Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

Еркектщ шапанын жамылып 0 уес келе жатканын ендд TinTi журюшен де байкады. 0KKi эйелдщ сырт кезге жасаган сактыгын сезе койды. EKeyi тебе айналып токтады. Топ тобылгыны калкалап, тубше тыгылынкырай отырысты. Этнсенщ 6ip байкаганы келшшек кысылмайды да, кылымсымайды да. Сымбатын булдап, орынсыз сылкымдык жасамайды. - Егермешсенщбупнп эндер1ннщбэйгесшеберсе,еш арлаибас ем, - дед1 орныкты, сол айтканыньщ растыгьша сендцрерлистей унмен. - BipaK онда ат-тонынды ала кашар едщ той. ©т1ке не дерш бишедн “Шынында, не icTep ем?” - деп, колма-кол жауап кайтара алмаганмна ьщгайсызданып калды. - Дегенмен, бэйгеме тидщ гой, мше,-деда эзшгежыгып. Сейтп де, акырын тана бауырына тартгы. Келшшекгщ денесш куалай женелген элЫз дарщд1 алаканымен ceaai. Иепн сэл кетергешнде, ымдап езше шакыргандай, эйелдщ жанары жалт стс калды. Шайкалып кеткен коза сыргасы сыбыр етпетгей болды. 0пке эйелдщ ыстыкдемше карай крап енкейе бердц. Кез уйренгендш мс, бiраздан кейнн карангылык ыдырай бастаган сеюлдендй - Уь, - деп, - 0уес кушагын eai жатына жайып ж1бердй Коныр карангылыкта кок шалгыннын устшдеп келбет1 Tirrri сикырдай. Ашык калган денеЫ аршылган жумырткадай аппак. Тула боны майысып, камшыныц epiMiimie буратылады. - Согып откен самалдай сен кетесщ, ceni 1здеп, оз1мджшен жиренш , 6ipaK соны ссздф м еу ymiH, артымды жауып абыройымды сакгау yuiin, коллрсш, кулш, айарлыкпен эзшдсп, жаным калмай оган да жалпыштанам-ау ертен. Кудайым-ай, неткен каран калгыр омipед1?! Ешюммен жарасып журт кезшше журе алмайсын, сэл куансан, онын да 03i жарыкта емсс, мынандай таса мен тунекте. Отже ез-езшен ыцгайсыздана бастады. Жолыгысуын сыйакты, жецштек эйелмен ажырасуын да окай. 0 уест1 сондайга жорып, мына кылмысына терен магына бермеген. Енд1 келшшектщ создерш еспген сон, бултакты 03i бастады: - Кайтпаймыз ба? Куйеущ 1здеп кап, уйат болып журмесш. - 0кемнщ уйшде тупл, оз уйшде-ак ие боп алсыншы сол. Жаткан шыгар шалкасынан Tycin, куш бойы дию-першермен алысып эбден шаршаган алыптар кусап. Онын уйктаганы да 6ip, елгеш де 6ip. Келшшек коп нэрсеш айтгы. Сулулыгы окшау демссен, онын да кайгы-uiepi озге эйелдерджшдей. Айтуына Караган­ да, онын Байтуга тиуш е Жумабектщ жылпостыгы себсп болыпты. Жумабек - кажынын кенесшкл icnerri адам. Киын

icTepiH, к¥пиалаРЬ1Н кажы соган гана сенш тапсырады. EKeyiHiH ауыз б1рлiicri болып ж у р ген д т - балаларымыз дос болсын деп, кезшде экелер1 6ipiHe 6 ipi бэйге ат 6epin, бата кылыскан дейдй Ал Жумабекке Жайту жиен: экесшщ жалгыз карындасынан туган. Сондыктан екен онын Умбетейд1 кендарш, Байтуга QyecTi коймай ж урю алып бергеш. EKeyi орындарынан турегелгенде, i«ip карангылыгы ыдырай бастаган. Булар шетю уйдщ калкасына евду жете бергенде, баскы уй жактан элдеюм каран ете тус-п. Онын андушы екен!н Эуес ангара койды: - Ойбай, каш! - дед1 Этткеге. - Койнымнан суырып алган жок, мойыпдама! Э л п адам Э т к е н щ жолын эдеш тосты. Тура кашудан арланып, каша койарлыктай кылмыстымын деп те сезшбей, Этйсетура журдь Жакындаганда барып онын Жумабек екенш таныды. - Тесепнде жоксын, жалгыз кетпегешвд! бйнп ем, бэсе. Кеш байкап калдым, эйтпесе тырайып жаткан ycTepiHe топ адамды ертш барып маскаралайтын ед1м. Этзке, Этйсе дегенге эбден дандайсып, умыткан скенсщ уйатты. Ылыккан ургашы ышкырынан аргыны ойламайды, жыгыла кететш жер тапса, жетюкеш. Ал ceHiKi кай ecipiK? - Жумеке, н е т жумбактап турсыз? Тукке тус1нсем буйырмасын. - Моп-момакан бола калуын! Карабекке кылмагандарьщ осы ед1 ендь Кунд1з анау - еркегш елге маскараладындар, тунде мынау - катыныныц койнынан шыгып келесщ. Тагы муньщ тук бшмегенсуш кэйтерещ! -Ж умеке, оны маган несше айтасыз? Онда канша шаруам бар мешц? Алда-жалда тузге отырып кайтканыма нанбай турсацыз, онда eprin апарып орныма деш н керсетейш. - 0ЙТ1П беталбатгы сандалма! Алдайтын KiciH мен емес. Bepi журил ез1н, жендещареп сейлесешк! - Колынан жулкып, Жумабек 0TiKeni аулакка тартты. - Не айтпаксыз?—деп, тартыншактап Kopin ед1, итермелеп болмады. Сонан сон сес кылып жеки сейледй - Колынызды тартыныз! Кайда итермелеп барасыз? - Экецнщ керше. Мунын жайдан-жай емееппн Опке сонда туешдь Кэйтсе де уй манынан узамауды ойлады. EKeyiHiH касына элдекайдан Коргасбай келе калды. Жумабек оны Жайтуга жумсады: - Бар, жупр, ойат! Жау шапты де! ЖайтудыЭпке сонадайдан таныды. Керген сот тула бойы тоназып койа бердй Жакындаган сайын жойкын д енеа шайкак-шайкак етедк Кастарына талтайа келш тура калды. 55

- Тан атпай неменеге тэжжелест турсындар? - Кай онганымыздан дейсщ. Кджынын элп ылыккан кызы eKeyi кэз1р гана мына тебенщ астынан шыгып келед1 екен. Жайту одан езгеге келмедь Ызаланган жырткышша ырс еткеш гана есплдь Шап 6epin жагадан алган бетге кагаз буктегендей Э т ж е т умар-жумар жулкылап ж1бердг Ышкына кеп бар пэрмешмен соккылады. Жудырыгынан шыккан дыбысынын 63i миды шагады. Долданган Жайту 6ip кезде бас салып тепкшей бастады. Ашу устшде елтзрш койа ма деп урейленген Жумабек: - Ойбай, жупрнщер! - деп, елге ез1 атган салды. Тойлы ауыл дурюрей ойанды. Кеше осы уакытга тойга эз1рленш тап- туйнактай болып жаткан ауылдын эп-сэтте жау тигендей топаланы шыкты. ЖАЙМА БАЗАРДАГЫ ЖОЛЫГЫС Кажыньщ тойы 0тж еш н атын эбден шыгарды. Онын узда эншшгш бул жактын журты алгаш мойындады. “Tycin эшш ез домбырасын берштГ’, Сакан: “Бэйге ceHiKi”, - депть “Баркернеущ энге косыпты”, - деген мактаулармсн катар ©уеепн койнынан шыкканда усталып калганы, Жайтудан тайак жсгеш - 6opi улкен 6ip дабыра, дакпыртка айналып, атагы ел-журтка кен жайылып журс бердь Алайда тойдагы жагдай 0тж еш н жанына катгы батты. Аппак келшшеккс акылынан адаскандай умтылганы рас. BipaK Эуеске кызыкканы Кдйны кеит умытканы емес едг б з г е ж сенд1ре алмайты н ш ыгар, ал ез1 у ш ш акикат. Турактылык, байандылык дегенд1 0уес те кутпед1, бул да уэде етпедг Жанталасып, ертсп бара жаткан ыстыкган сайа (здегендей eKeyiHiKi де есЫз куштарлык. Соларымнын бэрш Кайныкеш калай Tycinep екен?” - деп, кэз1р - сабыры бойы нда, акылы взш д е турган кезде - ойласа, iuii у жалагандай ашиды. “Кыз басыммен мен Kyrin отырганда, 6ip керген эйелд1 киып кете алмады. Ондай еркек туб| опа таптыра коймас”, - дейд1 гой. Кисыны келш турган бул кшэн| кыз айтпаса да, Жамалханньщ еске салатыны шеказ. бйтксж Жайту мен Байту - онын туган агалары екен, буйреп бурмас деймшщ. Калай болганда да Кайныксшке карар б ел жок. Ойда жокта ушырасып, ойда жокта айрылганы шыгар. Тойдагы шатактан ксГпн Жайту 0y ecri сол куш теркппне тастап кетзггп. “Итгей боп ез1 келштГ’депзбес ушш, eperecin 0уес те ездшшен бармайды; айагыиа жыгылгандай болмас 56

ушш, Жайту да артынан ат HciGepin алдырмайды; сонымен, супудын да сагы сынып, Жайтудын да ызасы таркамай, жанжалдьщ айагы жаулыкка согып тур. Кызынын свзге ш ккеш кай экеге куаныш дейсщ, кажы да шарасыз жер шукып калган сыйакты. Ен тэту досы Жумабекпен де осы жолы онбай meKicinTi. - Жайтуга барып жарамсакганбай-ак, алдымен маган келш айтпадьщ ба? Адамбыз гой, тыныш 6ip жолын таппас па ек. 0 з щ баскарган той едк езщ топалан erriH гой! - деп кажы екпесш бивдрген екен, Жумабек езшщ зымыйан кулюсше сап: - Кажы-ау, - д е т а , - кызьщнын кылмысын Kepin келд1м деп, сенен кай бет1ммен шушшш сурайын. Кулагын TypiK адамсын, тамам кылмыстарыньщ 6ipin бурын да ecTiren шыгарсыц. Тыныш жолын таба алсан, табар едщ гой eHfliri. Сенен аса алмай, атагынды сыйлап, Жайту да жаксы-ак шыдады. Аскынып бара жаткан сон, ашынбаска амал не? Мен1н орнымда езщ болсан да сейтер ен, оган м е т несше жазгырасын? - Кыбын канып куанып отырсын гой, TinTi. “Табагынды алдына тарттым ба?” деген адамша сейлейсщ. Умыткан скснсщ KiMHiH аркасында журт катарына косылганынды! - Bip алланьщ аркасында, - деп, Жумабек жынына одан бетер rainTi. - Солай де. Сенген койым сен болсан, куйсеген аузынды... - деп салыпты кажы да. Екеу1 сол арада айткан сайын ауыздары кызып, 6ipiHiH 6ipi аргы-берп жактарын айамай казгыласа «ерек. Акыр сонында ежелп достар KCTicinтыныпты. Жумабек Жайтудын касына Kemin баргалы да 6ipa3 кун болып калган сыйакты. Сутктеп , Жайтуды айдап сап отырган акыл-саясат, cips, coHiKi. Жайту: ‘Т е п л ген арым мен кеткен намысымньщ карымта- сы кайта ма, жок па? - деп, Кайымбелек болью пен Доскали бите Kici салыпты. - Bi3 де рулы елм1з, елд1г1м1зд1 эдей1 сынагалы отырмасавдар, шшерщнщ айыбын тартындар?” - дспт1. Болыс та, би де эз!рше у наз. Жайту да олардын жауа- бына онша зэру болып отырмаган сыйакты. Тек кей1н дауласып журмес1н деп, екеушщ алдында одейп арылып алган амалы секшд1. Осы жанжалга вз1 ce6enmi болгандыктан, Эт1ке елге кершуден уйалып, кеп болды уйден де шыга алмады. Ептеп орнында даты калганмен, бет-аузындагы жаракаттары тез жазылып кеткен, одан именет1ндей ештенес1 жок. Буп дауга басы iniKKeni, осындайда (стемеген агайыишылыгын кашан 57

