Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

Жок eceicri жанынан шыгарып та кей адам лэзэт табады. Кайнага кур кол кайтканмен, ала кеткен кеп C63i болыпты. Бэле бггкеннщ сезден ербитш салты болса керек. Елдщ айтуына Караганда, Айгулден онай кутылганына абысы- нымныц ещ Kipin: - 0 й , елж-ей, еле алмай журш enTi екенсщ езщ! Не дедщ, не деп жыпылдаттын? - деп, Ж аксаганы жылы карсы алыпты. Катынын куанта TycKici кеп куппад ме, тапкырлыгы устал солай депзд1 ме элде: - Келшнщ 03i де елмей айрылатын емес, мен барганнан e p in бауырына алып тулап ед1, еиш м ауыз аша алмады, эншешн судай агып суырылып тур, - деп, Жаксага жайды ecipiHKipen ж1бередь Сол-ак екен, Загира сезд1 туйдек-туйдепмен тастапты: - О, сорлы, соган да аузьщнын суын куртып, сайкал да ол 6ip. К елш щ н щ сезш ен болганы босагана бак кой деп отырмысын? Жат санап, суйек ажыратып эзэзш боп отырса, оны кеп жер-кекке сыйгызбай мактайды гой маган. - Енд{ урсамыз ба? Кыз туганына кынжылып жур едщ, кектен тшегешнд1 жердей тапканьща куансаншы кайта! - Кап, кэйтешн, мунысын бшгенде, кызын эуел1 колыма алып ап турып шыркыратсамшы! Сен кек ми соны да бшмейсщ, ол сайкал с е т мен Cepi Ж1птке ж1к сап отыр. Жазанды кудай берпр, баласын жеп койа ма екем1з, мундагы ел айдаьар ма оган? - Ей, езщ гой о баста ат-тонынды ала кашкан. Эйтпесе, сол уЙДЩ босагасында елеем де алып келетш ем гой АйгулдИ - деп, кайнага шындыкка жетелесе де, каргап-сшеп Загираньщ кун узак жагы сенбепп. Осыдан былай ата жауым абысыным болды. Барды бойайды, жокты жамайды, есепн ep6iTin арбасты да отырды. - Атам казак кезге шмсй келген кыздьщбагасын 61зд1ц кел1н кетерд! емес пе биыл. ¥ л туса, yfiiiiin манынан журпзбейт!н екен, кыз туып кудай сактапты кайта. Bip-eKi рет бардык, бетпак бермей койды кызын! - деп, елдщ кулагына куйа берд1. 1стщ агынан repi жамандаушынын жатык сезше жыгыла кетет1н кеп адам Загирага ceHin те журд1. Акталмасан, ак болсан да айыпты KepiHefli екенсщ- Корганып, каймыга 6epymi ем, бертш келе абысыныма ауыр сезд1 мен де айтатын болдым. Сол епгпктен 6i3 акыры береке таппадык. 188

Сонымен, койшы, аман-есен айагым женшдендь Атын Айан деп койдык. ¥ л туып улкен умггп айактадым емес пе, кошемет-курмет MeHiKi, мерешм устем. Сонын 6api Загирага соккы. Айанга уш ай толганда, Айгул ойнап журген жершен j ауырып калды. Тан рауандап атып келе жатканда, каргашым- : нын Kyni суйемдеп сенш бара жатгы... соны да кердГау сорлы ( кез1м. Адамга кимап ем, ажалга колка етпед1, кэйтешн. Каза i осы уйдеплердщ кара тш епне кершгендей, кекейшд1 6ip ; ниркеу юреукелейд1 де турады. Ыкылас-меШр1м1м Айаным- ■нын успнде тек, мун-зарымды сонын сэбшйпмен гана жуып- <шайам. I Ой батып, кешл орныкпаган сон, ажар да онай тайады | екен. Журт азып бара жатканымды нагып байкамасын? “Кудайдан келген казага кайыспасаншы, 6ipiH алса, баскасын берд1, оньщ HeciH ойлай бересщ?” - деп, жаны ашыгандары жубатады. Орнын таппаган сез кай эсер етедк ундемеймш, олар казбаламайды. Bip куш енем катгы жазгырды: - Ш ырагым, ел1м шыкпайтын уй болмайды, ел1мге жыламайтын жан тагы болмайды. BipaK бэршщ ш еп, езш щ ж еш бар. Ер-азаматынан айрылгандар да отыр гой ойнап- кулш. Оган Караганда, кудайга шуюр, кызьщньщ карымтасы улмен кайтты. Тэшрще тэубе десещш! Жарты дуниен жайрап калгандай мына журиян уйат болады. Журтга жокты шыгар- ма, шырагым, кабагынды ашып жур! Улкен уй, бас шанырак атанамыз, б1здщ уйдщ бешл-берекесш бузбагын! Журт сын таккыш келед1, ce3i 6i3re тиедк ceHiH гой тугщ де курамас. Сейт, шырагым! “Б1здщ уйдщ берекесГ дейдьау! 0 з уйшде жат журтгык кыз куйеушшнде юрме сыйакты. Кайда барса кагажу керш, кешл осындайдан кулазиды да! III Жалпы, тунд1 ойаткан тан, танды ыдыраткан кун, еркелей ескен жел, теренге ой буккен тундагы - сонын 6opi мер басып, адамзатка мшез улессе керек. Эйткенмен елден бетен б эд й тк маган бггкен бе, жаз шыкса, жещлтектенш кететш жыным бар. Гул Tepin кекке кыдырганга, тек у н а з узак кун-шуакгап отырганга аса кумармын. ...Айан туган жылы жазда 6i3 Уйгентастьщ бел1 дейтш шурайлы таулы enip/u жайладык. Ата-енем ауылда калды. Жакып онда калхоздын кой nepM ecin жанадан баскарган. Кешен деген койшы жшггпен консы отырдык. 189

Кешеннщ ш еш ей елгел i уш-терт жыл eriirri. 0Keci сирек сейлеп, суйюмш сакгайтын карт-тын, KeMnipi барда эзшкеш, кудщрп ед1дейд1 кергендер. Болса болар, ейткеш ондай мшез ара-тура Кешеннен де, оньщ карындасынан да шац 6epin калады. Жаныл - Кешеннщ келш ш еп. TepKiHi Терюкей жак - Когалыдан, журю-турысынан-ак бетен жактыю екеш, байка- сан, б ш н ш турады. Ыкпай, кершгеннен кез тайдырмай, тже сейлейдь Батыл, 6iprypni б1зден inrepi. Жаныл 63i эн десе пикен асын жерге койатьш. “Ауылымызда Шаукар деген эшш бар едц сол салатын эуендер гой”, - деп, нейр елде жок, еспмеген зндерд! айтканда, журегзщц суырып ала жаздайды. Дауыс деп соны айт! 0 у деген эуезшщ 63i айтып жетюзпйз. Апырмай, дауыстьщД1ршш,созымьш сакгап; эуеннщ байаупар, бийсгер киын-киын тустарын киналмай, сан кубылтып кайырганда, адам емес, кус шыгар деп кайрам каласьщ. От басы, ошак касындагы эйелге де сондай дауыстын дарыганы-ай! Онер конам десе, дэреже, мансапка карамайды екен гой, теп. Жаныл жайдары, жуз1 де жылы, acipe болмаса да эп- эжептэу1р керксм, келбет жагынан да кенде емес. 0 н салса эдем ш ент, acipece шактап кана жымиатыны жарасатын. Кешенге косылгалы кеп жыл етсе де, Жаныл ani курсак кетермегт. Сонын екннш те кейде кез жасы да куэ боп кетедг Tin мшезшен тук те калмай, сол кез кушпн айтьш куйреп кететип бар. Онаша мундасып, мунайысып ондайда екеумЬ узак отырамыз. Куаныш-кайгы, жаксылык-жамандык дегендер касындагы адамга кандай жукпалы, Жанылдын жарым квнш дш п онсыз да жутан кушмд1 TinTi мевдетш ж1бердь Онымен жуыктаскалы энге мен in бурын-сонды болмаган эуест1пм ойана бастады. - Атым бар журтца эйгЫ Шаукузр деген. Sip кезде тец mycyiui ем тулпарменен. Етектен осек-ачан тарта-тарта, Азайды-ау куннен-кунге крукрр деген. Жшттер, ец ayeni веек жаман, Сонан coil шын суймеген твеек жаман. Артыцда азын-аулац h крлмаса, Жургенщ одан ветер есен-аман. - дегенд1 Жаныл жиын-тойда жш айтатын. Бул энге мен айрыкша бауыр басып K erriм. Ондагы сез, мендеп ой - eKeyi онай табысты. Кун узак соны ьщылдап журш ic кылмасам, 6ip бабым жетпей турган сыйактанатынды шыгардым. 190

Жанылга, оныц энгае сонша ynip боп кеткешммен, iuiTeri удай ойларымды оган актара салганды огаш Kepin журд1м. Жаныл 6ip Kyui суыртпактап e3i сез тарта бастады. - Адамды ауру, ол болмаса, ой аздырады. Дешм тугалы таза дейсщ, сенде онда 6ip ой бар. Ойыныц да, кулкщ де, журк-турысына дешн жeтiм баланыкшдей. Эйелге уксап актарыла 6ip энпме айтпайсып, жарылып неге елмейтшще тадым бар?! Жакып жайлы сыйакты: урыспайды, урмайды. ¥рыссын-ак, урсын-ак, сен ондайга сына да коймайтын эйел сыйактысын. Не сыр бар сенде жаткан? - Bip жобан бар шыгар? - Жобам бар. Ол жоба жумбагынды шеше алмайды 6ipaK- Эйтеу1р, элденеге риза емессщ - Mcnin бшгешм сол-ак. Елдщ есегш де естш м, - боска далбаса, кур кундеу, кшэраттау. - Не дейд1 сонда? - Жокты жасап, барды бштелеп, елд1 аузына 6ip карат- канды кайсыб1реулер хан тагына кетершгеннен кем кермейдь “влген кызы Жакыптан емес екен, кыз куншде ойнап койып, содан болыпты. Жакып тек Зереннщ сулулыгына кызыгып кимай журген кершедь Enecinin де ол кызга ем1ренбеу1 Terin бе? Бурын оны бала екен деп бетше карамаушы ед1, K03ip, Mine, мына баланыц багу-кагуы 6api мойнында”, - деп, олар сен1 ондырып журген жок. Жанылдын б е л не шыдап карай алмадым. Мына есектен 63iMfli арашалай алмайтыныма уйалдым. Айыбьш жок, - актала алмаймын. Кисыны кеп турган, тап мундай есектщ артымиаи epin жургенш еш сезбеппш, - Койшы, Жаныл, кой-ак койшы! Муны айтса, мынауьщ ел емес екен! - Аман болсан, мундайды ести-ести ini боларсын эль - 1ш болтаны курсын! Т ш ц кесшпр, гам болса да кэйтш курастырды екен? - Эр всеккессеп береберсен, ем1рщоданбаскагаартылмайды. Осек те ocin-енуге орын (здейда, жымдасар жерше жабысады. Ол, осте, озганды шалады. Свзге аландап суршгешщц ттейдь Жаныл актарылып отырган сон, мен де актарылдым. - Жацагы осек жаныма жаман батып отыр, - дед1м шынымды айтып. - Кудж салатындай галтипэшм жок. Осы абысыным Жакып екеум1зд1 жакындатып, керпем!зге дешн колымен жапкан. Айгулдщ айы тупл, кунше дешн сонын колында. - К м бшедь кеп сез сол абысыньщнан шыгып жататын кершедь Жакыннан тарайды, журт жамайды. 191

V ...Кен жайлау кещлда, ойын-кулю узшмейдй Кеше гана “Аккайкыда улкен той бар”, - деп хабаршы келген. Жакып, Кошен, Жаныл - тертеугшз туе аудырып барып атка отыргамыз. Уйден узап шыгар-шыкпас кабырга жолдардан кыз-ж1пттер косыла бердк Астымызда - ат, у с т п з д е - улде мен булде, кек шалгында кесем бастырып шайкап келем1з. Кулю, калжьщ койындаскан кызык-думан. Аккайкы мен Бел арасы 6ipa3 жср. Жотасы мен жазыгы, жылгасы аралас таулы жол. М ундайда эзш-калжыц жол кысдартады. Bipeynep жен сурасады, 6ipeynep танысын ушыратады. Танысым-алысым демей, той Heci кен жайлаудьщ бульщ-булынындагы бар ауылды туре шакырыпты. Жолдан косыла-косыла б1здщ ез1м1з 6ip кауым болдык. Кептен дала кермегендш болар, анкьщцап ашыд сейлеп келе жатгым. Топ йшнде Жакып т а тюпшмш тарта алмады. Тау ycTi таза ауа, коцыр салкын. Кымыз самал канат байлап бергендей жещлмгз. Ат журдек, коню кошал: журклм1здщ 03i жарасымды. Адам да, жайлау да кундепсшен бугш ажарлы, сэнд1 сыйакты. Жайран кулю, жарасты эзш солай жорытады. Кор-жердщ 6opi коцшден шыгып, баршамыз куаныштын пырагындамыз. - Сумдыксын, 6yriH бар сулулыгьщ бетще шыгыпты, тек кудай журт квз!не тойымдык берсш! - деп, жакындап кеп Жаныл мен1 жещмнен тартты. У зецп кагысып, TinTi орынсыз кулдж . Ж акы п 6i3re жаман коз1мен карады. Кореем де, кермегенсдам. Ерегескенде, оны ызаландыра TycKiM келдг Ат тумсыгын Аккайдыга т1регешм1зде, ецкешп, кун де уйасына келш калган екен, жайган кшздей болып бектер- бектерге коленке жана ш н ш ть Адам мен аттан тойлы ауылдьщ айналасы опыр-топыр. Казактын тойы кашаннан б е л г ш : кол-Koeip там ак, кисапсы з конак. Бул, бэлю м, даракылык; дегенмен, даркандык. Сый-курмет кып 6ipeyre бауыр тартып турмаса, бойына ас батпайтын казак емес пе? Bi3 б1рден тойга туспей, эуел1 К еш еннщ агасы нш не бурылдык. Кашангы дэстур бойынша кешю той жастардш, кунд1з кебш есе картгар болады, сондыктан куннщ батуын куте турмак болдык. - Сендер шай iiuin, шаршагандарынды басканша, 6i3 барып той жакты 6ip сузш шыгайык, - деп, Жакып пен Кошен шыдап отыра алмады. - Келш, epTin кетерс1ндер, - дегенш кулаккагыс кып кана кала бердж. 194

Екеуипз, онаша калган сон, ауыл арасынын энпмесш 6ipa3 тугендеп тастадык. Тунеукунп Жакыптын жайын арыз ете ме деп, эдсш туртпектеп корсем, Жацыл тук болмагандай. Жукалатып та болса жамандамайды. Дос кецш м одан бетер iplneHin, ipreMi3 одан бетер жакындай туседй Осындай жаксы эйелд1 жолдас сткешме куанам. Ексум1з осы куш кэд1мпдсй еркслссем]з. Еркелж ересекке де ес болады екен. Кещлдщ кем- Keririn козгс шмей кетесщ. Доска еркелеп эзш айткан, сылк- сылк кулш сыр актарган - ол да 6ip озгеше дуние гой! Жол бойгы женштекпп басыла коймаган Жаныл кайдагыны айтып кылкылдай бастады: - Кешке айтысайык, эрштес бол! - дейдт - Були дегежме кеибедщ бар гой, теп, саган риза емесшн! Бэлем, ceni Kopin талайы-ак талып тусер. 0cipece бурын кормеген Аккайкынын xciriirepi. Жынды кебелекше шыр айналып касыннан кетпей койар ani. Bipine зер салмай, патшадай пан карал касымда сен отыршы, акынытугш албастысы болсада жынын кагып алайын! Жаныл кулшынып каскайа сойлейдт 0з1мде айтыса- тындай онер жок, мен кашкактай берем. - Коп ш ш де жеципп калсак уйат-ты. Койшы, курысын! - Кушм-ау, кысы-жазы жайнап 6ip шыкканын екен; эн айтып, кецш кетермесен, тойдын енд1 тамагына келд1н бе? Ол турган жок па оз уй1нде? Ажар азады, тон тозады; дэурешн жур1п гурганда тасып тегшмесен, ай боп туганын не керек, кун боп керш генщ не керек? Айналайын Зерен, 6yriH бил1пнд1 берап маган! - Ал, ал! Ала гой! Мен конш, Жаныл кецщрш, кешк1тойга кайраулы пышактай эз1рлендж. Жакып пен Кошен тез ара оралмады. Коз алды келегейле|йп тун боп барады, тоса-тоса тагатымыз таусылган сон, касымызга сол уйдщ баласын ерпп, тойга ©3iMi3 бетгед1к. Жолда кангалакгап келе жаткан Кешенге кез1кпк. ¥рттап алганын уга койдым. Ол кезде эл1 дэстурге айналмаган арак- шарапты тыгып 1шет1н Жакып к еш нп кез Кошенн1н де колтыгына су бурк1п жур; уйрен дегендей ылги ерпп апады. - Жур1сщ жаман гой, жол болсын! - дед! Жаныл. - Сендерщ epTin келейш деп... - Ерте еске апган екенс!ндер. Жакып кайда? - Ж эупктшнде. Жур1ндер, Жакан кызынкырап отыр ед1, сендерд1 тойдын 6ip yfiine орналасты райын да, соган барайын, б1рдемеге урынып калар. - Озщ шс? 0зщ урынбайсын ба? - 03iM... 195

