алмаспын. Машине тауып, тездетш м е т ойга женелт, Сапаш. - 0 тед1 дейтш туысканыц жок, кур эуре боп юмге бола барасын? - Bipre тугандарым болмаганмен, 6ipre ескенн1ц 6api сонда гой, шырагым. Картайган xicire бала куншде басына 6ip жугзрт шыккан аласа тебеппк те Алатаудай ыстык. Замандас, курбы-курдастьщ 6opi OTin кетш, бутш eMipiMiafliH 6ip жак белей жулынып калган жок па? Жартыкеш адам кусап соларды жоктап eMip сурмедж пе? -Ж ол журу киын болмаса. Кол босаса, кешшрек ез1м epTin бармаймын ба онанда. Ар жакка эке-шешес1 етш кеткен- дердщ де асыгып жаткандары шамалы гой. - Ш ешесш жаз- гыргандай Сапардын даусы каткыл шыкты. “Осы ит елдщ есек сез1не бола бузылып отырган жок па екен?” - деп, Кайныкеш куджтешп калды. ¥лыньщ ейтш октем сейлегенш унатпады. - Эке-шеше кереп жок ел асыкпай-ак койсын, оларда менщ жумысым не. Той 1здеп желтит бара жатканым жок, он бес жыл отаскан куйеу1мд11здеп барам, ©таен елдщ iniiiieH экец шыгып калмасын кайдан бшдщ? Сапар шешесжщ бетше шошына жалт карады. YHi де, жуз1 де ойнап отырган адамга уксамайды. Кайта кабагын шытып, жанагы e3i айткан сезге шамданып отыргандай. Сасканынан калжмцга суйеп кенш н аулай сейледк - Кызык осы апам, атылып кеткендер де кайта т1р!лin Kerri дей мс екен? - Кез1ммен керш, колыммен кембеген сон, кэйтш кудер узешн. Атуын атгы гой, елrenin керген юм бар 6ipaK? Ондай аласапыран заманда юмнен юм адасып калмаган. - Ой мен елее ею жактап каумалап. ©тжеш иэ Байтуды айтып отырганын Кайныкеш e3i де ангармай калды. Bipecc Байту. 6ipece ©Tixc алдына алма-кезек келш, соган орай сездер1 дс элсш-шп шагаса бердг - Куып кеткендер атынан купап тускешн гана Kepimi, жараланса да кулайды, артынан eciH жиып турегеп кетпесш юм бшген? Tipi болса, токтамайды 155

ол. Елге кайтарып жатыр дегецщ ecrice, алдымен умтылатын шыгар. Ол келсе, энш шыркап, кудай-ау, мына дуниеге жарасып кетер ед1 гой! - Эн де айтушы ма ед1? Ат баптаганнан басканы б1пмейд1 дейтшщ кайда? Бетше баласынын т е с т е карап калтанын кергенде, кияли кушнен Кайныкеш калт айыгып Kerri. ©зшщ 6ip нэрсеш ойлап, баска нэрсеш сейлеп, шатасып отырганын сонда ацгарып, баласынын алдында ыцгайсызданып калды. “Энш шыркап” дегеннщ мэнщ Сапар да сонырактусЫ п, анасыныц урлыгын абайсызда ашып алганына кыбыжыктап, жузш томен салып, сырмактын 6ip шетш умаждай бердь “Умытпа- ган екен-ау!” -д е п , кызганышын зорга басып, байау курсшдг Баласынын OHine тускен кылауды байкап, Кайныкеш те 6erin iprere бурып Tepic карап жаггы. - Сапаш, жука корпенщ 6ipin уст1ме жаба салшы. Кшисене кез1мд1 шмессм, басым айналып тур ма, TinTi, болар емес. KepneHi Кулдар экеп жапты. Сулк отырган калпынан Сапар кепке дейш козгалмады. Булдыр ой эр сакгы эуреге салды. Анасыньщ Этжеш эл1 ойлауы экесш де, езш де ксмсггкендей кершдг 0гсй баладай анасыныц em in алалауына inrreft, уназ корланды. Эйткенмен SKeci жайлы айткан элп соз алдандыра бердо. Жанагы 6ip кылыгьша Караганда, uieuieci будан элденеш Kyui бугшге дейш жасырып келген сыйакгы. “Атуын атгы гой... олгешн керген юм бар б1рак”, - дейдо. Кумэндэнэдк Шынымен бшмей ме, бшседе жасыра ма? © m i деп аддап ж урт, ендй бэтам, келш кала ма деп кобалжыганы ма екен? “Ар жакгагы елмен кайта араласу кайда дейсщ, Tipi деп алан еткенше, б!ржола кудер уздорейш”, - деп, буларды аддап Kcnyi де мумган-ау. “Апырмай, шынымен-ак эксм Tipi ме екен, э?” - деп, Сапар мулде сабырын жогалтты. Экесшщ калай Tipi калу мумкш- fliicrepi жайлы кияли yMirrep каптап, TinTi сэлден кешн оны олд! деп ойлаганнын 03i элдеюмнщ олсе екен деген ниетшен туган нэрсе сыйактана бастады. Э кесшщ Tipi екенш элдекан- дай киел1 туйсжпен ангаратын да секции. Онын Tipi екендолн ертерек бшмегенше екшгендсй де болып, ещц eKeyiHiHкалай ксздесетшдштерше дейш коз алдына елестетш, бастан-айак болжал дуниеге шомды да Kerri. Ш ешесшщ экеЫ туралы айткандарын кайта eciHe Tycipin, yMiTiHрастайтындай ce3iicri тустарын ойша тшткшей бастады. Экесше байланысты болгандыктан ба, отызыншы жылгы уркшшшжтщ энпмеЫ Сапардын есшде сезбе-соз дерлж сакталыпты. “Ар жакка етсе, дайар ужмакка eHin кететшдей-ак ентелеп efli экен, ажалына коршген шыгар, - дейтш. - Коргас езенш 156

сагалап журш элдекандай киа вткелге келдж, содан aynipiM- деп enai ете бергешм1зде, кемэттретгщ он так ты адамы сау erin сайдын imiiieH шыга келдт Экен маркум маган да, баласы сендерге де карайламай, топтан жырылып тура кашты. Жаны тым тэтп еда. EKi-уш рет коркытып атып “кайт” деп Kopin едь кезше кан толды ма екен байгус, алды-артына карамай тас-тастын тасасына карай тыгылды. “Кап, кутылып кететш болды-ау!” -д е п , к вм эл р етп н тер тж ш т б е л я е шыгып куып кеп бердь Куып бара жатып аткылады. Элден уакытга Байту да, баскалар да кершбей Kerri. Калгандарымызды кайта айдап журдь Эбден калага жакындаганымызда, артымыздан алкынып элл тертеу1 ж етп. Жайран кагады. Содан-ак 6ip сумдыкты журепм сезда. Байту оларга жетюзбей шекарадан erin KeTirrri. Ещп Tipi кайтара алмайтын болтан сон, TopTeyi аттарынан тусе сап кездептг Ат-матымен домалаттык деп макганысты. 1здсптауып суйегш экелетшге суырылып епш м шыга коймады, онын ycTiHe шекаранын арты бетше адам ж1бермейд1 екен десть Мен ©3iM, шынымды айтсам, уш улымнын аман калтанына куандым да, оны (здейтшдей шамам болмады”. Осылай дейтш. Канша рет айтса да, э ц г ш е а осы !зден езгермейтш. Ещй, MiHe, ширек тасыр еткенде барып ши шытарып отыр. влгенш кез1мен корген адам жоты шындык болса, Tipi той онда. Tipi адам мына елмен 6ipre неге етпесш? “Апырмай, шынымен-ак экемда корер ме екем?!” Куанышты KyHHiHболатынын сезгендей, Сапардын журеп ерекшп аузьша тыгылды. “Tipi шыгар”, - деп, Кайныкештщ кей-кейде Байтуды да ойлайтыны рас. BipaK “ел orin жатыр” деген хабарды кулаты шалгалы Байтуды емес, 0 тж еш корем бе деп ансайды. KoKipcriHe кыз кушнде кылтиып онген сол квктеспцп em6ip куш эл1 кунге жулып тастай алмай келедь ©тше eKeyiHiH арасындагы катынастар айтылып 6iTnereH эцлме тэр1здь арада кырыкжылгажуыкуакытетседе, кецш mipKiH аландап сонын соныи элi 1здейд1, кекейшдеп кеп туйткш тынышын алып, каракуйеше кеудесш itirreH кеулеп жеп жаткан сыйактанады. Кудак, кумэш мен ce3iK, шубэа кеп. Ерте ме, кеш пе, солардын 6api аныкталуга THic деп уштгенедь Ар жактан елдщ ©Tin жаткандыгы сол умгг сэулесш улгайта Tycin едь Кайныкеш Байтумен 6ipre он терт жыл eMip cypin, терт перзент суйдь Содан K33ipri кез алдында калганы - жалгыз Сапар. Тунгышы кыз сдь л р ш ш к т щ дэмш узак татпады, же-rirc айакбасканда сузектен кайтты. 0Mip6eK, Жапар деген 157

арыстай eKi улын кешеп согыс оKerri: 0Mip6eri согыстьщ басталган куншен-ак дерекЫз Kerri. Жапары Сталинградты коргап каза тапты. Жеарлйстщ салдарынан Сапарын жендеп окыта алмады. “Жалгыз деп бауырымнан шыгармай журю алыс-жакынды ацгартпай, жаман мен жаксыны танытпай обалына калдым ба?” - д е п те екше/и осы куш. Согыс кезшде кол y3in калган окуына есейш KerriM деп, кейш езш щ де баргысы келмеп едо, ана болып баласыньщ болашагын буп да эрщен ойламапты. Ka3ip, afiTeyip, кентерш пмен кезге Tycin, жаксы койшы атанып жур. ©гше i3-Ty3ci3 Keraeni дал биыл отыз тогыз жыл. Одан 6epi ел де, жер де каншама езгердй Сонша OMip, соншалык езгерю- тен кешн де Элкеш умыта алмады. Косылар ма екем1з, табысар ма екем)з деген кумарлы тшекгер емес, халыктьщ апгысына беленетш адамныц каргыс алгандай болып кашып-пысып жогалып кетксн! кониине кщй Уржкен журтгын жагдайлары келюпей, жартысы кыс шпнде, калганы жаз шыга елге кайта шубырды. “Патша кулады!” - деген дуб1р кашкан елдщ кулагына куаныштай шалынды. Онын шпнде Этжеж кердж иэ ол жайлы естщж деген euiKiMболмады. Ондай аласапыранда 0TiKeHi !здест1ретшдей де KiMHin мумкшдйт бодцы дейсщ. Кайныкеш тщ ойынша, Жайтуды елырген сон, ел inline сыймасын б ш п , ©тже не ар жакка 0Tin Kerri, не Айсары болыска барып паналады; егер ар жакка етш кетсе, онда эл! Tipi, осы жолы негылса да елге кайта оралады; ал Айсарыга барса, еш yMiTжок, онда солармен 6ipre атылып Kerri. “Меню OMipiM©тжемен 6ipre етугетшс ед1, мынау адасып, баска 6ipey ушш сурген OMip бодцы гой”, - деп, кейде Кайныкештщ еткен OMipiHe OKinim бщщрелш де бар. Картайган сайын Кайныкешке OMipтещз бетшде калт-култ еткен кенетоз кайык секщщ боп барады, кай жагына ауып кетед1 деп, ecKeriHe эрен ие боп отырган 03iH 6ip дэрменш кайыкшыдай сезш едг Кай жерде ауып кетер екем деген коркыныш куатын 6ipTe-6ipTe KeMiTin бара жаткандай. Колымнан ескелм шыгып кетпей турганда керш улпрсем- ау дейтш арманы - ©тже. Жасы енкейген сайын жолыкпай кетем бе деп шошиды. Kapi жанын кеп кудж yHrin жеп барады. ©з ойы 03in кажайды. 0CTin ез тыныштыгын e3i тонайтын окшау мшез кымбат жиьаздарды кумартып жинайтындарда гана кездесетш шыгар, ондай адамныц кулш жиьазынын ш пнде ез басы айрыкша багалайтын элдеб1р алтын буйымы болады емес пе, 6 ipaK келе-келе сонын нагыз алтын екенше кумэн туып, егер ол нагыз алтын болмай, алтын жалаткан жалтырак болып шыкса, онда осынша уакыт