icTefiai деп, Доскали биден катты уинтгенген. Ол араласса, iciniii оналатыныиа да сенгем. BipaK бутан би булан бурын екпе 6umipirrri. - Сол тойда 6opiMi3 басымызта KOTepin кэд1рлеп отырсак, ол барып сонша абыройды кайдагы 6ip эйслдщ астына тесешш кылып салып отыр. Жарылып бара жатса да сол тун шыдаса кайтед1? Елдщ мерешн ец курса ертесше жстюзбед1 той. Не деп ара тусем1з оган, кай бет1м1збен тусем13? - деп таусылыпты. Соган Караганда, Жайтудын сэлемше жауап бермегеш де “не icrreceH де мейлщ, езщ 61л” дегсн руксаты сыйакты. Этженщ ойынша, буйтш басьща ic тускенде окпе- решинн айту - ауыртпалыгыннан кашкысы келген агайынныц айласы тана. 0CTin opi-copi болып, ецкей сурецсЬ ойлардыц жетепнде жургешнде, ауыл ycTi Доскали бите Этженщ 03i ушырасып калды. Сэлемш би салкын алды. Tin катпай ете шыгуга кокейшде сактап журген создер1 шыдатпады бшем, окгы кезш Этжеден алмай турып сыздап сейледп - Сен, шырагым, энип боп ауьшымыздын атын шытара ма десем, ойнас куып датын шытартаныц капай? Ана Жайту кун сайын Kici сап мазамды алды. Мен емес кой кешншщ кызытын керген. Жауабын да езщ бер. Сен уппн жауымды кебейтш, менщ де юм кершгенмен кершдесш жаткым келмейда, юмге де болса кулак тыныштыгы кымбат. EcrryiMine, албан жакган 6ip yfiip жылкы айдап келген кершесщ: алса, айыбьща мал бер; алмаса, iHiciHe катын тауып бер. Елге айан той сутгей уйып отырган адамдардьщ сатан бола бупшгеш. Айтканынды icrefirin шыгар ана келшшек, “Менен умit етпе, бар, - де, - Байтуына!” Жок элдс азгырып езщ алайын деп журмющ? Бидщ KCKeciHi денес1не инс шаншып ойнап тургандай эсер erri. Ызадан ене бойы ду-ду ет1п, ашуы оггыкша тутанды. Keflin жургенджген бе екен, эншейщде айта бермейтш сездер де аузынан epiKci3 шыгып Kerri. - Жешмда Досыкецнен сура деп, мен ешюмд! ci3re сиггегем жок. Жайту дау айтса, мсшмен акылдасып айтпайтынын 03iHi3 де жаксы бшеЫз. Осы елдщ соз устары ci3 деп, айтса айткан шыгар. Оны ауырсынсаныз, матан емес, Жайтуга айтьщыз. - Сен 03in тым бетке шапшып барады екенсщ, шырагым. Негып маган б!рденец ©те кеткендей булданып турсын? Батыр болсан, ондай epnirirmi маган емес, сен де ана Жайтуга барып корсет, - дед! де, Доскали журш Kerri. Э тж е эбден тунш дк К у йш ш ш юмге барып айтарын бшмедь Суйеншт еткен агайынньщ сикы анау. C©3i отпей,

бшйп жетпей турса екен-ау, ак дегеш алгыс, кара дегемi KapFbic бола турып, жактасканнын орнына жауласып Kerri. Э л кеш бугаи деш нп ойхой дэуреш ещй оралмастай боп ешцщрдь Бурынгыдай алшац басып агайынньщ iiuiitae ерюн журу1 де eiifli ек1талай секшдм Бар жамандык жан-жагынан курсаулап, кымбатым деп айалап жургендерппн бэршен айрылып, бул елде кимайтын да еш нэрсеа калмай бара жаткан сыйакты. Уйге келш экесше Доскали бимен калай жолыкканын жыларман куйдс турып айтты. 03i токтаган ен тушцщ ninipi: - Кетейж, - болды. —Б у й т т жакымныц табасын кергенше, жаттын ортасына барып елейж. - Кетейнт neci? Кайда кетемЬ? - деп, алп сезден одырайыса уркш, эке-шешесшщ уреш ушты. Этжс ашууел албан жактагы энпмесш эке-шешесшеде айтты. Жалгыз улды жапсарга тыгып сакгасак па деп отырган- дарында, Айсары болыстын “коцпп кел” дегеш оларга куткарам деген керемстгщ ушндей кершдг Жайту ей депл, Жайту буй деггп деп кунше 6ip турп соз дунк-дунк сткел1, жалгызымызды жазым етс ме деп, Эпкенщ эке-шсшеЫ эбден зэрезап болган. Мына энлмеш есттген сон: - Кудайым-ай, осы Жайту пэледен аман-сауында кугылсац екен. Сонын, Tinri, сусынан шошимын, - деп, iueiueci 03inin шггейурейпешпжургешнжасырмады. Ундемейжургенмен, коп нэрсеш конинне тушп, жург кабагын бага журед1 екен, куйеуше карал: - Ана айдап келген малдары кездерше куй:к боп барады гой, б ите де, Жайтуынада таратып 6cpuii, туте! Байлыгы эд1рсм калсын, ол 6ip тойа жеген тамагым да. Этжем аман болсын. 0зге байлык ещц екеумзге жолдас бола коймас! - дедн Ата-анасы куп керсе де, “кетем” деге!Й Эпкенщ квкежндеп co3i емес-тш, оны эншейш Доскалига ашынып ызамен айткан. BipaKкалай болгандада ел кулагы елу. “Эгже албан жакка Kemin Kereeni жатыр\", - деген соз кешжпей-ак ел кыдырып Kerri. Эрюмге эркалай эсер еткенмсн, ол сез бэршен де Байтарак- ка батты. “0нерс1з дейлш оз алдына. 0нерл1 6ipey шыкса, оны да сыйгызбаган ауыл атанбаймыз ба?” - деп, суцгыла карт энпменщ аргы тубш ойлады. Суйекке танба, беткс куйе деп укты. Сол уйат оны ержЫз орнынан тургызды. Эдетгс- ricinuie шакыртып алмай, бул жолы Этжеге Байтарактын ©3i барды. Кслс THicin юнэлей сейледк - Жаман да болса, жолы улкен ед1 гой, жолдан тосып алганша, пшишс жасап: “Ага, кэйтем?” - деп, Доскалидын алдына езщ барсан кэйтетш ед1? “Алып келген базарлыгым efli” - деп, босагасына апарып 6ip ат байласан болмас па ед1? 59

Сол ашкез нпркшнщ сенен 61рдсме дом етт те журмегенш кайдан бщцщ? “Ага” деп алдай салгандарынды да булдай- сындар ма? - 03iHi3 бш еаз, ондайды ойлайтындай жагдайым болмады гой. - Жастыгы, бшмеспп деп отырса, 6ip copi: сыйламаганы, елемегет деп отырган жок па соньщды. - 0 з ойын 03i талдап, ез сурагын ез1 саралап. Байтарак кеп nopceHi айтгы. BipTe-6ipTe кущрене толгап, бурыннан кекешнде журген кеГнспктерш де сабактастырып Kerri: - Кайтем деп киналсан жен-ау, байы сабаган катындарша кетем дегенщ кай сасканыч? Кеткен кунде де, ceHi еншм Доскалига екпелеп Kcrimi,дурыс icTerrri демейдь Ит тойган жерше кетп дейдь Ал сен кеткенге Доскалидьщ туп де кисаймайды. 1здесе ел 1здейд1, энще бола 1здейдй Киындык басыма туссе, кашып кету менin де колымчан келедн 03iH айтпакшы, тек 6ipaK Баркернеуд1 киа алмаймын. Байлыкты баска жактан тапсанда, будач баска туган жерд1 таба алмайсын. Кайда барсан да осы гей-гей, осындай ала-кула адамдар: 6ipi куантса, 6ipi речж1тед1. - Буйтш, басыма ic тускенде 6ip сезш айаса, оньщ Heci агайын? Б1ржола басын ашып алдым осы жолы. - Акылы бар адам оюмдерге окпелемейдг 0кпе дегенн1н 63iтерезес1теч жандардьщ арасычда гана жарасады. ©31нKepin журген жокпысын, op6ip ак1м ез тауыньщ би1к болуын ойлайды. 0йт1п ез басын катты куйттеген адам ел камына снжар келед1, сен екпелед1 екен деп сай суйеп сыркырамайды. Жэне есщде болсын, ел мактаган адамды да упыктар онша жактырмайды: езше recci мадактауды азайтып кетепндей керед1. Каймене казак сен тугш, ат тебелвдей аз эк1м езд1-ез1 беделге таласып сыйыса алмай журген жок па? Сонша алауыздыктыц rynKi ce6e6i сол - ол куласа, мен бшктеймш бе деген 6opiHiKi есск доме. Муратка жетепн адам е й т т жетпейд1, езiйен басканы орга итсргешмен емес, кайта 6ipcyai демеп, жсбеген1мен жетед1. Бауырмалдыгымыз бар-ак кой, 6ipaK соньщ ©3i аталасымызга гана. Одан аскан сон, алалыгымыз басталады. Койтерсщ, орюм ез басын бойгщен келпрген заман! - Дегенмен айтынызшы, ата, аганьщ м1ндеп урсу, кезге шуку гана ма? Мен соншалыкгы обден кудер узг1зген 6ipey ме ед1м? - Оньщ рас. Сен ашынатындай да себеп бар. “0сетш елдщ баласы 6ipiH 6ipi батыр дейдк emcTin елд1н баласы 6ipiH 6ipi катын дейд1”. Доскали ештенс1пн кыжалатын тартып отырган жок K03ip: корасында малы, колында 6imiri. Осындайда ypiM- бутактьщ да eMipin ойлау - оньщ м т д е п . Ага деген 63i 60

жыгылып бара жатып та iHiciH суйеуге п н е. Ойткеш езшен repi ол ani болашагы бар урпак. Эйткенмен атаныц бшмес- ririH кенпру, колдан келсе тузеу - iHire де парыз. Мундайда сабыр еткеннен артык ем жок. Ел елдйтн icrece, Kici елт1р- rennin де KefliciMi табылып жататын. Асыкпай, азырак артын кут. - Кенет Байтарак езу тартгы. Жымиып, Этйсешц бетше жумбак 6ip жылылыкпен карады. Басын сэл шайкап: - ¥наса болды уйренш ала койатын эйелд1 де эн деп ж у р м к щ , бэтшагар, - дедк - Эдемннц бэршен ауыз тие берсен, айуан боп кетпеймющ. Эйелге эуеспктен абырой тапкан еркекп ез басым эл1 ест1ген ем есш н. в н е р г е деген отынды вйтш пышыратканша, 6ip шуйкебас тауып алып тыныш журсещш. Kici екен деп бойдакпен акылдасып жаткан юмд1 кврдщ? 0 з басын курай алмай журген адамда баскага артылгандай кандай акыл болады? Этже 6ip кызарды, 6ip куарды. Кысылгаиынан кезш 6ipece керегеге салды, 6ipece шаныракка аударды. Байтарактын ce3i есш е К айны кеш п тум рдь Аьылап- уылеп уйде жатып алганым ездйс болтан екен деп ойлады. Хабар-ошарсыз ксткеш кыз коцш н одан бетер кобалжытпай ма? Куйшгещцктен, кузге карамай-ак кете бермесе жарар ед1 кыз. Айттырган жер1 онсыз д а эрен шыдап жур деген. TiKeneK ой тш л кебешп кегп. Ойлаган сайын Кдйныкешп оцай умыта алмайтынын, одан айырылудьщ езше ауыр THeriHiH 0riKe айкын тусше бастады. TyciHreH турлы тыныштьмынан айырылды. Кудж пен урей кат-кабат камшылады. Осы уакытка дешн негып Сештбатталмен акылдаспаганына кушндг 0рекетс1зжуре берсе, Кайныкештен айрылуы хакекенш ол K33ip букш жан дуниесшен сездх Сондыктан Сештбатталга тез!рек жепп, кыз жайын егжей-тегжеши сейлесюш келдг Байтарак уйден шыгысымен ол да атын ерттеуге асыкты. Келжотата эбден ымырт ушрш генде келш жeттi. Тау ортасындаты жазыктын ортасы терен шукат болгандыктан, отан саркылган кар суы кел кл , кей жылы жаз ортасына дешн тартылмай жатады. Бул аранын Келжота аталуы содан. Келдщ айналасында 6ipiMeH-6ipi манайлас бес уй отыр. Баркернеудщ 6eKTepi жак 6erreri eKi уй, малы KonTiriHe карай, баска уйлерден эдеш жырактау орналасыпты. Уйгентас жакка баратын жолдын дэл тусе 6cpic алкымында отырган exi уй - Кдйныкештердш мен Кэдфбсгпкт Олар жайлауда тана емес, кыста да жуптарын жазбайды. Келжотадагы калган уш уйдщ арасы бупардан eKi жуз, уш жуз кадамдай жер. Ол уйлсрдщ ен 6epri - батыс жак meTKici - Сештбатталджь 61