Кошен ундемедк комейннде айтайын дегеж коп те шыгар, 6ipaK бул сэт баласыздыгын умыту ушш ш к енш е еш кумэнденбедам. Бул жумбакты Жаныл да шешкен сыйакты: жсл жагымда едк байау KypcinreHiH кулагым шалды. 1ппм у куйылгандай epTenin Kerri. Жацылды айадым, жаным ашыды. Кешенге шггей юно аударам, эйткенмен айыптай алмаймын. Тойгатертуййтлнгп. Кошен 61зд1кещрек 6ipeyiHe бастады. Уй тола тещмЬ екен, Ke6i таныс, торге таманырактан орын тептж. - Ж нтпер байкай отырар, коркпандар, кэз1р келем1з, - деп, 6i3 жакка калжындай иск кагып Кошен к е тт калды. Кули сирек, адамдар ол1 уркек, кызык-думанкыза коймапты. I>ipкез жагалай кымыз куйылды, артынан табак тартылды, шай окелшдк Торде отырган 6ip-eKey дэстурмен он бастады. Эн айтылып, анг1ме басталган сон гана журт оз кемсршен шайкакгап шыга бастады. Bip жайсызы: 6i3re карап куб!рлссш, ымдасушы коп болды, кысылып отырдык. Кызмст кып, Kici купп журген жауырынды жнтг те Kipin-шыгып журш 6i3 жакка коп оймен коз тастайды. Эдсптен аспаса да, олсш-олсш ар женмен айналып согады. Журттамакган ойьш-сауыккаауыскан сон, олп ж1пт те колы босап, касына 6ipeyai ертзп келш, Жаньш екеум1зд1н карсымызга отырды. Келе-ак toiin сойлед1: - ©згелер азан-казан, тамашанын так ортасында отыр, тым- тырыс тымпи ойнагандай осы уй гана. Иэ, кос келшшск, - дед1 б1зге таман жылжып, - пандануларьщ жаман, жеушенд1ге жол бермейм1з деген кырларын бар-ау, Topi3i. Мен жактырмай калдым. KenTin 1ш1нде кысылса кэйтед1, OKKi ме, калай? Кесюнше урке 6ip кез тастап. Жанылга тыгыла отырдым. Жаньш THice сойлегенге тыз ете калды: - Ж урекп ж1гтт келс1н де, карсыга отырсын. Кыска тан эу дегенше атып та калады. Айтыспай кайтатын болдык-ау деп, 6i3 дагы кыпьшдап отыр ек. Жаныл шындыгын айтты. Муны еспген тон1ректсг1лер 1лд1 де акетп: - Ал, Нуржан, курулы какпанга 1здеп урындын. Кос кел!ншек сеш бупн буктер-ак. Куткармайды-ау, жем 1здегснге жолыгыпсьщ, жеп койар ма екен, жутып койар ма екен?! - Умтыл, Нуке! TenfliK бермей бара жатса, тарпа бас сал 6ipeyiH! -д еп , кызгын коп кайраптажатыр, кызык-думаннын K03i ашылганга куанып та жатыр. Жакыптын жанымда жок eKCiii сонда барып eciMe туст1. Енд1-енд1 келш те калар ма екен деп е л еп зт, eciK-босаганы 196

алак-жулак шолып етпм . Кез1ме туспедь EKi xciriT езара кымындасты да, буларга ес таптырмайык дегендей, эндетш койа бердт Уйге 6ip окшау шуак теплгендей, гула бойым т э т а уйып койа бердт Ундер! уйлесш, кос жнтг эуенд1 жайма коныр, ж|бектей созады. Сездержде дагдылысы да, уйкас куып жукалап ойдан шыгарганы да аралас: - Ал свйле, цызыл muiiM, атыр камей! Кызбайды квп ортасы ацын келмей, Эн бастап, айтысуга журекешт. Жол берт отыр б!зге журт ундемей. Айтысып, эбден кзлып алып калган житпер журт кошемеп котермелеген сайын Terinin барады. Тым ерюн сттегендершен сескен1п калдым. - Эн шыркут, айтыспасац дуркм-дуркт, Карлыгып крлады екен дауыс ийркт. влецге тойдагы endi бвлешк 6ip. Есшен вле-влгенше кетпей журсш. ЭлецЫ врге айдаган внерл 'шч. Жак, бака, с!здер бгзден уйрешщз. Жецшп осы тойда, цос келмшек, Журмесш жер тепкмеп уйдегщЫ Жаныл маган сыбыр ете койды: “Эндер1 эдеш, 6i3 “Ага- жанга” салайык. Саспай, созып айт!” Кезепм1зд1 купп, 6i3 энд1 6ipa3 бинстеу бастадык: К,айырлы кеш, алца топ, сэлем бердЫ, Рук,сат болса, айтысып б/'з кврелш. Амандык, жох,, eki вг/з min xemmi, Жок, па edi басщларын жвн бтерлЫ? Аеажан - жан сэулем, длчац втер бул дэурен, - деп кайырганымызда, кошемешн кеп дур ете калды. Жацылдыц конырау даусы кептер боп кереге бойлап, кептщ KOKiperiHe ерлеп к е те р тп барады. Оны аркаланып, менщ де ушм оцалып кеткендей. Ею жак Tsyip-ак сиггеспк. Сыпаны бастаган жйтггер 6ipTe-6ipTe сез сыцайын бэд1ктеу жакка бурып барады. Жазык мапдайын ак бэтес орамалмеи 6ip желшп койып, Нуржан кэз1р суырып салып айта бастады. Э р т т е а мен кусап, сезд1 какпай, Нуржанньщ тынысын демеп капа отыр. Ал Нуржан айткан сайын удеп согады: 197

- Кезщ гаунар, ей, цурбым, ткщ маржан, Алма icnemmi ак, бетщ алгул жанган. К,иал цылып хор цызын крл созбас ем, Жаныца 6ip уйыцтасам, дуние жалган! - деп, 6i3 екеу болсак та, ол жалкыга каратып сейледь Жауап та жалкыга айтылды. - Дуниенщ, ей, курбым, 6api де арман, Жараса ма армансыз дуние жалган. Кыздан цалып эйелге цолца айтасыц, Оцай олжа эйелд/ кордщ цайдан? Уй iini дабыра-даркан. Журт мактауын кулагын кага отырады, гарышка ушкан- дай сол сэт, ипрюн, кандай жаксы! Кез1ме 6ip кез Жакып тустк тунерш тутеп апты. Жанылды шымшып калдым. Ол уга койды. - Ал, жшптер, жещп шапан киуде емес, максат - кецш кетеруце.Айтыстык, калжындастык, - сщц 6i3fliайып етпессщдер. Ауыл алые, жол жайсыз, кететш кез!иш болыпты, - дедо. - Ойпырмау, тан эл! узак ед1 гой. Кулактан кетпес кайран энд1 ерте уздпщер-ау! - деп екшгендер де болды. - Узакка бармаганы дурыс, соз сынайы ipiaemn келе жатыр едй —деп, кекесш айткандар да болды. - Отагасы, отырсын да 6ipa3, женгейлермен сез жарыс- тырып жетгсш калып ек, жслюн узш ж1бердщ1з-ау! - деп Нуржан Жакыпка карап едк “отырсын, отырсын!” дегендерд1 таптап кете жаздап колын созып кеп Жакып б1зд1 орнымыздан жулып-жулып алды. 1стщ жайын журт та ангарды. Кулакка кайдагы 6ip сездер естипп жатыр. Колапайсыз кызганыш хан тагында отыргандай 6i3fli кас маскара кылды. Далага шыгып та Ж акып жай таба коймады. Жаныл екеуипзде жан жок, коркып калтырап турмыз. Эй, кайран Кошен, адамнын асылы ед1 гой! Кул-талкан шала булшш Жакып журсе, онын кабагында кылау жок. - Ай, Жака-ай, олснд1 бузып ж!бергешадз уйатгау болды, - деп ед1, Жакып оган да жекш тастады: - Ендеше, катыныцды казынага апарып кос. - Конактарды аттандырындар! Эй, конактарды атган- дырындар! - деп кариа адам касымыздан o iri. Жылдым- жылдым жнтггер ат uieuiin экелкгп. - Атын кайсы ед1? Таныс дауыс. YpiicriM бе, уйалдым ба, букш денем дур ешкшдг 198

- Б1здщ ат мунда жок. - Аттар осында, экеп койгам! - деп, Кошен кулагыма сыбырлады. - Сэл тура турывдар, мен кэз1р Жакыпты... кшнсене кызьщкырап... Б13Д1орагытып, Нуржан касымыздан шыкпады. Bip шатак- ка калар ма екем1з деп, онын айналшыктаганынан коркып, кайта-кайта Жакып жакка жалтакгай берем. Нуржан, afrreyip, эрнелерд1 айтып жатты. EipiH есттсем, 6ipin ест1мед!м. - Зерен, жур! - деп, 6ip кезде Жацыл жещмнен тартып калды. ¥йкылы-ойау юсщей соньщ сонынан ере берд1м. VI Жол бойы журтган бвлектенш журдж. Квшеннен езгем1з атка енгерген ani денедей ундемейм1з. Кешен 6ip кез Жаныл екеум1здщ эшм1зд1 мактап, журтгьщ жаксы тындаганын айта бастап едк - Болды, TiriciH жаткызбай-ак кой. Эйслд1 эуектеткеннен екеум1з де онып келе жаткамыз жок! - деп, Жакып оны жым гып тастады. Жырынды каракшылардай жым-жырт журдж те отырдык. ...Белге танмен таласа жетпк. Жол согып, онын ycTinc уйкы женгендактен, келе тесек сап кисайа кеткем. Жакып барып Кешеннщ карындасына бактырып кеткен Айанды алып келдь Ашуы эл1 таркамай журсе де, журю-турысы тузешп калган тэр1зд1, Айанды касыма уйктатгы да, темею тартгы. Аздан сон асыкпай шешше бастады. Бет1мд1 iprere 6epin жатсам да, бар кимылын 6inin жатырмын. Койныма эдеж керпен1 кежрек ашып юрдь Карамадым. Шалкасынан жатып жай созып 6ipep курении. Козгалды. Жамбасына аунап Tycin, MeHi езш е тартты. Кдйкан етш касакана iprere ыгыстым. - 0й , былай жатсацшы! - Шаршадым, - дед1м шынымды айтып. Тойдагы екпем де таркай койган жок-тын. - Шошка тагалап па ец шаршайтын?! - Колын икемдеп тагы экелдн - Койшы, уйкгайык та 6ip! - Йемене, тойлы ауылдан тойып кайтканбысьщ? - Оган Устеп айтуга ауыз бармайтын зэрл! свздерд1 Torin-Terin ж1бердн - Из, тойып кайттым! - дед1м кылыгыиа карсы боп жатка- нымды жасыра алмай. 199

- Мэ? Мэ, тойсац! - Tcyin-теуш ж1берш, Tepic айналып жатгы. Т1зсс1тем1рдей тисс де, кыцкдемсд1м. Кай кайсарлыгым устаганын ез1м де укпаймын. V II Арада ем кун e rri ме, етпед1 ме, тал тустс атты 6ipey тасыр- тусыр сыртка кеп тусш жаггы. Ж урю Жакып емес. Уйде жалгыз отыргам, журепм ез-езшен ерекшп аузыма тыгылды. Не де болса сыртка шыгып улпрейш деген оймен, жан ушырып есжке умтылдым. Ecikti менен бурын ашып: - Ассалаумагалайкум! - дед1 келген адам. Ол да, мен де сшейш турып каппыз. Эйтсе де, ол бойын бурын жиып алды. - Оцаша ма едщ, Зерен? - Соны айтгы да сырмшез, ужрсек жандарша жай созып колын усынды. Кэйтср1мд1 бшмей, Kiflipin барып колын алдым. Колын берер деп кутпесе керск, кабагын сол кагып калды. - Адам айдаса да, кудай айдаса да, жалгыз отырган кезще келшпш. Бопты, бул да 6epi караган 6ip ic шыгар. Онгарылган icTi сен даты онына басташы! - дед1 колымды койа бермей турып. - Шынында, Жакып жок. Журт жаман ойлайды. - Жэ, коркпай-ак кой! ¥ры тал тусте келмейдк оны Жакып та бшедк - Муныныздын уйат екенш мен де бЫ п турмын. - Солай-ак болсын, сонда да шынынды айтшы, тагы 6ip жуздесу ойында болды ма, Зерен?.. BipaK сулу ойел мендсйге зар дейм1сщ. Сол туш-ак тойлы ауылга тастап журе берген шыгарсын? - деп, аты-жеш жок Нуржан маган ектем KCTin барады. Ыга берсем, утыларымды 6inin, мен де езш тоса сейлед1м. - Рас, бэдж сездерйнзден взге еам де сштенещз калмапты. ЕрлЕбайлы адамдардыц арасында eci кеткеннщ журетйп бесенеден белгшй Байкаймын, кайындарымен кулш ойнай беретш кайыпсак женгснщ 6ipi деп журген сыйактысыз. 0pire узамай турып айтып койайын, кур эуре болманыз! - К ап ы айтады eKencin. - Катты айтпасан, бет кайтпайды. Co3i шыгын болып, бекер шаршамасын деп турмын. Ун-тунЫз, уйктап жаткан Айаннын бетше карап 6ipa3 турды. KiMre тарткан дегендей, Айан мен Meni квз киыгымен кезек шолып o n i. Epuin тгстеп элденеге окталды да, eciKKe карай ею-уш а п а п барып кайта бурылды. 200

- Кетейш онда! Амал не, алданыппын. Жешл Hand 1здеген жынды неме екен деп журмегейсщ, куйеущ кызганшак KepiHin ед1, баганды бшмейтш 6ipey ме деп, сол туннен 6epi тук ес1мнен шыкпай койдын. Kyfleyi сабап жатыр ма екен, урсып жатыр ма екен деп, ылги 6ip жаман ойда журд1м. Эбден мазам кетп, сонан сон бугш: ‘Тэуекел, не де болса вз кезшмен 6ip Kepin кайтайыншы дегем. Кдтгы-катгы сездер1нд1 ecTin, дес!м кайтып калды. Жакыпка: “Жок 1здеп жур екен”, -дерсщ. Сез1н жауапсыз тастадым. Табанда дей койар да тупм болмады. Ол да бастырмалатпады, кез1мен гана атып: - Жакыптьщ кызганганында да жен бар сыйакггы, - дедь - Баскасы болмаса да, керкицн керер кез1 бар гой. Жаны dpi екен кайта, кушып-суйт сен аймалаганда, е р те н т елмей, кеудеде жаны жатады екен. Мен тура тш тартпай кетер ме ем! Жарайды, эз1рше cay бол! Шапалактигендей бетпмду ете калды. Кдлай-калай сейлейд1? Ce3i кесек пе, мшез1 огаш па? 0 з отауынан шыккан адамша алшан-алшан басады. Не де болса, кутыпганыма куандым. Кеп узамай Жакып келдь Уйге Kipin сырт ки1мдер1н memin жатып жайбаракат кана: - Уйге 6ipey келд1 ме? - дедг - KiM келунп ед1? - Е, Kici келмейтш уй ме ед1к? Ундемед1м. Ол да жайгасып отырып жатып сез кумады. Дастаркан жайып алдына шай экелгешмде барып: - OnriHiH кущнз келге!п кай ceci екен? - деп койып калды. Мундай 1шмерезд1|гп Жакып 1стейд1 деген ойымда жок, кесе колымнан ушып кете жаздады. Зордын куш1мен аузымды eKi ауыз сезге эрен келт1рд1м: - Юмд1 айтады? - Сен1н элг1 тойдан тапкан танысынды айтам. Жакыптьщ даусында соншалык зэре ушырарлыктай 31л жатпаган сон, бойыма жан шакырып мен де журек токтаттым. - Жумысы менде емес, сенде кер1нед1. - Кэйте коймак екен Meni? - Е, ит б1ле ме? “Атым жогалды. Эйел1ммен айтыстыц деп, куйеу1н кек алган шыгар”, - деп KOKin отырган. Эдей1 эдепс!здеу свйлед1м. Оным - Нуржанньщ келген- кеткен1не бэлендей кещл аудармадым дегешм. Жакып та сез жаналамады, дунк бастап, догал тыйды. Неге екен1н, ез1мн1н адам алдай алатыныма алгаш сонда кец1Л аудардым. Жэне, 6ip турл1, оныма iuiTefi риза сек1лденд1м. Эйтеу1р, айкай- шусыз, ол кун аман-есен eTri. 201

VIII Bip бэлеге урынганда: “Алдын ала 6Lnin ем, болжап ем!\" - деп жатады 6ipeynep. Сондай сэуегсшнк сол куш маган дарымады, жамандык жай тускендей басты. Ойымда еш арамдык жок, далада турып Жакып ексум1здщ суысып бара жатканымызды ойлагандай болдым ба, болмадым ба, бурылып уйге к1рд1м. Ой да сыйакгы емес, елеске де уксамайды, той кунп айтысканымыз коленке кусал коз алдымнан келбец еткендей болды. Айаннынуйкысын буза мадеп, бетте конган шыбынды ewciiin ушыра 6epin ед1м, есж сырт ете калды. Жалт карал шыцтырып ж1берд1м: босагада Нуржан тур, бейне гайыптан тускендей. - Таты бол KCTKeH6icii[, Зерен? Урыша ундемей Kipin, журепщц ушырып ала жаздадым бшем. Еш тш жок, багжиып бетше карай берсем керек, жуас унмен ез жешн байандай жонелдг - Шошыма, Зерен. 03i кеп саган жем болмаса, сеж жеп койатындай яапт жер беттндежаралган жок эль Андып журш Жакып жокга эдеш келд1м, - деп, торге сейлей шыкгы. Мен уркш жуктщ бурышына карай шепнд1м. - Зерен! Не болтан сатан? Кой, коркпа менен! - Осы куш коркатын болдым. - Бэлк1м, туа коркак шыгарсын? - Коркакпыл ба, коркытушы кеп пе, шет жагасын Kepin журс1з той. Co3iMi3fliH жарасып келе жатканына сол кез мэн де бермеппш. - KiM б1ледн айтуым олак па, акылым шолак па? - деп ж1г1т кабагын шытканда, мен Timi айап кетш, жылы шырай корсет1п те калган сыйактымын. - Кермесем, кещл!м тыныш ед1 кайта! - деп Нуржан курсше сойлед1. - Алтын эйел алсам да, байкаймын, кен1л1м- де орнын куыс турады. Жулып тастайтын жабу емес, memin тастайтын кжм емес, ойымнан енд1 кэйт1п шыгасыц? Кэйт1п шыгарам? - Ойын-кулк1н1н умытгырмайтыны жок. - Ойын-кулк1? Ол да кенш орныктыныц колынан келед1. Сагымды сындырсан да, сындырмасан да, мен бупн саган бар сырымды айтайын деп келд1м. MeHi эке-шешем уйленд1ргел1 жатыр. Ал мен ceHin кес1мд1 соз!нд1 есэтмей турып, ешк!мге уйлене алатын емесгйн. Егер карсы болмасан, алые 6ip жакка алып кашып кетей1н. Багым болсан да, сорым болсан да, мен сотан бек1нд!м. 202