кониине ток санап с е н т келген казынасы тукке турмайтын алдамшы дуние болып калатынын ойлап, кудж пен у м т ылги ит жыгыс шыгып эбден дщкелещй гой. Кайныкештщ куш де айнымаган сол. Этже оныц жанагы айткан алтын буйымы icnerri, оны кыз куншде-ак пендеш ш ктщ кеди- седилершен кулантаза, 6iperefl туган ж т гг деп багалаган. Эйткенмен 1з-тузс1з жогалып кеткел16epi Кайныкештщ тула бойына у боп тарап келе жаткан каской кудж те жок емес. Кайныкештщ пайымдауы бойынша, бул дуниеде кара басынан езгенщ камын ойламаушы коп. Копнил деп кешрте мактап ж ургенд ер д щ Ke6i алды м ен оз1н ж ары лкап алмайынша баскага жаксылык жасамайды. Ондай куйкинк Этжеде гана жок сыйактанатын. Ол тек елд1, 03reni ойлап кам жейтш хае азамат секици едь BipaK 6epTiH келе одан да секем ала бастады. Каншалык кецш не алмауга тырыс- канымен, afrreyip, 6ip бушршен арамза сезж сыгалайды да турады. Кейде 6ip куджш екшнп 6ip кудж растагандай болады. Шынында, жарым деп жаксы кергеш рас болса, сол байгус кандай куйде екен деп, осынша уакыт ш ш де Этженщ 6ip кайрылып сокпауы немесе сэлем хабар бермеу1 калай? Ар жакка ©Tin кеткендердщ тапайынан-ак кешеге дейш хабар- сыбыс кел л жатпады ма? бкпелегеш деуге уйлеспейдк жаны ашымастык жасады деуге тагы аузы бармайды.^'Байтумен былгандыц, ол былганышынды б ш п турып евдн сешмен байагыдай бола алмаймын”, - деп, онын да езшше намыс жыртканы ма деп жамандык ойлайды. Ары TorLnin айак асты болган кыздын ецщ калган жалгыз жубанышы 03i гана екеши ойламаганына, соган opeci жетпегенше сене алмай сарсиды, ceHrici келмей кынжылады. Жек xopin те кете алмайды, актап та ала алмайды. 0 й , осыньщ 6ip жумбагы бар-ау деп дудэмэл- дэнэдй “Балалыкпен элде Этженщ сырын аныктап бше алмадым ба? - деп кумэндэнэдк - Апырай, эн айткандагы эдем1 дауысы ю рш ж аз жанынын айнасы кусап елж1рстт ж1берупн ед1, пшндеп асылы кемейшен эн болып агытылып жаткандай керуин ем. Соныц 6opi ез1мнщ ангал балалы- гымнын, шршжшз квцшмен сенгендйтмнщ acepi емес пе екен?” - дсп урейленедг Жас кунде эр нэрсе эЫре Kepinin, азгантай жаксылыктын ©3i аскаралы таудай болып, езгенщ бойындагы кем-кетж ез киалындагы эдем1 болжам, аскак арманмен толысып, 6api буп-бутш, туп-тугел сыйактанып туратыны бар. Этжеш де сейтш эар е багалап адаспадым ба екен дегенд! Кдйныкеш соцгы жылдары жш eciHe алады. “Калайша маган хабар салмайды, неге ойламайды? Окай умытатындай, осынша уакыт сагынбайтындай, жай ермек

еткен алдемм1емес ед1м гой”, - деп, кез жасын жутып кейидг “Элде елш калды ма? Кдшып жургеншде, кайдагы 6ipeynep атып Kerri ме?” - деген уры кудш те юредь Жаман ойга берш геннщ е зш жамандык тш егендей Kepin. “Жо-жок! ¥м ы тса умытып-ак KeTciii, онын бетш ары кылсын. Tipi болсын, Ty6i шындыкты еспрмш!” -д е п , ойдын e3in жаксы- лыкка карай не береди Кайны кеш 1штей ойлайды, ш т е й урейленедг Букш гумырындагы есшен кетпес ец т э т а кундерше - ен кыска куанышына - дак салгысы келмейд1, жеп кущгшщ жалган боп шыгуын тiлeйдi. Соны дэлелдейтш сэуле вдейдь Кыз куншде кешкен куаныштарымды енд1 егдс тартканда каралап алмасам екен деп коркады. Адамга п р ш ш кте алданыш кеп, умгг ш еказ, кущк те соншалык. Кдйныкештщ K03ipri 6ip алданышы - Сапар мен Кулдардан cyftin отырган ею немересг. Дегенмен сол eKeyiHiH кылыгын Kopin кандай рахатганса, ертещн ойлап соншалык уайымга батады. Ею HeMepeciHiH кызыгын Kepin oai 6ipa3 жасай турганды ансайды, жарык дуниеш кимайды. 03i касында болса, немерелерш бэлекет-сэлекетген кагып, алдын ала сакгандырып калатындай кереди Ал кейде осы бакыты- ньщ барында, “ypiM-бутактарым артымда аман-есен калды” деп, бул дуниеден ток кощлмен атганып-ак кеткешн артык к е р е д г 0M ip6eK пен Ж апары нан ор1мдсй к ездерж де айырылып запыс болып калган журек ею neMepeci ержеткен сайын суылдайды. “Бупн елеем де елейш, тек осы eKeyiHiH кайгысын кормейш. Маган киган emriri жасынды осылардын гумырына косып берсен, бупн алсан да ризамын, кудай!” - деп жалбарынады. Газет окыгандардан, радиодан урейл! сездерд1 кун сайын еспгещнктен, онын ойынша, бул дуние mipKiHHin жарылган бомбалар мен атылган октардан шурк TeciK болатын Ke3i жеткен де сыйактанады. Сондыктан ба екен, оган жер у спндеп п р ш ш к те e3i кусаган Kapi кемшр боп елестейдк куйентшщ басы тэр1зд! калт-култ тенселш турган мына элемд1 эл п KeMnip-ана тарамыс колдарымен тутамдап устап эрен сактап турган сеюлденедк Егер элдекандай окыс сиш ш с болса, шдалда нршипк узш п кететш дей. 03i карттыктан жукарган адам жалпы жер бепндеп п р ш ш к п де ез!мен 6ipre жукарып бара жаткандай сезшеди Кайныкеш канша асыкканмен, ойга тусудщ орайы жуыр- мавда келе коймады. Жайлау келжке соншалык кыжалат та емес едк 6ipaK сонын кэриэ Kicire жайлылау 6ipeyi Ke3ire 160

Солдан онга карай: Бексултаннын экес! Нуржеке Ешмухамбетов; Бексултаннын атасы Ешмухамбет Турганулы; туысканы Акаш Кггопбекулы, 1940. Солдан онга карай. 1- катарда: Эбд1ра№м Айыпов, агайын агасы; o*eci Батпан Ксж1мбайкызы; атасы Ешмухамбет Турганулы; алдында Бсксултан Нуржекеулы; 2- катарда: агайын Жумаккызы, mcmeci Эз1хан Ешмухамбет кел1н1; агайын эжеЫ К1тэпбект1к зайыбы. Акаштын шешес1

Бексултанньщ туыс агасы. окссшщ досы, майданнан оралмаган Сами Шо;имбскулы, Нуржскс Ешмухамбетулы, тургандар: mcuieci Эз1хан Ешмухамбет келцн, ...(танылмады), 1940.

Бексултан курстас достарымен 6ipre: Мэд1гали Эбдшдинов, Аскар Исаев.



Уйлену тойы. К,ыз жолдас Назым, Айзаш, Бексултан, Мод1гали. “Бригантина\" кофеЫ, Алматы, 12.12.1964.

Айзаш, Бексултан, Султанбск. Балалары: Жанар, Улаш, Лэйлэ. 12.07.1970.

Алдыда: Лэйло, Жанар, Улаш, Бауыржан; отыргандар: Бексултаннын досы Акжол Юсупов, карындасы Гулнор Ешмухамбетова, Айзаш, Бексултан. Тургандар: агайын iHici Султан Телсшсв. кайынбикеа Маржан, балдызы Туртай, Туртайдын зайыбы Шырмал, iHici Султанбек. 1971. Жанатас. Элиайдар аксакалдшнде. “Жулдыз” журналыньщ Бас редакторы Шерхан Муртаза (сол жактан тортшип), бол!м Meurcpyuiici Бексултан. 1973.

Сары Агашта, сол жактан: Бейб1т, Бексултан, Айзаш, К,уанышбай, Римма (Акжолдын зайыбы), езбек жазушысы. Тойда. Кулэн - Телен, Бексултан - Айзаш.

К,арасазда. Нурлан Оразалин, Бексултан.

Отыргандар: Бексултаннын келйй Эсел, зайыбы Айзаш, алдындагы кызы Жанардьщ кызы Айан, Бсксултан, алдындагы кызы Салтанатгьщ улы Шерхан, кызы Улаштын улы Сагадат; тургандар: Бсксултанныц улы Бсйбп, кызы Салтанат, Улаштын кызы Тогыжан, Салтанаттын кызы Жанерке. Бсксултаннын кыздары Жанар мен Улаш. 14.05.2002. Домалак ене мазары. ЖуЫпбек К,оргасбек, Бсксултан, Дархан Мынбаев, К,онысбек Ботбаев, Талгат Орманов. 2006.

\"К.азак.ыстан” мейрамханасынын алды. Султанбектщ уйлену гойына келген Акжазык ауылынын аксакалдары: Ешмухамбеттщ inici К,али, Султанбектщ нагашысы Алдахмет, Муса ага, К,ожахмст ага, Кенжебек. 02.06.1974.

Kepic жазушыларынын сиезк К,алдарбек, Бексултан. Сеул. Кекек, 1993.

К,азак,ыстан Компартиасынын XVH-сиез делегатгары: Солдан eKiHuii Бексултан, Мархабат Байгутов, Шерхан Муртаза, ...(танылмады). Алматы, маусым. 1990. Эсет акыннын улы К,ожеке мен к.ызы Сэмегеймен сойлесу. 1983.

К,азак.ыстан комсомолы Орталык. Кэмитетшщ буйросында: Бексултан, Эсет Бейсеуов. Баккожа мен Султанэлшщ шыгармаларын талкылау.



Балаларын 1-сыныпка апарган акын-жазушылар: Бексултан, Дулат, Софы, Мухтар. Алматы, 1981. “Жалын баспасы\" ЖШС ужымы. Отыргандар: Раиса Винокурова, Жанар Досаева, Нурипа Кулмухамбетова. Тургандар: Улжалгас Зоу1рбскова, Гулнур Жор1мбстова, Бексултан, Жанат Бишорасва, Ралымжан Баймухаев. 23.09.2005.

кетпедг Алпыс-жетшс шакырым жерге жук мэшинеснпн устшде отырып бару алпыс-жетшске келген адам ушш онша- лык оцай дуние емес-Ti, сондыктан ьщгайлы келж табыл- ганша тура тур деп, шешесш Сапар карайлата бердь Сейтш c9TiH купи жургенде, арада ею-уш апта ете шыкты. Сонын аралыгында ар жактан еткендер жайлы энпме де кен жайы- лып улпрдг Сонгы еткендердщ 6api б1рден ез туган жерлерше | токтай бастапты. Солардын кылыктары мен мшездер! | какында кызыкты, кулкип кауесеттер жайлаудагы елге жыр- дан кызык боп жетш жатты. “Ойбай-ау, бэр! байагы казак, он жет1-он ceri3re жана шыккан жас келшшектер! де кимешек кшп, улкенге и ш п сэлем жасайды. Кшпнщ i3eTi, эдеб1 эл1 езгермегт”, - деп тан калысып, кшм KHicTepiH, свз саптау- ларын кызыктап айтысады. “Мергали дейтш кисашы eTirrri. Букш 6ip к1тэб1нд! жатка согады. 0нд! де айтады, жырды да айтады”, - деген дакпырт тарады. “Онд! де айтады” дегенге, Кдйныкеш 0т1ке жайлы сол б!рдеме бшмес пе екен деп дэмеленд1. Содан кеп узамай: “Жумагуп деген Kici eTinTi, —дест1, - шеж!реш таратканда, тап 03i Kepin келгендей айтады” . Кайныкеигпн шыдамы одан бетертаусылды. “Ондай 6inrip Kici0 пкеш неге 6LnMeciH. 0тген, жолыгып керер ме ед!м!” - деп шыдамы кетп. Мергали мен Жумагулга жолыкпайынша жаны тыныштык таппайтынын 6inin, бапасына 6ip жолы: “0лсем елш-ак кетейш.'Байагыда салт атпен де катынап журген жер. Ашык машине турмак, епз арба тапсан да салып ж1берш1 MeHi! Сен лекквуэй табады деп, жаз бггкенше Kyrin отырар жайым жок”, - деп салды. Айтарын айтса да, артынан артыктау кетпм бе деп куд!ктенд!. “KyHi бойы кой сонында журед1, кай уакытта оган машине кез келе койсын?” - деп, кайта сабасына тускен. ...Булар отырган сайдыц аузы кара жолдан киастау болганмен, откен-кеткенн1ц 6api KepiHin турады. Машине KopiH6ec пе екен деп карай-карай эбден эдеттенш кеткенд!к1 ме, Кайныкеш eciKTin алдына шыкты да, ayeai жол жакка карадьк Журеп булк ете калгандай бодцы. Коркгы ма, куанды ма, ce3iMiH03i дэп сол сэтге ажырата алмады, эйтеу1р, кутпеген жэйтген кенет TiiipKeimi. Сур кенепт1 жешл машине осылай карай кулдилап кслсд! екен. “Кап, улкен бастыктын 6ipiHe барып айтып, anri бала булд1рт алып журмесе жарар ед1. Шешем ашуланып жатыр деген шыгар. Алда, уйат-ай, а!” Кайныкешт1ц бастык атаулыдан каймыгатын эдет1, урыскалы келе жаткан жок падеп, ылги кипактайды да турады. Бул жолы да уйге Kipin кетпек болып eKi-уш окталып, “кой, тура кашты” деп ойлар деген кудшпен 03iH-e3i азар токгатгы. 11-897 161