Этчке мен Сеттбатгал кыска гана шушркелесть Кыз муны ani ойлайды екен, кеп уайымдайды екен. Соны ес-пгенде, Этнсешц ш ш де 6ip кушак жалын бурк ете тускендей болды. YMiT те, куаныш та кат-кабат кау ете калды. Сейпбатгалдьщ айтуына Караганда, тойдагы дау-дамайдан 6epi Жамалхан сптеп езгерген T3pi3fli. “Енд1 Эпкецщ жолатпай- мын,-дешз. - Бауырыммен жауласып, женгеммен жакындасып журген жйтгп кызбен таныстырып нем бар едг Еспген елден уйат. Ещц будан былай сен де аулак жур менен! - деп буп- кыныпты. - Жайтуды жек кергснде, мои кай жаксы коре каддым дейсщ. Бар, баска 6ipey тауып ал!” - дегенге дешн барыпты. Артынан 6ipaK Кэд1рбектщ езш е керсеткен зэб1р-жапасын шагынып, баягы калпына кайта тускендей болыпты. - Жамалхан екеущнщ аравды Жайту б1ле ме e3i? Сештбаттал желкесш касыды. - Кэд!рбек ce3in кап, мен де сол сенщ айагынды кушкам. Жайту екеум1здщ emTiriMi3 де содан. Кургыр, керер кезге Жамалханнын 03i де эдем1 гой, агасына мшэм уксамайды. Сездер1мен жанынды сыйпаганда, жылы алаканнан бетер. - Дегенмен Жайту екеущнщ араз екещиктер1щц бше тура жакындасатыны кызык екен. - Агасына деген ecxi кеп бар гой бэленщ. Кэд1рбек - еюшш Kyfieyi муньщ. - А? Эл i жап-жас емес пе? - Сол жап-жас, эп-эдем1 болганы унйн гой бэр!. Кэд1р- бектщ э к е а Жайтумен куда болыпты. Жуйрж 6ip аты болтан ба, 6ip б эл е а бар. Соган кызыкса керек Жайту. Аларын алып, жерщ жеп, эне-мще узаткалы отырганда, Жамалхан Tepic- кейдщ 6ip ж щ т м е н коцш косып кашып кетед1. Алыска кетсем, артымнан кумас деген гой. Ею куннен кешн кешю апак-сапакта Жайту жетш барыпты. Касында осы Жумабек бар дейдг Елдщ де, карындасыньщ да жылап-сыктаганыиа карамай, кайтып экеп Кэд1рбекке косыпты. BeTTepi 6ip ашылган сон, ерлi-байлылардын уйлесш Keryi еюталай гой, сол жылаганнан Жамалхан байгус эл1 жылап келедк кит етсе, еткенщ бел не басып, Кэд1рбек камшысын ала жупредг0кеЫ л рщ е онша батпайтын, K33ip Кэд1рбекке кой дейтш Kici жок, кайта ептеп Кдйныкештщ экеанен каймыгады. - Агасына бурып, Кдйныкешл азгырып журмес пе екен? - Сейлесш кореек, сынайынан байкармыз оны. Кэд1рбек ушнде болгандыктан, Кайныкеш турмакЖамал- ханмен жуздесудщ 03i ею Ж1птке эжептэу1р киындыкка тустз. Басканы жумсап, сырымызды тагы 6ipeyre бшд1ргенше, тэуекел деп, Кэд1рбектшне Этщенщ 03i юрдг Жамалханнын 62

уйден шыгуын андып, Сештбаттал сыртга калды. Алгашкы келгешндепдей емес, Кэд1рбек Этжеш коныр карсы алды. Женш де жедел сурай коймап едк уакыт оздырмас yuiiH 0 тж е e3i айтгы: - Кэке, ептеп уйатты болып калганымызды ecTin жаткан шыгарсыз, - деп, эуел1 сыпайылык жасады. - Кдйнагацыз K93ip маган катты екпель Решш, эрине, а зд е де жок емес шыгар. Эйткенмен Жайтекеннщ жаксы керетш адамынын 6ipici3, ci3re эдем базыналыкпен келд1м. Буйтш унсп жауласып жургешм1з жараспас. 0 з аузьщыздан сэлем1мд1 жетюзш, Жайтекеннен жылы жауап эперсешз: айыбыма астьщызга ат мшпзешн. Слздщде арапыкка журген акынызды умытпаспын, ер мойнында кыл аркан uiipiMeitai деген гой. - Мен сенен акы алады деймняц! - Кэд1рбектщ кабагы сэл жадырагандай болды. Жамалханга карап: - Ей, конакка кам кылсаншы! - деп, иепмен босага жактагы ерешеш мецзсдк Этйсе азарда-безер болды: - Жо-жо, Kepcri жок, Кэке. Аска эуре болманыздар. Шай да жстсдк Kecuiin отыратындай бет жок кэз1р, Жайтекенмен татуласкан сон болмаса. Сырт кезге сезд1рмешн деген сактыкпен атымды да баска уйге тастап келд1м. - Е, к1м сез кылады, - деп, Кэд1рбек кокиланып, бекер корккансьщ дегендей сьщай ацгартты. Сонан сон Жамал­ ханга карап тагы иепн какты. - Тамакка карамаса, онда шайынды... - Сол-ак екен, самаурынын KOTepin Жамалхан да сыртка беттедг Кэд1рбскп куджтен/ирш алмас ушш , Этйсе токтаусыз сейлей беруге тырысты. Жамалхан сыртга бегелген сайын эр сез1н созып, негурлым кеп уакыт алуды кездедг - Сэлсмпцп айтып байкайын, - деп, Кэд1рбек те ш ештдк - 0з1н бшесщ, Жайтекен ондайга коне кететш Kici емес. Жакын арада дсп айта алмаймын, оныц peri бола коймас, келеа аптаныц айагына таман сэлсмпцп 6ip ыцгайлы гып койайын. Сол мелшерде езщ согарсыц. 0nriMenin Heri3i айтылып б1ткен кезде, Жамалхан уйге Kipin дастарканын жайды. - Ty6iiic тас тусш кеткендей, тез кайнамады гой, - дсд1 шайын дсмдсгсл! жатып. Шай куйып отырып, элдене1Й ангарткандай: 7 Кайным, асыкпай iui, майдан ал! - деде “Асыкпаганы neci? Кыз 6yrin шыкпайды дегеш ме?\" - деп, 0TiKenin журен су сто калды. Мазасызданып, кайта сол сезд1 ecrireiineii кейш Tiirri асыга бастады. 0нменшен ине еткендей болып, уш-терт кесс шайды эрец тауысты. 63

-А л , Кэке,ракымет! Oirreyip, core сецщм. Келеааптаньщ айагына таман согармын, - деп тура кзшкзндай болып, уйден тым асыгыс шыкты. Сештбаттал сол мацнан узамапты. - Жамалхан бэрш де 6iripin кегп гой, - дсп, сылк кулш койды. - Мойныма карыз болмасын, ceHi не деп секкенш со калпыпда айтып берешн: устамсыз, керсе кызар ексн дедь Эуес те, Акылдым да Кой атаньщ кыздары, 6ipece эпкеймен, 6ipece сшлклмен ойнап, уйат емес пе? - деп, айтпаганды айпы. - Ж э, Кайныкешке жолыкты ма, айтшы! -У й ш е xipin шыкты гой, ce3i 6ipaK кырсыктау. “Кыз eicneci кант емес кой, суга тисе epin сала беретш. Маган пакты жауап берген жок. Б|рак айт дегендер1нд1 тугел айттым. Ар жагын кыз 03i бшедк ©кпесш женсе, эке-ш еш еа уйыктаган сон урланып шыгар, уйш щ сай жак тусынан купвдер”, - дед). - Жур ендеше! - деп, Этйсе Сештбатталды солай карай тартты. - Тура тур. Эл1 ерте, шыда. 0 y eai б)зд1н уйге барып, ар жагымызга ел кондырып алайык- “Bipey кыз алып кашса, 6ipey боска кашады” дегендей, exi ортада меш аштан елт)рерсщ. ©3in гой токсьщ. Мен кайнаткан шайды канып iiiiin алдыц. - Соны айтып, Сештбатгап акырын гана тырк- тырк кулдь - Кай шай? Кэд1рбехт1хшен ш кен бе? - Е, Жамалхан Кайныкештшне барып келгенше, самау- рынга шокты к1м салып турды гой деп ец? - Ой, бэлекетгер-ай! - Этже суйсше басын шайкады. - Кэд1рбек далага ш ы гьт калады-ау деп коркпайды ехенандер, э! - Коркканда кайтем1з ещн, баска амал жок. Кэдарбек шыга келсе, тура кашады гой дёйшсщ- “Эт1ке бар ма екен? Осьгада болам деп едГ, - деп, тура езше карсы журетш efliM. - Сонан сон “уйге жур” деп езь ак шакырады дейсщ гой? Ой, эйткенмен корку керек кой, колга Tycin каласындар гой 6ip Kyui. - Сештбатталды кушактай 03ine тартып, ризалыгын бщщре 0т1кс оны жауырынынан кагып-кагып койды. Осы тун exi жнтг узак сырласты. Уйге хелш те, одан сай шлнде сарылып отырып та 6ip-6ipnepiHCталай сыр актарысты. Ор сез, эр эцпм е екеушщ арасын xipixTipe бердь Сурасып бипскен сайын екеушщ бастан xeiuxennepi 6ip-6ipiHe уксап, сол уксастыктар ехеуш бурыннан таныс адамдар кусатып ж1берд1. Сыйластыкгарына орай б1раздан хеши 6ipiH-6ipi Сешт, Оген деп еркелете атасты. Bip орайлы туста Опке досынын купиасына да кол салып калды: - Сешт, кашангы Жамалханмен алданып журе бермексщ? Канша эдем1 болганмен, о кургырдын ез иеЫ бар гой. 64

- Эй, уйленущ онай емес-ау. Ж ушсбекп гой жаксы бшесщ. Сонын Буб1жан деген карындасы бар емес пе? - Е? - деп, Этже еден ете калды. - Агасымен араласып журген сон уйалып, ол кызга бурын онша сэп салмайтынмын. Соган e3i, енд1 ойлап отырсам, сен1н де себщ тиген сыйакты. Олар онда кектеуге кешпей, эл1 тас корада отырган. 1нпн гана балшыкпен сылаганы болмаса, уйлер1 де тас. Жай, Жушсбекке жолыга кетейш деп баргам. Атган Tycin жатканымда, eciicrepiHiH алдына ешюм шыкпады. “Е, тамак жеп жаткан шыгар”, - деп, бурын келш журген ушм болган сон, тосыркамадым, Kipin бардым. Ke3iM б!рден тас айнанын алдында турган кызга туст1: шашын тегидоре тарап, сыланып тур екен. Кергенде, вне бойым дур ете калды. TinTi, оны Буб1жан шыгар деп ойламаппын. Омырауы ашык, 6ineKTepi жаланаш, квз1ме барлык денеа аппак, барлык д ен еа жаланаш болып кершдт Кудай бшедй амандаспадым да гой деймш . Кыз м еш Kepin, айнанын алдынан анадайга ыршып Keiri. Сугымды сап сглешп турып каппын. б й т т турысымнын epci ек е н д тн сэлден кейш ацгарып, сасканымнан: - Буб1жан, уй iurrepin кайда кеткен? Жалгызбысын? - деппш. Бурын ейтш тже свйлемек турмак, атын да атамай- тынмын. Сол e3repiciMfli кыз да байкаса керек, жуз1н тайдыра 6epin кул1м ете калды. - Жалгызбын. Женгем танертентерюшне кеткен. Ендпт Kenin калатын шыгар, - деп, далага жалтакгай берд!. - Жушсбек ше? - дед1м. - Ага екьуш кун болды, албан жакка жолаушылап кетп, - дедй Сей-rin, Жун1сбекг1 ерпп кеткен1щлн 6ip пайдасын корд1м. Сонымен койшы, кыз екеушз онашада 6ipa3 Hspceni энпмелеп тастадык. Мен 6ipaKколымнан келгеншше эдеп сактадым. Кыз лезде Kninin алды. Шай койып лыпып ж у п р т жур. Канша вз1мд1 тежеп устасам да, кыз калай козгалса, коз1м солай сонынан шесед1. “Кудай-ау, бул кыз кайда жур1п ecin кеткен?” - деп тангалып караймын. Ойымнын бузылып отырганын ку кыз ce3in калган сыйакты. - Ага, танымай отырсыз ба, Tecinin карадыныз гой? - деп салганы. Свзд1 кайта кыздын 03i бастаганы тэуip болды. Тэуекел деп мен де тартынбадым. - Танымай отырганым рас. Клшкентайдеп журсем, бойжетзп калганынды бупн байкадым. Тек ceHin “ага” дегенщ аузымды буып отыр, - дсмйм. Кыз кып-кызыл боп кетп, лэм дсп 6ipaK жауап катпады. Ke3iHтомен cam an Kyfli шайын камдауга далага шыгып KeTri. Шыгып бара жатканында байкадым: CKi бетшщ 5-897