- Ecini3 дурыс па? MeHi ейтетшдей юм деп ойлайсыз? Айтгым гой алдьщгы жолы: эуре болманыз! Будан былай буп уйге келетш жолды умытыпыз! - Аузымнан капай шыгып KeTKenin кайдам, тура осылай дед1м. Ж алын шарпып, ыс каккандай онын жузг курт карауытып Kerri. - Хош, ендеше! Хош!.. - деп, тагы б1рдеме айтайын десе, айта алмай; айтпай тагы кете алмай, Нуржан уйден эрен шыкты. Онын сол шын пейш н, бар шындыгын бетшен Kepin, журепм шаншып кеткендей болды. Ж алма-жан уйдщ жабыгынан карадым. Асыкпай, ауыр козгалып атына мшдь EciK алдына шыгар дед1 ме екен, айналып артына карап аз- кем турды. “Аттандырып-ак ж1берсемин!” —деп айап кетпм. Б1раз узап барып арты на тагы б уры лы п туры п атына камшыны басып-басып ж1бердь Денем flip-flip тт р к е н д й “Кызык жшгг! - Той KyHrici тагы eciMe TycTi. Алгаш унап та отырган... - Кызга да емес, сонша сезш эйелге айтканы Heci? Бар ce3i бала кецш ндей таза. Кении таза”. Басым аз зецпген сыйакгы. Денем езинп, э л аз тартады. Нуржаннын жана гана айткандары купагыма кайта жангырыгады: “Багым болсан да, сорым болсан да, мен соган беющпм!..” Кезше 6ip кулю yflipLnin, жанарымен еркелете, соны айтканда бепме 6ip Typni жылы карап efli. Тугапы уйкыда жаткан, Д рш ш кке бупнге дешн араласпаган тамыр-жуйкелер1м жана жандангандай тупа бойыма бейтаныс 6ip жылылык тарайды. Иэ кыз боп, иэ келшшек боп татпаган бейтаныс ce3iM киап тунгиыгына тартып барады. “Нуржаннын кумарлыгы, нпркш-ай, Жакыпта болса! К улюа мен эзинне адам кызыгады. Жакып та журт алдында кошемет кып, жайран кагып отырса, кэйтер efli? Жарасар едж-ау!” Кез1ме жас юлегейленш келш те калган екен, жешммсн 6ip суйкеп тастадым. Жабыктан келе жаткан Жакыпты К0рд1м. Жалма-жан кез жасымды керш коймасын деп, бепме суык су 6ypKin жата калганым да сол efli, eciicri тарс-турс ашып ол да уйге Kipfli. Суп-сур. 03i ылги торуылдап ж урен н тэргздг 3ipK-3ipK басып, жаткан Meiii жаншып кете жаздады. - Йемене, салмагы e3in Kerri ме? Балбырап бойынды жинай алмай жатырмысын? EpuiMfli т1степ, бук тускен калпым 6ypice берд1м. Жакып жамылганымды жулып ап, ycTi-баеымды кез1мен TiHTin тур. Жерге карап жанагы бепме буржкен суды керд1 де, жагыма шапалакпен тартып-тартып ж1бердг - Тусте 6ipeyMen, тунде б1реумен... жараскан екен жайлауьщ. 203

- Жакып, кудай акы, жазыксызбын. Bipeyain келген- кстксшне де юнэл1мш бе? - Жазыксыздыгыма кэйтсем кезш жетюзем деп, жалына сейлед1м. - Сайкалданба, суырылма! Жынынды жумаганда, не мынау? - деп, су тиген жерд! тепкшсп пускайды. Жаласы шындыкка жапасып тур. - Мал емеспш гой, Жакып, аунай кетепн, сенсещш адамга! - Сез тындар калпы жок. Ke3i корт, конин сенген Kiciuic ашшы бокгыюы кардай боратып, камшымен кайыракепжататусымнан салып-салып кетп. Сездер1 суйепмнен erri. “Ол ceniii ойнасын, ондайыц- мундайьщ”, - деп бет бактырар емес. Кдзымырлап кай- кайдагыны айта берген сои, менщ де ашуым бас кетерешидедк - Болды, эй! - деп бетше жеки карадым. Басымды KOTepin бекем сейлед1м: - Бар-жокты т1зе берме! Атьщ еркек кой, коймаймысыц катынша каргап-сшемей. Сол-ак екен, суык камшы жон тер1ме жауындай теплдь Касарып кынк демед!м. Ашу кысса, адамга куат косыла ма, жаныма баткан сайын жиырыла туепм. Кудай алдында шындыкты мойындасам, сол сэт Нуржанныц бетшен какканыма 6ipiHiui рет екшд1м. “Этгец, буйтер1нд1 бшгенде, кара жсрге каратып кетсемшй\" — деп кушщдм. - Тамагын ток, кшмщ кок - KiMiiin аркасы? Эй дер ажа, кой дер кожа болмаганга кудайынды умыткан екенсщ. Асыкпа, K03ineoni кок шыбып уймелетермш! -деп, жердуниеш Tipen турган кок епз KiciMcin TiTipen, тутеп уйден шыкгы да Kerri. Одыран-кодыран Ti3cci кагып кетш едц Айан беапмен 6ip аунап кете жаздады. Баланын баж сткен1не де бурылмады. Б1раз отырган соц Жанылга барып жайымды айтгым. “Кол жумсады”, - дегеищ ecTin, кайран калды. Жон аркамдагы камшынын i s/repi11 кергенде, жаны ашып кезше жас алды. - Барма, 6i3fliKiHe жат! Алдына ол келмесе, сен барма! - дедк Кошен, экеЫ, карындасы - 6spi б1здшне жат дсп жж- жапар болды. - Ол эдеш Kerri, жалгыз тунесе, 6ip бэлеш тагы жабайын дсп Kerri, - деп, Жаныл Meiii сактандырып койды. Кудайга шуюр, MeHiHдс 6ip ю сш к кырсыктыгым бар гой, касарысып касакана ез ушме барып тунед1м. Бауырыма Айанымды басып, бар ypeiTai сонымен урюткешм 6ip 6yriH болып па? Осыдан Жакып агтга келмедг Жепннл кун дегенде - тусге - карасам, Кошен CKcyi есж алдына кеп атган тусш жатыр екен. Тук 204

i бшмсгснсш отыра берд1м. Кдшангы эдетшше, Кешен уйге калжьпщай юр.щ: - “Катын деген к т з г е уксас юршен келед1, ауык-ауык кагып алмаса, шац басып кетедГ’, - деп жатушы ед1 кариалар. Калай, Зерен, Жакып 6ipa3 к ап ы кагып маберген бе, жудеп капсыц гой? - Шаным кеткен сон, жукарганым шыгар. - Шынында, жукарыпсын, жукарткан Жакып кой. Айыбын мойындап алдына келдк Mine, - деп, оны колымен нускады. - Сагынып калыппыз, кумардан шыга ез колыцнан ннешк, oyeai шайынды экелнн! - Сагынганын шай болса, жарасы жещл. Уйден шыга бергешмде, Кешен колымнан устады. Ма­ ган 6ip сузе карады да, сезш Жакыпка айпы : - Кезге айтканнан коцшн калмасын, Жакып. Kino сеиде. Кызганганыц кымбат санаганыцнан шыгар, эйткенмен айыпты скенщ айыпты. Колына Зерещй кондырып, сен, кайта, жулдызын жанган жнтгсщ. Бшген ж1птке супу эйел - бак, бшмегенге - белшеден батпак: былганады да жатады. Зеренд! Kepin, суктанган екен 6ip тентек ода не тур. Керген еркектщ кайсысы кызыкпайтын эйел? Оган бола кара орманнын кутын кашырма. Сыйла Зеренш, кониине кайау сапма! Сен де. Зерен, бурынгындай жур! Бэрш умыт! Эйел1 кулш турса, элем кулш тургандай Kopinefli сркскке. Онын к атс л тн ез кателтндей кор. Кэне, 6epini колыиды, умыттым дени6opin! - Умытылар болса, умытамыз гой. Кыскы каттылыгынан кенет айрылып, курт кектемп муздай келш калган коз жасымды корсетпешн деп, бепмд1 алаканыммен баса калып ем, Кошен кушактаган куш апарып Жакыптыц кушагына тыга салды. Кецш булты ыдырай 6epin, коз жасы мтеплт-тегш п KCTri. Ko3ip ойласам, Жакыпка емес, Кошсннщ кылыгына ж1б1ген шыгармын деймш. Жылагаи эйел жешлед1 гой, теп. Коз жасы келшмге кел-прдг Татуласканымыз Tyccin, кашкан берекс кайтып уйге к|рмед| 6ipaK. Жатша сыйласып, жылы гана сойлескен жудсу т1ршЫкке туетж. Сушспендж дегенге 1здеу сала бастаганым да содан кейш болды. Тун ойлап, кун ойлап келген кортындым: жар деген Жакып емес. Жар деген эйелдщ куйеушен озге KiMi болмак, ол жагы тагы жумбак. Бэдж жур1стсргс бул баганыц 6epinMeyi хак, копним куцпрт те болса одан хабардар. Шын гашык, адал жардын OHriMecin ел iш1нде кай кыз еепмей ocyuii efli? вз1м.'н еле суйген куштар гашык менin де 6ip муктажым болды. Козы 205

Керпештей керкем болмаса да, кылык эрекеп, кушак-мешр1 Козы icnerri элдеюмнщ кез келмегенше капа болам. Ацыз адамдарды анык OMipre, жердсп шындыкка жетектеп экелпм келедь Ацыз махабаттын neci болгым келедг Ойлай-ойлай киалымдагы курап алган кызыкдэурешмд! ез кушммен катар койсам, куйзелу1м TinTi кушейедг Булт ш ш де жарк-журк ойнаган нажагайга уксап, ержслз Нуржан узж-узж eciMe туседг Еш жасырмаймын, кун озган сайын кеципм Нуржанды кеп iSAeihiH. IX Агайын араз, абысын еш - Ke6i есектен. всектен eMip езгермейдц заман бегелмейдк алайда адам ала, сешм шала содан болады. Жакып екеум1здщ аз жнпмйз арадан кершш сд1, абысыным м е т кеп есекке копии де тастады. Тойдан берН дуниелерд1 тере берсе, сенд1рерлж дэйек те тапкан сыйакты. “Нуржацщга ойын емес, шыпы-ак шытар, ейтш ойнамас!\" - деген уметкеле-келе мулде маза бермейтш бодцы. Онын да ойьш бшейщ деп, 6ip куш Жанылдан: “Нуржан e3i кандай жйтг?” - деп сурадым. - Жаман десем, хпптке жала; жаксы д е й т десем, жумбак- жумбак icTepi бар, imiHe ит елш жатпасына кезщ жете ме? Калай дегенмен, ол бойдак, сен эйел, оныю эншешн оуест1к шыгар. Бойдак жетгг - буйдасыз бука гой, - деп тужырып айтпай, тайсактап сейледь Алайда, неге екенщ, сонын езш артык айтып койдым ба дегендей, беетме сактана жалт карады. - Айта бер, Жаныл, жасырма! - Кере алмай кундеп жур ме, айдаладагы Нуржанды койшы, журт койнында жаткан Жакып жайында жаксы айтпайды, сенен езгемен де ойнап-кулед1 дейдй Сенбеймш. BipaK еетрж те болса ол саган ауыр. Сагынды сындырмакка шыгарган элдеюмнщ пыш-пышы болар. - KiM бшедк еркектщ туздеп iciH мм Ti3in жур дейсщ. Кудйтм болганмен, кез кермеген сон, кенш сенбегендей кур далбаса... кай онып жур дейсщ. - CeHiH KepreHin осы болса, езге эйелдщ жаны жур екен- ау кайта. - Е, жан де, жан cipi гой, Жаныл! Суык куз суыт Tycin, журт жайлаудан кайта бастаган. Сыз тарткан, ауанын дымкыл, ауырлау кезг Кек жайлау куандап, бурынгысынан жутан. Адам да, табигат та элденеге алан 206

кейтте, жазга уйренш калгандыкган, кыстьщ келгенш куп кермейтшдей кешп ангартады. Ойга кауырт кештж. Кешендер езге койшылар кусап ауыл тешрепндеп анызга отырды, 6i3 дайар уйге, енемдердасше бардык. Аз отырып, анызды тауыскан сои, койшылар кыстауга кешедь Сондыкган ауылмен арапасуга шоласы тиген осы 6ip куз кундерш малшы кауым мейрам кылып етюзедг Анау- мынау этап ететш той-кызыгын ыгыстырып, эдеш олар осы кезенге сактайды. Ойдагы ел мен кырдагы ел - дихан мен малшы - жылда осы уакыт ecrrin, ойын-кулюмен кауышады. Ойгатускинтерюжме барып 6ipa3аунап-кунап кайтгым. Той бардым, топ керд1м, дабыралы ортаньщ дауасы тигендей opiM xipin, кашкан сыным кайта орала бастады. Жакып екеум1здщ сырт жарастыгымыз K33ip, oineyip, сын тагарлык емес-тш. Не той екеш кэз1р еам де калмапты. Бэжен деген койшынын тойына барганымызды бшем. Кашангы эдепм1зше Жацыл екеум1з кеп жайды аударып-тонкер1п энпме ericin отырганбыз. Абысыным Загира (йздщ ecirri узак ашып турып: - Е, енкей ендшер екен гой мунда, - деп мурнын шушрдг Мен де оныц кескшшен кускым келген Kicinie касакана мржндом. Содан imine от тусш кегп-ау,.с1рэ. Жаньш ексум1з той бастадык. Дагдьшы елевдергуйреншйсп эуендер, кепшимс кыстаган сон, Hecine кылымсиык. Той бастау тамамдалып е;н, журт айтыс колкапады. Ат-тонымызды ала каштык. Бугш бойым байсал, Жаныл да б1ртурлi жуас, бап болмаган сон, зорланганнын coni жок. Жана, той бастардын тиген булын таратып жатып, Жаныл: - Жок 1здеп Нуржан терюкей жакка барыпты, - деген. - Катты наукас кершедк суык тисе керек. М ет соккан жын - сол энпме. Гипмде бура тарткан 6ip пэле бар. Сейлеген сез1мд1, айткан эзшмд1 апсш-элсш беле бередг Кешен мен Жакып та журтка косылып кыстаган сон, акыры айтыстык. Кызусыз, кызыксыз болды, Жаныл жаттан- ды создер1мен гана желе жортып шыкты, жнтггер де сез тауып жарытпады. Б1зден сон да 6ipnemey айтысты, 6ipTe-6ipTe кулк1>ш кебешп келе жаткан. EcineTycin, Кешен 6ip кызыкты энпме айтпакка енд1 октапа 6epin едк босагадан 6ipcy барк ете калды; бэр1м13 бурылдык: абысыным. - Ойбай, салдакы-ай, шык омапмай! Сен упин Cepi жйтг кан боп жатыр. Сен-ак жететш болдын-ау тубше! Алай-тулей бар пэлеш ушп-тепп ол кетп. Тукке TyciHe алмай калдым. TinTi, Жакыптын кай кезде уйден шыгып 207

кеткенш де кормеппш. Дурюрей далага шыктык. Кдравды. Далага койган бштел1 шамнан айагыннын басы эрен кершедк - Еиггеце жок, кермей-ак койыццар! - дсп, Жанып екеум1зд1 Кошен кара!цылау шетке какпалады да, 03i шршгентопка карай кетп. Абысынымнын дауысы тунп даланы ттлплеп-ак жатыр: - “Ол кэзаптщ кылыгына куйш елесщ, ондай ecipiicri сл аралатпай уйге кама!” -д е п кудайдьщзарын кылдым. - взще де обал жок. Ойбай-ай, кандай сумдык, касында байы отырып буйтедк ол жокта жер ертсйд1 гой. Журтым-ау, кэйтт шыдай- ды бул корлыкка? Неге сегесн|дер Cepi ж т т п , ол тугш мен о л т барам, ойбай-ай, намыстан е л т барам! Сан ccTin, ет yflpenin калганд1к1 ме, жок элде, жорамалдыц жуйр1кт1п мс, пэлешц 6ip ушы жанагы айтыскан ж1г1ттс еке|йн anri сезден ангара койдым. Шеггеп, Кошен де жерге Tynipin шыкгы. - Не бопты, не жанжал? - Ой, Жакып та жайына журмей. “Айтысып отырганда эйел1ме коз кыстын”, - деп, жанагы ж1птп 6ip нукып кеткен скен, 6ip KiciniK каукар к!мде жок, ол да жудырыкпен койып- койып ж1бер1пт1, Жакыптыц кабагынан как sni саулап тур. Загира гой соньщ 6apin зорайтып журген. Ундемед1м. Тун тас карангы, талып тускен алые сэуледен кей туе ак жолактанып, тойдьщ шан-шунынан карангылык шытынап жарылып кеткен тэр1зд1. Мен!н кен!л1ме бул жанжал ак емес, кара жолак байлады. “Ку Жакып-ай, корлаганын-ай!” Бэжешпн жакын агайыны далага шыгып басу айтты: - Ж ттгер , сабыр! 0 з орындарына отырып, ойын-сауык- тарынды жалгастыра 6epiimep! - Мен Жакыпка барайын, - дед1 Кошен. - Кайтсак кэйтед1? - Koimipin керейш! Уйге KiprcniMi3 де сол, Кошен б!зд1 екшелей оралды. - врекен (Жаксаганы айтады) ана уйде отыр, Жакыпты Загира 03i алып кетшИ, эбден каьарланса керек. Той тез таркады. Уйге дей1н Жанылдар жепазш тастады. Kipin барганымда, ата-енем бажырайа карап: - Жакып кайда? - дест! косарлана. Онын Жаксагалард1к1нс жатып калганын бше койдым. Болган жайды жукалап, жецшдет1п айтгым. Ест1рм1з ертен дегендей, eKeyi казымырламады. Ауызгы уйде уйкгап калган Айанды KOTcpin iuiKi уйге, ез касыма жаткыздым. Жастыкка басым жана тигенде, eciKTi 6ipey солк етк1зд1. 1ле жулкып- жулкып сарт-сурт жудырыктады. 208