Кайныкеш куткендей мэшинеден карынды да, денел1 де ешюм шыкпады, жып-жинакы жылдым жйггтусп. Эдетгенш калган дш болу керек, жерге тусе сап устьбасын кагып, калпагын сшкш, содан кешн гана уй жакка беттедг Арткы орындыктан алдымен Сапар, сонан сон айагын ерекше сылкым тастап, Т1зесшен темени жагын буынсыз бос лакгыр- гандай былк-сылк етюзш жэне 6ip бейтаныс ж1пт шыкты. - Амансыз ба, шеше! - деп, алдымен тускен яш тг Кайны- кешпен кол 6epin амандасты. Айагын сылкым сшкитш жнтг те жымиып келш 1зетпен сэлемдесть “EKeyi де жап-жас, булар кай бастык?” - деген ой келд1 де, ол ойын дэлелдейпндей баласыньщ жузшен дэнене кермегесш, Кайныкеш ею жйтгп ботен жакпю болар деп шамалады. - Карактарым, уйге Kipinaep! - дед1 сосын. - Таныр ма екем деп беттерще тесше карап ед1м, бурын ешкайсывды керм еген сыйактымын. “М ына кем ш рдщ Kicire карасы кандай efli?” - деп кысьшып калмандар оган. Кэршктщ кейде ecrin эдептен жанылдырып ж1беретнп болады, шыракгарым. - Уйге юрмей-ак койсак дурыс болар едц шеше. Жол алые дегендей. - Алдымен келш амандаскан кара сур ж т т кезш ею-уш мэртебе жыпылыктатып кагып ж1берд1 де, жалтактап Сапардыц бетше карады. 9 з щ уктырсаншы деп баласынан соз дэметш турганын Кайныкеш туеше койды. - Жарайды ендц eciraiH алдында турып жен сурасканымыз уйат шыгар, - дед1 мэн-жайды езшщ онша уга алмай турганын ангартып. Сапар ез катесш сонда барып туандк - Апа, - дед1 уйге KipreH бойда, - бул жйптер ceHi ойга ала кетпек болып кел1сгп. - Эй, балам-ай, жинала бер демедщ бе онда. - Мына жйгг, - деп кара сур ж т г п таныстырды, - райко- молдын 6ipiHiui хатшысы Куат Тем1рэлиев деген жнтг, ал мына ж т т , - деп жанагы айагын сылкым сшкитш ж т т п кабагымен нускады, - ол да осы ез1м1здщ аудандЫ,6ip жагы Алматыдан келген конак, элп Баркернеу туралы ютап жазган жазушы бала осы: Жайлаубек Турганов, ©й, эл п шопыр ж т т к е жур демептж кой! - деп, Сапар орнынан ушып тура 6epin, ес1ктен Kipin келе жаткан Кулдарды Kepin кайта отырды: - Кулдар, шопыр ж т т к е уйге KipдешП Асып-сасып журш байкамаппын д а гой, уйат болды-ау! К айны ксн т кшшнре журш, Кулдар Сапардын касына сынгыр eTKi3in 6ip бетелке мен б!рнеше ремкеш койа Kerri. Куат без ете калды: - Сапеке, сыйынызга кулдык, андагынызды ашпай-ак койьщыз! Сопы едж десек, еп р ж болар, 6ipaK мынандай ел аралап жургенде аузыма алмаушы ед1м. 162

- Ci3 шпегенмен, касьщыздагы Kici iuiciH. К,анша айткан- мен астанадан келген конак кой. Жазушылар, жалпы, жек кермейд1 деп естимш. - Солай дейтйшйзш сезш ем, бэсе. Жек кермейш емес, жаман кеншшек халык екен булар. У берсен де, “халкым 6epin гур” дейд1 екен де, тарта беред1 екен, - деп, Куат зш пз калжьщмен сылк-сылк купin алды. Кызметзме бэлсшгендей болмайын деп, мундай жерлерде отырганда, Куат унем1 эзш-калжын араластыра сейлеп, кнппейшдж сактауга тырысатын. Ден кабактылыгына, кара сур жузше карап, журт езш катан мшезд1 ж ш т деп катслесетппн жаксы бшетш, сондыктан бейтаныс адамдармен кездескен алгашкы сэтге унем1 ecrin ашылып сейлеп, езшен урксктет1п алмауды максат тутатын. - Сапаш, кинама баланы! Бар шынын айтып отыр гой. Кызмет адамыньщ арактан аулак жургеш жаксы. 0 cin келе жаткан балаларга опасы жок. “Ак iuieMi3” дещи екен оны кайсыб1реулер, актан садата кеттрдь - Ойбай-ау, апа, конакгар муны кайдан irneni енд1? Сыйлап отыргам жок, у бергел1 отыргандай болдым гой. Сейтш те адам аракты эбден алдыта койганда акыл айта ма екен? - Е, езгеце емес, ана хатшы балата тана айтып жатырмын. Сен iiucen, койьщнан адасып калмассын, жазушы бала жол- жонекей ештеме жаза коймас, анда-санда елге делш емш- срк1н еркелсп кеткеннщ Heci айып? Екеущ ime бер. Ал мыиа кызмепеп баланын колы босаса, басы ойлауы керек. ©йтпесе, ел баскарып, журтка жен сштей алмайды. Баскарушы адам ез1н кысып устаса, есесше журты кысылмайтын болады. Бул 03i - бурыннан келе жаткан салт. - Апатай-ау, мынауьщ асыкпай отырып айтатын эцпме той. ©йтетшщ бар, конактарга ет астырсаншы! Бар MDiipiM жалгыз бетелке ед1, оньщ да жер-жеб1рше жетш болдын. ШешеЫ мен баласынын арасындагы эзш шекюке Куат басалкыпык биццрдк - Апам жана жаксы сез айтгы: адамныц колы босаса, басы ойлауы керек. Мына Жайлаубек екеум1з орта мектестп 6ipre б трдш , окып жургенде езгелсрден ropi етене журд1к; бэлснпп отыр деп ойлап калмацыздар, екеум13 де, шуюр, дастарканды сыйлап есксм1з, солай тэрбисленгенб1з. Бул уйдщ босагасын 6ipiiiuji атгап отырганымыз екен, шеше, балацыздыц колын какпайык, акыр imin журген араты той, Жайлаубек жуз грам ауыз THcin! Жайлаубек желкесш касыды. Сапар жымын erri. “Ысылып калган бала екен, - дсп ойлады Кайныкеш, - co3i дэп-дэмдГ’. 163

Ею житг Кдйныкент “ГАЗ-69-дьщ” алдынгы орындыгына — шопырмен катар отыргызды, ездер1 онашаланып арткы орындыкка шыкты. Жолга шыгар-шыкпастан-ак Жайлаубек элдеб1рдемелерд1 Куатка Ky6ip-Ky6ip айтып жатгы. Олардьщ сезше кулак асканнан ыцгайсызданып, Кдйныкеш жан-жагына карап табигатка алацытгы. Жаксы б1рдемелерд1 есше Tyciprici келдь Ею жйтггщ эцпмесш еспмеу ушш, езш-ез! зорлап кещпш келденен 6ip нэрсеге аударуга тырысты. Жолдын каптал тусындагы тутасып кершген карагайга кез салды. “Кудай-ау, калай e3repin кетпк! Bi3 де, жер де!” - деп, айналасына ойлана карады. Бурынгы сыцсыган карагайдын Ke6i сиреп, туб1ттей тутаскап кек майса швп те 6ipa3 суйыктаган тэр1здь Ел кебейд1, мал кебейда. Адамнын айагы мен малдьщ туйагы топыракгы тоздырып ж1берген-ау, cips. М эшиненщ i3i де айгыздап, шалгыннын бетш айамай шиырлапты: жел KeTepin Kemecin деп бастыра тартып тастаган аркан кусал эр тебенщ уетшен ею- уш жол айкыш-уйкыш асылып Tycin жатыр. “Гулден такиа кигендей дедгеленген гана тебе едй шалдардьщ басына уксап Кызыл шакалана бастапты, - дед1 таные тебенщ тусынан о т т бара жатып. - Адам тозып картайып бара жатканда, жер неге тозбасын! Баладан балага ауыскан сайын адамнын урпагы аза беред1 деуип ед1 бурынгылар. О, бастагы кейпшен 6ipre-6ipre бул дагы айрылатын кершед1 гой”, - деп езшше ой туйд1, элде&р айаныш сез1ммен ауыр курещщ. Кенет Жайлаубектщ “Шокан” дегешн кулагы кага ecTin калды. Кызыгушыпыкпен i3er кылып келе жаткан калпын калт умытып кетп. - Юм ол, балалар, Шокан деп келе жаткандарьщ? - Бала- лардьщ энпмесше ойда жокга араласып кеткенш артынан ойлап кысылмп калды. —Купыйа создерпцй болin ж1берд1м бе? - Жо-жо! - деп, Жайлаубек Кайныкешке таман умсына енкешп отырды. - Еш купиамыз жок, апа, эншей1н ермек энпме гой б1зд1ю. Кэд1мл окымысты Шоканды соз епп келем1з. Еспген боларсыз, э й гш Тезек теренщ карындасын алып, кейш осы Алгынемелдщ ар жагында ауырып олед1 гой? Шокан 6ip мын сепз жуз елу алтыншы жылы, осыдан туп-тура токсан тогыз жыл бурын дэл осы б1здщ Уйгентас аркылы Кашгарияга отгггп. Сонда осы жерлерге суйсшш, кунделтне Уйгентас буки Алатаудын еч ынгайлы еткелдершщ 6ipi деп жазыпты. Мидай жазыктыгына, кок майса шалгынына, коп журютен кажыган сон ба екен, ocipece маргау тыныштыгына ерекше кызыгады. Сол Уйгентаска кэз1р каранызшы: кандай тыныштык кереЫз айналаныздан? Кьгм-куыт журю, кыбыр-жыбыр каптаган мал; байлык, барлык б1рден кезге туседь Ещц 6ip гасырдан кей1н бул ара жайлау емес, кала болып кететш шыгар, юм бшед1?! 164

- Шоканнын сезшен сен мактанатындай ештене уксам буйырмасын! - Куат Жайлаубекп жорта кагытты. - Маргау тыныштыгына кызыгыпты дейсщ, сонда жалкаулыгына, адам жоктыгына кызыкканы гой? вйдегеш онша жаксылык емес сыйакты маган. Ондай сездерд1 осы куш унатпаган жагдайда айтып жургем1з жок па? - 0 й , сен айналайын, адамнын итатайын курыстырмай отыршы, ей! Сезд1 эсерл1сез1ммен кабылдай алмайсын, ойьщ- нын бэрш накты, фэкп деген пэлелер басып кеткен. Эйтпесе неге тусшбейсщ сен, жалкау тыныштык деген сез - жараты- лыстьщ ез кейпше, табигатгын ту бастагы куйiне тым жакын деген сез. Шыркы эл1 бузылмаган, шытгай таза деген сез. - Сонда, немене, адамсыз, малсыз, ку медиен даланьщ Kepiicri болтаны ма? - Ей, айналайын, Kepiicri жер Kicici3 де Kepiicri бола бередь Ода не тур екен? - Уншен Жайлаубектщ шамдана бастаганы байкалды. - TipiuiniK деген тек сенщ адамыц мен малыц гана емес, шырагым. 9 c in , енш жатканнын 6opi TipniuiiK, 6api жаратылыс. Сол кезкарасты бойьща cinipin карашы, тешрек тунып турган жок па: карагай мен калын арша, т!зеден шалгын, алуан турл1 шеп, атын адам б ш п болмайтын кеп гул - соныц 6api супулык емес пе сенше? —Кдйныкешке жалт карады да, ецкешп, калган ce3iH Куатгьщ кулагына гана сыбырлады: - Кшммен турганда емес, эйелдщ хас сулуы жаланаш кезшде кершбей ме? Мусшшшердщ, немене, эйелд1 KHiMiMeHсалуга шеберлИ жетпей жур деп пе ен? Жалпы, кез келген нэрсенщ сулулыгы табигилыгында жатады. Жердщ керйстшп де сондай. - “Кыздын керк1 кшмде”, балакай. Ол да бекер айтылмаган. - Эрине. Bipax калта толы кагидаларынды калай болса солай колдана берме сен! Кшмнщ керш ез керш жок кызга гана керек. Шел мен шелейгп калай езгертш жатканымыз секшдг вй тш 6ipre 6ipfli шатастырма! Ею жнтг ез бепмен сез таластырып кетп. “Эрюм езшше 6ipeyai эулие тугады, - деп ойпады Кдйныкеш. - Уйгентасты Шокан унатыпты деп соган элдекандай болып келедк - деп Kefiifli, - ал бук1л Баркернеуд1 энге коскан Этженщ атын да бшмейдГ. - Окси Kypcinin, кезше ipKlnreH жасты касындагы балалардан жасыру ушш, жол жиегше карагансып 6ip кы- рындай отырды. Кейде OriKe Кайныкешке аккан жулдыз секшденедк жап- жарык болып шыкгы, шыга сап кулдырады да сендь Энпн атагы oai елге онша жайылмай жатып-ак жогалып кетп. Каскаларды былай койганда, оны Timi Кайныкеш те канып 165