каны ойнап,Зйурюшен жанылгандай айактары шалыныса бсрдй Менщ кадалып карап отырганымнан ынгайсызданды ма, бшмеймш. Бала емсспш гой, кыздьщ e3repicine карап, ойы бар екендйтнде кумэжм калмады. Ол сыртка шыгып кеткенде, мен шыдамай барып босагага тура калдым. Табалдырыкган аггай 6epin кыз белые бакырайып карады. Тостагандай коз1тецксрийп кете жаздады. Teri, бас сапып кетерш экете мс деп коркты-ау деймш. Бас салуын бас салдым 6ipaK- Капсыра кушакгап, cKi бепнен алма-кезек суйд!м. Кдода карсылыкта жок, сез де жок. Тек коз|ме л к карамай, бетш бута бсрдй Сол ундемегеншщ 03i ортейд1 екен адамды. Дегенмен б1раздан кешн кэд1мпдсй батыдцанып калдым. Екеуден-екеу отырып шай шгпк. Жецгсс1 жуырмапда келе коймады. Сейлсскен сайын ексум1з эбден сыралгы адамдар кусал кетпк. Огыра бергещц уйат керд1м, кыз e3i аттандырып салды. Содан \"Жушсбек ауырып, жолдан кайтыпты” дегецщ ecTin, KOHiniH сурауга келсем, кыз мулде 03iMciHin карсы алды. Амандасканымда кез1мен аймалап, белме мунайа караганы. Сагынып кутка пн содан биццм. 1нпм жьшып, елж1реп-ак кетл, курысын. Содан ксшн де CKi-уш рет урланып жолыгыстык. Уйленбекке уэде байластык, бфак Жунюбекке кэйтш айтарымызды бшмей киналып журм1з. 03i ауырып жургенде, одан ары киналтып аламыз ба деп коркамыз. Жасы улкендюше карамай, Жушсбекпен курдасынша калжындаса беретшмш, кэйтш ciwi одан карындасын сурайын. Араласып журген адамга уйат екен мупдем. - Мунывды Жамалхан бше ме? - Жок. Оган айтуга бата алмай журмщ. Кайныкеш eKeyinniH кабакгарьщ кайта жарасканша койа турам гой. Ренжш калса, сендерге KecipiHтилзш журе ме, юм бшедь Эйтпесе Буб1жанмен араласкалы 6epi одан кдщмгщей суынып барам. Сакгык кып кана сезд1рмей журмш. - Сезд1ргенде, саган ещц уйленбе дей ме ол? - 0з1мнщ коркып жургешм гой, эйтпесе онын уйленген- уйленбегешмде шатагы не. 0 у е с екеущнщ эцпмецнен кешн озшен 6ip кылпьнсгай 03repic байкап журген сыйактымын. Кайныкеш екеущ татуласып кеткенше, калай-калай емес, Буб1жанды оган бицпрмей тура турайык. - Е, мен оган не дейш , балкып кеткен сэттер1нде озщ булд1р1п коймасан. Байкауымша, сенщ де жырын жещл-желш емес екен. Жушсбектсн уйалгандарынмен, 6ipaK бул ойла- рьщды Ж унюбектщ бшгеш дурыс. Сенщ озщнен ecTireHi секеттеу болар, ептеп-септеп мапнтусшд1ргешм жон шыгар. Адамды танитын, тусш етш ж1пт кой, ренж1мес. Сайдын iuii салкын тарта бастады. Кайныкештщ yfii жакка карай-карай коздер1 талды. Ел уйктагапы да eflayip уакьгг етп. 66

- Эрине, сагынышы да бар, есепщ й естш eKneci де бар, кэйтерш бшмей кыздагы киналып жаткан шыгар, - деп, Сештбаттал езшше себеп жорамалдады. Онысы Этшеге айткан жубатуы сыйактанып шыкты. “Экпелеп, кыз шыкпай койар ма екен?” - деген кудпгп eKeyi де ш тей ойлап, 6ipaK оны 6ipine 6ipi 6infliprici келмей, сейлесек сол кумэшм1зд1 ce3flipiri аламыз ба деп, 6ipa3 уакыт ynci3 отырысып калды. Уй жактан кдран еткеиив кергенде, ею ж1пт орындарынан ушып-ушып турсгелдк Атша тулап Этткенщ журеп аузына тыгьшды. Уркектеп, тыкыр есгплсетура кашатындай, Кдйныкеш ей басып, 6ip токтайды. - Мен сырттарьщнан торуылдап журермш. Коркпа! - деп сыбыр erri де, Сештбаттал сырт айналып Kerri. Карсы шыккан Этжеш Kepin, осы келе жатканым калай e3i деп кобалжыган адамша, кыз юлт бегелш калды. Жетш улпрген Этже eHTire келш колынан у стады. - Кайныш! - деп, KeuiipiM етш гендей, кыздьщ колын KOKiperine басты. Соньщ артынша бауырына тыгылган балапан кусап, кушагына кыздьщ ез1 кулай Kerri. Жшггтщ ет бауыры елж4реп, иыгын, желкесш алаканымен кыдырта сыйпап, жас балаша еркелетш, Кдйныкешп акырын гана кеудссше кысты, кун сщген шаштын хош Hid кеюрегш жарып ж1бердй Куды 6ip мылкау Kiciiue бет!нен, тамагынан, квашен комагайлана сушп, уисiз аймалап, 6ipTe-6ipTe батылданып, аркасынан айкара кушактап, букш денесш бауырына кушырлана басты. Epiiiiiin дымкыл элденеге тигенш ол TinTi эрсн ащарды. Соньщ артынша квз жасыньщ кермек дэмш де сездн Е л т п бара жаткан сез1мнен селт ойанды. ©KneciH де, сагынышын да кыздьщ коз жасы кай сезден де уткыр жетюздн Унс1з кщэлэп, сезбен айтып тауыса алмайтын куйнйштерш ynci3 уктырып, осынша устамдылык еткенше Этжс катты суйсшдн - Жаным! - дегенде, езш щ де вне бойы шымырлап Kerri. Ол свзд1 эйел баласына тунгы ш айтуы едн - Жаным, жыламашы! - деп, 6eTiiiin жасын алаканымен аймалап сургп. Сайдьщ табанына таман тусш, кегалга exeyi иыктаса келш отырды. 7 Жай жолыгып кайтуга емес, бул жолы бел1мд1 буып бскшш келд1м, Кайныш. Осы дауга басым iлiккeлi ceHci3 OMip суре алмайтыныма анык кез1м жеттн - Bip токтасам, айтпак c03iMiieH адасып калармын дегендей, Этше eHTirin, аптыгып, ойындагысын 6ip-aK актарып салды: - Ешюм 6i3re жен руксатын бермейтЫ белгЫ , алып кашып кетуден езге амалым жок. Эуел1 сейпп тэуекелмен уйленш алсак, ел гой, 67

екпелссе де, барлыгы б1ржола 6e3in кетпес, тулап-тулап Ty6i 6ip татуласатын шыгар. Тек сотая сен нс дейсщ, Кайныш? Демш imine тартып, басын томен салган куш кыз кепке дейш козгалмай отырды. Элден уакытга барып естшер-естшмес кана акырын созып курсшдп Содан кейш сыбырлагандай э л аз дауыспен: - Мен не дейш? Не корсем де, 6ipre керешн, - деп тагы курсщдк - 03in... 03iw3re сенсешз... - Ол не дегенщ, Кайныш? Неге кумэндэнэсщ, неге олай дейсщ? Бойын т1ктеп, кэщ м п узак созге окталган адамша, кыз кеудесш кетерщюрен отырды. BipaKсэл курснш де, сол унсЬ калпында калды. Айтсам ба, жок па деп, бастапкы ойынан айнып калган сыкылды. Не де болса той Kyuri кылмысымды беттме баскалы отыр-ау деп, Этж енщ де дымы ш ш де. Bipece Ti3eciH кымтап, 6ipece шашын сыйпалап, кыз, шынында да, тым козгалактап Kerri. Даусы жарыкшактанып, корккан адамдшшше Д1ршдсп шыкты - Жамалхан: “Косылгандарын кате болады. К¥Дайдыц буйыртканы шыгар, батанды бузба!” - дейдь - Даусындагы жарыкшакты жутып койгысы келген адам кусал кайта-кайта тамагын кырнап, кайта-кайта жутынып, Кайныксш 6ipa3ra дейш кипактап, бастаган сезш калай айактарын бшмей капы киналды. Сонан сон, коз жасын зорлап тыйып отырганын седщрш, сыбырлап кана сейледк “Куйеу1мнен езгенщ кушагын кормей етем бе десен, узатылганынша гана ойнап-кул”, -дейдо. Этже ауа жетпей туншыгып бара жаткандай болды. Тер мандайынан шып-шып шыкты. - Екеушзд1 тек соган бола жакындастырып жур ме екен? - Юм бшедь о баста солай уэделесшаздер гой. - Солай дей ме Жамалхан? Алдап жур деп ойлайды екенсщ гой онда? Кыз жузш кырындау бурып, у н св гана басын шайкады. 0 л п co3iHiH жнтпсе ж ещл тимегенш де ce3in, айтып калган сон актала женелгенд1 де орынсыз Kepin, токталып калды. “Жай е р к е л т м гой, кенийце алма” дегендей, бурылып кеп ж н п тщ иыгына мацдайын суйедп Этже ез1н epin бара жаткандай сездг Капсыра кушактап Кайны кеш п бауырына тартты. Bip-6ipiHe бурылган бетте тецдпегерш устап тура алмай, exeyi косарланган куш когалга кисайа бердй Ш алкайган сэтш де кыздьщ леб1 Э тж енщ омырауын соншалык жап-жакын жерден шарпып erri. Келдеп кайыкша шайкактап, жптгтщ журеп кабынан шыгып кете жаздагандай болды. Алапат сез1м ай-шайга каратпай элдекайда алып бара жаггы.

Булкынып, Кайныкештщ карсылык биадрш жатканын ол ■rirrri, эрен легенде барып тусшдг “Койыцыз! Койсанызшы!” - деп жаткан унш де зорга есттдь Манадан 6epi бггелт калган кулагы айак асты ашылып кеткен тэр1зд1. Кайныкештщ аптыга eHTirin, жыларман халде жатканын сонда байкады. Улкен ерескелдж жасаганын Этже кеш укты. Соншалык шектен асып к е т к е н д тн жана тусш ш , катты кысылды. Тун болган сон гана дэп шыдады. YHci3енкешп келш, кыздын бетше бетш басып узак жатгы. Тым д о р е к т к еткенше еюнген де сыйакты, меселш кайтарганына кызга ренжжен де сыйакты. 0fneyip, не ары кетпей, не 6epi туспей тамакка турып калган тушн кусап кенш нде 6ip юрбщ кшкцн де калды. - Топта сынбаган сагымды онашада сен сындырдын-ау, Кайныш! - Соны жэб1рлене айтып, сыргып барып кыздын касына етпетшен жата Kerri. - Агатай, олай демешзип! - Кыз даусы ышкына шыкты. Калт ecine б1рдеме тускендей, содан ксйш кеп уакыт ундемей калды. - Менщ де жайымды тусшсещзин! Онсыз да гумыры кыска кыз кушмд1 енд1 аз уакытка кимаймысыз? Кунэшз деп ceHin, алакандарына сап эспетгеп отырганда, ипм1ржпей экем мен шешемнщ бетше кэйтш караймын? 0йтер болсаныз, енд1 ушме кайта юрпзбей, осы бет1мде кэз1р алып кетщ1з! Кыз ce3i 0тж еш н журепн камшымен осып Ж1бергендей эсер erri. Жана гана ене бойын ертеп, ес таптырмай алып бара жаткан кумарлыктан ол элдеб1р озбырлыкты да ангарды. Калайша езш щ сондай анайылыкка барганына 3iHi жетпей, ойланып калды. Ж т т т щ ундемегенш кыз екпелегеш деп укты. Коншще ауыр алып калма деген сьщаймен жатыктап, жагдайын тусйппре сейледй - Мен ез абыройымды гана ойлап отырган жокпын, алып кашкан кунде де 6ip агайындарыцызджше баратын шыгармыз. “Алганы ак келш пе екен?” - дегещп эрюм ойлайды гой. Женгелеродзтосепм1зге актесеп журер, гам 6uiirrri. Атастырулы деген атым бар, онын уйге келш ек1-уш рет конганы бар. Сонын езш де сыпсындатып журген коп. Сол кезде кудж соз элдеюмнен 6ip шыгып кетсе, юмнщ аузына какпак боласыз? О здщ де, менщ де анык сагымыз сонда сынбай ма? Жок элде, Жамалхан айтпакшы, узатылып кеткешмше гана ойнап-кулейш деген оймен журсгз бе? - Кайныкеш эзш кьшып-ак айтпак едг0зш ден ropi салмакты шыкканын ©3i де байкады. BipaK айтып койган сон барып байкады. 0 л п созден, денесше 6i3 суккандай, Ж1п г те ыршып Tycri. - Кайныш, озге к уд тнд ! айтсан да, мундай кудтцд1 айтпашы! 69