- О KiM, ей? - дед\\ енем. - Аш! Экецнщ аузын... - Жаксаганын даусы. - Не деп тур мына жынды?! - Ей, eciicri сындырасьщ! - Жэкем де акырып, есжке барды. - 0й, тартпа, колымды кысып калады. Жаксага iuiKi уйге жын соккандай жупрш юрдк TypiH кергенде, кез1м шарасынан шыкты. Шыцгырып шыр ете туст1м. Айан да бакырып ойанды. Колында узын кара пышак, калш-калш етш Жаксага жакындап келедк Атылып кеп атам артынан кушактай алып едк Жаксага катты жулкынып, колын кайыра сермеп, карт экесш шалкасынан гуардк - Ойбай, олпрд1 мынау! - Енем барып пышакка жармасты. - Кагынган ит, ayeni Meni жар! - Ж1бер колымды! Жаксага кутырынып кеп Kopneni успмнен жулып алды. - 0 й , келi!iin..- уйатсыз! - Келшщнщ... - Добалдай бокгыкты Жаксага дунк етюзщ. - Кайда элп теш з кошкарларын? Таппасандар, мынауын турап елтзрем! - деп, пышагын Айанга октап-октап койады. Енем Айанды жулып алмак сдк Жаксага колынан шап 6epin, кешн HTepin тастады. - Нед бар, ей, жас балада?! в й , ниетщнщ... - деп, пышактын жаланаш жузшен Жэкем шап бердь Демде колынын сыртын кан жауып кетп. Пышактын сабын Жаксага иобере салды. Шалык тигендей шепне шаткайактап барып такыр еденге дуре отыра калды. Жер тырналап жас балаша OKipin ж|бсрдт Состиган куш, кой деуге 6opiMi3 бата алмадык. - Bapi6ipелтзрем,елтзрем! Кез1мд1 шыгар, колымды кес онан да, Затирании койнына Kipfli не, керге гарда не?! 6лт1рем! Одан аргыны ecTin те тура алмадым. Ата-енемнщ де ecTepi Kipecui-шыгасыл, жалбарына береди - О, жасаган! Тэшр1м! TonipiM! Мынау не тантып отыр? Айанымды кушактаган куш еЫктен жаланаш шыгыппын. Эйтеу1р, ecin кагыппын, шешем eciK ашканда барып, кайда келш гурганымды 6ip-aK тусшдам. Мулдс кетед1деп ол уйдегшсройпамага!iкершсди Артымнан кепке д ейт адам келмеди KiM б1лед1, куйген бет те келденсн болтан шыгар. Болтан жайт бар журтка жайылган. Жас-Kopi жагасын устайды. Жаксага шалыктайтын ауру болыпты, уйден шыкпайтын квршедй Загира б1ржола TepKiiiiHe барыпты. Абысындык алауыздыктын айагы осыган сайды. «-897 209

Айга жуык уакыт еткенде гана ата-енем м е т алып кетпекке экс-шешемнен кешу сурап кедщ. Анау тунп Жаксаганыц eKipin жылаганьш ез коз!ммен кермесем, баллам, баскаша шешер ме ем; ал оны кере-тура ол уйге кайта оралсам... Жок, ж1б1мед!м. \"Жуз жылда! Мундай сумдык жуз жылда 6ip-aKрет болады!” - деген журтгыц да ce3i кайтар жолымды кест тастады. X _ Узак кун ой толгап, тун бойы тагы ойаумын. Бэрш ойлаймын, ара-тура Нуржанды да. Оньщ жайын Жацылдан жудалап ест1гем. Наукасынан айыгыпты. ЭкеЫ кецшдеп >Kepirie куда боп, осы куз уйлещцрмек екен. Кдлзганыш па, к1м билли, ренс1з ойга ол да итермелсйдг Ею ауылдьщ арасы бес-алты-ак шакырым: б1здйа - Жуанагаш, оныю - Акжазык, 6i3 тау сагасындамыз, олар етекте. Улкендерш былай койганда, ею ауылдын балалары да 6ipin-6ipi бшедг Bip куш, тапа-тал тусте, Kepmi уйдщ юшкене баласы уйге nipin, босагада жалтак-жултак 6ipa3 турды да, маган ым каккан сыйактанып шыга женелдг - Кагынгыр, негып жур? - дед1 шешем. Ж упре шыгып баланы токтатгым. - Неге келдщ? - Мынау кагаз... - KiM берд1? - Ахатгардыц ушнде, 6ip Kici... Айбак-сайбак жазуды арен окыдым. “Жек кореец дс, жолыд. Шам жага барам. Нуржан”. - Ой, айналайын! - деп, баланы басынан сыйпадым. - Жаксы бала екенсщ. Макул деп айт! Шешем жактырмай калыпты: - Э й , экец де уйде жок. Э л п неме не 1здеп KenTi? Жаманатка uiireciH, тиыш жур! - Битам ецгерш экетпес. Ахаттыц эйел! эцпмелесш отырайык дептт - Ecci3! Ел арандатуга эуес. Желпшдемей, жат уйде! - Койшы, апа, кайдагыны айтпай! - Сен бузылайын деген екенсщ. Бэлем, экен келсш! Экемд1 калхоз TCMip жол стансасына, ауданга тш сл сока- сайман экел1сесщ деп жумсап мабсрген. Шамалауымша, бупн-ертец орала коймайды. Ол келгенше таркамайтын ашу апама б т п керген емес. Мен уйден шыгып бара жатканда, шешем жаман кез1мен шыгарып салды. Кылыгыма кейш отыр. Далага шыксам, Нуржан купи тур екен, карсы кеп колымнан устады. 210

- Есен-саумысын, Зерен! —Кол 6epin, кол алыстык. Кол устаскан калпымызбен Ахаггшне келдж. Шам сенген, есж шнбеген. - Kipe бер, агай уйде жок, женгей жатып калган. Ауызгы уй эдеш онашаланыпты. Карангыда MCiii салулы тесектщ ycTiHc отыргызды. - Зерен, шам жагайын! - Неге? - Жузнцд KepriM келедк - Соншалык сагына койдьщ ба? - Зерен, ауырып жатгым, атым жетпед1 емес. 0 л i одан кулантаза айыкпадым, калганын сен емдер деп cenin келд1м. - Неге олай дейсш, куз калывдыгынды кыздай кушкалы отырып. - Сен оны айтпа. Зерен, ез к е н ^ щ п гана айт. Ойлап- толгап мен бгпсем. Сагынышымды бас. Жйтг 6ineri бел1мд1 орай бауырына тартгы. КеудеЫ от, epini ыстык. Колымнын калай KOTepinreniHбшмеймш, бшепм барып мойнына оралды. Mciвдсдс муншалык мешр бар, тещздей сез1м бар деп тук ойласамшы. Егоюреп, еркелетш, карулы Нуржан кушкан сайын эйеддщ э л аз бшепмен вз1мстартып?мен де оны MeHipiMe, махабатыма белепм келдь Бар пейипммен бауырына Kipin, бар дуннешч бакыт-дэулет! басыма конып, cc-Tycci3 елхареймш. Оныц касы-кезшде, бет-жузшде, кыл аягы, op6ip тал ю ртпнд е Mcnin бакытым, кермеген кызык-куанышым тургандай. Жаткан тесек - жумактыц Topi, бакьптьщ 6eciri. влш щ бейшпи т1р!мде керген тушм болды. ЕртеЫнде, 6ip жолдасы exeyi тун жарымда ат жстсктсп экеп, мен1 уйден “урлады” да кетп. Б1рден ез ушне апаруга батпай, oyeai аудаи орталыгындагы 6ip агайындарыныюне туирдк XI 0ти1м - Нуржанньщ экес1 - калхоздыц жылкысын бакканмен, ауылына айбынды адам ексн. Ею-уш кун алдына барып болган жайды айтуга иэ агайыннан, иэ ара адамнан 6ip жан батпапты. Акыры енемшч гана тэусксл1 ж с тн т. Бар жайды с е т е й сон, жылкыны жота асырып экстш, Этшм уш кун бойы уйге келмеггп. Алай-тулей ашу да жок, айкай-шу урыс та жок, дымымызды осылай унс1здтмен куртты. Гвртппш куш сол ауылдын Молдабай деген аксакалы атка Minin 0THiMiiin артынан барыпты. Салган жерден: 211

- Эй, Ермукан, жылкыны таста, балалар багады, езщ уйге жур! - дептг Этшм сез айтпастан соцынан ередп Уйге кеп улкен Kici эбден айтарын айтып, дерш деп болган соц гана: - Молда ага, айтканыцнын артыгы жок, - деп, Этшм арен шешйпптг - Бугаи мен булан-талан болмаймын. Кднымызда, тукымымызда мундай тентектж, 63iw3 бшеЫз, ежелден бар. Кыздай калындыгы турганда, б1реудщ балалы эйелш алды деп те баламды жазгырмаймын. Менщ туйткшм баскада. Б1з гой куанармыз, той кылармыз, ал ана балам алмай кеткен кыздын эке-ш ешеа кандай куйде десещзпн. Кэз1р олар - кайраулы пышак, октаулы мылтык, атарга 6i3fli огы жок. “Ак кагаздай кызымыз едн кара жер гып Kerri, жалгызьщнан жайрагыр-ай!” -д е п тшдейд! гой. Маган сол батады, каргыс- тан коркам, Озвдз барып солардан кешу етзшщзип. Айыпты болайын, алдына жыгылайын, - жамандык тшемесш, каргамасын! Кудайдан жаза сурамасыншы! Сол свз1н ecTin, эл1 кермсгсн кайын атама катты риза болдым. “Эй, кудай, бузылган OMipiMбутшделер ме екен!” - деп умптещцм. X II Бул босагама келгеннен-ак квнинм ток. Балалы эйсл екен, болсн-бэштуген дейтш беталды сездер болган жок- Сырт ел ссзд1рмей айтса айтар, sfrrcyip, ата-енем кабактарына кылау 1лд1рмсйд1. Кел1нд1 болдык, жалгыз ул жалкы калмады деп, кайта кецшдер! ескен калпы бар. Ол кундер1м ойын-кулк! ед1. Тан ата турып Нуржан жылкыга кетед1 иэ сол уак кузстген кайтады. Кашан уйге Kipin келед1 деп, ол келгенше ею кез1м eciicre, тун тыншып уйктай алмаймын. Ол ymin менщ де, мен yrnin онын да жаны куырдак. Ж ылкыдан оралса, Kipin кеп, KHiMiH шешпей турып кушакгайды, суйед). Сонан сон сэл езу тартып: “Апам корсе, танытар экем!здп Бар, былай тур!” - деп, иыгымен гана жолынан ысырады. Кеудеме жыр, KOHUiiMeнур куйылып кун! бойы уй шаруасына кур ат м1нгендей жуг!рем. Демалып уйдс Нуржаным жатса, кай жумыс болмасын колымда эншей1н куйындай yftipinefli. Ол жокта олкы журем, “кап, бэлсм, келерсщ бупн; енд1 ойламастай еркелеп алмасам ба” дсп ылги бек1нем, - кунде сол: келсе, коз1мде; кетсе, кенппмде. Нуржан- нын да куйп осы. Канбайтын кумар, б те й т тн сагыныш екеу- Miafli басады да турады. Жараскан кабагымызды, жубай боп жаксы турганымызды Kepin, ата-енем де кон1лдер!н санлак устайды. Жв1П келсе, 212

келий емес, кыздарындай шолжандаймын. Журт жасканатын ызбарлы Э т т м де маган ыкыласты. “Балам-ау, 6ip ауык демалсаншы! Апан да уй жумысына аралассын да. Бул уйден кысы-жазы Kici узишейдь Кымыз бар, ет бар деуил едй каллез келш бар деп, еид1 тйгп тепледн Кашангы Kici кутумен боласын. Апац екеущ ауысып icTe, сел екел жок, ешшм секпсйдi. Кызымыздын ку суйеп калыпты деп, куда- кудагилардыи да кецш не келед1 емес пе?\" - деп, кейде кулiri сойлейдк 0тш мнщ мундай ce3i токтатпактупл купим тасып, куанышымда шек калмайтын, шаршамайтынмын. Куз eTTi, кыс э т а . Жаксы уй болган жарасты калпымыздан жазбадык- Коктем келе мен босандым да, бул босаганыи бакыт-кызыгын барынша шалкыттым. ¥ л немере scipecc 0тшмд1 аспандатты: “кутты болсынга” Kipe шыкканньщ кай- кайсысын да улде мен булдеге орап ж1беруге 33ip. Онсыз да карулы адам житггей жасангырады. 0ппмдей дэттберисп ani кунгекоргенемесган.¥ л деп ка!пнама карык болып жургешмен, кашан кыркынан шыгарганша немересшщ бет-жузше 6ip карамады. взшше ырым етсе керек. Кыркынан шыгарганнан кейш, Бекжанды жергегшс орап далада журем: -Балам, 6epi экелин! -дед}. -Жаманыннындндарын корейце. Бекжан батыр осы ма? Ойбуй, шуйкедей шака гой эли - деп бетшен шскеп, саусагымен мурнына туртп. Tin, козден сактанып одеж элжуаз деп тур, эйтпесе Бекжан кннкене куншдс етжещц болатын. - О, Бскжаннын uiemeci де улкен екен гой, - деп, кез!мен еркелете менщ бойымды 6ip шолып e n i. 0THiMiiiH кылыгы MeHi эуеге ушырып ж1бергендей болды. Ж у п р т жалма-жан енеме келд1м, i3iH суытпай жанагынын бэрш жайып сап жатырмын. - Жалгыз улдын жаксылыгы саган шмей KiMre Hicin. BopiMi3fli карык кылган карагым CMecciH бе? - деп, басы- K03iMfli шскеп-суШп ол одан асырды. Осылай кушм ©те берсс, ойхой дуние, тоймас ем-ау прншпкке! Амал не, ойналмаган ойынымыз, куле алмаган кулк1м1з, кыруар кайран кундер1м1з кыршын узш п, каргыс боп жаудын жагасында Kerri. Кевдлдеп дак, коздсп жас ку согыстын канды i3i гой калган. 213

ЕК1НШ1 Б0Л1М Тайлы-туйагымызбен ауданга тадгы алагеу1мде келдж Нуржаннын куйеудеп CKi эгжеЫ уй шгтер1мен, Meniii эке- шешем - 6spi б1зден бурын барып алыпты. Эйел байгустар агыл-тсгш жылай берем1з. - Койындар, азаматын алые жолга шыгарып турып жаман ырым шакырганы не? Жылаганша, тшеуш тше! Б1рдщбасына емес, кепке тускен киыншылыкка кайрат кылса жарайды, - деп, Этшм 6i3re эл айткан болады. Эзшщ де eHi бузылып, элсш-элсш Бекжанды кеп бетшен шскейдк - Пэк сэби, сен а ктиву айт: “Экемнщ жолын онгар, аман барып, сау кайтсын!” - де. Иэ, кудай, жалгызыма жар бола кер! - деп, енсм жалбарынады. Жолдьщ уствде кеп арба шубап кершгенде, куткен журт жапырлап жолга жупрщ. - Апа! Апа!.. - деп, коштасу сэт ата-ана, бауыр, туыс - 6opi арпалысады. - Ж ыламандар, жыламандар! “Жаудан кайтпайтын журек-п, жыгылмайтын бшекп бол!\" - деп, туганда ездерщ тшемеп пе едпщер?! Жылап-сыктап, енд1 оздерщ коркып турсындар. Жау да жылатсак екен деп келедь Кдлай, ата, буларын? - деп, отыздарга келген ортан кол ж т т жылап турган жанындагы шалга карады. - Е, карагым-ай, корксак, жаудан емес, сендердщ амандык- тарыцнан, кайтар-кайтпастарьщнан коркамыз да. - Рас айтады, рас айтады. - О, кудай, езщ колда, кетп гой кшец боздак! Гул1ушкан ку агаштай калдык кой боздап. Айналайын ак боталарым, жаксы тшепм1з жолдарында. Коз жасымыз Kepiiiep-ак жауга. Октан аман кайта оралындар, карактарым! - деп, зсрл1 кимешек салган ак сэры кемnip кепке бата кыпды. - Жьшатып ке-rin барасыцдар, кудщрш кайтар кун болсын!.. Нуржан ен сонгы арбага MiHinTi. Агайын-туыс бетшен cyfiin, 6i3re омы оцай босатпады. Нуржаннын коз киыгы Бекжан екеумгзге урланып туседк - Болар енд|', 6i3 де 6ipep и1скей!к! - деп, Этшм алдыга шыкты. Окем мен Этшм Нуржанды катар кушактады. Этиin бауырына тартып баласынын мандайынан, шашынан шскедг Berine карамай турып батасын айтгы: - Жалгыз жал-куйрык... кунпцн кудайга тапсырдык. Мынау журтгыц жаксы Tineyi жолдас болсьш! Ойынга кепи бара жаткан жоксьщ, кулиге кетш бара жаткан жоксын - бшем1з. Баска 214

тускенда букпай кетер. Бар, бара гой, Бекжаньщнын бетшен cyiniii! Маган Нуржан квз киыгын сыдырта салып етп де, Бекжан- ньщ бепнен шсксп, колыма кайтаустаггы. Кдрасам, Бекжаннын бел кан- Бойым дарете калды. Сейткенше болмады, Нуржанньщ мурнынан кан саулап койа берда. Ак жейденщ омырауы енкешп улгергенше алкызыл бойалды. Бэр1м1зд1урей биледь Кез жасым кел, ку imiM жамандыкка жориды. - Басынан кун еткен гой, - деп Э т т м гана, ofiTeyip, 6i3re акыл косады. 0згем1зде он-тус жок. - Квп ойлап киналып кеткеш-ау, карагым, - деп, енем байгус зэрезап. Журетш мезгш жакындап, бар жнтг арбага отырысты. Bi3 болсак тук айта алмай, тек телкпрш aai турмыз. Тоймаган, тойланбаган кызыгымыз канша! Киа алмай да турмыз, коштасып та турмыз. Кеп ой кещлге сыймай кинайды. Бупнге дейш басымыздан еткен бакытымыз кинайды, от пен окка омырауын тоскан булдыр болашагымыз кинайды. Коштасып, кол булгап калгалы турмын, кайта Kepiccp кызык дэурен бар ма, жок па - ол да кинайды. Арба козгалып ксткенде, жшке жалгаулы тургандай журепм коса узипп кете жаздады. “Нуржа-ан!” - деп айкай сап, жан дэрмен арбаньщ жактау агашына асылдым. Колымпан шап 6epin, олда умтылды. Калыц жйтг жабыла KeTepin алды. MeHin артымнан жане 6ip-eKi ксл1ншек жан ушырып умтылды. Жана м е т KeTepin алганпын 6ipi Жакып екен. Отыра 6epin 63i амандасты. Ек1 ушты neriMfli мен де изед1м. Одан ары Нуржанньщ Tocine кулап, кан тиген омырауына кез жасымды костым. взгелерден уйалайын, i3CT кылайын деген имешс умьп; аймалап ынтыгымды баса алмадым. - Зерен, саган не болган? Келмеске кет1п бара жаткандай муньщ не? - деп, сол сэтге де ж датпгш сактап Нуржанньщ сабыр eTKici кслед1. Бес-алты шакырым журген сон бастыктары урсып, 6i3fli Tycipin тастады. Бес-алты кел1ншек бет-аузымыз булаудай. Кыршын жас колдарын булгап: - Хош! Хош! - дсйдь - Хош, кез нурым, куанышым! - деп, жаулыгымды жупып ап лактырып ем, Нуржан min алып кез ушына д е й т булгап барды. Bipa3 жер арбамсн катарласа жуг1р;ик. Жауы б1рдщ 6api дос, Жакып та сол сэт жылы Kepiiui. Айтылган ак т1леу аттангандарга ортак. Сол кезде Жакымка да жаксы т1лсу тшед!м, жасыратыны жок, аман кайтсын дсд1м. 215