тывдаган емес. Калай дегенмен, 0 п к е ш я атын шыгарган Умбетей кажынын тойы болды. “0 тж е эн шыгарыпты, ез1мЬдщ Баркернеуд1 энге косыпты. 0Hi мен C03i 6ipineH 6ipi втедП” - деп, тойга баргандар ауыздарынын суы курып кайтып еда. Энш жендеп уйрене алмаса да, сезш айтып, Ke6i соган-ак KyniHin, кэд1мгщей ел дурл1кт1рген жаналык болып еда. Сол тойга бармай калганына Кайныкеш осы куш еюнедг “0 п к е 6i3re келед1, энш онашада тындаймыз!” - деп, бэрш булд1рген Жамалханнын акылы болатын. Киналып, тойга бармай-ак койайыншы дегенд1 апасына Кайныкеш e3i де азар айткан. “Кой, елден уйат емес пе агайын адамньщ тойына бармаганьщ?” - деп, luemeci де сез1ктенгендей болып бепне сузше караган. Жамалхан айтады: барган сон астымызга 6ip- 6ip ат, соган ылайык салтанат, сэнд1 кшм керек, эуре боп кэйтем1з дейда”. Солай деп Жамалханды озше калка туткан. 03i билеп кал дей алмай, uieuieci эксамсн акылдаскан. “0й, мына кызын бармай-ак койсам, шмнен ат сурап журем1з дейдк Жумыс icTeceTiH ед1 деп, ала келмегенге женешем б1рдеме деп журе ме?” - “Ие, солардын жумысы сенщ кызьща карап калыпты деген”. - Кайта oxeci шешесшщ езш сайкы мазак eTin кел1Ым берген. 0деш ю тегендей, бэршщ де киуы келе калып ед! эншешн. Жузеге аспаганы демесен, Жамалханнын ол кунл ойын айыптау да бекер. Амал не, касында 0 г ж е жок, Сештбатгал жалгыз келген. Кайныкеш сонда катты корланып едг Кыз будан ropi эйел Ж амалханнын курмет1 артык кершген. Сештбаттал мен Ж амалхан exi жактап кощлш ауласа да, Э пкенщ келмегеш соншалык ынтык емесппнен шыгар деп мунайган. Сол ойын растагандай болып 0 п к е мен 0уест1н энгтмеа epTeci бурк ете Tycri. Алгаш еспгенде: “Алтын боп кетсе де енд1Отженщ бетш керм еспш !\"-деп ед1штей. Eipax ашудын айтканын акыл костамайды екен. “0 тж е саган келптп. Жудеу. Жолыксыншы деп жалынып сурайды”, - деген Ж амалханнын созш еспгенде, T©3in тура алмады. Канша катты болайын десе де “жо-жо, маган белпЫз 6ip жагдайы болтан шыгар”, - деп езш ез1 жубата бердг Жек Kepin кетпм деп жургеш жай эншешн алдамшы дуние, екпе гана болып шыкгы. Рас, катты екпелеген ед1 оган. Сол екпесшш 03i де артынан еюндарш Kerri. Ол жолы 6ipax 0 п к е бутан риза боп, куанып аттанган. Татуласканнын озше Te6eci кекке жеткендей болып едг Куанганы соншалык - ауылдын тусынан узамай жатып эн шыркап койа берген. 0деш , еспсш деп те айткан болар, юм бйтедк 0CTin екЫ шпен еске алып 166

журетннн кайдан болжасын, эшме уксаган айалы сез1м1мд1 сезс1н, квз1 жетсш деп кецшденгеш болар. Оньщ “Баркер- неуш” Кайныкештщ ез аузынан алгаш еспгеш де, сонгы ecTireni де сол болды. Касында отырып тындагандай кайдан болсын, кулагына куры даусы келедц эннщ эдем1 макамы желмен лыксып арагщж кана шалынып калады. Кдйта 6ip ecTip ме екем деп куткенше, Mine, содан 6epi кырык жылга айак басып барады. Ka3ip 6ipey айтса, ол эщй Кайныкеш уйктап жатып та таныр едь Узж-узж ыргактары, кейбф кайырымдары эл1 кунге кулагында шьщылдап, сол куйi сакталып калгандай. Квкешнде сайрап турган сол эндк этген, кеметнен тегш тт айта алмайды. Сэл гана элдеюм есше сап ж1берсе, эннщ ыргагын api карай е з 1-ак алып кететшдей болады да турады. Кай-кайдагыны киапдап кеткен Кайныкент мэшиненщ селк ете калганы айыктырып Ж1бердг Жел каккандш ме, жука б1рдемс катып калгандай K03iniu алды катпарланып турган секшдендт Бетш укалап, арт жакта отырган балаларга бурылып карады. Куат басын шупгып келедг Жайлаубек аргы бетгеп таулардан кезш алмай тесш п карайды. Epinaepi анда-санда самаркау кыбырланды. Ынылдап эн сап отырган секицн. Огырып-отырып, езшщ калайша кайтадан ойлап кеткенш Кайныкеш байкамай калды. Баска б1рдемеш ойлайьш деп канша эрекетгенсе дс, 6ip ойга 6ip ойы киуласып, айналЪт Этжеге орала бередг Кеп ойлай бергендш шыгар, элден уакытта кулагына Этженщ эш тапып естшгендей де болып кетп. Елец етш ецсес1н KOTepin алды: апырмай, айнымаган соныц эгм, алыстан талып сстшгеш де тап сол. Шопыр жнтгке бурылып токгашы демскнп ед1, тумсыкгы айнала 6epin мэшине жецш гана солк етшзш cinKin тастады. Он жакган ак шатырлы уй жарк ете калды. Кэбинеден басын шыгарып, жузш желге тосты. Мэшиненщ rylni ме, желдщ ызыцы ма, oirreyip, 6ip сарыл-гуршге араласып элп эн ani ecrinin турган тэр1здендг в ц мен тустщ арасьнщагыдай халден басы айналды. Локсып ж1берш, шопыр баланы шынтагынан тартып уллрдь Мэшине лып токтады. Кеудесш ynci3тырмапап, Кайныкеш балаларга жерге тущрйщер деп ым какгы. Куат пен Жайлаубек ушып турып колтыгыиан демей бсрдн Жерге тусш демалгап соц барып Кайныкеш соз кайырммга кеядк - Ун, жасаган-ай, жанымныц шыгып кете жаздаганып карашы! Э лп жазган бала eci шыгып журш дэр!мд1 де ал демспп, журспм кысыпса, жолда ocTin мазаларынды алам- ау ендн Ун, каран калгыр кэрш к-ай, кун сайын ксудеме шыгып барасыц, жагамнан кай куш алар скенсщ!

- Машине журепшзд1 козгап яаберд1 ме, шеше? - деп, ' Жайлаубек урейлене, “элден буйтсешз, калага жеткенше ! кун1м1з не болады” дегендей кудйспен сурады. - Анау ак уйге бурыла кетешк, балалар, - дед1 Кдйныкеш, - сонда эл п масылпыромньщ догдыр кызы бар, тандайдын асгына салатын дэрЫ - балидолы болса, сурап алайык содан, эйтпесе сендердщ де, ез1мшц де мазам кетер. - Бурылсак, бурылайык, шеше, - дсд1 Жайлаубек, - оз1м1з де соны а зг е айта алмай келе жатыр едж кайта. Мен сол сайдыц ауызында дуниеге келтпш . Есю журтымызды кере кетсем деп ойлап, 6ipaK азд ен ьщгайсызданып келе жатыр ем. - Оньщ ьщгайсызданатын Heci бар? Туган журтымызды кореек, бала сендер тугш, улкен ез1м1з де жалан айактанып жупрш кетюм1з келедь Нагыз кимастык ойана койган жок кой сендерде эль EcKi журт турмак, катар ескен сыйласымызды кореек те, б1здер осы Kyui “ещн кайтып коре апамыз ба, жок па?” деп iurrefi кумэн ойлап турамыз. Жас енкейген сон-ак “аманат жанын алла-тагапа кай куш алып кетедГ’ деп, адам 03iHin эр кимасымен ш т е й коштаса журедь KiM бшедк жацагыдай 6ip журеп\\пз кысьшганда, журш те кету1м1з мумюн. - Ойбай, ондайды айтпацыз. - Жайлаубек шын шоши бастады. - Жол уетшде жаман сез айтпаныз! Масылпыромда коб1несе кыздар 1стейтшд1гш Жайлаубек жакындай бере-ак анкарды: ак халат киген талдырмаш денелер ак уйдщ айналасында тым жш кезге тусе бастады. - Мына ак уй жайлаудыц ЖенПИ-i ме деймш! - Байкагышьщ-ай, э? KopiMfliK бермесен, керсегпеймш. Кыздардыц камсомол-ж астар бригадасы icTefrai мунда. Соларга косып койсак та жаман болмас ед1 с е т . Акыр, осы арада туган екенещ, кунде ертенпеш жупрш барып уйщнщ орнын Kopin келш журер едщ. Жайлаубек оган жауап кайыруга октала 6epin едь юлт токтаган мэшиненщ екшшнен енкешп барып кайта оналды. Куатка айтпагын койа сап, енд1 шопыр иаптп кагытты: - Кыздарды кергенде, мэшинен м е ц к т кетп ме, немене? - М о н к т демещз, каргып кыр керсеткеш емес пе? - 0 , сейтш жазушынын езш жвндеп сейлеуге уйретш койшы. - Айызы канып Куат карк-карк кулдь Жайлаубек шопыр ж1птпн бетше карап жымиып капа басын шайкады. Медпунют жабык туркан сон,- Жайлаубек пен Куат коп кыздын Kipin-шыгып жаткан жагына карай жон сурамакка бурылды. Бастыктар мшетш машине токтаганга елепзш, екн уш кыз ce6enci3 болса да сыртка шыгып тура-тура калысты. 168

- Зшика ел арапап кеткен, - дед1 ак сэры кыз. Бетен болгасын ба, Жайлаубекке кез токтата карады. “Бул кай бастык бодды екен?”-д еп журексшгеш ме, KipniriHею-уш кабат жыпылыкгата кагып ж1бердь Ак сэры кыздьщ осында камсорг екеш сез элпетшен ацгарылды. Келген жагдайларын Куат жасырмай айтып берген сон барьш, кыз кенет жадырап сала бердо. - Тагы датексерш жур екен деп коркып калсам, - деп шынын айтып кулдо. - Егер бу кюшщ бурыннан пайдапанып журген Aapici болса, тауып беретш шыгар, мен кэз1р Зшикамсн 6ipre туратын кызды шакырайын, - деп эуелгщей емес, елпек какты. Куат пен Жайлаубек масылпыромньщ iuiiH журе аралап шыкты. Ак сары кыз ушып-конып кастарында журдь Ашылып сейлесш, ездершщ жумыс жагдайын Куатка сол арада айтып та бггп. Кыздарга ycTi-устше ракметш айтып, flapici табылганга Кайныкеш бек риза бодцы. - Ал, бас! -дед1 Куат шопырга карап. - Ещц мына жазушы жйтггщ журтын кере кайтайык, карагайдын етегш ала анау еск1 сурлеумен жур. Кене журтын керш те кенип еседн жазушы деген халыкгы ез басым эпенде шалыстау адамдар гой деп шамалаймын. Сол ойымнын растыгына осы жолы Жайлаубек эбден кез1мд1 жетюздь Эйтпесе не тур сонда! Кердщ не, кермедщ не, кене журтгы керш кайтканга кандай акыл косылады адамга? - &гген, хатшылыгынды сыйлаймын, эйтпесе осы кыршан- кылыгын ymiH ынкетюзш 6ip койар ед1м буй1рден. Binin турсан да бурып сейлеп адамныц жынын KemipeciH гой ecTin. - Жарайды, жарайды. Ой, шырт етпе жарыктыгым-ай. Эз1л калжьщга буйт1п шыдамайсын, жазгандарынды 6ipey ipen турып сынаса, enin кетер ме екенс1н деп коркам. - Оны бшсен, ауылга Kenin миды тыныктырып жургенде, адамды uiin-какпай ерк1н демалдыр, жуйкен1 тоздырма! - Жендеп демалгьщ келсе, жанагы кыздардьщ касында калмадын ба? - Мше, мундай энпме жаныма майдай жагады. BipaK тым кеш айттын. Дегенмен элп хатшы кызын суп-суйюмд1 екен e3i. Хатшысы сенен коркканы ма, апамнын flopiciH эп-сэтте тауып берд1 гой. Жарады. Kefi6ip шак ете калатын, туштан етс тусетшдердщ касында кеш inrepi. Ауылдык Minesi анкып турган эдепт1 кыз екен. Осы Kyui журттьщ Ke6i эдептш к дегенд1 де ecKuiimiH калдыгына жаткызып кара басып жур гой. Ондай ерескелд1г1 жок, ce3i, жур1с-турысы унады. - Ой-эй, байка! 0 3 ih, Tinri, езеуреп барасын гой. Ойга тусе салып: “Ойбай, жайлауга кайта ж епаз!” - деп журме! 169