- Айтпайын-ак деп ем, кылыгынызга карай аузымнан шыгып Kerri. - Эйтпегенде ншнде бупп кала беретЫ бе едщ, Кайныш? Соншалык сенбейтш болсан, буйтш кинаганша, шыкпай-ак коймадын ба?! Bipa3 ойланып, кыз бегелщшреп калды. - Жамалхан \"жудеп калыпты\" деген сон, шыдай алмадым. Эн шыгарыпсыз. 0iiiiii3re 0 уес сый 6epirrri, сол ушш тайак та жепсгз- бэрш ecriaiM. 0нЬ«з уипнкешпрщм.Жауы кебейш жасып жургенде, екпемд) койа турайыншы деп ойладым, эйтпесе айыбынызды умыта койатындай уакыт ете койган жок кой. - Уь, акыры, айтгьщ-ау, Кайныш! Соны ойласам, ез1мнщ де бетзмнен отым шыгады. Балалыгымнын, шалалыгымнын соны болсын, сол юнзмш enairepi 6eTiMe баспашы! Ант бер десен, ант берейш. Бугшгщ сонын жазасы-ак болсын, айтпашы будан былай! Екеушщ ерк1н сейлесул осыдан кейш барып басталды. Альш ушкан кумарлыктан repi енд1 орныкгы, байыпты сез1мге тазпи тидь Ертенп кундерш кеб1рек ойлап, куш бурын жорамалдап, ашыла сырласты. Кашып уйленуден езге амалдын жогын eKeyi де мойындады. Содан 6ipaK CKcyi де журексшетш сыйакгы. Ондай icTi С еш тбаттал мен Ж амалхансыз жузеге асыра алмайтындарына квздер1 жетш, накты шеилмгс солармсн акылдасып барып келмек болды. YcrrinepiH cundn, сонан сон гана орындарьшан турды. Уйше сакгыкпен Kipin, Кайныкеш жастыкка басын жана койган. Ауылдан узап шыкпай жатып 0 п к е шыркап койа бердг Сол-ак екен, тэтп 6ip толкын кыздын дснесш шымыр-шымыр куалай женелдк вн е бойы epin балкып, элдекандай сыгынды шырын тап журепнщ басына келш тырс-тырс тамшылап турган сыйакганды. 0 л п шырын тырс-тырс тамган сайын кыз езш азайьш, Kepnenin iiiiiitae epin бара жаткандай ceainefli. 0 н 6ipre- 6ipTe алыстай бердг Алыстаган сайын ынтыктырып, аныгырак ecTiceM депзш , К айны кен т эбден эбиерге тудлрдг “Тойда естщЫ” , - деп ел дурлплп журген эш осы екешн эуежнен-ак болжады. Кайныкеш кенет шешесшщ кыбыр ете калганын байкады. Демш inline тартып, тырп етпей катты да калды. lLIeiiieci тесектен басын жулып алган бойда колын дереу кызы жакка созды. - Кайныш! Ойаумысын? - Ым, о не, апа? - Мына дауыстан ойанып кеткешм. Иэ, алла-ай, - деп 6ip есшеп койды. - Осы танга жуыкга тенпреп кайдан келед) екен, 70

жазган. Tinri, езшщ журепне тимейд1 екен деймш, 6ip даудап басын арашалап алмай жатып журюш карашы тагы! Куш ©Tin бара жаткандай тунмен таласып. - Bipa3 унЫздоктен кейш: - Е, байгуска бакытгын конганын айтсаншы кайта, - деп курсйпп койды. - 0ке-шешеЫ ез1м1здей гана 6ipey. Бул тартып туды дейпндей аргы-берп туыстарында енерл! турмак, eri Tipi ешюм жок. Берем десе, кудайым кул-кутандыгына карамайды екен Кайныкеш шешесшщ сезшен 0 пкеш жек кермейтшш укгы. Сол жек кермеудщ KyHi ертец татуласуга да сеп болатынын ойлады. 1шшен: “0 п к е жайлы айта туесе екен, айта туесе екен!” -д е п тшедг 0 н алыстай бердь BipTe-6ipTe тук естшмей KeTTi. Кыз к е н ш кулазы п сал а б ер д г Ж т т т ш жылы алаканын, еркелеткетн ансады. Сыбырласып кана, сыйпаласып кана, ылги касында, баска ештецеш ойламай, алансыз еркелеп кана уйкылы-ойау отыргысы келдг 0уес eKeyi суйтш аймаласты-ау деген ой кенет сап ете калып, соны елестеткенде, iiui шок тускендей ертендк - Кайныш, 6ip жерщ ауырып жаткан жок па, неге уйктамайсын, шырагым? Зорга ijiiHin турган устамдылыктын iuieri узщщ де Kerri. Кызынын туншыга жылап жатканынан кенет абыржып, шеше KOHiai жанагы эннен, мынау кез жасынан буалдыр селктендг Сыбырлап кана жеюдк - 0 й , экен ойанып кетсе, KepepciH KepeciHi, жок пэлеш шыгармай жат! - Уюсш кайтарып 6epirmep, бармаймын Сэ^прбектерще. - 0рк1мн1н айтагына epin, сейтш журш сен жарымес oai айдалада каларсын. Бетще карап кулгенге “е, 6opi маган кызыгады екен” деп журсщ гой. Кызыгады атаннын басы, абыройдан журдай боп журтга каларсын. Тан атсын, бэлем, сенin K03iHfliтездеп курткызбасам, мына турiимен маган абырой ппсрмейд! eKencin. Айтканым айткан, отауына таза юрмей. артыннан куцкш сез естцпм бар гой, eMmeriMnin сутш кеккс сауам. ¥лым да сен, кызым да сен деп мэпелеп огырганымда, ©йтш cenin абыройсыздыгынды кергенше, елгешм жаксы. “Жалгыз кыз багып, онын езш жепспрш багыпты!” - демей ме журт! Кап, сеж уйден карга адым узатсам кер де тур ендП Куйдарш-жандырып жаткан тесек-кврпе табан астында айаз бурюп шыга келдг Кыбыр етуге коркып, бойынан жан Kerin калган адамша Кайныкеш cipeeri де калды. Бэршен бурын экем ойанып кете ме деп зэреа ушты. “Кандай урыскак, казымыр боп кеткен!” - деп, шешесшщ тез басыла коймаганына да рснжидг

Э п ке ертесшде ощ тупл, тусше де юрмсген тосын жайга тал болды. Эуес бутан 6ip жецгесш сэлемнп кылып жасырын жумсапты. Егделеу эйел екен, айткандарын сезбе-соз жетк1здй © т у н болсын дсгеш ме екен, макамдап, уйкастырып, айтар сэлемш эбден ойланып курастырыпты. - Бепмш ц ажары басыма азап болды, - дептг - Bipeyai суйЫщпрсем, 6ipeyain iuiiH куйшрсм. Колы жегпегендер вз улесшен айрылгандай-ак ашынады. Сондайлар менin сезге шккежмд1 тшейдк Сен енерщмен елден ассац, мен керюммен кезге туст1м. Эйел деп сен намыс етпесец, жетектеп мейлщ жердщ тубше экет, итщ боп epin кетуге бармын. Акыр есекке ш ккен басымыз, алып кашып аруатымды 6ip асырып кет! Калган тумырымда калткысыз сыйлаймын. Антым да осы, айтарым да осы! Ашынган, ширыккан намыстан шыккан соз екешн Эпке шу дегеннен-ак шамалады. Баска шарасы калмай, сонгы ум1пмсщ деп араша linen отырган эйелге кур айаныш бицпрудш канатат емест1пн кинала TyciHfli. Онын тып-тыныш OMipiHтопалан етш ж1берген e3i екенш ойлап, сол айыбын сезшгендйсген де, Эуес бутан занды мнщетсш отыргандай кершдй Tinri, турпайьшау ойлап караса да, айыбы Кайныкештеп repi сонын алдында кептей: бэлигат кылыктарга бармагандыктан, кыздын обальша онша калмайтын сыйакгы. Обал, сауапты канша ойлаганмен де, Эуест1 умытса умытар, 6ipaK Кайныкешп ешкашан умыта алмайтындыгын тэты Tycine бастады. Кектеп енген гул кусап Кайныкеш онын тула бойына там ы р жайып улпрген-дг Ол гул енд1 у з т тастауга келмейдк сабагын узсе, денесшде тамыры калар едй Тамырын кесу ушш Э тженщ езш де кескшеу керек. Э тж е Эуес пен Кайныкеигп кезек-кезек коз алдына елестеттй Кылыктарын, сездерш ecinc туардй “Кудайым-ай, неткен каран калтыр eMip еда!” -д еген Эуестщ ce3i кулагында айрыкша калып койыпты. Ken нэрсеш керген, кеп нэрседен к е ц ш калган, опык жеген, тучшген, эбден ашынган адамнын ce3i. “Итщ боп epin кетуге бармын”, - дегеш амалы таусылып, эбден тыгырыкка т1релген кездеп тыпырлаганы, сонгы ышкынысы секшдй BipaK кек кайтаруды да ойлап, Жайту мен Байтуды жерге каратып KeTKici келш отыр. Мына сэлемк “Олар cenin де жауын гой, екеулетк, жабылайык”, - дегенге жакын. Кулык астар Кайныкештщ соз1ндежок. “Не кореем де 6ipre керейш , - дейдь Анты да, айтары да сол. - 0 3 i жасып жургенде, екпемд1 койа турайыншы деп ойладым, эйтпесе...” 72

Иэ, ойтпесе айтатын ю н эа кеп болуы керек ед1 онын. Сонын борin -min айтып екпелесш жатуды да уйат кергеш-ау, cipo. Кайныкеш турганда Эуеске ешкашан унпене алмайтынын Этже анык укты. Эйткенмен у м т н шорт узш, келшшекке Kecin жауап кайтаруга дол бармады: айады, азды-кепл онын алдында айыпты екенш де ойлады. Уйленпм келмейтшш ксйш кылыгымнан да ацгарар, K03ip мына эйелден айтып ж1бергешм табалагандай Kepinep деп туйдь “Ci3 кайта бервдз, амалын тауып жауабымды жузбе-жуз жетгазермш”, - деп, солемнп KiciHi сыпайылап капа шыгарып салды. Сыбыс шыкпайды, шыкса шыккан жершде жатпайды емес пе, жылжи-жылжи Этженщ сол солем алмасулары Жайтуга да жетш, оны б1рталай o6irepre салды. “Кылмындап турса, ол жузщарага кай ж!пт кызыкпайды. Эт1кен1 де арбап алтан шыгар”, - деп сещц. Осыныц 6opiH Байтудын бостыгынан Kepin, бауырына ыза болды. Катыны тастап KeTinTi деген атка калып, суйекке танба болар ма екен деп сескенд1. ¥тылар ьщгайы келш турганын болжап, тун баласы уйкы кез1н кормей шыкты. “Баска еркек елее де айрылмайтын ойелден Байту Tipi айрылса, бул дауда утканымыз кайсы? ¥тылдык кой, есем1з Kerri гой осы жолы!” - дегенде, кеудесш 6ipey кызган тем!рмен карып алгандай болып, кейде Tecerinen каргып турегеле жаздайды. Сонын ертес1нде каланьщ жайма базарынан 6ipa3 керек- жарагын алып кайту ymin, касына Жумабекп epTin Жайту жайлаудан уез ортапыгы Жаркентке TycTi. Базар Kyiii кала тещ репндеп ауылдардын 6ipa3 биi мен бшпр санатындагылары бас коса калысты. Жайма базардьщ кеп бульщыньщ оркайсысынан керектср1н асыкпай карап, ана ш ел мен мына шепн онг1мелесежур1п жаяу аралап шыккандарынша шанкай туе болды. Коцыр салкыи жайлаудан келген етженд( иешер капырык ыстыктан бастарын Кайда алып кашарларын бшмей киналысты. Осындай сотте Жумабск жуйр!кт1пн тагы жасады. Калада онын Курбан дейтш тамыр уйгары бар-ды, yfli жайма базардын жакын туб1ндегана. Жайтуга ойын сыбыр елп куптатып алды да, nipLnin токтай калган ип жаксьшарды кунжц ыстыгы кайтканша сол уйгыр TaMbipwiiiKiiie барып салкындай туруга шакырды. Ак тер, кара тср боп быршып, ор терекпн тубш 6ip паналап 6epeKcci кашып турган адамдар оган жердей жет1 койан тапкандай куанды. 0йткс1п бул капада 6opiniH де 6ipfli-eKiai тамыр-таныстар|,1 болганмсн, 6ipi оныцуйш алыссынып, 6ipi касындагылардан 73

калай сытылып кетерж бтпмей, тобымен ертш журуге тэуекелдер1 жетщюремей, эрюм эр себеппсп шггей кипалакгап тур едк Жумабектщ ce3i жандарына жайлаудан ескен самалдай тида. Жумабек бастаган он такты казак cay erin какпадан Kipin келгенде, кагылез Курбан ушып алдарынан шыкты. Мундай кел1стердщ манызын TyciHin, машакатына эбден дагдылан- гандыгы кабагыиан да, кылыгынан да ангарылып турды. Конактардын колдарын алып, кашаннан таныс адамша калбалакгап итгипэт еттп жатыр. - Жумскс, к атан кеп калгансыз, негып уйге туспедвдз? - Кеше каланын ш етж деп жакын 6ip агайындш не токтадык. Кслмейсадер деп кептен ренжш журуцй еда. Ceiiiii де кезепщ н сактадык бшем, мше Kepin турган жоксьщ ба канша адам алып келгешмдь - Соны гана елге eirripTe айтгы да, калганын Жумабек Курбанньщ купагына сыбырлады. - Кымызын бар ма? - Бар. - Канша? - Bip-eKi кеседен жетер. - Жук болмайды оныц. ©3in танитын саудагерлерден тандап журш 6ip тулып кымыз экел. Лагманыцды мол жасат, кошанын, тагы баска тансык тамактарын болса, оны езщ бшесщ. Тек айама! Тек. Keneci жумага корана 6ip-eKi кой байлап кетермш. Коркпа! - деп, аркасынан кагып колпаштап койды. Айагынынушымен жоргалап журш, Курбан конактарды ж уям нщ астындагы келецке жайга экелin орналастырды. - Жумеке, еткен шай 1шес1здер ме, жок казакша жасатайын ба? - деп, катыны жакка кокилана карап, Курбан колы ашык- тыгын, конакжайлылыгын ангартып 6ip шалкып койды. - Е, ез1м1здш н-ак жасатсанш ы, cenin акпар кесенда тауысканша, кара судын езше-ак тойып калармыз. Казактармен калжын кагыстырып уйренген Курбан да ез есесш ж1бермеуге тырысты. - Казактар езш ш нен repi езгешкш тансык кередь Сонан сон сурап жатканым емес пс, эйтпесе конак койдан жуас, не берсем де жей берепндерпнзд1 бшем гой. Карык боп кулш, тапкыр сезге 6opi де суйсшдй - Мына сартын кайтедн ей, Жумабек? Казактар жей беред1 деп, кодыгасын сойып тастап журмесш, - деп, “Сатайдын су жукпас Сулеймеш” атанган кара мурт енгезердей Kici кецкшдеп кулдь Э л п эзшден кейш бэрш щ де кабактары жадырап, кенш хоштары кетериип калды. - Уь, келенкеге келш, жаным жана терезе тапты гой, - деп, отыргандардын ен Kimici елннбек TeMipani айагын жуз1мнщ астына карай созып жатып, кез1мен улкендерд1 жагапата 6ip 74