Алдынгы арбадан ацырап Жацыл тустк - Сорладык кой, Зсрен-ау, айырылдык кой! - Екеум1з ен даланы кушрентпк. Bipin суйеп, 6ipinc суйенген коз1 жасты келшшсктер жен сурасып, 6ip кездс жайау эцпмеге кентк. ...Ат жетектегсн ОтснйШ анадайдан байкадым. - Жэ, шен далада пыс-пыс стпей! - деп, и ш п сэлем жасагандарга жеки кслдл Жылаганымды жактырмаганыл содан-ак б1лд!м. - Аслан жыласа, жер кегередк адам жыласа, нс кегеред1? Осы кетксннщ бэр! сендсрге тана кымбат сд1 жаманнан катты. Жылаган да жаксы кергсн болып па?! Танитыны да, танымайтыны да тым-тырыс болды. Айылын катайтып 6cpin, мен мшгенше атымньщ басын Этшм eai устал турды. - Тездете гой, Бекетай бакырып жаткан шыгар. Артынан ат келмейтш б1реулер болса, мшгеспре жур! Жацылды мшгестзрд1м. Кешенд1 кере алмай мен, Нуржан- га жолмкпай ол - екеум!з де екншите келем1з. Эдеш б1зд! онаша тастап, 0TiiiM аркан бойы оза журдк Ол Kici ой куша- гында. Byrin бул мадайда кецш жай, уйкысы тыныш, басы бут1н ленде калмагаи да шыгар. II Хат-хабар кардай борап кслш турды. “Ойнап жатырмыз. Б1зге согыс ojii алые”, -дейдл Кррккан кецшдер сабасынатуст, 6ipTe-6ipTeбой yfipciieбастады. Кыркуйектщсуык кузнще: “Biaai майдалга алып журдл Багытымыз Балтык бойы”, -деген хабар келдл Содан былай хабар-ошардан кол узш калдык. Ажар, KepiK од1рам калсын, бэр!н!ц кэд1р! бсйб1т кундерде екен. Бой кутш, бет тузеуд! былай тастал, эйел бггксн етек- женд1 турдж тс, ср-азаматтыц орнына турдык. И ш п эздек болган байагы кун жок, ат Minin жылкыга шыктым. Ещн маган уйден repi туз ж ал л. Уйге келсем, ущрейген орнын Kopin, Нуржанды ойлап к ец ш м азады, кормесем, кайта кайгым кем. Уйден Этшм дс аулактайды. Кдпадан куйin кете ме алде ойлар эр сакка экетс ме, кущрз иэ тун, TinTi inip карацгылыгында Бекжанды кслш 6ip Hicxen кетедл Уйктап жатсак, ойатпайды, сез айтпайды. Бскжанын шскещп, болды. 03i де туйык едк K03ip мулде 6iTey бол барады. Енем гана уйде болады, eccciHe CKi колында eMipi тыным жок; тамак nicipefli, уй кутедк Бекжаннын ез1-ак ол Kicire eaayip жумыс. Сол кундер колы бос адам e3i де ойдан куса бол елердей едк TipmLniKTiH коп кушгзн куйбен гана кецшге дарытпайды. Адамдар 6ipiH 6ipi кара тартып та кайгыларын кемггедл 216

Айак Кайшыиы кыстагамыз. Таудьщ ортасы, ьщ. Капхоз- дыц жслке тусы болганмен, барар жолы булын, жырак. BipaK кора жасаушылар, ат керек эрюмдер жылкылы ауылды жал- гызсыратпайды. Уайымымыз - Нуржан. Кузден 6epi хабар жок. Журек купт1. Хабар жоктар кебешп барады. Кецшшс кайау туспеген юм калып едк ез1мен кетсш, еске алганныц 63i артык азап, I кездер1 жасты кэршер, кобалжулы гашык жар, жудеу-жадау i кундер ед1 гой кэшр. | ...Желтоксанныц дэл ортасы едй Кущпз кар, тунде иткус тыным бермейдь 0йтеу1р, айналайын б1здщ тау ак тутек борапиан сау. Жылы Kninin, тун атган туспейм1з. Жылкышылар да, 0 п п м де “кал уйде” деп жабылып урысканмен, кун аралатып j кузеткс шыгам. Жылкы nipcp жещн кора да жок, кун-тун жер I тацдап тсбшдетш устаймыз. Катан жагдай осал ойга орын I коймайтын сыйакгы: кудж, Kayimi m u m журсем де, куйреп, KyHipcnin корген eMecnin. Koaip ойласам, K03ip icKe араласам, баскан зш басымнан ыдырап журе береди Bip кун1 ауылкенестен “келсш” деген хабар естйнм. Ол кез кауштен озге кутет1н не бар? “Апырай, Эти1мд1 шакырмай, Meiii шакыргаиы neci? Шынымен-ак бакытым бастан унггы ма?” - дед1м. EpTeiiiiie тацертец тура сап ат ерттед1м. Бек- жанымньщ бет1нен cyfiiin, eciicreH енд1 шыккам. Астындагы аты ак сорпа Этшм жетт1. М уртьта суцп муз турып, ат-маты- мен ак кырау, журю суыт. Алдынан шыгып атын байладым. Кез алды кып-кызыл, канталаган ба, жок жылаганнан ба, кайтып карай алмадым. 0frreyip, 0 ти1м1Йцжайдан-жай жылай коймайтынын жаксы бшем, шала уйктаганнан шыгар деп жорыдым. 1ле уйгс KipceM, Бекжанды 6cTineii и1скеген каппы 0 тш м ойлана калыпты. Кекпенбек, ещ нде кан-сел жок. Енем екеум1з кез TymcTipin калдык. 0ти1м эл1 унс1з. Сейлесе, сезбен 6ipre 6ip сумдык бола кетет1ндей TicTencjii. “Уь!” - деп тагы Kypciiwi. Кез1мд1 жас кемш, ыстык езег1м ерт боп барады, бет алдым бупдыр тартады. Балам, - де;п элден уакыт, - ауылкецес шакырды дейд1. Бармай-ак кой. Нуржан жайы емес, байагы жылкы. Ауыр жуктен арылгандай снем екеум1з кабат KypciHicTiK. - Мейл!, барсын! - дед1 енем. - Жас неме 6ip уакыт бой жазып кайтсын. Жылкы жайын да жендей келер. - Бой жазардай уакыт па? 0скерге жылкы керек, кеше Kicici жолыккан, жайды уктырган, кур бекер барып кэйтсд1? Men 6ipa3 демалайын, - дсд1 маган бурылып, - атынды ерттеп

койыпсьщ, жылкы кайырыс. Ыршуыктыц ыктасынына шрдж. Тайак тастам жср, тауып барасьщ. Жылкыдан куатын Этшм естш жылкыга жумсады. Були, бшмсймш, 6ip езгерю болган сыйакгы. Уйдем атылып шыкгым. Атка да акырын мшбед1м. Акырын журсен, ат ycTi - каулаган ой, агыза шаптым. Жок, бул жолы ойдан кутылмадым. Ой- санам ойран-ботка, ауамьщ ыстык-суыгын ажыратпаймын. Келш калган коздщ жасын зорлап тыйам. Кай жэб1ргс бола жылагым келгенш 6ip кудай бтсш . Ат успнен коз!м туесе, кырат, жота козгалактап, булдыр-булдыр буландайтын сыйакты. Кар у ел нем канды i3 бе, жок жыртылган канды кейлек пе, кызьш жолак кым-кигаш жупрш жаткандай. Оньщ уст1н элсш-элсш кара коленке комin етедк кулан кете жаздап, ат жалын устап азар оналдым. Ат ж е л т де жуырманда басылмады. Токтап карасам, кызыл керштщ iuiiaae келем: “Осыншама ой-кыры коп жолды калай шауып етксм, Э титш ц соз1н ауыр алым калдым-ау, соныц ашуы ма екен?” - деген болжам кылдым. ...Какап кыс, кубылып коктем ото. Жаксы хабар да жок, жат хабар да жок. Жылай-жылай жас таусыпды ма, куте-куте KOiwiicriK пе, бурынгыдай басты тауга да урып, таска да урып куц1ренбейм13, iurreH тынып ьщырануды уйрендж. Журттьщ Ko6i жарым коны, 6ipaK бурынгы жылау калым барады. Кан жугкан кайран ел-журт. Кайратгы екен гой! Азап пен ажалды кайысып котеред1, - калпына карасац, кайыспагандай. Коз жасын кешнге сакгаган сыйактымыз. Батыста кан бар екенш, кыргын боп жатканын 6ip сот умытпадык, умытпай турып ойнайтын болдык, эн салатынбыз. Керген каза, тарткан азап каншалык киын болганмен, кулк1ден адам ажырамайды екен. Кулетшб1з, калжындайтынбыз. Азап ауырлаган сайын 613 де брон жамылгандаймыз. Бекжан б1рден асты. Нуржанды еске ол да ендажш Tycipefli: эр кылыгы - экес1нщ KomipMeci. - Нуржан да ocTymi ед1, карагымньщ кылыгы - аумаган экеЫ. Ойын мен тамакган озгеде ойы жок, экем! Бекжанньщ ойынын Kopin, ата-енем осылай дейд1. Дейд! де дуние ойды Kemin кетсд1. Екеу1не Бекжан кулсе де - ой, жыласа да - ой. Ой, уайым - оларга 6ip OMip cepiK. Уйкылары ылги шала, узак тун куб1рлсст донбекшид1 де жатады. Мен де ойлаймын. Озгеше, оз!мше ойлаймын. Кешсп бакытымды, 6yriHri бакытсыздыгымды - бэрш ойлаймын. Айтгырып, алмай кеткен Нуржан калывдыгынын коз жасы - баршасы Meni тауып, б1реуд1н жалгыз улы Menin кунэмэ бола Kyfiin 218

Kerri ме деп те кобалжимын. 0дщге жуз уйгарсам, Tipire мыд уйгарам. Тадым оймен атады, кун^м оймен батады. Дуниен1 ой Tipen турган уакыт. Ел ойлайды, 6ip 6i3 емес, ел тшейдь Согыс ит б1тсе ексн | дейдь Согыс бггсе, хабарсыз кеткендер хат жазып кайта габысады, аласапыранда агат жазылган кара кагаздар кайта тузеледк TinTi елгендер де кате олген боп кайта турегелепндей кершедь “Ай, кудай, согыс бгтсе, со карагым сопад етш шыгар efli-ay 6ip жердед. Бул кыргыд б1тпед1-ау!“ - демегед | эке-шеше елде жок. Кырык жыл кыргыд, елу жыл сургш болса | да, ел айдалайыд ак у м тн ен адаспайды. Бекжад 6ipreтолгалы бортандап ойыд 1здейд1,тэлттрей басып ! Tonipcrifi туртпсктейд1. Bi3 де сол талтзректеген тапма умгптен ! Нуржапды (здеп, аттуйагыд тай басарга oni аузымыз барыдкы- рамайды, кимаймыз. Ecreri адам еспейдк картаймайды, керген калпында кала беред1 екед. ЕЫмгздеп Нуржад б1зге эл1 I бурыдгыдай, 6i3 болсак б1рталай езгердж, аздык, арьщык. Тек J Нуржад байагысыпша: ' - Хош! Хош! - деп колыд бупгагап куй! коз алдымызга » келед1 де турады. Сол eneci есюрмейдь Ш ...Кырыктерпндл жыл. Тыдыштыгы бузылгад тергдшл жаз. Бекжад тертке айак басты. Ол - уйдеп жаксы умгг, кылыгм базар, кедшге апдадыш. Б1зге Нуржад да умгг, оган 6ipaK кудие аралас. Эйткедмед сокыр ум1т те адамга суйеу. Майдаддыд жайы жаксарганга, жарк еткед жаксы хабардад дэме кеп. ; Калхозга кайтып оралгад жаралылар б1ршама. Кэз1р ' келгеннщ кем-кетш см еа жок, Ko6i кол-айагыдад айырылгад. Оларды ауыл кушагы жатсыдбайды, адырап алдыдад ата- ада шыгады, аймалап-сушп улкед-Kimi айагыда оралады, оды кергед ауыл баласы дэл осыддай дадк, кексейдь Дадкта емес- ау, жаумед согысып жаралы кайткандыд 03i бала ддркшге б(рталай армад! Куткеддер, терт жыл тезгеддер куадышпед жылап Kopicefli, оралгад жауынгер алдымед ел-журтыдыд куадыш жасыда шомылады. Куткед1 келмегеддер, журеп куптшер, терт жылды тшекпен тауыскаддар 6ecimui жылдад пейш сурайды: - Дарига-ай, кемтар болса да Tipi керсек! ...Сол жаз Белдщ 6epri аузын жайлагадбыз. Жылкылы ауылдан журт узишейд!, келш-кетушшщ KenTiri де кедшге куат. Жауынды, кекке бай, Kecercci кегергсн-ак жаз болатыд! Кегалга жайлау комипп кетш еддбеткет мед ойдадыдда дне шаншар шукат калмай, 6iriK шеп бэрше шыккад. Кыл айагы 219

кара жолга eiiin, кандай болды. Кектемп калыц жауын жол тугш таска да TipniK енпздн кына-муктщ туп жауып, тас 6cTi туб1тпен каптагандай. - Иэ, жасаган, жаксы ырымыцнан! Кез жасымызды керд1 ме кудай. Кенелген, ксмслге келген жыл болтай. Азаматымыз ауылта оралып, кара тастай катып калган кецшкпзд! коргасындай балкытса екен! - деп, кэршер жаты i3ri умггтен эл-куат алады. Адам да табигатка уйлссш езгердж. Эн, елец ауылта орала бастады. Баласы келген б1рл1-жарымдар той ырымын жасап, терт жыл бурын токтагап тамырды тэты соктырды. TipiiiiaiK деген жыртылуы оцай токтышактыц Tepici емсс екен, таудай азап туйip TipiuLniicri туншыктыра алмады. Сотые ызгары канша еткенмен, ce3iMыстыгы саркылмапты. Терт жыл удай турмеде устаган тшек-умгг жаксы кун жакын- даган сайын куйындай козгалады. Соншалык сагынып, сагыныштын шепне жстке1им1зд1 жаца ацгарып, кецш инркш айрандай бузылады. Кслшдер жаткан сыцар тесек тунге сырын сыкырлап уктырады. Куйеушщ TeciH козша ертейтш кеюрск оты келадердщ Kepncci мен езше шауып, сабыр-устамга лап- лап жупредк Ауыр-ау, ауыр гой айрылысу деген ит! Сол жаз к ецш м е аздап желшню 6inri. Сэнд1 жайлау бейне сикыр. Bip куат кейде меш кец1лденд1рш тастайды, б1рде басып, жасытып тастайды. Калыпты Miiie3iM кайда кеткенш, 6ip сэт Бел жайлауын бсл1нен басып, калыц нудан олай-булай ойкастап етк1м келед1, шепке аунап шолжандап, сулулыгыма элдек1мд1 суктандырсам дейм1н, кей сэт бэршен 6e3in, 6ip шокыдан быт-шыт боп кулап елпм де келедк Эти1м 6ip кун1 енсм екеум1зге оцаша акылдасты: - О мардыц баласы Имаш келд; демеп пе ед1 журт! Жамбасында ок калыпты соныц, оцалып кете алмай ауру кершедь Кеше Омардыц жатып жабысканы, агайындык борышыц болсын деп. “Кап жайлауга шыгып ет-кымызга араласса, адам боп кетер ме едц Имашым с1зд1ц уйде жаз жайлау бола турса. Багып-кутуге карындасын косып берейш”, - дейд1. Келс!н, Нуржанныц отауын оцашалап берей1к дегем. Куыс уй карап турганша, кэдеге ассын. Tipi болса, Нуржаныма сауабы тиер; ел! болса, аруагы риза. Ол жалгызды керср кун eimi 6i3re бар иэ жок, жаксылыгымызды журттыц жалгызынан айамайык. Енем кей1п калды: - Жокты айтпашы api. Жаксы сез - жарым ырыс, не болса соны жуыктатпай отырса кэйтед!. 220