- Йемене, мэшинецнщ майын айайсын ба? Эдце жанагы кызынды кызганып келесщ бе? Ky6ip-Ky6ip сейлесш калдындар, 6ip купиаларыц бар-ау деймш, шынында. - Пой, бэдйс ку-ай, апамнан уйалсацшы! Баска эщтмец курып калгандай, кешке дешн кызды айтасьщ. - Экем, айта берпщер. Сендердщ энпмелер1цщ свгед1 деймющ мен, - деп, Кдйныкеш кимешепнщ жактауын тартып кулагын бастырынкырап койды. - Жацагы дэр1 тауып берген кызды сез кылып келем1з, апа. Жайлаубекке унап калса керек, калсам ба екен деп кобалжып келедк - Жнтг сендер турмак, кемnip маган да унап калды, - дед1 Кайныкеш кимешепнщ жактауын кайтадан кешн ысырып койып жатып. - Эйел мен еркектщ даражасы тен дегенд1 эйел мен еркектщ букш журю-турыстары тен деп TyciHin, осы куш б этуэаз тасырандап кеткен кыз-келшшек кеп. Кудай тен етпегенда зан кайдан тен eryiui ед1? Э й т т барлык жагы тепе- тен болып турса, эйел, еркек деп ажыратып нем1з бар? Ненщ тен, ненщ кем екендщщ ажыратпайды, окыганда да зер салып окымайды гой деймш сол антургандар. Шала TyciHiK деген де шала сауатгылык сыйакты нэрсе болар, соган Караганда. Белсендшщ эйел1мш деп шалкак-шалкак басатындардын б1рталайын керд1м. Эй, кудай бшедн солар куйеу1не еюметтщ жумысын да жендеп штетпейдь ©йткеш оларды еюметтен repi 03flepi кеп жумсайды. Kyiii-TyHi кызметш ойлап, кепип- лйспц камын жеп журген еркектщ кашан гана катынынын усак-туйек тапсырмаларына колы тиуий ед1? Эюметке ecTin менщ байкауымша, эйелдсрдщ зианы тие бастап жур. ТуЫн- беймш, заман жаксарган сайын жаман боп бара жаткан адам- дар бар сыйакты. - Ойбай-ау, апа, а зд щ философияныз киын екен, - дед1 Куат кэдцмлдей кысылып. - М шеки, мына м улпген карагайларга карашы! - дед1 Жайлаубек кенет Куатты шынтагынан туртш. - Селб1реген узын шекпен кшп еншен карттар каз-катар жума намазда турган сыйакты. Куды бгзге бата 6epin, 6i3 ymiH мына емфден жаксылык тш еп тургандай. Капдай гажап, кандай ойлы KepiHic! Бойлары да, жуандыктары да - 6spi б1ркелкк Сен 6ipaK “адамы жок” деп мундай сулулыкты тусшбейтш Kicicin гой. Ал мен мундай сулулыкты тусш бейтш адамды тусш беймш . Ойын жетпесе де,. шамалап керпп езщ ! Эр карагай ды н д щ ш д е, кем дегенде, 6ip-eici жуз жылдын бутактары бар. Соншалык ем1рдш куэлерш Kepin турып, солардын 6ipaK сейлей алмайтынын б ш п турып, калайша 170

Te6ipen6eyre болады!Tipi жанньщ Te6ipeH6eyi мумкш емес кой. 0й-ей, токга! - дед1 кенет. - ©Tin кете жаздаппыз кой. Дэп осы ара болуга таю. - Машине токтар-токтамастан Жайлаубек жерге ceKipin туей. - Ана турган жартастан таныдым, - дед1 oTin кете жаздаганына акталгандай бэсен унмен- Токтаган жерлер1 айнала усак-усак коп шукыр екен, олардын шпнен бойы 6ip карыстай гана бала карагайлардын басы кьштиады. Уйдщ, кораньщ орны дейтшдей еш белп байкалмады. Кал- шиып турып калган Жайлаубек кенет колын кейи сштеп, ез- езшен шала булшдг - MeHi де урып елттретш адам жок, этген! Осы уйдщ орнын суретке тартып алайын деп ойлаганыма, аз дегенде, он жыл еткен шыгар. Акыры, MiHe эбден тып-типыл кылып тастаганда атым эрен жетп. Суретке тартып алсам, кешн бала-шагама: “MiHeKH, мынау- мен туган тас кора, осын- дай уйден ecin-onreMi3”, - деп, кецшдер1 сенбейтш шындыкгы кездерше керсетш отырар ед!м. Е-е, жаманньщ акьшы тустен кейш Kipefli деген - осы! - Е, карагым-ай, - дед! Кдйныкеш те Жайлаубектщ дауыс ыргагына салып, - еюнбеске oKiiiin кэйтесщ. Уйдщ орны туп л , одан зоргыны да умытып журген жоксындар ма. “УШмищ орнын керсетш журер ед1м” дейсщ, ушнщ орны тупл туган эке-шешесж де елге керсетуден арланып жургендер жок емес, балам, Оздерщ кусаган Сештбек дейтш бала Алматыдагы улкен прапеардщ кызына у йлейЬ т. Биып уйленгенше уппшш жылга айналып барады, ез эке-шешесш сол бала кудаларына апарып эл1 жуз жарастыра алмай жур. Бауырында ескен баласын ата-анасынан ажыратып, белектеп жаксы керед1 дегенге оз басым илана алмаймын, afiTeyip. ripanecip дегешщй nip санаушы ед1м, ол да пенде бшем гой. - Ондайлар 6ipeH-capaH гой, апа, - деп, Жумабек каланын npanecipin актагандай болды. - Бар бэле сол б1рен-сараннан белен алады, балам. Кундердщ кушнде сол б1рен-сарандарын каймак боп калкып бетке шыга келедг “ Ескермеген ауру жаман” дегенд! бурынгылар бекер айтпаган. Оку, б Ы м дегенш ц 03i ен алдымен жаксы адам болу ушш керек? BipeH-саран демендер, жаксылыкты да, жамандыкты да туу баста сол б1рен-сарандар бастайды. BipeH-capaH жаксылыкты колдап, 6ipen-capaH кылтыйа бастаган жамандыкты жойып жургендсрщ - жаксы. Уйдщ журты осы ара болар деп шамалап, Жайлаубек шукырдын шпндеп бала карагайларга узак уншш карады. 03iHiHде еепп осы топыракга тамыр жайганын ойлады. “Мына арада тас кора болтан, сонда мен тутам дегенге ецщ бес-алты жыддан Kefiiii адам сенбейтш шыгар”, - деп уайымдады.

- Ал, журмейиш бе? - дед1 Куат. - Кун KemKipin барады. - Ж уреш к, балам, - дед1 Кайныкеш те Жайлаубекке бурылып. - Кене журтынды кеп ойлай берме, онан да жана iprenai мыкта! Содан кейга жол бойы эрюм ез ойымен болып, тымпиып- тымпиып томсырайып отырысты. “1Шркш eMip, шегще де жакындап калыппын-ау! - деп Кайныкеш жабыркау курсшдт - Tipi болса, отызыншы жьшы кеткен Эуес пен Жамалхан да кайта етер, олармен де KepicepMi3. Tipi болар-ау, мен тарткан азапты тарпы деймнпн, тьщ шыгар элй Ол жакка барып та талай энпмеге арапаскан болар”. К езшде Э у ес пен Ж амалханнан кеп жэб!р керсе де, соларды K33ip Кайныкеш сагынатын да сыйакты. Канша дегенмен TipiumiKTeri талай карекетшщ Tipi Kyaaepi той. Бэлю м, оларды керсе, басынан кешкен KacipeTi де, ерте жоталткан жастык шаты да кайта есше Tycin; кайгыртса да, картайтан шакта е н д т eMipiHe косымша 6ip мэн-матына берер ме ед1? Олардан repi ез eMipiHiH дэмд1 болганын элде бекерш ш к екешн салыстырып байкап сыр туйер едй Юм бшедк ар жакка еткен сон барж умытып, Этженщ олармен араласып KeTyi де гажап емес. Соны ойлаганда, Кайныкештщ e3eriH ашшы б1рдеме кырнап кеткендей болды. Кай- кайдагынын eciHe TyceTiHiHe ызаланды. Таудын етепне тускен сон машине жайлы журдк Маужырап, Кайныкеш калги бастады. Калгып бара жатып та Y3iK-y3iK ойлардан элсш-элсш ойанып кете 6epfli. “Артга отырган eKi бала да уйктап келе жаткан болар” , - деп ойлады. Бурылып караута epiHin уйкы жене бастады. Ke3i iniHin кеткен екен, таныс эуен кулатына тэты шын ете калды. Tim i еш кутпеген окыс жагдай болгандыкган, 6ip уыс жудырыктай болып журеп туйипп кеткен тэр1зденщ. Тынысы да токгап, тула бойы кусырылып бара жаткандай Kepiaui. 0щм бе, TyciMбе деп тан. Кезш ашып акырын тана алдьша кез садды: машине зыртып келед!, анадайдагы тебелер де ап-анык, езшщ ойау екен! де анык. Эн ani ecrinin тур. Ол да анык. “Из, алла, жаман ауруыннан сакта!” -д е п сыйынды. Коркканынан касьшда отырган балаларта бурыдды. Сол сэт эн де айкыньграк естщдт Кайныкеш журег!н1н булк еттп 6ip ыршып кеткенш колымен устатандай ап-айкын байкады. Букш ене бойымен селк ете калды. Enai болмаса eci шыкканнан айкай салатын efli, сол замат Жайлаубекпн аузы жыбырлап келе жатканын кез! шальш улпрд1. Жок, жацылмапты: ун соньщ аузынан шыгады. - Эй, балам, не айтып отырсын? - дед! окыс. Даусы таргылданып, тым epci шыкты. Шошып, Жайлаубекпн ею кез1 172

(шарасынан шыгып кете жаздады. Жана тана сып-сыпайы сейлеп 1эдеггп келе жаткан кемшр кенет акшиып, бетше 6ip сумдык (карады. Ce3i де дне, ещ де элем тапырык. - Сен бе эн айтып )отырган?- дедо жанагыдан repi жумсагырак дауыспен. - Кдйдан [еспген энщ? Жан алгыштай такымдап барады. Жайлаубек шын састы. !Катгы шыккан дауыстан Куатта ойанып, K03i багжиып 6ipece IКайныкешке, 6ipece Жайлаубекке карайды. EKeyi кай кезде | шеюсш калды екен деп зэреа ушты. - Бул эннщ мэн-жайын мен онша бшмеймш, - дед1 Жай­ лаубек. Жазыкты адам кусап кез1 жыпылыктап, кэд1мпдей кысылып сейледк - Ар жактан еткен 6ip эннп айтатын Kepi- недь - Юм? Эпке ме? - Жок- Э п ке - энд! шыгарган Kici. Маган Сейсен деген шопыр уйрегп. “Энее энннден естдам”, - деп айтгы. ¥нап KenceciH, жен-жосыгын казбалап сурап ед1м, жарытып ештеме айта алмады. “Байагыдагы 6ipey кершед1, сонын эш”, - дед1 де койды. Жендеп те уйрене алмапты, эншешн жобасын келпредк Ал Энее деген Kici ар жактан жакында епггп. Жаксы 3Hmiдейщ, елгенше мактады. Бишейтж эш жок деп сокты. Буюл Ушарал сол келгап KyHiHe6ip жана эн уйренед1 дейдг Бул жакта ешюм айтпай, мулде умытьшып кеткен эндерд1 айтатын кершедт Оны неге сурадьщыз? Танисыз ба Энесп? - Энее пе екен, жок Эпке ме екен аты? - Энее. Э п ке жацагы эщц шыгарыпты. - Кайда екен K33ip Энее? Жаркентге ме, Кекталда ма? Апарып жолыктыреандар, аналык ракмепмд1 айтар ед1м. - Онда турган еш киындык жок. Жолдьщ ycTi - Ушаралда. Танитын болсаныз, тш п жаксы, эшн тындап, 3HriMeciH ecTin, 6ipa3 кен1л KOTepin калар едж. - Энее дегешн ecTireH емеепш, - дед( Кайныкеш. Соны айтты да, алдыга карап сулык отырып калды. EKi ж1пт ганданып 6ip-6ipiHe карасты. - Ендеше неге сурадьщыз? - дед1 Жайлаубек уркектеу гана ун катып. Жанагы ce3iHiH астарында элдекандай жумбак сыр жаткандай керш, соны айткызуга кызыкты. - Уь! - дед1 Кайныкеш туеш ш аздкп Tinri койулата Tycin. - Энеспш деп алдап журмесе, ондай ешюмд1 еспген емеепш. Этжеш 6inyiiii ем. - Эшн шыгарганнын езш бе?! Ойбай-ау, энпменщ улкеш с>зде екен гой онда. Каншалык бшунн едпнз? - Кэз1р не дей койайын сендерге, элп Энестер1нд1 керсет- сендер, onriMCMfli сонан кежн айтайын. Кай-кайдагылар ойыма