сузш шыкты. - Кэнеки, аксакалдар, елдщ жайын, малдын камын айта отырыныздар, эйтлесе уйкгап кетш журерм1з. Мына ыстыкга уйкгаган сон езш п каламыз да, жацагы Курбан аканын тансык тамактарын жей алмай журерм1з. Олар сейтш отырып 6ip-eKi шыны кымыз iiuin уппргенше, Курбанныц эйел1 шайын да жасап экелдь Баптары эдейшеп шакырган конакган кем болмады. Шаршагандарын умытып, ду-ду к ул ю т энпмелесе бастады. Жайту свзге осы туста араласты. Жетюршш, сейлемес бурын журтгы езше каратып алды. - Буйтш ылги бастарыныз косыла бермес. Карап отырганша, агайын арасындагы азын-аулак вкпе-назды айта отырсам деп ем. - Е,кызыгым eimiбасталдыде.Эй, бэсе, Жумабекекеулерщнщ жур-журлсрщнщ rypi жаман едг Жарайды, тывдамаймыз деп турып кетпесшз ещц. Айт, - дед1 Сулеймен. - ‘TliKip imiime влгенше,сыртьпщаталау болсьш\"деген. Ойында жургенд1 айтып, сен де бойынды 6ipa3 жещлдетш ал, ермек кып 6i3 де серпп калайьщ. Бшйк айтпасак та, бшгешм1зд1 айтармыз, бвтен болыстындауына б1здщтврелж журе бермейда, - деп, Сулеймен эккингше басып, апдьш ала сактанды. - Болью дсген 6ip-eKi ауыл гой, Tsftipi. Мен nici суанньщ алдына жупнбекпш. Эйтпесем, бЬдщ Турлымбет болысында карабекгщ C03i соз болудан калды. Болысымыз Кайымбвлек - акша, тебе бшмв Доскали - солтанкул, Кднгелдшщ ек( баласы ханнан кем болып турган жок. Маган мына сендердщ сездерщ керек. Оган конбеген казакка занды мен ез1м-ак 1здеп тауып алам. Агайыннын апдында арылып алгым келед1 тек. Жайту кажынын тойындагы жанжалды тэптцнтеп айтып бердг. Солтанкулдардьщ ежелден ecTin басынатынын, конысын тартып ап, жайылымын жеп кетш, эйтеу1р, ойына келгенш ютеп, аз карабекке шнмжегплж жасап кун керсетпей бара жатканын айтып шагынды. YHi шымырланып, 6ipTe- 6ipre зшдсне айтты. BeriniH Tyri сыртына шыгып катуланып, “свдср” деп сызылып бастаган с е ян салмакгап “сендермен” бтрдп - Аздыгымыздан карабек азып кетпесшз, кеп ттн ен солтанкулдар да кунд! келенкелемес. Ак некел1 келппм1зд1 тап тойдын устшде, кулл1 елдщ кез алдында арамдады. Ол аскандыгы смей немене? Ершщ гана емес, eainiii абыройын тектг Жаман-жаксылы Жайту деген атым бар. Доскалига сэлем айтып арнайы Kici ж1берд1м: купагына да кыстырган жок. Солтанкулдар буйтш сулык жатып алганын койсын. Олардыц cmTCHeci кетпес, абыройдан айрылган 613613 гой, 75

ел кезш е керше алмай елш барамыз. Осыган агайын боп акыл косындаршы! Bis жерге карал калмайьщ, солтанкупдар сол кейкиген куш кекке мурнын кетерш кетпесш, керген жэб1р1м1зд1 кайтсск умытамыз - кале, осыган акыл айтьщ- даршы! Бул - 6ip. Кызыньщ айыбын куаныш керген адамша кажы да уназ. KemipiM сурап келнпм1зд1 ол экеп салган жок, келш1мд1 сурап айагы на жы гылып мен баргам жок. Кайсымыздш адамшылык, кайсымыздш астамшыпык - оны а|'пындар. Буп - ею. Егер ежелп Жайту, ежелп жанжал дел, дэл бутан енжар карайтын болсандар, кейш маган да ешкайсьщ Kinoтагушы болмалдар. Арызымды айтып ак патшанын алдына дешн барам. “Кудай-ау, ез1м1з-ак реггейтш едж кой”,-д е л , сонда б1рдемеш к е щ р е тп журмевдер. Mine, осы уш тшектен езге айтарым жок. - Аз екен, - болды Сулейменнщ э дегенде айтканы. Кекеткеш ме, келекеткеш ме, - TyciHiKci3. Баскалардын сыцайын байкап, содан кешн ол да ундемедь бйткеш, ортага бас катыратындай салмакты сез тасталды. Мундайда эуелп сезд1 бастау scipece киын. “Бастаушыдан болды, 6opi соньщ ьщгайына тартып Kerri”, - дел, кейш б1реулердш куцкшдеп журу1 мумк1н. Соны ойлап та сезден 6opi тосыла бердь Жуырманда ешюмнщ ундей коймайтын ынгайын байкап, Сулеймен тэуекелге MiHin сейлеуге окталды. Жай отырганда, булардьщ 1шш деп ец куакы, кулд1рп адам - осы. Кэз1р кабагы кату. - Кджыньщ тойында болып, Этженщ эн салганын алгаш сонда естццм. - Сабырмен, сыздана сейледь - Алдында ел макгап жургенде, нанбап едцм. Терюкейден келген ею энш1 де: “Сендерге де енердщ кугы кона бастаган екен!” - деп капы мактасып отырды. Соньщ езш е эжептэу1р кетеринп, бэр1м1з санлактанып калдык. BipaK оньщ дэп сол тунде кажынын кызымен ейте койатынын кайдан бшешк. Тойдын данкын, OKeci)iinатагын соншалык кетерш тастаган ж1птке api кызыгып, api риза боп, жасшылыкпен кыз байгус та кате баскан-ау, кайтеш! Ода емес, кшэ Этткеде гой. Кьгс-келшшекгердщ гана емсс, еркекгерд1н де кезше кушк болды гой ол. Оньщ барынан да жогы тыныш, курту керек шыгар кезш! - Суке, ci3 eirrin сезд1 кылжакка айналдырманыз! Бшдей азаматтьщ тагдыры 6ip акымактьщ сез1мен ш еш ш п жаткан заман. Ойыныныз ба, шыныцыз ба, кезш курту керек дегешщз кай сезвдз? - деп, Дастарбек шамданып калды. Руы акша болгандыктан, акша мен солтанкул Кднгелдщен тарай- тындыктан, Э н кеге езгелерден repi Ke6ipeK im тартатын- дыгын ашык ангартты. 76

- Кай сез1м болушы ец\\, Дастеке, кара кылды как жарган свз1м. Курту керек. бйтпейшше елге енд1 тыныштык жок. Eip 0т1кен1 емес, оган коса мына Ж айтудын ез minepi Сэд1рбекп, Элжанды, Доскали бидщ iHici мен анау жылкышы Теребек пен уры Нургалиларга дейш - бэрш тып-тыйпыл курту керек. Одан еткен эдшеттник болмайды. Эйтпесе немене, Жайтудьщ келппне ©тшешн eTeri тисе, кунэ да, баскан1к1 кут па? Жок элде сонау Сартауда жатып мен ест1генд1, жанагылардыц кылмысын 6ipre журген сендер еспмед1ндер ме? - Иэ, деймш-ау, ер ж т т п н бэрш щ басында бар эцпме гой, - десш отыргандар сез теркшше сонда тусшдь - Жога деймш, - шыдай алмай Дастарбек тагы кшппп кетп. - Жайтуды кулл1 карабектщ куптайтынына куд1ктенем. Карабск, карабек деп букш елдщ атынан ецештейтшдей кандай какысы бар мунын? - Е, какысы неге жок? - Ж умабек орнынан ушып турегелдь - Жайту карабек емегенде, кытай ма ед1? Дастарбек Жумабекке окты кез!н кадап: - Жэ, сен карабек емессщ, мен соны бшем, жайьща отыр! - деп тастады. -Дастеке, ci3 де сабыр erini3? - деп, мырзакелд1 Нусшбек басу айтты. - Батыр коп болса, жау кеп, би кеп болса, дау коп дсген - осы. Bip-6ipnepinai тындап, сезге конак бере сейлесендершП Жайту да юмнщ кандай акыл 6epepiH Kyrin отырган жок па? Акыл жастан шыгады, О пкенщ OKUiecin басып келе жаткандардыц 6ipicin гой, кане, TeMiponi, сен не дейсщ? 0уел1 сен айтшы! Сейлсу капсршде жок жйтг абыржып калды. Жас та болса, жиын-топкажш тусш жургендпсген, 6ipaK03in03iтез билепалды. - Менше болса, тентеmiкке тыйым салган дурыс, - дед1 ак сэры жуз1 сэл сурланып. Ырак 0riKeHiKi еркслж кой. Ондай жюптщ срюунпн eni котермесе, KiMiкетеред1? Ондай жштгерге KeuiipiM етпеген адам юмге KeuiipiM етед1? Онын бэрш былай койганда, юнэнщ басын ьшги 6ip жакка кисайта беретЫм1з не, эршмджш теншеп, таразылап карайык та. Атамыздьщ аруагын сыйлаганда, аталарымыздан калган аталы сезд1 де сыйламайтын ба едж. “Кунажын кезш сузбесе, буыршын буйдасын узбейдГ, - демеупп ме ед1 солар. Солтанкулдар кепт|пн, зорлыгын баска жерде канша ierece де, дэл Жайте- кеннщ келнпн ©тжеге жабылып жыгып берген жок шыгар. Ол cKi жастыц ез айыбы емес пе? Ж урттыц ештескенш де, жауласканында олардын шатагы канша? Жастыктын eai жартылай акымактык емес пе, сол eKi акымакгьщ iciHe бола

сдш 6ip-6ipiMen атыстырып койган да акыдцылык болмайтын сыйакгы. Сондыкган, менщ ойымша, Kinaiii уш жакка тсц жара караган дурыс. Неге десевдз, Этже 6ipey;iiii некой эйопмен жасырын жакындасканы ушш юной; Умбетсй кажы кызы ушш де, кызын кайта океп салмай отырганы ушш де клюй; ал Байту катынына карай алмаганы уийн кшэлг “Бакпасац, мал кетой; карамасан, катын кетедГ, деп бурынгылар бскер айтпаган. MeniH айтатыным осы. Yiu жактын айыбы 6ipiH-6ipi жуып кетсдк 0кпе айтып, кшэ тагысканша, ыц-жыцсыз гана татуласкан дурью. - Ей, сенщ сез1н сез смсс. Кажы нагашьща бурып, жиендж жасап отырсьщ. Дурью, дурью деп кеп ныкгайсьщ, сонда солтанкулды су таза актап алмакшымысыц? - Солтапкулда еш шатагым жок, Э ш е т дещз. - Жайтудыц зшдене караганынан ыкпай, Темipsa i де сыздана калды. - Жиендж жасау да агайыншылык, агайыншьшыгымды айтып отырмын. Жайту ызадан жарылып кете жаздады: - Сен ойтш сыцаржактамай сейле. Огжеге шйм жетпегесш акыл сурап отыргам жок. Шанырагын ортасына туорсем, одан нс шыгады? Жынды Жайту жындылыгын icTenri дейсщцер де койасындар. Шатак 1здесем,жен-жосыкгы сендерден сурап нем бар? Жок, imM катынсыз калады деп коркып отыр ма скем? Тандап журш кошкардын тагы 6ip кызын тартып экеп берсем, кайтер ед1ндер? “0й , Жайту жынды! Э, зулым!” - деп, бэрщ бакаша шулар ед1ндер. 0 з бшгешмд1 icTeceM, ен жайлауды элдекашан ертеп ж1берер ед1м. Елмсн, сендермен санасып отыргам жок па? Жабыла кеп Этикет актайсындар. Йемене, оный эннй екешн, енерл1скопи мен бшмешй деп ойлайсындар ма? Дэуреш журш, тасы ерге домалап турган солтанкулдардан есемд1 кайтару yuiiH, Этжедей айтулысыньщ, атактысыньщ жагасына жабыспаганда, юмше жабыспакпын ещй? OriKeHi кад1рл1, сыйлы ж т т дейпндерщ рас болса, оларынды маган емес, онын ана солтанкулдарына барып айтындар. MeniH бйгетййм: OriKeiiiH юной eKeni хак, кшэон eni кетерш алсын. Ал erep KOTepin алмайды екен, ол ж штпн ел-жургына кадфш екоп де, керек е к е т де етзрж. Секгаш болсандар, керек жйтт ушш еш эрекет кылмай отырган солтанкулдарды свгйщер, онсыз да ececi кеткен маган келш кожандагандарынды кетере алмаймын. Солтанкулдын колында билж бар, кажынын колында байлык бар - екеуше де батпай, жабылып каракгай- тындарын мен куарлайтындарьщ карабек болса, буйтш кездерще куйж кылганша, б!р-б1реуден кул етш босагаларына таратып алындар б1ржола! Этже, Этже деп неменеге оны келденендете береондер маган? Bip Этже керекте, букш карабек 78