J - О, сорлы, сен екеу\\пз кимаганмен, жалгызы, жулдызы деп Ижау аяй ма? Атыскан душпан алалап атар деп пе едщ? Tipi С болса,тертжылдатуйаксерюпейжатамаол?! Эке-шеше, калган У улы мен койнындагы косагын умыта койар акымак па ед1 элде? I - Согыстын кай сырын бийп отырмыз. Жараланып пшенде ме, хат журмейтш 6ip слде ме, журген шыгар шырагым. Кеп жатыр гой апдк жогалды дегендерден де хат-хабар, жаксыга s жорысаншы, байгус. * - Сен не бшесщ, не бшесщ? Ce3in ем-ay, ce3in ем гой сол %жалгыздан айрылганымызды! 9™iM ецкшдеп жылап Kerri. Кдйраты KeMiciH, кайгы 1 женсш, калай да ол Kiciiiin жылаганы тегш емес. “Ce3in ем-ау, с cc3in ем гой!\" Айта берсец, сешм гой мынау? Сумдык ой сап ете калды: “Нуржанньщ олгсш-ак”. Ауылксцес шакырганда, 3 0TniMHin ж!бермей койган жумбак MiHe3i кез алдыма келдт “Сонда-ак ce3in, кара кагазды Keprici келмей сейтш пе I efli?!” Тамагым кургап, анналам карауытып бара жатты. Баж eTin, дауысым туншыгып барып шыкты. I Eci\\iai жисам, басымды суйеп снем отыр. Кез жасы кырык тарам. Коюрепмекушктолып,кулындагыдауысым кудайгажетп. - А, кудай, ал меш, Нуржанымнан калган -тчршЫпм садага! IV Имаш ибалы шыкты, уйге де эрсн, уйалып KipeAi. Юсшер кымыз iuiKCHAe, оны ылги e3iMi3 шакырамыз. “0зд1пцнен Kipin шыгып, ез уй1ндей ерюн журмейс!н”, - деп рснжцпк. Алгаш келгенде азар отырып, азар турып ауыр козгалатын, карындасы дсмемесе, журуд1ц e3i жук едт Жайлау жакты оган. Жарты ай отпей, журш-туратын жагдайга жетт1. Онын сауыкканына 0ти1м де куанды. “Сары кымыз - саган ем, ет - куат. Айанбай шмп-жеш1, кузде кур атгай ойнактамасан, маган кел!” - деп, К01плin ылги кетермелеп койады. Шшдегпн imiiwe Имашка эжептэу1р он Kipe бастады. Бiздiн отау 6ip оз1нде, кажет болмаган сон, карындасы да кетш калган. Анда-санда KipiH жуып 6epin кана кетсдт 0KCci мен mcuicci де алма-кезек CKi-уш кун баласынын басы-касында болып кайтады. Имаштыц оналганы сондай, кей кундер1 курык iлiп жмлкыга шыгатын. 0THiM 6ipaK: “Жылкы бактырайык деп емдеп жатканымыз жок. Журттан уйат. Мундайынды корсетпе маган!” - деп тастайтын. Имаш уйац KopiurciiMcii, Kicire жугымды. Аталап, апалап ата-енеме штипат кылса, келгел1 карындас деп маган да кабагы тузу. Бекжан оган бор!м1зден бурый бауыр басып алды. 221

■ Ойыншык жасап береди опрж-шынды эцпмелер айтады, бала неме бэрше мэз. Bip кун1 кездейсок ic болды. Туе кезшде тамак irnyre жылкыдан жалгыз кайткам. Шатгьщ аузына шыкданым сол, алдымнан Имаш жолыдты. Алдынан адам жольщеа, токтай калатын астындагы жуас жирен! бул жолы да ceirrri. Т!зп(пн епш м тартпаса да, жирен ат энпме сураган адамша касьша кеп токтай калды. Керген замат кэйтш купмессщ! - Туи! Жирен атгын жаны к ей т келед1 гой. - И есшш де онып келе жаткан жок. - Этжм жылкыда жур. Урыссын демесен, уйге кайт! - Урсатынын бшеек те, карындастьщ касына барайык деп жаман жиренмен жолга шыктык. - Купin бетзме карады. - Эй, адамзатгьщ сулуысыц-ау. Зерен! - Сорлысы де! - Сорлы адам сендей болмайды, мендей болады: алдында yMiTi, артында i3i жок. BeTine жалт карадым. Жанары ушкындап, теамдк тамак тусымды iniin-жеп барады, ат уетшде ебсдейс1з ентйедк Ойына енд! туспцнм. Атыныц басын камшымен кагып ж1берд1м де, кете бардым. Ауыр сез айтпадым, айадым. ЖеЫрл1пм- дауасыз дерт1м тэты ойга тусть Кайда теплмеген жеелрдщ коз жасы, айдалада агыл-тегш анырап келем: - Каи жайлау, каргыс атсын ceni! Негып биыл жайкалып едщ? Ж еарлердщ коз жасына куанамысыц, жеНмдердщ жылаганына жетюемющ! Сенin жайнап кулпырганыи кай жогымнын орнын толтырады, адам боп оне ме о немец?! Токтап 6ip мезст жерге туспм. Кун тебеден жана ауыпты. Кара таппаганда оган да тжст1м. - Канша кущретп болсац да, жылау кеншге жэрдемщ жок сорлы екенещ. К¥ДФет>Н жетсе, енд1 меш эрленд!рш, нурландырып нец бар? Нуржаным шын жок болса, кара жерге кагып ж1берссццл, кул гып ж1бсрсенип! Жарык дуние-ак ортеп болды гой шпмдй Атыма кайта м1нгешмде кун KcuiKipirm. Тугаскан койу кара булттап жылкы жактустан те н т келсш. Кайдабарарымдыбшмей толкып 6ipa3 турып ем, жауын да жетш улгердн Кашпа, кугылмайсьщ дегендей усак шыбырткы ышкынып оекылайды. Пана 1здеп уйге шаптым. Шарт eTin арт жагымнан найзагай атылды. Кштартыма кайтабурылдым. Сол заматсумдыкойтусп: “Жай Tycin, жайрасам екен”, - деп ем. Адам oncipece, умй узшее, ел1мнен езгегеумтылмайдыб1пем. 222

V Этшм 03i уйге бара жатып: “Кеш тусе келш тамагьщды iuiin кет!” - дсген. 0 н с кайтам, мше кайтам деп журш, кущу де кешшртт алдым. Уйге эбден кеш жегпм. Ата-енем жатып калыпты. Катты жургесш, атым суый турсын деп, кантара салдым. Iprere такай бергенде, кулагым куб1рд1 шалды: - Bepi, - дейд1 Этшм. Жылы сейлейдй - Бекжанга суык тимесш, иыгын кымтай жат! Бул сэт, бэлк(м, оларга 6spi умыт. MeHin бар-жогым капер- лерше мрмейдг EciMe кай-кайдагы тустн Нуржанымнын жанымда жаткан шактары, тесектеп сыбыр создер сагымдай сэулеленедг Юрмей, уйд1 ары айналып Kerriм. Б1здщ отауда Имаш жатыр. Ол уйкыда сыйакты. Жок, жетследг Енд1 солай бурьщдым. EciKTi ашып басымды суктым. - Юм? - дед! кунпрт дауыс - Зерен, ceH6iciH? Ундемед1м. Ол кыбырлап козгалып жатыр, б1здщтесекте... Б1здщ iprefle. Шыккан дыбыс, к е р п е т ц жумсак дыбыры денемд1 кытыктагандай. Ойанган сез1м мауык басар м е тр 1здейд1. Дуылдап, дегб1р1м.щ ап денемде дауыл ойангандай. Жалынга оранып жат Kicire жакындап барам. Жете бере бет1мд1 бастым, даланын суыгы сщген жен ушым денеме гастай тидь Сол сэт санам ойанды. Y3in алгандай: - Эти1м уйде ме? - дед1м. - Уйде, уйде, - дед1 Имаш та жедемелетш. —Е н д т уйктаган шыгар. - Онда кетешн жылкыга, орныма со Kicini ж1берем гой десем. - Есжке кайта беттед1м. - Зерен! - Карамадым. - Зерен деймш! - Не? - П зем булле жаздап кырын бурылдым. - Жылкыга меш-ак ж1бер! - Жок, жата бер, ез1м-ак... Аузымда элп соз, б!рак бурылып касына кедщм. Тесегшен Имаштурып алыпты. Жсщмнен устап томен, тосекке тартады. - Жаурапсьщ гой. Демалсаншы 6ipa3! - Кэз1р... барам гой уйге. - Осында-ак, кел! Сырт KHiMiMHiHтуймесш тырс агытып ж1бердь Сол туйме бар сез1м1мд1 буып тургандай, ыстык агын тэжмд1 кыз-кыз карыды. Куйш-жанган кушмд1 Kepin, Имаш та именбедг 223

VI Тамыздыц айак кезк Жайлау суынып, кек шалгын саргайгап шак. Куз KipreH сайын куйзеле бастадым. Адам 6iTKennin бэршен буккен сырым бар, сол менin сорым болды. Кунд1з кулшм, тунде уйкым жок. Не болсам, ез1м, онып обалын аркаламайын деп, бурынгыдай Имашка да урланып юрмеймш. IiuiM елге бшшбей турып 6ip амалын табуга асыгам. Ko3ip тапканым: уш-терт кун ез ушме кетсем, сонда жатып imiMfleriiii алдырып тастауга амал (здемекпш. Элбетге, эке кез1 аман-саулыгыннан асып, сгжсй-тегжейще тым уншмейдг Meniii соцгы сергелден кундер1ме Эпнм шп зер сапмайды. Енем байгус куд1ктен кур емес сыйакгы. - “KapaFbiM, кай жерщ ауырады, жудеп кеггщ-ау, - дсп жуыктай бередг Жалтакгап карайды, жаны ашиды, жаньщнан айналайын апам! Bip куш Этшм жокга енем басымнан сыйпап, бауырына тартгы. Кеп кунпрттемей-ак кешлшдеп куд1кт! акгарып салды: - Жассьщ гой, сенде не жазык бар. Мына кун сорларьща туды гой сендердщ, Кара кун!.. Жиырмага жаца шыгыпсыц, Нуржаным жиырма еюдс. 9 a i ом1рдщ ыстык-суыгы алдында, cerii соксем, жарамас. Б!раздан 6epi коцптцп кудж аралайды, айтсам, апам ылги арамдык ойлапты демессin. ©ттрж болса, екпелеме; шын болса, жасырма! 0не бойым муздап, вн-туам бузылып Kerri. Енем сынай карап сейлей бердп - Сен осы жукпмш щ деп коркам. Имаш иттщ жур1а жаман едг Ондай куннен аулак болсан, тунп ж ур^щ ц ецщ тый! Жабулы казан жабуымен калсын. Ырын-жырынсыз ойласармыз кейш. Жас кушщн ж еар етюз, жоктьщ жолын кут демесшз. Куз тастан кулап келе жаткандай керпцнм. Жаным сол сэт суырылып кетсе, бакытдеген сол ед1 маган. Орак киганкуракгай буктелш TycTiM. EiiCMiiin Ti3ecin кушып, мандайымды жерге сокгым. Eruiin, жасым етегтн жуды. - О, сор мандай, багы ашылмаган сорлы-ай! Сорьщ неткен калын едг Сорлап кап па едщ?! - дсп, енем де косыла жылады. Басымды суйеп 6cTine басады. Коргасын жасы койныма топледг Кэрия KOKipcKкаре айырыла курешедг Сорлы енем, ез1ммсн коса еплгенше, как бастан койсашы меш. ¥рса, сокса, сол женш едн сол керск сд1 мен бейбакка. 0 тж м осы кушм1здщ ycTinc юрдь Босагада турып енемс жеюдп - Жок пэле1Й шыгарып саган не кершш отыр?! - Е, ку жалгыз еске туеш. 224

Каргып далага шыктым. Атыма MiHin дереу жылкыга кетпм. Кеш батып карацгы тусп. Уйге кайтар бет кайда, Эгшм eiifli бэрш бш ш койган сыйакты. Тысыр еткенге жалт бурылдым. Этшм екен. Журепм аузыма тыгыдцы. Токгамады, жылкы шетш жанай eTin барады. Астындагы аты жалтактап жакындагысы келш еда,басына оньщ салып ж1бердк Жылкыны баска урмайтын, денем Typmirin кетп. Журепм 6ip epre, 6ip томен тартып, ат успвде локсып ж1берд1м. Енд$ Этшмнен уйге карай каштым. Уйде енем урей боп отыр екен. Бекжаны бауырында, бур1скен калпы 6ip-aK уыс. Ак шытпен басын айкара танып алыпты. Ан-тан берме карап, ымдап отыргызды. Битге шамды 6epipeK тартып бетше Tycipai. - Кердщ бе аппнщ кылганын, тас-талкан боп Kerri. CeHi aih-eyip кврмед1 ме? Жалгыз баласыньщ келшшепн сабапты деген сумдыкка каламыз ба деп коркып отыр ем... 0 з щ кеткен сон, ундемей отырып шай iurriK. Жатып демалды. Бекжан Имашпен ойнап жотада журген. “Эй, - дед1 6ip уакытга, - элп келш кайда Kerri? Сонын e3i сулесок сонгы кундерн oni кашып ауру ма, калай? - Отырып-отырып: - Не кыл деп жылайды? Батана неге жылап отыр?” - дедг “Е, eciHe эрне тусед! де”, - деп ем. “0й , окецнщ аузы... ит, бшмегенщ. Жалгыз улдьщ тесепн жатка былгатып... Тугел бауыздап ел пр ейш бе, экеннщ гана...” деп атып турегелдк Камшысын колына устаган куш атына MiHin жотага шапты. Bip жанжалдын боларын ce3in, солай карай мен де жупрд1м. “Дэм-тузымды татып, бэтшагар, дастарканыма туюрдщ бе? Дэм атсын! Жалгыз улдьщ орнында жатып, алганын арамдадыц. Ак сакалды OKeci, ак самайлы ineuieci ел бетше карай алмасын, eiifli картайганда 6errepiHe кара куйе жагып елсш дедщ бе?!” - деп, катгы назаланып жатыр екен. “Эй, бейуак кой, байкап сейлеин”, - дед1м. “0й , ceHiHбуйтш шеше болганьща, бурып бара ма буйрегщ? Ага-женгеа кусап колымыздан койынына жаткызсак кэйтед1? Ел-журтка не айтасын ертен, кай бетщмен карайсын? Ку уйден, шыгар мулкш, былгамасын ку жалгыздьщ кара орманын! Сен де кет. Б ш п журш, бэрш булд1рген сен ит”, - деп, камшымен мети салып-салып ж1берд1. Тугалы жемеген тайагым. Имашты ура алмады, кашып Kerin едк ЭЛ1жок, б1реулерд1кше барган шыгар. Корыкканым сен едщ, - деп, енем еплш отырып эцпмесш айтгы. - Сен жас болсан, Имаш итге ее бар емес пе, ойлап 1стемей ойран кылды гой уйамызды. Жукп екенщ кулагына тисе, кара 15-897 225

шанырактан кан жаудырады ол. Морт кггейдн артык-кемш ойласа да, артынан, абыройды ашып барып ойлайды. Тым курса, eimi 6ip жыл тезсен етп. блпрдщ гой, ортедщ гой б1здц балам-ау! Кайда барып бег жасырамыз? - деп, енем жьшады.' влмегешм кара жер. Ол уйатка тезген бет тем1р екен кайта. Жута койар жут болса, дэл соньщ жугкыншагына жупрер ем. - Апа, - дсд1м окси отырып, - Этшме карайтын бет кал- мады менде. Б.ул уйде енд1журе алмаспын, жогалайын. Эке- шешеме барып жан сактармын. Бекжаныд бауырларывда калсын! Енем де “кал, кетпе!” дей алмады. Айбыны 0тшмнен аспады. - Имаш та угар, жолыгар эль Ашуы кайткан сон, ©тищ де ойланар. KepeciH гой, - деп, 6ipa3 кунпрт кешл жыкпас жанашырлыгын айтты, - Бекжан турганда бул уй саган ботен бола ма? ...Жылап-сыктап жарым тунде кош айтыстык. Kepuji уйдегз жылкышынын он уш-он тертгеп бапасын жаныма косты. - Атгарды алып кайтарсын, - деп, оган бэрш табыстап жатыр. Маган айтканы: - Каргысым жок, кайауым жок, багьщ ашылсын, карагым. Кайда журссн де аман бол! Тун кенип журш кетам. ¥зай бере Бекжанньщ жылаган дауысы кулагыма жангырыкты. Бурылып турып 6ipa3 тындадым. Кабыргалап мойнакка кетершдж. Жота устшде жещп самал, Куз басы коныр салкын, Kapi шел кау-кау етед1, жел каккан жапырактын ызьщы ecTincfli. Сырластардын сыбырына уксайды. Б1рде алыстан талып жеткен Бекжанньщ жет1м дауысындай. Шынымен кеткен1м бе деп артыма ani кимай караймын, “алам” деп Имаш эурелесе кэйтем, тием бе, жок па деген болар-болмасы беймэл1м ойлар басымда булдырайды. “Тэуекел, кез1нде кврерм!н”, - деп, келешект1 коз жумбайга салдым. OcTin бакыггы еткен босагадан урмай-сокпай ез1м кетт1м. Элег1м эке-шешеме де аз болмады. Мен ушш елден, ауылдан екеу! не еепмедь Бэр1не тезд1, бэр1не жауап тапты. Bip-eKi рет экем барып ©тшмге амандасып кайтгы. Келппм Kerri, ейтп-буйтп деп 6ip сез айтпапты, кад1рлеп, мал сойып, бас тартып байагыша сый-сыйапатпен аттандырыпты. “Апырмай, тас боп 6ip катса, акырзаманга кстед1, сыздаган куй1 сыр бсрмейд1. Елде жок адам-ау жарыктык, не екпе айтпайды, ештеме!п есгпп-бшмегендей томага туйык. Негып жарылып кетпейт1н1н. 0з1н бастамакка онтайлансан, какпайлап беттетпейд1, бетше келе алмайсыц”, - деп, экем тан калып кайтгы. Мен туралы 0raiM сез де айтпапты, сез 226

де айткызбапты. Енем байгус капа онашасын тауып, сэлем айтып, жагдай сурап бэйек болса керек. Хабар-есек катыскан елден келш турады. Этшмнен шыккан из жылы сез, из екпе-наз эл1 жок. Кеп ой л аган д т мс, туслме Этш м ж ш мредЕ Ko3ipri куйш ё ой жорамал жасасам, кырау шалмаган шаштарын ак аралап, айбынды сусы сыпган сыйакты. Жат хабар, жаксы хабарды сети журе басылмаган enceci 6ipa3 ецкейген тэр1здь Айыбым 6ip баска, менде ещп айаныш туды. ...Кыркуйектщорта шешнде Имаштыцелгенш естщш. Ел арасы: “Кайталап ауырган екен, катты кулапты, казаныц меШрсш-ай, кеше гана ойнап-кулш одалып кетш сд1”, - деп опыгады. Меншс, ол каргыстан елдк Каргысты кудай кылган жок, кунэл1мш деп уккан Имаштыц e3i кылды. Этшмнщ эр сезш олшей-елшей оныцтубше ой жетгЕ Айналып келгенде, мунда да менщ кшэм бар. Юнэ тана емес, шындыгында Menii<i кунэ шыгар. yuiihlhi велим ...Кун курюреп жаз шыгар олмегенге. (Хальщ влещ) I Cepix жещетщ аз-ак алдында туды. Сотые б т п , сурпн токгап, бейбгг дэу1р береке келдЕ BipaK оныц да ез бугйп, imKi ipriri баршыльщ екен. “Еркексш калган эйелдерд1 онай иемденемгз”, - деп, ар-уйатган алшак кеткендер кеп iuiiiicH аракщж Kopiiiin калып журдЕ Ж еар отырган сон, Жакып та матан кайта жакындай бастады. Келш, кун узак уйден шыкпайды. Эке-шешемд1 жаталайды. “Кайта табысайык, еткещц умытайык, Зеренге соны уктырывдар!” - деп ексуш ее таптырмай арбайды. Келе-келе ici енбеген сон, iiuin келетщщ шытарды. Bip сезш ертеден кара кешке дейш e3in отыргаиы. Жалыгамыз. Куып шыгута каймытамыз, калхоздьщ бшдей бугаптырына, кешеп кан кешкен жауынгергс журепинз дауамайды. Куып шыкканды койып, бертщ келе эке- шешем екеулшдщ кайта жарасканымызды дурыс коре бастады. Жакып 6ip Kyui кыдиып уйге тэты келштЕ - Зерен, сагымды сындырмашы. Уйленгешм1з к1мге epci? Бетен емес, байагы ез уйщ. Кетердеп кол бултатаныц жарык сэулсдей ок пен оттыц ортасында жетектеп журдЕ Саган асыктым, - деп майдалап барады. 227