rycin, 63iMHin онша мазам болмай барады. - Кдлтасын акгарып д эр г с т тауып алды да, тез-тез орауын ашып, 6ip тушрш тандайына баса койды. “Дэр1ге бурылганымыз кандай дурыс болтан”, - деп ойлады Жайлаубек. “Жарайды, мазалама” дегещц ангартып Куат оны жамбастан 6ip шымшып алды. Жаркентке баратын жазык жолга тусе бергенде, эц п м ет Кайныкештщ e3i бастады. - ©пке дегецщ бурын-сонды екеущ де еспмеп пе едвдер? - дед1 кенет ойына элдене тускендей ойлана кабагын тушп. - Мен ес 6inreni экесгз ecriM гой, апа, айтатын адам болмады, еспмед1м, - дед! Куат. - Экемнщ э кеа Тем1рэл1 деген icici сол 0т1келермен тустас eiuip сурген болу керек. Амал не, ол юсшерден еспп калган ештенеинз жок. - Атам маркум айтатын, 6ipaK ез1 анык бшмейтш, - дед1 Жайлаубек жазыкты адамша жаскана сейлеп. - Kojip еамде жок, шатаккой болган ба оз1, кеп хикайасы бар адам болу керек. OfiTeyip, аты таныс, еспгем. Ал мынандай эш барын бшсем буйырмасын. - Жанагы “Баркврнеуш” б1зге ептеп тагы 6ip ьщылдап берсен кайтедН - Ойбай, айта алмаймын гой. Жендеп уйрене алгам жок, куры эншешн нобайын келт1ргешм болмаса. - Жаман эн бе элде? -Ж о . Сез1 де, эуеш де ете тамаша! Мен баскы ею шумагын гана угып калдым, узак кершед! ез1. Жастай жогалып кеткен дейдг Улкен композитор болгандай екен, Tipi болса! - 0 3i Tipi болмагасын, атагы неме керек. - ©нерде алдымен атак керек, апа. Атак болганда, бос дакпырт емес, нагыз шын атак керек. Онсыз болмайды. Мысалы, ем1рдщ езшде мынандай зандылык бар емес пе: ел етш ш бш ген сон, эрю м -ак артына елм ейтш б1рдеме калдыргысы келш !зденед1. Былайынша айтканда, KiMде болса артымда атым калса екен, ез!мнен данкым узак жасаса екен деп тшейдг Адам гана емес, кейде кутил халык та шип жатады. Иэ болмаса эртурл1 себептермен жойылып кетедг Ал елдщ, халыктын данкы дeгeнiмiздiн 63i жеке адамдардын данкыньщ жиынтыгы гой. Демек, данк 03in ушш гана емес, халкын уипн де кажет. BipaKсоны ем1рдеескере бермейм1з де, данкгы, атакгы деген ю алерд щ шалгайынан тартып, жала жауып; куртып ж1бере алмасак та, данкына данк косатындай алтын уакытын есек-айанымызга зая en ip in жатамыз гой 6i3. Жеке адамнан кызганамыз деп, сол данкты халкымыздан кызганып жургешм1зд! Tirrri, ойлап та коймаймыз. ©3iMi3 энпме кылып 174

келе жаткан Олкенщ рас болса, кайда елгенш де, Tirrri елген- елмегенш де ешюм бшмейтш кершеда. Кзшып ж у р л жогалып KeTinri. Егер eirrin жас кетпесе, юм бшед1, ол да Б1ржан кусаган онср1мпдш 6ip жарык жулдызы болар ма едП Жеке адамга жасаган кианатгыц букш халыкка барып тиетзндйне осынын e3i жеткипкп дэлел. ©з басым “тустж eMipin болса, кундш мал жина” дегецда философиялык кен магынада ертещщп е л т бара жатып та ойла деген соз деп тусшемш. Тарихтыц езш зер сап карасаныз, бурын-сонды жер бепнде каншама тайпа, каншама халык eMip сурген. Солардьщ бэрш кэз1р кез келген бгамда адам бше бермещд, бшед1 дейтш адамдардьщ 63i тек атакгыларын, данктыларын гана б тед ь Егер бшсе, бшмесе, о да жок. Ал, шындыгына келгенде, аты ешпеуш дам ойламайды? Ол ушш данк керек. Карабайыр тшмен айтканда, данк деген - мэцгишс GMip. - Уай-ай, мынаньщ философиясыньщ TypiH кара! - деда Куат. - Сонда езщ де данк улин жазып журген боп шыктын гой? - Дэп солай, курметт1 хатшым. Мен данкты болсам, менщ данкым халкымньщ данкын арттырады. Одан артык Отаным ушш кандай кызмет аткара алам мен! - Tiny, бет1 булк етпейдй ей, мынаньщ! -С ен ейтш eripiK першггеЫнбе! Сен менin данк квксеу1мд1 e3i«HiH кызмет дэрежесш кексеущмен шатастырма! Meftni, жумысшы болсын, мешп койшы болсын, 6apiMi3 де сол: ез данкымыз, сол аркылы халкымыздын, ел1м1здп! данкын шыгару ymiH TipuimiK eTin журм13. Орюм ез енбегше ылайык 6HiKTiKKe шыкканды жаксы керед1 жэне одан repi бшктей тускенда унатады. Мен у ш н бакытка белену деген мен данкка беленудщ магынасы - 6ip. - Дегенмен езгеден бшктеу тургьщ келеда, э? Нагыз ез1мшш адам деп осыны айтады. - Калай, уксан, солай ук. Мен ез1м жеке адамдар негурлым бшкке жетсе, оньщ когамы да солгурлым бшктей 6epeni деп сенем. Сондыктан данкка умтылуды, соган жету ymiH айанбай енбек етуда еш уйат кермеймш. - Ой, сен уйат кермегенмен, сен ymiH уйаттан бiздi}i е л т KCTyiMi3 мумк1н гой. Жарайды, жол ж у р т келе жатканда, адамнын басын не болса сонымен катырмашы. Саган салса, бук!л жер жузшщ проблемаларын б1здщ сур мэшиненщ шпиле келе жатып-ак шешш койарсын, кудай бшедг - Ал койдым. Енд1 саган Жаркентке жеткенше сез айтпас- пын. Kiciiiin кокейкесп сездерш кылжакка айналдыргасын, ен дурысы мундайда ундемеу деп бшем. - Жолдасына 175

екпелеп, сонан сон Ж айлаубек томсырайган кущ тыныш отырып калды. \"Кудай-ау, кай-кайдагыны айтады екен гой бупар, - деп ойлады Кайныкеш ею жцтггщ екпелескен Typine 6ip iypai iiui жьшьш. - Каргадай болып ею сездершщ 6ipimie “ел, халык” дейщ, кэп-кэд1мпдей ю сшетз сездер айтады. Бурын, б1здщ тусымызда, булардай жцтггер ел деп ез руын гана бшунй едк Мыналардьщ бэдж эцпмесшщ езшде кешел1 шюрлер жатыр. Уакыт озган сайын адамы да озып барады. Кап, сезгс айпалып элп эн айткызбагым таре eciMHeii шыгып кепгт-ау!” - Балам, ынылдап болса да жанагы эшнш айтып керсен кэйтед!? Тындап кермешнше, жаным жай табатын емес. Отыз тогыз жыл еткен сон естш отырганым екен. И еамен 6ipre жогалып кеткен эн едг Ж айлаубек енд1 тартынганды epci кердг Ею-уш кабат ж етю р ш т алды да, жайлап айтып байкады: - Атыцнан айналайын атамекен, КЫ сет Баркврнеу деп атады екен? “Осы арасын онша келаре алмаймын, бшкке шыркап барып кулдырайды, Сейсен д е келаре алмап еда”, - дед1 де, сол араны атгап кетш барып кайырмасын кайырды. - Уксайды, - дед1 Кайныкеш, - 6ipaK втш енщ 03i баскаша айтатын секщщ едь -Э н е с п тындап кергесш болмаса, менщ айтуымда бул эннщ 6ipa3 сыйкынан айрылатыны сезЫз, эннщ e3i дэл осындай деп айта алмаймын. BipaK уксасын-уксамасьш, жаксы эн екендйт осынын езвд е де 6iniHinтур. Атамекен, туган жергедеген ыстык ыкылас эннщ ыргагынан, мундылау эуезшен айкын сезшеда. Туган жерге, ескен елге деген сагыныш кейде бэсендеп, кейде естен шыгып та KCTin, 6ipae айак асты бурк ете калып, адамнын тула бойына толып кетед1 гой 6ip. Дэп сондай сагынышты осы эннен керуге болады. Сейсеннщ айтып келе жатканын алгаш естшенде, элдеб1р танысымды ойда жокта ушыраткандай болдым. Жатып кеп уйрет деп жабыстым. Жаксы эн. Егер шындыгына жулнсек, бул 6ip Эпкенщ емес, буюл халыкгын жогальш кеткен казынасы icnerri нэрсе. Жалпы, б1здердщбутш, тугел деп жургендер!м1здщ Ke6i осындай жогалып кеткендерд1 есепке коспаганда гана бутш нэрселер гой. - Иэ-э! - деп, Куат онын бул niKipine ортак ниет ангарт- кандай болды. Ымырт уш рш п, айнала алаквленкелене бастаганда,бупар Ушаралдын шетше ш к т г Кайда барарын накты бшмей, шопыр ж1лт жалтак-жалтак карай берген сон: 176

—Кецсенщ апдынатарт,—дед1 Куат,—6ipey-Mipeyжалыгатын шыгар. Кенсеге жете бергендершде, ойнап кенпккен болу керек, карсы алдарынан он ею, он уш жастардагы бес-алты бала шыга келш, мэшинешн жарыгынан тайсактап кайтадан шетке ыгысты. Куып барып булар кастарына токтады. - Коркпандар, батырлар, - дед1 Жайлаубек кабинет ашып, - Энестщ уйш кайсыц керсет1п ж1бере аласывдар? - О, yfti ана ж акта,-дедi 6ipeyi колын кешенщ аргы бел не карай сермеп. - Энее ага бупн ушнде жок, Айдарлыга кеткен, - дед1 uieTKepipeK турган бала. - Е-е, айткандай, осы бшед1, туыскандары, - дед1 алдыцгы жен айткан бала. - Ж упр, ей, жол керсетш бер. Уйще дейш мэшинеге мшш барасьщ. Бала арткы катарга Kipin отырды. Машине кешенщ аргы бегше карай бурылды. Жайлаубек жен сурай бастады: - Айдарлыга кандай жумыспен кетш ед1? - Ракымбайдыц... туыскандарымыз той жасаган, баласы уйленш. - Ещц ушнде юм бар? - Эйел1 гана гой деймш. Акыш атам Дэнебеки epTin Арасанга кеткен. - Дэнебек деген юм? - Энее аганын баласы. - Айдарлыдан бупн кайтып келмей ме ол Kid?. - Бупн ещн кеипк'п гой. Ертеннен калмайтын шыгар. Тауык базыдагы 6ip туыскандарымыз... 6ypciryHi той жасайды, соган ynripyi керек. - Тойдыц 6opi Энее агансыз етпейдьау деймш, э? - дед! Жайлаубек кулш. Бала иыгын кикан етю зт 6ip Kerepin койды. 03i жок болса да бара берем1з бе дегендей, Жайлаубек пен Куат Кдйныкештщ бетше карасты. - Акыр келген сон, ушне Kipin кайтайык, балалар. Сонан сон мен осы ауылда калам, - дед! Кайныкеш. Сокпа тамнан салынган аласа уйдщ касына келгенде, бала орнынан кетерше 6epin: - Осы, - дед!. Машине окыс токтады. Кебу шацныц Hici KeHcipiicri кеулей женелдй Keuienin шаны элдеб1р KeniHci3fliieri ангарткандай болып, мэшиисдсплер маргау козгалысты. Жерге алдымен тускен Жайлаубек баланы epTin б1рден еснс жакка карай бетгедк Уйдегтер есш алдына машине токгаганын бшетш