Kiciемес песендерге? Bip адамга букш рудытещиеп отырсындар. Сол ма сендердщ тецжар карагандарьщ? Осындай корлык, осындай зорлыкты Kepin келе жаткан карабек кеткен ececin жоктамаганда, елген экесшщ басын жоктай ма енд1?! Жайту да, баскалар да томсырайып ун-тунс1з отырып калды. Жай акылдасу емес, улкен айтыс туып K erri. Енд1, тнгп, андаусыз айтып калган 6ip созден жанжал да шыгып кету1 кэдж сыйакты. Сунгыла шал кудайберд1 Бекмукан мундайда ара агайынныц ceflneyi KepeicririH сезе койды. - Эй, жаксылар, 6ipeyre акыл айткалы отырып, ез1м1з акылдан алжаспалык. Шынтуайтка келгенде, Жайтудьщ созшщде жаны бар. Юнэлшщ кезше шукып, ел бар екешмгзд1 eciHe сап коймасак; айыбына жарай жазыктап, аузымызда дауа, колымызда куш бар екешн танытып коймасак; эрюм беталдына тартып, ^раздан кешн бул казакта тамтык кала ма? Бэрш ейтш бет-бетше койа берсск, б1здер мына ак сакал мен кара сакалды не ушш койып журм1з? Этйсенщ енерл1 екеш рас: 6ipaK оны енерпаз деп, кажыныц кызын керкем деп, езш улкен деп, оларга ундемей, Жайтуды гана жазгыра 6epreniMi3 жараса ма? Баскасын былай койганда, калын малы толенген басыбайлы келшшщ ©3i ушне келмей Keprin отырган жок па, одан осы куш ун-тунЫз айрылып кала 6epreni эдикт бола ма? Ертен баскацньщ да басына тусетш жэйт кой. Сондыктан 6ipeyre артык, 6ipeyre кем бурмай, акыл айтсак, кара кылды как жарып айтайык. Айта алмасак, вз1м1з ырьщ- жырьщ болганша, догарайык. Онда Жайтуга руксатымызды берей!к: кепн патшаньщ зацымен-ак куып алсын. - Б1рден 6ipre сыргыта бермей, токтау сездщ туш нш озвдзден ест1сек кайтедй Беке! - деп, Жумабек жабыса Kerri. - Жок, - деп Бекмукан басын шайкады, - тушн-сезд! мен айтпаймын, Сулеймен айтсын. Bi3 кущрз кетin калдык, бул конып жатып сол тойда эшш я а л т п де, сулу кешншеюг де вз коз1мен Kepfli, эн п м ел ер ш е араласты , то б ел естш так ортасында болды. Будан киынныц да киуын тауып журген Сулеймен гой, буйтешк деп бул niuiin берсе, соны барып Доскалига да, кажыга да жетюзулп мен-ак болайын. Bopi ендо Супейменнщ бетше карады, Жумабек пен Жайту 6ipiHe 6ipi карады. -Айтсам айтайын,-дед! .Сулеймен, - “¥рыньщ соз1 шым- шытырык, карыньщ ce3i тым-тыракай” демекпп, тус-туска тарта бергешм1з уйат шыгар. Жиылып алып салгыласатын ецкей елдщ салдакылары емесгпз гой, сабырмен ойлап Жайтуга 6ip жон сштешк те. Meiiiit ойлауымша, былай: ез жанына батканды болмаса, адам езгснщ жанына батканды опта уга бермейдг Ал вз жанына баткан адам басканыц 79

жанына да ecTin батады-ау дегенд1 ойламайды. Мэселенки, Жайту ез жанына батканын гана айтады, ал Э ткен щ жанына да бататын нэрсенщ бар екеншде оньщ ттт1 жумысы да жок. Сонан сон 6ip Жайту емес, жана осында б1разымыз бшген iiiKipiMi3fli актардык. Ko3ip сшн зер сап байкасам, бэр1м1здщ сез1м]зде 6ip эдьлетаздш бар екен. Э р пендеде 6ip бас, 6ip гана ми болтан сон, ол бас, ол ми езгеден repi 03in жаксы Kopefli, езгед ен бурым 63i туралы ойлайды. Сондыктан ез1м1рек д еген ж акка бэрнм1з д е буры нкы рап туратын KepineMi3. Ж айту мен Э т ж е н щ жанж алы н ушыктырып журген де сол жагдай, эйтпесе алып бара жаткан ештене жок. Эуестщ етеп туршсе, сол тойда Этженщ басы жарылган. “Бас жарылса, 6epiK шннде” деп оган солтанкулдар сабыр еткенде, жсцгесшш icTereH эзин шыгар деп, карабектер неге Эпкеге KemipiM етпейд1? Е р д щ ж ары лган басын дауламаганда, эйелдщ ашылган eTerin эулиеаткешм1з калай? ¥ зы н сездщ кыскасы, мен1н Ж айтуга айтпагым мынау: келшщшц етепн ашканы азар болса толеген кырык жетщ нщ 6ip жетюше татыр, ал сен ер ж т т п ц басын жардын, ол татыган 6ip жепге ж п т т щ басы неге татымасын. Тубшде, Текпрэлшщ сезнлц жаны бар, екеущ сол тойда-ак есе кайырып кайткансындар. Эйткенмен айыптын басы Этжеден гой, “Ага, жаздым, жанылдым”, - деп астына 6ip кур ат м ш пзсе, жанжал куганынды койамысын сонда? - Э, кисынын тапты, - деп, Бекмукан суйсшю бйвдрдь - Б т с у ymiH ейткен де дурыс, - десгп езгелер. Жайту 6ipaK тунерген калпынан жазбады. Сулейменнщ созше еш жауап катпады. Журелей отырган куш у н а з гана inrepi умсынып, тагы сейлемек ойы барын ангартгы. Bopi оган бажырайа карасты. - “Жаманнан жарты касык ас калады” деген. Кажыга не кылсам дауа, оны н да басын аша кет1ндер. А л сонан сон, бэрщ нщ де кулактарына алтын сырга: алда-жалда кажынын кызы Этжемен кашып кететш болса, кашан айттын демендер, ж ерд щ жет1 кабат ту б ш е Kipin кетсе де тауып алып, ат куйрыгына суйреп елт1рем. - KiMfli? - дед1 TeMiponi Жайтуга шаншыла карап. - Екеу1н де. - Кой, - дед1 Сулеймен тусш суытып. - Эт1ке ондайга баратын акымак емес. Алам десе, кыз табылмай калып па оган? .„ ' Бул сездщ дабырасы тагы 61рталайга созылды. Сонан кешн гана кажынын жайына кайта ойысты. - Бул жерде Ж айтудш дурыс, - дед1 Сулеймен, - кажынын шалкайатын орны жок. 03i ymiH илшпесе де, кызынын абыройы yuiiH осы уакытка деш н кудасыньщ алдына 6ip келмегеш - 80

кателж. Жайту айтпакшы, астамшылык, Tiirri. Bipaic кажыга кесж айта алмаймын. Кесж айту - KeTipy деген сез. Акыр Ty6i табысатын болтан сон, жекжат адамдардьщ тым бет жыртысар icKeбармаганыдурью. Неге eirrin томырык мшез керсетш жагыр екен, кажыныц да ау-жайын тушп, арага 6ipeyai дэнекер етш сыпайылап сайасат кылу керек шыгар. Оган кенбей бара жатса, кылыгына карай кылык керсетесщ дс. - Муныц да мига конады, - дед1 Бекмукан. - Е, бул бас не кормеген бас, бутан да кещнм, - дед1 Жайту кенб1с адамнын кейшмен кезш жумып. - Жарайды. Сулейменге 6i3 де косыламыз. Бул icTi 6iTTire санайык. BipaK маган 6ip ой келш отыр. Ауызга келген TyKipiicri кайта жутсам мэкурж кой, айтып калайын, - деп, Дастарбек 6ip Typni кынжылып, кабагын шытып сейледт - Менщ айтайын дегешм, егер шын терендеп уншсен, айыпка мшпзген ат пен кайтарып алтан катында турган тук те жок: ол 6ip эншешнде-ак ауыса сапатын мал, экеле салатын адам. Осы отырган 6apiMi3 жаманды-жаксылы ел сезш сейлегенсш журген адамдармыз. Oyeni ез1м1з елдж жасамасак, елге сезд1 не yrniH айтамыз? Айтута келгенде алдыта жан салмаймыз, 6ipaK баскага айтамыз, ез1м1з орындамаймыз. Елдж icTen отырмыз дсгендеп 6yriHri сикымызды карашы. Этже - жас, Жайту - жер оргасына келген адам. Атасы. Ал агалык жастьщ улкенд1п тана ма екен? 1шге деген штипаты, косар акылы, берер кенес!, керсетер жолы болмаушы ма ед1? Inici жыгылып жатса, шырылдап агасынын жаны неге ашымайды? Бул келш эуел1 пммд! жытам дейдг Алысканда алып уратындыгымен, жауласканда дауга жыгатындыгымсн, одан repi ку, одан repi пэле-жалага жуйрж екенд тм ен у пкенд тн кезге шукып керсеткел1 отыр. Б1з мэз болармыз: “Базар'бары п, дау тындырып кайтгык”, - деп. Жайту калар: “Кднтып журген билердщ басын косып, алдарынан етш арылып алдым, ещн калай icTeceM де MeHiKi ж ен”, - деп... Сураганын 6epin, калаганын орындасан, ата жауын да 6iTicin мэмшеге келедг Этже мен Жайтудьщ араздыгы ойыншык емес пе онын касында. “Жас болтан сон жансактык жасаган шыгар, KeuiipfliM бммсст1пн. Айта барындар Этж еге: “iniM ол сыйламаса, атасы мен сыйладым”, - деп Жайту оган сэлем айтып ж1берсе, уйатган Этже жерге Kipin кетпес пе ед! кайта. Сондайдан, кеинр1мдйнпнен еспейтщ бе ед1 улкеинщ беделг Кадалган жердей кан алып касарысып, артык кеткен 6ip соз ymin дс мал ксЫп, жарылган бас пен кеткен кек yuiin де мал алып, ар мен уйатгын бэрш малга апарып Tipefi берем13, тугс. Улкен болгандагы керсетш келе жаткан у л т м з сол. Жай агайындык окпе журетш жерге де жаулыгымызды ала 6-897

жупрсииз. 11Ш1шзден жау тауып, 1цйм1зден ел тауып, 6ipeyre слж-ipen CMipenren боп, 6ipeyre айбат кып еж1рейген боп, езге ермеп жоктай, езш e3i KCMipin жеген (йреулерм1з ецкей. Осы алауыздык кана ма ата мурам ыз? Ipirni салатын мшезд1 койып, мешрлц ынтымакты болудьщ жолын ага ссебнще oyeai 6i3 керсетпесек, eiwi юм керсетсд1? Ынтымакка смсс, ipiTKirc бастап отырган Жайтуга Э п кеш жыгып бердйс, ал сонда ол кай керсеткен у лпм |з? Кешнгшер упкенд1 сыйлап уйренсш дегсшм1з бе, жок элде encpni6ipey шыкса, ecTin CTeriiicH тарт та отырындар дегешлйз бе? “Жэ, сандалма, агасына сркеле- мегенде, ©тше юмге сркслсйдк ж ецгеам ен эзшдсспегенде, мммсн эзшдеседг Бшмсгацп кенирмесен, бшгендшщ кайсы? Кой дауды, токтат теке TipccTi! Э тж еш экеп алдыца жыгамыз, inimiin шлгенш кергендс, таркамайтын ашу болушы ма едг Кой, кыскарт!” - деп неге айтпаймыз осы? © п жарылып кете ме Жайтудын? Балык басынан нпридг К е н т кисык бастап бара жаткандарды жазаламай, кисык кошке ш е с т келе жаткандарды жазалаймыз. Э т к е - солтанкуп, мен - акша, агайындыкка бурып, оньщ ат мш пзетш ш е кушнш отыр- ганым жок. ¥ йалы п отырмын. Ел болган сон естнш гой ертен, осы энпменщ iminae Дастарбек те болыпты деп. Сонан-ак ййм1здщ iiuiHe Kip Tycin, ага туткан б1здерден тунше бастамас па. Ага мен ш ш щ арасына ecTin от тастаймыз гой, теп. Жнс жердщ астынан шыкпайды, ез1м1здщ ортамыздан шыгады. Осы даудын аргы TepKiniH куып карасам, мына отырган Жумабекке барып п р с л е п н сикы бар. А к сакалды, сэры TicTi адамныц 6ipi бул да. BipaK осы icTen отырганы д а онатын ic пе буньщ? О наша гана eKeyiiic урсып, агалык акылын айтса, сол жаксылыгын Этше еле-олгеншеумытар ма едй Енд1 Mine, кап бэлем деп ол да жур, кайтсем куртам деп бул да жур. Kimi гой д еп бул ойламайды, улкен гой, койайын деп ол кайдан ойласын. Ж айтудын колтыгына су буркш cyniicren журген - осы. Умбстей де осыган бола кырсыгып отыр, эйтпесе кызын кайта экеп салудан уйалып отыр гой деймющ? М онтайымсып, жэб1р керш журген немедей Жайтуды кеп паналай капты 6yriH. Bip карын майды mipiTKen 6ip кумалак кусаган ю сш п гцп урайын ит! Ана кара д ак мунын мурнында гана емес, ш ш д е д е бар. - Ж э, а зг е не болган, Дастеке? Ойбай-ау, алдынгы даудан арьша алмай жатканымызда, тагы 6ip дау шыгарып, оныныз не? - ©й, дауьщнын атасын... Бггупп ме ед1 мундай быксык дау. Сол ©TiKeHiH куны eTin м еш -ак 6epiaaepuii колына. \"Прядей жеп койар ма екен, кайтер екен?