Сонгы кез Жакыптан бурынгыдай жиырылмаймын. Келin-Kerin, кез1м у т р боп кеткен тэр1зд1. Bip Typni кст api емес кунпрт пейш де бас котсргендей. Ойлана турайын, тагы келгенше 6ip жагына шыгармын дел, бетш кайтара сойледiM: - ©лее, кара кагазы кслер едп куйеу!м Tipi, тосамын. Ел гой, {здеспрсец, саган да 6ipey табылар. EcKi жаранын аузын тырнап кэйтем)з?! - Зерен! Сен, Зерен, согыстын сырын бше бермейсщ. Нур- жан Tipi болса, хабарсыз кайда кетед!? Келген кара кагазды кейде ауылда, ауданда эрюмдер эдеш тыгып тастайды. - ©з колыцмен койып келгендей кай сезщ? - Нуржанды елдше жорыганы ж урепме дык болып тидк Шытынып сейлед1м. - Жанымды ещй ауырта берме. Катынсырап бара жатсан, KiM кеп, ж еар кеп, баскасына - байсыраганына бар! Алакгап аз турды да, Жакып жылдам шыгып Kerri. Кеш- KiciH тамакты алдымызга жана алганымызда, e c k ri Teyin ашып тагы келдк Ke3i шатынап, шала мае. Эке-шешсм: “Терлет-терлет!” - дел, ездер1 турегеп Kerri. Кез салмай, Се- piicri кушактаган куш iuiKi уйге Kipin алдым. - Ата, аздап мае шыгармын, 6ipaKбэрш бшем, eciMдурыс, - дел Жакып экеме жагдайын айта бастады. - Жамандык ойлап жургем жок, Зерен 6ipaK жакындамайды. Bapi6ip Нуржанды бекер тосады. влген ripmMeftai. 1шк1 уйдем oopi еетшедк Жакыптыц co3i кене жылдарды кез алдыма экеледь Сонау агганган кез... Жакып Нуржаннын касында. Bipiiie 6ipi - жау. BipaK 6ip арбада. Сэт арасынша сумдьщ ой зыр сте калды. Кез кермегенге кецш жорамал. “Жакыптан ба екен ажалы?.. Жаудан бурын осы атты ма, осы елт1рд1 мс элде?” - дел, эл л ой мен! беймазага суйрейдь - Ала!.. Ата!......- дел, ол да арынын асырып барады. - Кезбен кермегенеш, кара кагазы келмегенеш, бэрщщю сокыр умгг. Он жыл кут, отыз жыл кут, Нуржан келмейдц. влгешн кергендер бар, эке-шешесш айап айтпай жур. 0 з колымызбен кемдйс дегендерден еспгем... кергем... - Кой! Кой, карагым, жаман айтпа! - дел, эке-шешемнщ eci шыгып Kerri. Iurei уйден атьшып шыкгым. Жакыпты бас салып, отыр- ган жершде жулкып e3iMC каратгым: - Жауыз! Жауым сен екенещ гой, - дел, былш етюзш 6erine TyKipfliM. - Жаласы жаудьщ огында кеткенмен, казасы сенщ огьщнан екен гой, кашшер! Канга кан, иттщ баласы! Ke3ci3 ашудан каным кетеринп, дастарканда жаткан кара пышакка жармастым. 228

- 0й , уй, жынданганбысын? - деп, зэре-куты калмай Жакып итгщ кез1 шарасынан шыкты. - Айтып турганын не? - Анадан ак сут емш, кара ниет туган хайуан! Нуржанды анда кандап келш, ошагын мунда ойран етпексщ гой тагы?! Жанагыдан repi жан шакырып, жонше кеп калган Жакып зеки in дед1. - Шабаланба ак-караны айырмай жатып? Сорынды согыс- тан кер, оны мен шыгаргам жок. Тантыма бекер! - McniH басыма согыс тшеген тап ceHciH. Мендейге согыс бак бсрмейдк бар багымды басымнан ушырмаса. Согыс та сумныц тшеп, сендейге керек. Bipey кызыгын кемедк 6ipey кызыгын кередк Сен ит кылмысывды KOMin келш отырсыц. Ак болсан, айтшы кэне колымен комгендк керсетнп! ©лпрген де, комген де сенсщ! Аманында уйден шьщ! Канды табаньщ- нан каргыс калады, былгама босагамды! Шепншектеп шыгып бара жаткан ол тагы 6ip шагып алды: - Анык атып елпретш сен екенсщ! Соны еспгенде, ойбай сап артынан умтылдым. - Кап, каныцды шпесем! Колымдагы пышак карш ете калды. Шыгып улгерген екен, жапкан есшке кадалыпты. И то сол жерде елт1рсем, ешкашан 0Kin6ec ед1м. - Карагым, кулыным, не кылды? - деп, эке-шешем колты- гымнан устап ж^бермедг - Уста! 9лт1рген - сол! - деп, колдарынан жулкынып шыгып, жерге жыгылдым. Кек куйд1рт, долы ыза кеудеме сыймайды. Жер тырналап туруга умтылам. Астымдагы жер, уст1мдег1 уй - exeyi де шайкактап турган тэр1зд1. Экс-шешем иыгымнан басып козгалтпайды. Жан-жагым- ныи 6api адамга толып KeTinTi. Копшшш каумалап кетерш алды... II Согыс барды жок кылып кана койса 6ip capi, болар дуниен1н де талайынын тамырын киды гой. Кошеннен бала кормсй жалгыз калган Жацылдыц Kyfii жанынды муздатады. - Сен, Зерен, акылды ен, адастыц. BipaK, к1м бшедц сырткы сулулыкгын iurre де 6ip думпу1 жок деймющ. Тауып сокса да, ла(ъш сокса да, cipo, ccni эр нэрссгс сол урындырады. Эйтпесс, бауырьщда балац бар, байды, басканы койып, соньщ бет-жузше карап отырганыцныц ©3i неге турады? Кошеннен туйак калса, каЫрет тартып, акылымды тауысып нем бар? Колканат болар урпак ©cipceM, одан улкен арманым жок! - деп кайгысын айтса, кабыргамды согед1. Кешенд1 алд1 дегенге копии сенбей, Kyui бупиге дешн колдснец жанга коз салмай жур1п, онысына eimi 229

oKiiic ме, калай? “Картайам гой, урпаксыз откенше, итте болса йреудщ етегшен устаймын ба, кэйтем!” - деп киналады. Айтысып, Аккайкыда Нуржанмен калай танысканымызды кезшщ жасын кол гып отырып кеп айтады. - Кайран кундер-ай, елее болып еам1зде гана калып барады. Кешешм-ай! - деп кещш бузылады. - Жакып ceHi кызганып, сол тойдан талагы таре айрылып кайтканда, онын: “Шздщ катын тойлы ауылдын тундйтн Tepic айналдырып ж1бере жаздады-ау!” - деп, жайравдап жургенш кэйтешн! Keiueri гул Жацыл, булбул Жацыл 6yrin - мынау. Курсш- геннен езге кылары жок. Онсыз да уайымшыл оны согыс мулде ecenripcTin Keiri. KeuieHiiien айрылганга кула дузде кацгырып жалгыз калгандай куйде. ...Калхозда кол кусырып отыра алмадым. Жумыста cepix жаксы, сондыктан Жацылмен 6ipre арба айдауга шыктым. Екеум13 тагы 6ipiicriK. Bipa3 уйренген сон, екеум13де алдьщгы арбага отырып, арткысын бос койатын болдык. Жетекте- гендей жуас епздер соцымыздан журед1 де отырады. Арба уетшдеп эцпмем1з кеп: муцайамыз, уайымдаймыз, кебшесе Нуржан мен Кешенщ еске аламыз. Кос арбакеш кыс бойы катар ютедж. Арба айдау кыс киындай туседп жол тайгак, кар касат, е п здщ айаны енд!мейдх арба сынады, артканын ауады - азабы толып жатыр. Кыс бойгы Heri3ri жумысымыз: калхозшыларга 1ле бойынан сексеуш тасимыз. Кыстын кай Kyui есте тур, айы кантар болатын. Бес-алты арбакеш тан кыланнан 1леге темендедш. Куп шыкпай жетш улгерешк деп, жедел жургенпз. Арамызда ею еркек, езгем1з эйел. Арба уетшде ауык-ауык айкайлап сейлесем1з. Тангы суыктым eTin кетсе, арбадан Tycin эудем жер жайау жупрем1з. Жумыста журсен, жанын сергек, денен женштек, баланын да, улкешпн дс эрекетш icTen ойнап-кулем1з, жумысшы адамга онын 6opi жарасып турады. Кумга юрген1м!зде, кун де кетерипп, кекжиекке иек артты. Ею еркек дэу туп сексеушд1 эп-сэтге бутап ж1берд1 де, от жакты. Жылынып, бойымызга жан шакырган сон, белйпп- белпйп отын алуга xipicriK. Эй, жететш шыгар деп, туе ауганда барып тамакка жиыл- дык. Сонан сон ею-еюден тагы белшш, алган отынымызды арбага тиедш. Баскасын б т п , ендо арканын тартып жатка- нымызда, Жацыл бет1ме карап: - Жакыпты каргап-сшеп куып шыгыпсын гой, Зерен. Кдйта косылгыц келмей ме? - дащ. Осыган дешн Жакып жайлы тгс жармайтын Жанылдын окыс сурагынан сасып калдым: 230

- Эй, соны айтып эуре болмашы! - деп барып, жулыл алгандай. - Элде саган кещнрш бер деп жур ме? - деп, Жанылга жалт карадым. - Е, жога, жай сураганым гой. Жанылдын жуз1 ертгей кызарды. Ж еназ кудйпме ез1м де кысылып калдым. Бэр1м1з тиеп б1ткен сон, eKi еркек бйздщ тарткан арканы- мызды тагы 6ip байкап, бостауын катайтып, тузеп, тугел тек- cepin шыкты. Жолда, 6spi6ip, 6ipiMi3re бола бэр1м!з токтай- мыз, журмей турып жендеп алганымыз жаксы. Кун де енкейдг Шубап жолга шыкгык. Шытынаган айаз арба устше шыкканда жердегщен repi кату кершдь - Кудайдын кун1 кабагын ашса кэйтед1 екен?! - Е, кур айаз не кылар дейсщ. Буркасын боран болмасын де. - Айазы курысын, earipefli гой буйтсе. Кар жауса екен кайта, айаздыц 3opi сынатын! - деп, эрюм ез угымын айтады. 0ri3iMi3журдектеу болгандыкган, Жаныл екеум1з жол бас- тадык, алга ол туей. Bipa3 1леден алыстаган сон, ыктасынга юргендей ызгар кайтып, сэл жылынгандай болды. Аспан алабултганып, кар жауатындай кабак танытады. Жана туган бозгылт жулдыздар эр тустан жаутандап, кар жауа ма деп жаскангандай, жыпылык-жыпылык етед!. Калжырап, кез1м iniHin кеткен екен. Eipa3 уакыт уйктасам керек. Bip мезет ызын-ызын коныраудын ун1ндей элс1з леб(зд1 кулагым шалды. ¥йкылы-ойау коз1м;и ашсам, кар жылй жауып тур. Кармен beciri ycTire эн тегшгендей: адамныц дауысы. Аспан акшыл тартып, энд1 естуге ол да енкейе тускен тэр1зд1. - А-ащай, сэ-эулем-ай, сем ойлап-а-ай! Зарлы саз тула бойыиа сыймай кара жер кер1л1п-созылып киналып жаткандай. Денгелек те шерлене сыздап, ышкынып сыкырлайды. Айнала карангылыктан ыныранган, ьщыр- сыган зор OKinimTin сарыны келед1. Бута-бута, жар-кабак жол бойында жылап тургандай жарбиып мулгид1. Жанылдын даусы. - Кчраймын царайганга бута ма деп, Бутадан бацыт цусы уша ма деп. Аузыца жарты мешз жарып салып, К,араушы ем тамагыца жута ма деп. Жаныл байгус жарын ойлайды, жес1рл1ктен жудейдг Бала суйу - бакыт оган. 0Mip erin барады. Кешешпн орны касында бос. Сорлыны сол кинайды. Болашакты 6ip, откенд1 CKi 231

ойлайды, акылга сыймайды. ЖеЫр эйел - жеЫр махабат энмен жылайды. - К,араймын рарайганга жыра ма деп, Жырадан атым уркт жыга ма деп. Сагынып гашыр жарды зарлаганда, Адам жор жубататын жылама деп. Жылаймын жат ройнына жатом ба деп. Жамбасра жеар твсек бата ма деп. Тун болса коз йшеймт райран сэулем Тар болып тереземнен ата ма деп. “Аь!” - деп айдала курсшгендей. Канаты сынып кар да кулап тегшедк Кара жер арба астында солк-солк ол ексидк Мсн1н де азалы жаным эннен ауырсынады, сыгалаган сан ой зар-мунга суйред1. Эн эл1эуелеген калпы. Койу тун каралы кшмдсй салбырайды. Аспаннан ак себелеп тунд1 cerin сол 6ipa3 сэуле ацгартады. - К,араймын рарайганга бул не екен деп, Квртген руанышты кун бе екен деп. Орнырды тар твсекте тэтой уйртайтын. Коп арман, ауыр райгы жур мекендеп. Тобылгы тауга б 'ткен майысады, Кабыргам сет ойласам, райысады. Оз/рнен айрылган сор, райран сэулем, Жыпаумен жарыр кути, айрай, сэулем-ай, тауысады-ай... Байырлап конган кустай эн байаулап барып 6irri. Ешюм ундемейдь Сотые салтан зар-мундар олардын да ойын эр сакка экеткен сыйакты. Байгус Жаныл-ай, осы кутьин Кешенщ корер ме ед1, осы энпцн eerrip ме едГ?! Ойлар, мундар басымды шырмап, Нуржаным cciMe тусп. Жанарым жылы тарткан T3pi3fli: ыстык жаска ие бола алмадым. ...Ертеанде Жацыл жумыска шыкпады. “Кап, танертен ушне Kipe шыкпаганым!” - деп шалалытыма еюнд1м. - Жанылга не болды, ауырып калган ба? - деп, езгелерден сурадым. Ашып жауап сипом айтпады. - Е, аман емей, - деп суйей сала сейлейдк - Барып бшейншн, оган б1рдеме болтан гой, - деп, арбамды бурута онтайлай 6epin ем: - Барганын уйат болар. Bepi кел, не болганын бшмесен, мен айтайын! - деп, Эспст дейтш эйел касына шакырды. Ол да куйеуетз калган мундас-тын. 232

- 0 з щ анкау екенсщ. Касында журш калайша еспмедщ, ол куйеуге шыгайын деп жаткан жок па?! - A-а? Онысын айткан жок, - Жанылга кылт екпелей калдым. - ИПрюн, жанымда журш... - Жо... айтпаганы - акыл. 03i де ecrrip деп уйалган гой. TipuiwiKдеген осы, мшеки. Жанылды жазгыратын женin жок. Жас адам суйуге жаралган. влгеннщ артынан елмеген сон, Tipi жан Tipuimrin тастамайды. Жакыпка эйел керек, Жаныл­ га - куйеу... Селк ете туспм: “Жакып па?” 0спет екеум1з 6ip-6ipiMi3re бажырайа карастык. - Eaeyi де жас, жеЫр журш кундер1 ете ме? Жас кунш т1рщей кемгенше, турмыс курып алданыш тапсын, бас курап бала жубатсын. Кеншге келер ic болса да, кэйтш кшэлайсын? - Юнэлэмеймш гой... Соны зорга айттым. Жэб1рден, екпе-ызадан журепм жарылып кете жаздады... Eai кун eTri... Ымырт карацгысында от жагып ошак басында отыргам. Айан мен CepiK терп уйдо Te6eciHe Kerepin алденеге баж-бужбоп жатты. “Айан, саган не жок?” -деп, шешем жеюген болады. Даусы зшаз, кылыктарына карап кецш ток. “Ойнай берсш, араласпасаншы!” - деп, экем ара туседй EKeyiHin кещл- flepi орнында, мен - жеар. ЖеЫрлж жылаганга жубанбайды, кулседе, кулю астарында кушп жатады. Онын куш ьщыранган энмен, кущренген оймен етедг Салкын нэрсе т!земе суйкенгендей болды. CecKeHin бурыл- сам, жанымда 6ypicin Жаныл отыр. Дереу тзземд1 куша жы- гылды. - Жаным, жазгырмашы! Сенщ 6ip ауыз сез1щй еепмей, еш журспм дауаремес. Жолыккалы, жешмд1 айткалы ксл;пм. Кезще кушк болдык па, каргамашы б1здй - Крйшы, Жаныл, каргап кэйтешн. 0з1м сорлады екем деп, слге жамандык тшеймш бе? - Кэйтешн, кэйтешн ендй - деп, Жаныл байгус жас балаша солкылдайды. - Дэме гой м енш, дэме. III ...0Mip ете бердк Айан мен CepiKTi алданыш eTin ай- жылды ацгармай атгандыра 6epinniH. 0 р деген, ажар деген касында куйеущ болса куаныш та, ж е а р куйде жау шакмратмн жалау екен. 0pni деп, жешр деп эрмм айналшактайды. Бет кайтара 6ip айтсан, бойын булдаганы, уйалгансыганы деп, дэмесш узбей тагы келедг Кермеге 233