емес, е ш ш тырп етпедг Eciicri кагып едк жауап болмады. Элдененщ сырп еткеш солгын гана естш дг Артынша элдеюмнщ жакындап келе жаткан дыбысы шыкты. - Сендер батпай турсандар, балалар, меш койа бервдер, - деп, Кайныкеш к е л т eciicri ещц тарта 6epin ед1, ар жагынан жастау эйел бурын ашып ж1бердс - KiM болды екен деп коркып калсам. Уйге юр1шздер! - дед1 келшшек, босагадан былай ыгысып. - 0 й , сен кайдан журсщ? - деп, буларды epTin келген балага багжиа карады. Аман-саулык сурасудан кешн Кайныкеш кекешндеп сезше тете к е н т . Энест1ц ата-тепн, жас мелшерш, уй-жайын тугелдей сурастырды. Эйел Энестщ кслшшеп болып шыкты. Аты - Шэмсиэ. Ею 6eriHin ушы энтек кызарьш, езшщ Энестен ею жас улкенднз барын уйала отырып айтгы. Оны есттгенде, Кайныкеш ьщырана курсппп, 6ip-eKi рет yHci3 гана ез-езшен басын изедт - Ол бала тойдан кашан кайтады? Айналып калатын бетен жумысы жок па ед1? - дедь - Жо, менщ жалгыз екешмд1 бшедг Жер алые демесе, тунделетш к е л т калатын шыгар. - Ендеше, шырактарым, сендер кайта б ерадер. Мен осында калайын, - дед1 Кайныкеш ею балага карап. - Кальщыз, калыцыз. Жалгыз ез1м отырганда, кайта cepiK боласыз, - дед1 Шэмсиа. - Э несте жумысьщыз бар ма ед1? - Оныц бэрш жата-жастана жатып айтармын, келш. 9yeai мына балаларды аттандырайык. Улкен кызметгеп азаматтар екен. Эйтеу1р, улксндтмд1 сыйлап, сез1мд1 жерге тастамай айткан жер1ме ж е тю зт салды. - Жарайды онда, - дед1 Жайлаубек. - Ал, сау боп турыцыз, апа. К елеаде кеп энпм е сурармын. Ks3ipiue кеп жумбактьщ шешуш таппай, кызыккан кушмде тура турайын, шаршаган боларсыз, дем альщыз! Шэмсиэнщ “шайга караныздар” деп erinreHiHe карамастан, ею жйтг кайтып кеткецщ макул корде Кайныкепггщ Шэмсиэмен онаша калгысы к е л т отырганын сез ьщгайы мен кабагынан Жайлаубек ангара койды. Мэн-жайды бшуге, естуге ынтызар болып турса да, ею ж Н тгщ эдептен аскьшары келмеде Timi, асыгыс едж деп eTipiK акгалысты. Энее ер теанд е туе ауа келде Конак кемшрд1 Kepin, кол 6epin амандасты. Уй иесшетэн уйреншпоз мшдетсуракгарды койып б1ткен соц, элдене есше калттускен адам кусап сыртка шыгып Kerri. Эйел1 екеушщ Ky6ip-Ky6ip эщ тм ест Кайныкеш 178

сезш отырды. Сэлден сон уйге Энее ажарланынкырап юрдг Эуелпсшен repi ceprin калгандай сыцайы байкалды. - Е-е, сыртыныздан талай энпмещзд1 ecTin, е зв д зд керуге ьипык боп журген адамым екеназ. - Энее Кайныкештщ бетше кадалынкырап, барлай карады. - Бэсе, бекер адам емес екенщ1зд1 бет жузщ1зде айтып тургандай еда. Менщ жайымды гой келшЫ з тушмен айтып жетюзген шыгар? Ci3 туралы тындап тоймаушы едак. Енда кудай ез1щзд1 айдап келген екен, айлап жатып эцпмещзд1 айтсацыз да ыктиарьщыз, жалык- паймыз. - Келш коп ештеме айта койган жок. Маган кереетзш онша бше бермейд1 екен. Мэн-жай сурасу ешкайда кашпас, кейш ести жатармыз. “Сут сурай келш, ожауынды жасырма”, - дейд1 казак. Энщ гой 1здеп келгешм, эуел1 соны айт. Шыдай алмай шакка отырмын кэз1р. Не Эпке жок, не Эпкенщ анш айтатын адам жок, умгг куып бул кущц куткешме кырык жылга айак басты. Соксен cere жатарсын, шырагым, сол э т и еепмей турып баска сезщ кулагыма Kipepде емес, Teri. “Баркернеущ” айтып берип! - Даусы бузылып, домбыранын босап кеткен iuierimue божырай шыкты. Орамалын асыгыс 6ip ешкш кезш баса койды. Ею иыгы булк-булк етш, букш депеш куды 6ip 6yriH журек кусан солк-солк согып турган тэр1здендк Жумсак кана жетюршш Энее орнынан турды. Tymci уйге Kipin коцыр домбырасын келденен устап К1д1рмей кайта шыкты. Унс1з калпы кулак куйш тузеп, eHceciH сэл KOTepin отырды. Жозыны шынтактай келш Шэмсиэ да тое'б укп. Ею ш ектен коныр эуез кунпрлеп те п л д ь BipaK Кайныкеш домбыра уншен таные ыргакты ести алмады. Куд!ктенш, Энестщ бетше болсацшы дегендей карады. Кенет Кайныкештщ тула бойы шым ете калды. Эннщ кайырма туеын Энее адам сейлегендей етш ап-айкын тартты. Кайныкеш езш щ шайга тускен канттай epin бара жатканын байкады. Кырык жыл дш п р еткен “Баркернеу” “ой, бауырымдап” кеп бас салатындай керш дг “Иэ, жасаган, умытылмапты гой! Енд| ризамын!” - деп куб1рледг Неге риза екешн сол сэтге e3i де бажайлап бшмедь Cipo, кеп ойдын басын туйш айтса керек. Жан туктрш де 6ip кобалжу турса дагы, бэрш куаныш жецш, журеп аузына тыгыла бердк Жогалган эннщ табылганына анык кез1 жетп. - Атьщнан айналайын Баркорнеуш, Суанда сенен бшк may кврмедш. Сол он, байагы сез. Эпкенщ 631 айткан калпында сыйакты. Эуен мен сезден сагынышы да, зары да, жан-тэтмен елж1реген 179

MiHe3i де - 6spi кершш тур. Bopi уй л ест, сол байагысынша уздгедк Еск1рмепт1, умытылмапты. Алгаш рет он сепзвде еспген эш он сепз1ндеп кушн epiKci3 eciHe туардг Кез жасы ырык бермей бетш куалап барып омырауына тырс-тырс тамды, Кейде оны суртуд! де умытып сшешп тындайды. “Кайран дуние, кун сайын калып барады екенсщ-ау” - деп ойлады Кайныкеш. Устемелетш ycri-ycTiHe курсшдг Энее энд1 барган сайын беринп салды. Кайныкешке оныц да кез1 жасаурап тургандай коршдн - Баркврнеу, балацмын деп булацдаймын, Кеммш деп, кедеймт деп уйалмаймын. 1здесем, шеттен баилык; табар да един. Туган жер, тек взщд1 к,иа алмаймын. “Ж ок, Этше аргы жакка еткен жок. Мына сезд1 айткан адамнын бул арадан Keryi мумюн емес, - деген ой туйд1 Кайныкеш. - Ол осы жакта журш курыган екен! Елконды шал кусатып элдеюмдер айдалада атып кетп ме, KiMбшеш. Байгус шалды болыс пен бидin кезшше-ак кара жолдыц успнде атып тастапты гой. Ой, заман-ай десещш!Дар алдында турса да тш н тартпайтындай адам ед1, жарыктык, сол тш н тартпаган куш кетп-ау акыры. “Мен ез ажалымнан елмеймш\", - деупп ед1, айтканы келдГ. - Баркврнеу, басымыздан кетпи гой куй, Ойласак,, ой тубше жетпейд! ми. “Кеттщ, - деп, - кшге тастап мекеншд1?\" Аруацтар тус1М1зден кетпейдi ылги. Кайныкеш басын калт кетерш алды. ЭнесД бас салмак юсщей умтыла туеш, шгершеп отырды. - Сагындьщ сыртта журт, атамекен, Бул тагдыр 6i3di айырган цатал екен. Eip взщнен басцаныц бэрЫ таптыц. Sip кунд/'к бэрi алдамшы атак, екен. - Жок. Ондай ce3i жок болатын! - дед1 Кайныкеш Энее 01iiii б т р е р -б т р м е с т е н . - Соцгы ею ауыз еленд Жушсбек ага коскан екен, - дед Энее.- Курк-курк жотелт отырып та, басын жастыкка эрен суйеп жагып та, кашан кимылдауга шамасы келмей калганга дейш осы энд1 аузынан тастамапты. “Эп ке аманат кылып е д , сол у м т н акгай алмай кетш барам. Осы аурудын KecipiHeH кез1нде туган жерге кайта оте алмай калдым. Акыш, enai саган аманат! Меш умытсан да, Эгженщ энш у м ы т а !” - дегтп экеме. Жаксынын кез1ндей Kepin, сол eKi ауыз влещц мен де ылги косып айтып журмш.

Энее домбырасын касындагы орындыкка укыптап суйедк Ke3iniu алдын орамапымен кайта-кайта суртш, Кдйныкеш кепке шешн унЫз отырды. М езпл салган катпарлар мен эж<мдердщастынан Энее онын Этше кызыккан кезш елестетш кордь Ойлы кезшде, суйip иегшде жас кунп суйимдцпп ani де ептеп сакталган секшдк втж еш картайгапга дейш умытпай жургешне эсершш ж ш т api танданды, api суйсшдк Мына мунды куйден оны аз да болса ceftiimcici келдк - Ал енда “Амандасу” деген энш айтып берешн. Муны дауыс ашарга шыгарган екен, 6i3 6ipaK ортасында да айтып журм1з, - дед1 жауап куткендей Кдйныкештщ бетше токтала карап. BipaK ол Kiel сэл басын изегендей ишарат жасаганы болмаса, баска ештене демедь Тек Энее энд1 айтып бгекенде гана толкуын басып, кещлш бекем устап: - OxiKeiii кермесен, эндерш калайша каз-калпьшда уйрент журеш? - дед!. - 0 з аузьщнан естиш, жасырмай бар шынынды айтшы, шырагьш. Бул aimi кайдан уйрент журещ? - Экем Акыш —ептеп эн салатын Kici. Белшш шойырыл- масы бар едк соны емдейм1н деп, осындагы жаман немереа eKeyi Арасанга кеткен. О Kici мунын жайын менен repi дэмдь рек айтатын едк амал жок, жок кезшде кеп калдьщыз. 0кей он алтыншы жылы елмен 6ipre Кытайга уркш eTinTi. Жуню- бек деген ю е ш т мен 6i3flin уй аш-жаланаш кездершде жакындасып кетшть Шешейдщ онда эл1 куйеуге шыкпаган кез1, экейдш K03i Tycin, сол кезде, cipa, жана сагалап журген болуы керек. Шешейдщ агасы жанагы Ж ушсбекдеген Kici катгы ауырып калыпты да, он жетшнп жылы екГуй 6ipiHe 6ipi карайлап ар жактан кайта отпей калыпты. бк ей дщ айтуынша, кезшде Этже мен Жушсбек жакын жолдас болса керек. “Жушсбек те жаксы энпй едП” - деп отырады экей. 03i Эгженщ эндерш со юсщен уйреншть Буб1жан шешем)з де: “Этжеш талай рет корд!м, агайым eKeyi тэту жолдас болатын” , - деп, макганыш eTin отыратын, осылай етердщ алдында гана ауырып кайтыс болды. Экей мен шешейдщ туган жерлерш сагынганда, алдымен еске алатындары Ыздер болатынсыздар. Кайныкештщ K03i кайта жасаурады. “Кайран 0TiKe, - деп айанышпен курешдк - TipiHin санатына косып сандалып журссм, жоктаусыз-ак ©Tin к е т т пе едщ дуниеден? KeMyci3 калмаганынды да к!м бшеш. 1здейтш де адам калмады гой артьщда. 9з1м1здщ ес жиганымыз ещц гана. Кандай куйде 0лд1 екенещ, дуние-ай! Алпыска келген мен кимаймын, жап- жас ж т т сен кэйтш киды екенещ жарык ду ниет? Осынша куткенде, акыры, кездеспед!м, тек Tipi eMecTiriite гана коз!м

жетп. Tipi журсен, тым курыса, Жушсбекке жолыкпас па едщ? 0з!нмеп кездеспесем де, жогалган энще жолыктым. Оган да rnyKip, артында калган 6ip белп. Саган ескертюш, 6i3re алданыш. Мен саган белп бола алмадым: Этнсенщ ойел! деп MeHi ешюм айтпайды. Байту былгады деп жиренin эйсл етуге арланды ма, соган бола 6e3in к е г п ме менен деп куд1ктешп ем. Ол кунэмд1 кеш! Эйелдшпен арам ойлаппын. П ендеш ш к екен оным, кеш! Аруагьща сыйындым, кеш! Аузьщнан тастамай макгаушы едщ, акыры сол Жушсбек акгады у м т щ п , жогалып кеткен эннцн аман-есен ел-журтьща экеп коскан соныц енбеп. Eci бар пенде енд1 ceHi умыта коймас, “Баркернеупцн” тьщдап аруагынды сыйлар. Сен елще кайта оралдьщ, eimi жогалмайсьщ. Мына отырган ак сэры жгпт енерйцц Tipurrri. Tipumip. Дурыс, кешеп жазушы бала дурыс айтады, - дед1 ш т е й соньщ сезш кайта eciHe Tycipin, - адамныц гумырын данк узартады екен, данк”. Муц мен куанышы косамжарласып, ею ce3iM ит жыгыс арпалысып, Кайныкеш ун-туншз узак отырып калды. -К е л вд з, кол шайьщыз! - деген Шэмсиэнщ дауысы шырт уйкьщан ойатып ж1бергендей болды. Бетен уйде epci кылык керсетш алганын байкап, кысылып Kerri. —Сэл сыртка шыгып келешнпп! - дед1 Шэмсиэ усынган шьшапшынды алдынан ысыра 6epin. Картгык эбден мевдеткен адамша орнынан уш умтылып эрсп турегелдг Сыртка шыкканда, кезш е oyeni саргайып батып бара жаткан кун шалынды. Ауылдын уетше кетершген шациан ба екен, airreyip, ецкешп бара жаткан кун ауру адамныц кезшдей боп тым саргыш тартып тур екен. Кении курт кайта бузьшып кетп. “0гж е enirrri гой, enirrri”, - д е д куб1рлеп. Ет бауыры езипп кеткендей болды. Бар даусымен “ой, бауырымдап\" айкайлап турып жылагысы кедщ. Жокгау айткысы келдь К,ырык жыл Tipi деп кутш, ejii екенше ещн гана кез1 жеткенше оюндь Агыл-тепл еплш жыласам, мына унс1зд1ктен сол жецш болар ед1 деп ойлады. 0йтш жылауга уйаты Ж1бермедь Ж урпыц оны epci керетшш тусщщ. Кез жасын унЫз гана урлана cyprri. Мунша жыл кутш, мунша жыл умптенш, содан e3ine эл-куат алып журген кариэ журек 6ipece жишеп согып, 6ipeceTOKran калажаздап, журюшен жаньшган жоргадай, шокырактап Kerri. Тандайынын астына тагы 6ip туйip дэр1 алып салмак болып ед1, соньщ арасынша жер элем айагыньщ астына турмай шайкактап, жел каккан кайыкша калт-култ тенселе женелдь Колымен кур ауаны кармап етпеттей кулап бара жаггы. Кулап бара жатгы. Кулагина Этженщ дауысы келдь Жерге жакындаган сайьш сол дауыска жакындап бара жаткандай.