койган юсщей болганыца ку йш т катты айтып калсан, кектесе койып, жок жаманатты жапсырады. Ол кезде есек сез жеЫрлерге жсл1мдсй жабысатын, екшеп-TeKcepin жаткан еш мм жок, ecTireniii ел b in экспседь Ак ж урт-ак айдай атымыз шыгатын. Ерепскенде eciicreH еркек атгатпай койдым, суман сез сонда да саплау табады. “Сезд1рмейд1 ол, сезд1рмей журедГ, - деп сыбырласатын болды. Осеки езгеден бурый оншен жсЬрлер 6ip-6ipiH кундеп айтатын да бэле шыкты. Кундер де канат байлагандай: кеше тугаи CepiriM бугш бесте, Бскжан тугалы тогыз жыл. Апырмай, Бекжаннын бет- жузш 6ip кермей аттай алты жыл eTKepinniH, соган тозген негылган cipi ед1м?! Бекжаннын окуына бола Этшмшн жьшкыдан шыгып, калхоз орталыгына кенлп барганын 6i3re журт байагыда-ак жепбзген. Оку окып, кандай болды екен, шырагым. Тогыздагы бала томпандап турл1ше елестейдь Тойган ылактай б1рде алансыз ойнак сап журеда, б1рде кецш к1рбен, жудеу тэр1зденедк Эпнм де б!здщ eciicri алты жыл ашпады. Ал енем ол жаден аспайды. Акжазыкта олар, Улкенагашты 6i3 алыс-берюаз, алые агайыннын да жартымсыз ырымын жасамай ж урт жаттык. ...“Бэрше тез, бэрш е шыда, - кудай колдайды, алла оцгарады, кесегещн кегертедГ’, - дсйд1 эулиестгендер. Кудай- алла меж 6ipaK колдамады, кайта карауылга щцк Жаны ашыганнан бурын арапы ашылды. Кылган корлыгы мен тарткызган азабын азсынгандай, жаз ортасында жылатып экемнен айырды. Окем ауру, хал1 сэл дегецщ ecTin, алты жыл араздыктан кешн ата-енем Бекжанды ала асыгыс келтИ . Кун кешжргел1 экем курт элареп жаткан. Этжм юрген бойда: - Ассалаумагалейкум! - дед1 де, 6ipiMi3flin бет жуз1м1зге карамастан тура экеме беттедк Барып колын алып, тамырын устады. - Байсейгг, халщ калай, меж таныдын ба? - дед! экемнщ атын этап. Экем 6eTiH бурып, сыбырлап кана бакулдасып жатты. Не айтканын ести алмадык. - Эл1 жарык дуниец бар шыгар. Жаман айтпай, жаксы жок, артында ел бармыз, Бэке. Дурыс айтасын: Mcnin Нуржаным жалгыз, ccniH - Зерсжн. Содан кежн де кас кагымдай гана уакыт e-rri: - О-ой-бо-ой, арысым-ау! - деп, апам дауыс сап ж1бсрдк экем ж у р т к е т н т ... Этшмд1 гана Kyrin жаткандай эсер калдырды. 234

0кемд1 арулап ко м т, артын жонелтпк. Ата-енем жепсш отюзгенше жатгы. Сонша кун Бекжанды 6ip тскеуге дэттм батпады, Этшм авдып тургандай, opi бала да жат бауыр тартып жакындамайды. Сепзшип куш ©тшм атгарын ертгетп. Журер алды шай бердж. Бар каппы Этшмнщ алдына теге сапыппыз. Бекжан алып жейдй ал Айан мен CepiK колдарын созбай, кездерш сатады. Байкасак та ундемедж. Шынында, ©ттм нщ алдынан кант алуга олар тугш ез1м1з де имсием1з. Ею канпы Бекжан акырын 6cpi ысырып едк оны ©тшм шалып калды да, Cepiicri ез1не шакырды. - О, жаксы балам екен той, - деп, басынан сыйпады. - Атыц к1м? - дед!, казактыц бше тура баланы сойлету yrnin сурайтын эдепмен. - CeppiK. - 0 , жарайды. KiM баласысын? - Нурржан-н. Уйалган CepiK маган карады. ©тшм де карады. CepiKTi кетерш Ti3ecine отыргызды. Мен 1зетпен кез1мд1 томен Tycip- fliM. - Бейкунэ nepimTe сендерде нс жазык бар? Бар айып б1зде, ак шаш пен ак сакалда гой. - Жана байкадым, шашын кылау аралаганмен, сакал-мурты сау. ©щ бурынтыдан сынык, сонда да сусы сол байагы. - Бупар ©CTi, 6i3 картайдык, - дсп, 0ти1м тэты KypciHin,тэты токтап калды. - Биыл куз, кудай буйыртса, Бекжаным ушпшнде окиды. Ол да- адам боп, жоталтан жалгызды жоктатпаута айналды. Соньщ ойыньгмен кулк1с1н Kopin куаткыламыз. Сер1гщде, кудай койса, кара болугажарап калыпты. Айаныц эне азамат боп акылы Kipe бастатан. Бар болса, 6ipiHin б0тенд1г! жок, ертец 6ipiHiH атын 6ipi устайды. Жас болтанмен, жастык \"плек эрнеге океткенмен, осылардын ертецже уйат келт1рмеуд1 ойлау керек. Бул соз, бэлк1м, жас адамта жат кершедц укпай айтатындай, жас болтанымызды умытып айтатындай KopineMi3. Bi3 6ipaK умытып айтпаймыз, бастан б1разы еткен сон, уккан сон айтамыз! - деп, 0тш м такпактап барып токтады. 0ти1мн1н meuiinin сейлеген1 шешем скеум1здщ каралы KOnmiMi3fli карыс KOTepin тастады. Олар кеткен сон да сол сездщ ыркынан шешем копке д е й т шыга алмады. - Кесеген кегерпр Ермукан-ай, енссм1зд16ip KOTepinтастады гой. Ел негып каймыгады десем, айбынына акылы сай екен гой. ©йен де ейтш айтпайтын, еспдщ гой, ук! - дейд! маган. - Байссймт маркум Ермукан десе, о л т турушы еда, осы мшезш бшсд1 екен гой сойтсем. 235

IV Этшм дамыл-дамыл катысып, жай-куй1м1зд1 бш п турды. Акжазыктыц жаз erini, кыс шебше \"акырандык” етш, калхоздары сцбек белгенде, астык пен акшадан fo re yncMi хал- кадарыиша карасью туратын. Щздщ уйгс Бекжанды да ж1бсрю турады. Серж пен Айан да анда-санда Акжазыкка кыдырып барып кайтады. Ею уйдщ y3iri естю кайта жалгасып Kerri. - “Ержетш калды гой, жаман юпнсе, жасып журер, апарып 6epuii”, - деп жатыр ед1 апасы, - деп, 6ip жолы Этшм Айанга колдан тжкен су жана кэстем-сым OKeairm. Cepiicri басынан сыйпап: - Серж тентек кшмнен repi осыны Toyip Kepepcin, - деп, колына кэмпитгер устатты. Кезбе-квз Kepin, колма-кол шшкеннен бетер енем тж кен кэстем-сым Айанга куйып койгандай. Балагында иэ бойында сынык суйем ауыткуы жок. - Кез - таразы, кещл - казы. Кермей тжсе де, Kepinюккеннсн аргык. “Айанымныц бойы анандай, 6eni мынандай, - деп, ол байгус та алыста жатып влшеп-niuiin журед1 екен гой!” - деп, шешем енемедшриза. Кара шапбар, кара кэстем1н киш Айаным куанганнан аспанга ушып кете жаздады. Корку, кысьшу жайына калып, BrniMfli бас сапып жатыр. - Эй, кой, уйат кайда? - деп какпайлап ем. - Атасын енд1 жек кер дейс1н бе, балам? - деп, BraiM бетсме карады. Соньщ арасынша CepiK те умтылып едк оны да бауырына тартты. Kepin турып кез1м жасаурап ке-rri. Айбынды, адуын Эти1м1пн картайып кайтканы ма, жок кайгыдан тапканы ма, бурынгыдай от шашып етк1р карап отырмайды. Бет1нде, мандайында майда сызык молыккан сыйаеты. Менщ де юнэм эж!м Tycipin, айбынынды азайтгы-ау. Амалым бар ма? Камкоршы, карасатын адам табылганга шешем де шат- шадыман. Ею yfiaiii ынтымак-мей!р1 акылга да аркау болган сыйакты, апам екеум1з ел кешюе ерюн inecin кетпк. V Кеп узамай калхоз жумысына кайта араластым. “Емшекте баласы жок, уйдеп шаруага шешес! карайды”, - деп, калхоз меш алыс-жакын жумыстарына жюрек жумсай бастады. Ауыр жумыстан аркасын босатпайык, юмге кол арту керепн азар кер болса да керер-ау деген астарлы жумсаулар да жок емес. Осындай дэмелшер, езгеден дэндегендер айла-шаргысымен ашуымды KCiiTipefli. Ел inline абьщ-кубщ эрнс тараганмен, ез|м хак тазамын. EipaK сырласкан эйея-epKeKri соныма cenaipyiM киын. “Жарылып eaMcfiMiciH, жынданбаймысьщ онда. Ko3ip жес!рлер кыздан да кунды, мына ажар, осы кержпен еркек 236

кызыкпады дегенще юм нанады, “алтын керсе, nepiurre жолдан тайады, - деп сагымды сындырады. Куз кауырт суыткандыктан, калхоз кыстан коркып, жыртык-жамау кыстауларын жедел жендей бастады. MeHi аспазшы кылып кора жасаушыларга косты. Бармаймын деп безск болсам да, Сэл1м 6ipraaip бет бактырмады. Онын ойы б1рталайдан бузык. 0 yeai Жакыпты жамапдап келш жанасып кердь Енбек акымды кетере жаздырып та жаккысы келдг Озат erin те байкады, арата адам салып та сабылды, 6ipaK нысанага 6ipi тимеген сон, акыры, мше, тырнагын керсетуге кенгп, колайсыз ортага касакана я а б е р т отыр. Коркканым ондагы жумыстьщ киындыты емес, мундагы iciMfli бастамай жатып тастайтындытым болды. Ш ш м щ е алтан бшм1м 6ip эжетке жарап, сауатсыздарды окытута аз куннен 6epi мен де мугалым ecenTi араласа бастап ем. IUiKi- мще латын эршмен окыгамыз, ал сауатсыздарды орыс эршнде уйрету керек. Ею spinrin айырмасы онша емес Tiirri, ез басым онай уйренш алгам. Байагыда Ш ш м щ е окып жургеншд; ecine Tycipin, ауылдагы мектептщ дерекпр1 Бэзш деген Kici мен1 эдеш шакыртып алып, 6ipa3 окытып, жаздырып байка­ ды. Риза болды. Сауатсыздарды окытута меш орналастырып журген - сол. “Биыл кыстай сауатсыздарды окытсан, езщ де жатгытасын, сонан сон РайОНО-га айтып, enfliri жылы мекгеп- ке муталым eTin алам. Мснен ютэптер алып, кэз1рше колын боста окып уйрене бер”, - деген. И гш кп ic деп, мугалымдыкты ез1м де уната бастап ем. Eiifliri жылга ш тей дайындыкта жургем. Ютэптщ сезше, в л е т мен эцпмесше влердей куштар басым колым керемет такка жеткендей куанып жур ед1м. Амал не, токпагы мыкты болса, кшз казык жерге юредк Бэзшдщ де, менщ де безек болганымызга карамастан, CaniM жендь Кыстынкиын болатындытын, жумыс колыньщжетюпей- тшдшш, жумсатан жакка бармай бас тартудын мемлекетке зыйандытын айтып, Tinri б1зд! мудес1 бузык адамдар деуге аз- ак калды. Онын устше уп-улкен Kici Бэзш скеум1з жайлы Сашм элден сыбыс тарата бастаган сон, кулагыма тыныштык 6epcin деп, 03iMде барганды дурыс керд1м. Бэзш адамдык борышын 6api6ip актады. Exi-уш KiTs6in эдеш e3i уйге экелш бердь “Ka3ip eniMi3 эйел кад1рге муктаж. Enfliri жылы кэйтсем де мектспке орналастырам, керек болса аупарткомга барам”, - деп, меш кайратгандырып Kerri. ...Kiji сркект1н шпнде ею ойелм(з. Жалпы саны жиырма ею Kiciiii тамактандырамыз. Корашылар кешсе кешем1з, конса конамыз, билж соларда. Еркектердсн жатар орнымыз 237

гана белек. Белек жатканымызбен, олардын бар пигылы алаканымызда. Кун жауып из оны-муны жетзспей бос отыр- ганда, кешкурым жумыстан кейш де айналшактап касымыздан шыкпайды. Ойнап, калжындайтындарды койшы, кэдамп улкен умггпен умтылатындар бар. Касымдагы Катираньщ калхоз жумысында журген Kyfieyi, уйелмел1-суйелмел! бес баласы бар. Кылжакбастар оган сонда да соктыгысады. 0зеурегендердщ ниетшен коркып: “Кетем”, - деп кынкыл- дап Kepin ем: “Шыда, орныца эуел! адам тауып алайык”, - деп, Сашм ку бултакка салды. Маган етнд! бермедщ деп ол да еш. Мыналар Meiii тугел талап жесе, буйреп булк етпейд1, кайта осыларды эдеш кайрап жургендей. Ондагысы: \"Корган болар ем, колымды бекер кагасын”, - дегеш. Тезуге тура келдг Бакытсыз кылган кудайга 1ренжимш, жеЫр еткен жауымды, тэлеш жок тагдырымды каргаймын. Жылаймын, жасимын. Ку жастыкты кушактап жатып уйк- таймын, ку жастыкка жасымды cyprin ойанамын. Дэмелыердщ шпнде м е т acipece киак мурт Тураш кинай- ды. 03iHiu эйел1, бала-шагасы бар. Кейде калжьщга суйеп суймек болады. Ондайда басы-кезш айамай токпакгаймын. Оган epericin ол езгедей бытып-шатпайды. Кыбынды табам деп касарысады. - Сен, Зерен, сумдык, сумдык эйелсщ, эттен, кезшде кез- деспедж. Кдтын-баламнан тугел безейш, тек дурыс сез1нд| 6epmi, - дегенд1 бет1ме тисе айтады. - Еркектер арсызсындар. Акыл-eciH дуп-дурыс, эйелщ, балан бар... бес кун кермегенге басканын бет ажарына кызыгып... уйатсыз! - десем, ол ондайга басылмайды. - Катын, бала ту л л , эке-шешеден де аздырарсын сен. KyaipeTiH келед1 оган, - деп кез1мен арбайды, - сен кэшр дауасыз дертсщ. Кет деп кабагьщ, кел деп кылыгын турады, кай еркек кез1 киып у м т н узед1? - Ий, беспепп! - деймш айтуга тук таппай. Эйтеу1р, эл тауып, ani оны емекс1ткем жок. Катьш-баласынын барлыгы spi 6ereciH, spi маган улкен куат. Сэл1м 6ip кун1 апак-сапакта келд1 де, азык-тулж алып кайтуга Катираны калхозга жумсады, мен барайын деп каншама жалынсам да кенбедг “Kyfieyi бар, балалары бар, Kip-кондарын жуып берсш”, —деп соны ж1бердй Жалгыз жатгым. К еншсш CaniM еактен басын сугып: - Зерен, сак жат. Ойата алмай уакыт етюзш алмайын, - деп, калжындагансып кыр керсетт кетп. 238

...Коз шмей, куджпен жатырмын. Келсе, Сашм иа Тураш... Баскасынын батпайтынын бшем. Тым курыса, есхтнде ijireri жок, жаткан жер1м1з жай 6ip ecKi там. Айкайдан езге айбат жасай алмайсьщ. Тым курыса, Тураш келсе екен! Сол укпаса, анау... Кез1м сэл Lnimn KerinTi, Kipin келе жаткан 6ipeyai байкап, басымды жулып алдым. ¥йкым шайдай ашылды. - Юм 03i? Тураш, шык кэз1р! Айкайлаймын! - Ашуланба, Зерен, ceHix атьщды шыгарайын иэ сешмен тунетт деген вз дакпыртымды таратайын деп жургем жок. Кумар боп куритын болдым, уксаншы! - Жакындама! 9 л ш бара жатсан, ез эйелще бар. - Зерен, сэулем! Курыгыцатуспм.кайтдейсщ?! Кеудемнен итерменл! влЫздж, эйелдж. Юымтанудан езге кыларым жок. Кер- псмн1н сыртынан капсыра кушактап Тураш теш и келедь Булкынып, бой бермед1м. Карулы жйтг керпемд1 куштеп ашты. Бар колымнан келгеш жылай бердам, жьшай берд1м. VI Елдщ езшен де, сезшен де аулак болайык деп, Тураш скеум1з калхоздьщ койын багуга шыктык. Кектемге салым, ел жайлауга шыгар алдында, салт ез1м шешемдшне соктым. “Азыгым 6irri, бираз ун экеп бер!”, - деген сок, ертеа аудандагы базарга бардым. ¥нды ала сап, кун ысымай кайткалы тур ем, 6ipeynep енещц кердж, осында жур дедк Акыр ары жогалган бет, не де болса ез!м жолыгайын деп, базардьщ imiii 6ipaj аралап таппадым. Таныс уйлершщ 6ipiHe токтаганын 6min, шетшен -пнтщм. Ею-уш эйел Омаш дегеншд ушнде отыр екен. Ашык есжтен енемд1 Kepin, жупрген бойы барып кушактай алдым. Кэйтерсщ, сагыныш кунэден де к у и т шыкты, байагы эдет1мен басымнан сыйпады, шашымнан шекедг - 0flipe калгыр, атынды шыгарып, атагынды бузып... - деп, ар жагын кедип босап айта алмады. - И-и, кэйтеш-ай ендй - деп, б1здщтабысып керюш хмЬге уй йшндегшердщ де Kexuii бузылды. Yfl Hcci шай экелдг Енем сезш сонда бастады. ©йтш узак сейлеу - ол юсщеп сирек эдет. - Жас дедж, жазды, жахылды дед)к. Бэрш кенардж. 0pi бар, ажары бар, одан да дедж. Енд)гще не жорык? Сснен езге xcecip жоктай, жеЫр эйел жан сактап, кун коре алмай отыргандай; бойдак емес, баска емсс, балалы-шагалы б1реудщ отын ойрандап... KiMжас болмапты, м м жанылып-жазбапты, 239