Кунэл1 м ак о б о т (ЭиелбИ сыры) Г\\

ЫРП1Ш 1 Б0Л1М Эцпмемд1 эйел болган кушмнен бастайын. BapiGip кыз кушм кыска жштей келте узшген; ойсыз, уайымсыз ол кундер1мнен окшау белп жокка тэн: асып куанбаган сон, батып уайымдамаган сон, жылдар да жып-жылмагай кара жолдай. К^шыл-эрекетщ кернеюлеу болмаса, кай кун есте калады дейсщ, TinTi, сан жылдардын салмагы 6ip куннен де куйю жатады. Жат босагага барып жаулык салганым - он алтымда. Колдарын жайып: эке-шешен и ш п тесек, жайылып жастык боп турса, ол кезде “махабат” деуге мурша кайда? Оган д е й т шашымды эл1 жондеп те ере алмайтын ойын баласы ед!м. Ата-анамыздын еюмегтен коркып окытканын кайдан бшешк. ЦПюмшщ1 канылтырмен жапкан кызыл Kipniiu уйш е eMiH-epKiH Kipin-шыкканымызга тап 6ip жумактын терш де жургендей куанатынбыз. Жазу-сызуды мецгерш, кггэп окуга кэд1мпдей теселш калгам. Ocipece жыр дастандарды жаксы к о р т жаггайтынмын жэне, 6ip кызыгы, CKi-уш ест1ген сез1мд1 оп-онай жатгап алатынмын. Ондай зеректтмда есепке алган оке-шеше жок, ездер1 жен деп тапты да, жылаганыма карамастан, Жакыпка апыл-гупыл узатты. Енда ойласам, ешмет араласпасын деп асыккан сыйакты. Келш, эсте, кезге тусюш халык кой. Орынсыз ойын, сураусыз кулю су сепкендей басылды. Б ер те ата-ененнщ, эрще ауыл-аймактын коз-кулагы келщде, - кере-тура кэйтш ерюндерсщ? Шама келсе, жаксы атангын келедк Абыц-кубщ эцпме ауыл арасына ауамен тарайтын тэрпда: ана ш еттеп айтып улпрмей, мына шеттеп eerin жатамыз. Ботен ауылдьщ 6ip ауыз жендем сез1 келш ушш кеп олжа. “Келшдердщ шйндеп Kopiicrici” деген кетермесезд! купагым шалып, куанатынмын. 0м1рде осымактаудан озар онды нэрсе 1 ШКМ (школа крестьянской молодежи) деген cemi казактар солай айтып кетксн. 184

I бар десем, буйырмасын. Акыл-ойымыз эл1 балан, бэрш е парык салмаппыз. 1 Келшд1уйдщ улкен у м т болады. Ол ум i n i ез басым узак кутрмед1м. Тесекпен кетерген тунгышымнын айы, куш жакындап келе ж апы . | Байкаймын, меищ айагым ауырлагалы Жакыптын Оразак дейтш туган агасы 6i3re тым ушрсек тартып барады. Yйленгел1 г жетьсепз жыл етсе де, ani ушнен жергек Hid шыкпай келед! екен. Эншешнде туйык адам кэз1ркаддмпдей кулегеш. Kicinucn сездер айтып: “Мендеп жок Жакыпта болса, жабыркайтын жежм жок. Жакып екеутшз белш-жаруга келмейм1з\", - дей. Казак атаулы ку бас еткеннен капы коркады, тастап кетер еш даналыгы болмаса да, кара орманга ие туйак калса, барша ! тшепм кабыл деп угады. Жаксагашю де сол пендешшк. Жакып 6ip куш ойда жок энпмеш кещрсптт - Жаксаган журтка жар сап жур: “Жакыптын тунгышы - MeHiKi, 03iMасырап алам”, - дейдг Оньщ кольш ката алмаймыз гой, эрине. Мал-дуниеге тарлык етпесен де, ез баланды акшасыз капшыктай кайдан лактыра саларсын. Иманым ушты. Сол нэрестемнщ KyuiH санап, елш-ешш к у т т журсем, булар оны ! кыстырар емес кулактарына. - Мен кимайтын сыйактымын, - дед1м сыпайылап. - Буйыртса, 6i3re баскасы да жетер. | 0 з шеиимшщ езгермейтшш Жакып осылай уктырды. Сез жарыстырмадым. ...KyHiM жетш кыз тудым. Журт жиып, жиын таратып, жен-жосыгымен женелтш жатканмен, ата-енем де, Жакып та кереп кыз емес ед1 гой дегендей келегей кабак танытады. - Е, Heci бар ренжитш, кыз берген кудай ул да берер, - деп, енемщ элдеюмдердщ жубатып жатканын да кулагым шалды. Журек oiipKiH жара тускендей сыздайды. Келш атым капы ашудан какпайлайды 6ipaK. Ж артылай керец, жартылай сокыр журмесен, уйге сыйуын да онай кершбейдг Канша дегенмен, кеш лдеп кудж-юрбещн тещ репнде- гшерге TypTin айтпай калай шыдарсын. - Ул туса куг та, кыз туса жут па саган? Неге жолы болмаган •лещей божырап журсщ? - деп, Жакыпка жекй«фед1м. -Жолым болмаганы журтка айан. Оган ceHi жазгырмаймын. KyaipeT KiMHiHколында тур?! Бзрш бак бшет те! Баламыздын кыз болганы, онын ойынша, багымыздын жоюыгынан екен. Жанагы c©3i журепме канжардай кадалды. Тыгылып тук дей алмай калд1ы85м.

Жаксага да жайдак шыкты. Кезд1 алдап келпрагешмюенн ой TepKiHiH журю-турысы-ак танытып койады. Бурын бу'кКшШ ауылды басына бер1ктей KOTepin дангырайтын батыр кэз1р бала жайлы eMeypin байкатпайды. Б1реудщ жасырын сезш жапсардан еепгендей, езгенщ арам ойын айтпай ацгарган да ауыр, оныц айыбы ез1цщ жеп, жок жердей жау табасьщ. Жакыптыц, ата-енемнщ Айгул1ме жактырмай караганы кенш м е жуккан куйедей. Кеципмдеп сол nip кейде сезбен, кейде кылыгыммен сыртка epiKci3 шыгып кетед1. Жуз шайыс, бет жыртыс болмаса да, мысык кусап тырнагымды шыгара койып, жалма-жан кайта жасырам. Енем маган бул мшездщ неден бггкешне канык. Казып сейлетпей, каьарын теге кабагымен гана айбат кылады. Екеум1здга унс1з жауласу ма, унЫз угысу ма - ез1м1з де битедпс. Уакыт удай дерти де умыттырады дейдь Мен умытпадым, 6ipaK умыткансыдым. 0 зге амап ойга да туспед1, колдан да келмедг Айгул1м жаска ш кпей жатып тагы жерйс болдым, оныма журттан эжептэу1р уйалып журд1м. Уй iuii де курт езгерш, кайсысы болмасын куаныштан курак ушады. Енемнщ ыкыласы Tiini езгеше: дэм дю аузымда, mepi успмде. Айагым ауырлаган сайын Айгул де маган ауыр тие бастады. Жыласа, жубатып; дымкылдап койса, жуып кургату кажет; уй шаруасы тагы тур - соныц 6spi эбден сансыратты. Енемнщ титтей cenTiri жок, бала жубатканга олакпын деп, кынк десе-ак касына отырмайды. Журттьщ жактырган-жактырмаганымен жумысы жок, бар уЙШ басына кетерш Айгул жатады. Кегере катып кейде 6ip коймай жылайды, сонда енем ызадан ерт боп кетед1-ау! Онымен коймай, “Кудай-ау, кандай каксауык ед1 мынау. Оразак та осысынан кашкан екен гой!” - деп, жауырды жаба токитынын кэйтерсщ. Аракщнс ауыл адамдарыныц айыптаганы турпа бодцы ма, жок езш щ кикар MiHe3i камшылады ма, 6ip куш уйге Жаксага келдг Айгул жерден бауырын жаца-жана кетерш журген. Кыпыгы - той, кимылы - мейрам, бар кызыгымнын кезьтш. Bipey мешрдо журе табады, 6ipey мешрд1уйадан мирас кылады, эке-шешем балажан ед1, cipo, солардан жуккан сыйакгы, бар жаным жаман кызымнын ус-лиде. Журек жамандыкгы сезеда бшем, Жаксага жакка жаутандай берем. 3s6ip керш, запыс болган адамдай, ол да маган жалтак-жалтак карайды. 186

Орагытканды ол idci бшген бе, отырып-отырып ойындагысын акгара сапды: - Айгулд1ап кетешн. “Ауызга келген туюрж - кайта жугсан, мэкурук” деп, басында айткан сон, одан кайтканымыз болмас. Енем Жаксагага жармаса Kerri: - Жер тайанганша жен бшмейсш, семпшп езщ келген- ше, ж1бермедщ бе алп “Ж1бепндй” - Ой, ол иготтай бередь Кыз болтансон киып отыр деп, кайта... Жапт карап, Жаксаганы енем жеп койа жаздады. Жанаты онын айласыз айта салганы жынына тисе керек, кек тутек ашу кемейше тытылып, Terin ж1беруге тэс отыр. - Болды, эйелщнщ эр сезш алтын Kepin, бастан-айак бытпырактатпай отыр. Крлды кусырып, ертеден кара кешке д е й т ceHi тындасак та отырсак сол. Тур! - деп, енем маган бурылды. - Уйш барып у-ду кылсын да жатсын, езщ апарыс, бул мына тур1мен бала алып журе ме. ¥ с та п кермеген колапайсыз, тастап яа б е р т маскара кылар. Мен Tepic айналдым. © л ш -е ш т турса тэты 6ip copi, тыжырынып, TiKciHin отыртан тап мына Жаксата мен ана абысынымнын Айгул1ме ата-ана боп жарытпайтыны жумбак боп турган жок. Kecin айтсам, кей1ст1к туады, жумсакгаудын жв!пн таба алмай: - Жаксаганьщ соз1н жерге тастамаспыз. Кай уйде журсе де, Айгул CKi уйге ортак. Bipa3 буыны катсын, K33ip кынкылы коп, жылауык, мазасыз! - деп божырап, бар бшген1мше Айгул1мд1 жамандай 6epinniH. - Дурыс кой, - деп, Жаксата туртшектеп томен карады. - Жыламайтын бала туа ма, карагым? Оразак атан екпелемесш. Жакып к1м, ол KiM, екеуш ажыратпа! - Енем бул жолы з!л ангарта сейлед1. - Жо, ana, ani жастау гой, женешеме де бекер жук болады. Кимай отыр дсйм1с13, TinTi мулы емес, мунан кей1нпш косып алса да койа турсыншы! Бул 6ip тауып айткан сез1м болса керек. Аузы буылып отыртан кайнатам акпа шешенше агытылып койа берд1. - Oari уйдег1 ит те б1рдсме1Й быксытып ед1 батана: “Бутан тимсй1к, cKinmiciH алайык. Тас емшепн ж!б1ткен, тар кур- сагын Kcni iKCHтунгыш деген тэтп болады”, - деп. Енем оган 6ip, маган 6ip жактырмай карап, жумган аузын ашпады. Тек кезшде 6ip сазарган суык от калды. Жактырмаса, ылажым кэне, жаксы этапам деп, Айгул1мд1 сатып жэрксштенешн бе?! 187