Жумабектщ де кез1 жалт ете калды. Жуз! сурланып, танауы кусырылып Kerri. Мурныныи устшдеп кара дак та куды 6ip тасырайа карап турган кез кусан бадырайа калыпты. Кезшщ алдында элдсб1р актацдак жолактар пайда болып, cipecin созылган ак таспаша ею 6eTi flip-flip етед1. - Дастеке! - деп Остенде - Эйтш акылгейЫмешз! Жайту деп оны жаратпай отыр едвдз, ещц жагалап маган жетгниз бе? Карабек десе, каныцыздыц карайып шыга келетшш осы жолы жасыра алмадыцыз б!лем. Дауды 6 irri деп алып, кайдагы б!рдемелерд1 кайта быксыткапнан ci3уйалмаганда, Kici екен деп квнш аудармай отырган солта11кулдардан 6i3 уйалуымыз керек екен гой? Айта алмай неменеге бугежектеп отырсыз, уйал демей-ак, корк деп турасын айтпаймысыз ба онан да. - Эй, Жумабск, - дед! Сулеймен, - 6eperiH тамагын болса, тез!рек берпн, айналайын. Карнымды кен сактайын деп, жана шайдан онша iiunen ем, бекер болган екен оным. - Суке, сэл сабыр exini3, - дед! Жумабек. - Bip жаксы кымыз тауып экеле койшы деп Курбанды жумсап ем, соган карап отырмыз. Ойбай-ау, эдешлсп шакырып келгенде, 6ip тулып кымыз тауып бере алмасам, будан да улкен дауларына калармын. - Тамакты тез экелсем, iiuefli де турып кетед!. Эбден Кызыл шеке болсын деп, сен ку эдеШ Kemiicripin отырмагай едщ. Жарайды, калжыц гой. Онда кымыз келгенше тагы айтыса турамыз ба, Дастеке, кайтем1з? - Желге кеткен свз. Мен койдым, - дед! Дастарбек Сулей- мсннщ эзгшне эзер жауап катып. Жылагысы келген баладай жыпылыктап, кайта-кайта унс!з жутынып, твмен карап отырып калды. - Эй, Дастеке-ай, оныц HeciHe ренжис!з? - дед1 Сулеймен. - Бес саусак б!рдей емес, кара кылды как жарып айтсан да, 6eceyiHi« 6ipeyiHeжакпайсьщ. Бэрш камтимын деп каза берсен, кашан дау 6irymi efli? Даудьщ 6iTneri кеп жагдайда бил!ктен де емес, KeniciM !здегендерд1ц KicmiriHeH. Апырмай, кудай 6i3re ашуды да берген, намысты да берген, кеш1р1мдипкке келгенде кенде гып койган, afiTeyip. Осы куйдщ уст!не Курбан кел1п Kipfli. Эш куп-ку. Кугыннан кашып кутылгандай енппп, ек! niniHCH дем алады. - Сумдык ecTifliM, - дед! журелей отыра KeTin. - Жаман- шьшык. Эскерге апатын бопты. Майданньщ жумысына дейд!, майданда жумыс болушы ма efli? Он тогыз бен отыз 6ipflin арасыпдагы казак, уйгыр, дунген ж!пттер!н тугел алады дейд!. Осы жала гана уйгыр мендунген болыстарын ойаз шакыртыпты. Всрег!н житпернцин Ti3iMiHтез арада тапсырыпдар деггп. 83

шыгар. - Ойбай-ау, мен eTipiK айтып... 0з1м де кайта eripin болса скен деп отырмын. Жай 6ipey айтса, нанбас ед1м, ойаздьщ кенсесшдеп хатшы уйгырдан естцйм. Жана гана 6ipiH-6ipi жеп койа жаздап жугынып отырган топ конактаган тауыктарша жозынын шетш айнала шокиды да калды. Bypicin, 6api 6ip-aK уыс болып Kerri. 03i де сасып калганмен, Сулеймен соныц бэрш байкай отырды. “Акырзаман болганда, барлык дуние 6ip бидайдьщ кауызына сыйып кетедь Mic”, - деген сезд1 eciHe алды. “0 й , сол рас шыгар”, - деп мырс ете калды. Журт оган ущрейе карасты. - Шекем1з ещн кызган екен. Соган кул1п отырмын, - дед1 Сулеймен. - Он тогыз бен отыз б1рдщ арасын экетсе, елде кш калады? Жер1м1з к ен н т екен онда, манадан 6epri дауымыз онай ш еш ш дг OriKeni аттандыратын жер енд1 табылды. Айдын каншасы ед1 6yriH? - Орысша скпшн уйыл гой, - дед! Курбан. Кэд1рбекгщ сез1н еспгенде, Жайту шапкасынан тусе жаздады. Этже буйтед1 деген оньщ уш уйкгаса ойында жок-ты. “Айла! Апдап кетпек меш”, - деп, кещлше б1рден кущк юрдг Ойтпесе, бул негьш айак асты езгере калды? Кдндай максат кезде>т мумкш? Элде естш алдаусыратып койып, Оуестз алып кетпек ойы бар ма? Жок элде Курбанджш деп сезд1 Дастарбектщ жетюзш улгергеш ме? Айтса, Бекмукан айтар едь Ол Эпкеге емес, Доскалига айтса керек ед1, бул калай? Э\"пкенщ Кэд1рбекке жолыкканына да талай кун е т т т ь Сонда оньщ элп билсрдщ 6ipiMeH Жайтудан бурын жолыгып ynriprem ме? Кунбурын Kenicin алган адамдардын дэл уйтш керплесе койулары да киын. Кдлай болганда да кулыкпен icTen отырган ic. - М енен баскага бул созд1 ecTipTymi болма! - дед1 Жайту куйеу баласына. - Егер Э т т е келе калса: “Кенд1рд1м. Озше барып жолык!” - де. Оган дейш сыбыр-жыбырынды жан адамга сезд1руцп болма! Жумабектщ акылымен Жайту Умбетейге Коргасбайды жумсады. Кьпын ез айагымен кайтарсын деп сэлем айтгы. “Bip уйге 6ip 03i ие болганды кызы кетере алмай, буйтш бауырымнын атын бьтгай беретш болса, успне эл1 токал а л ь т берем, акылы сонда юредГ, - деп, кокан-локы да бшд1рдг Кажы Коргасбайга коп ештене айтпады. 03i онаша гана тындады, жауабын да ешюммен акылдаспай ©3i гана бердг - Ж айтуга айта бар, - дедк - ол шалкайса, м енщ де енкейу1м екггалай. Узатылган кызын еш эке к у зетт бермейдк

Оган меш емес, ана езш щ imciH кшэлэсш. Жауласу ушш куда болган жок шыгармыз, кокацдап коркытканын койсын. Ею эйелдщ 6ipi болып кызым Байтудьщ босагасында 6ip кун де турмайды, ол корлыгына мен де тезе алмаймын. Ондай астамшылыктыц да, адамшылыкгыц да айасына сыймайтын cejfli айтпасын маган. KeniH керек пе, келсш деш га алып Kercin. 9 з айагынан елее бармайды. Сыныкка сылтау (здегеншен-ак ce3in отырмын, 6spi Жумабектщ айтагы. Оган да 6ip ауыз сез айта бар: касымда журш капымды 6ip тауып ед1, алыста журш абаламасын ендь - Соны гана айтып, сыпайылап кутш, Коргасбайды кажы сыр бермей шыгарып салды. Оныц жауабын Жайту да сыр бермей тыцдады. Тек Жумабек тыз eTin ашу биццрдь - Кызымды Байту алмаса, Э т т е алады деп шалкактап отырган шыгар ол. Кызыиыц эннйге тигенш де абырой кередь Жайту Жумабектщ бетше жалт карады. - Йемене, Этжеге берем деп отыр ма екен? - дед1 эдеш анкаусып. - Алам десе, неге бермеЫн. - Алатын, алмайтынын анык к ш бтеда? - Оны Этпсенщ 63i бшед те. - Б1з неге бшмеймЬ? Бшер-ау дейтш де е ш к т жок па? - Жамалхан болмаса... Жайтудьщ ж т кез1 оныц ецшен элдеб1р кылан ете калган куанышты байкагандай болды. “Осы ит элденеш астарлап отырган жок па e3i?” - деп шошыды. ImiHe муздай б1рдеме Tycin кеткендей туршйсп. Туйипп, Жумабекке сырын ашпады. Карындасына каны карайып (штей юхандк “Ещц Этшемен жакындаспаган сен калып едщ. Егер рас болса, буйтш карабет болганша, сенщ канынды imin карабет болармын б1ржола!” Касына жан адам ертпей, кешкгсш Жайту кзрындасышкше жалгаз келштусп. Эпкенщсэлемше байланыстыб1рдецеайткалы келд1 ме деп дэмелент, Кэд1рбек арнеш айтьт кипалакгап ед1, Жайту сш ыцгай бермедц жактырмады. Куйеу баласыныц кылыгын ишнен мыекыпдап: “Эпкенщ салемш тасыгашиа, оныц журю-турысын ацдысацшы, байгус”, - деп ойлады. Отырып- отырып, Кэщрбекген калай кутылудьщ да амальш тапты: - Сен каз1р б1здшне бар, - дед1 жумсап, - жаксылап ст асып койсын. Жумабекке айт: мен барганша Коргасбай exeyi ешкайда кетпесш, акылдасатын сез бар. Дымы курып, К ад р б ек ундей алмады. Кшнд1 де тез шыгып KeTri. Жамалханныц журеп 6ip жамандыкты сездь Буындары д1ршдеп, Ti3eci кайта-кайта кшт бугше кетш, бойын элдекандай урей биледь Жайтудьщ жузше карауга батпай, 85

келмей, жер ошактьщ басын шыр айнала бердг Карындасы уйге юргенде, Жайту шарта жупнш терде отырган. Туксиген кабактары “титтей киканьщды кетере алмаймын, шарт сынгалы турмын” дсген сьщай ацгартты. Сэл д е болса жумсартамын ба деген ниетпен: - Шай койайын ба? - дед1 еркелеу унмен. - Bepi кел! - дед1 Жайту басын изеп. Жамалхан отырып улгерм ей-ак 3ipK ете калды. - Бекер келмегешмд1 бшш отырган шыгарсыц. EcTireHiM аз дуние емес, кэз1р бэршщ есебш алып жатуга уакытым кыжалат. Сен маган мынаны гана айтшы: Этнсемен кашаннан 6cpi ашынасьщ? - 0TipiK. - “Э , кудай, анык i3iMfli эл1 баспаган екен гой” деген куаныш Ж амалханньщ жузшен кылан 6epin калды. Карындасынын ещ не кадалып отырган Жайту oTipix екенш 03i де TyciHfli. Bipax сыр бермей, доц айбат жасады: - ©ripiK жалтарып жан сактай алмайсьщ. Сен1мен салгы- ласып жатпаймын мен, ез еркщмен айтпайды екенсщ, кэз1р шашьщнан байлап атка суйреймш. 0згенщ жаны озшдс болса да, сенщ жаньщ мына Menin колымда. Кутыла алмайсын. - Имансыз отешн, агатай. Этшемен ашыналыгым жок, OTipix. - Ендеше, ол бул уйге неге келпштсйщ? Жамалхан томен карады. Кармакгъщ кай жагьшан тускенш жана тус1ндь Bip сот калтырап кетп. Бойын коркьшыш биледг “Уратын шыгар, озге не кылады?” - деп ойлады. Кднын imiHe тартып, касарынкырай сойпедк - Сештбатталдьщ сэлемш тасиды. - O ai коймаган eKciicin гой? Бэсе, Этше eKeyiHiii бас коса калганын ылги корем. Женгенексуш жакындастырып журген де сен болдьщ гой онда? Айт жаныцнын барында! - 0йтетшдей нс кара басыпты меш? - Кара баска!щы бшссн, Сештбатгалда нец бар ceiiin?- Жайту орнынан жын ургандай ушып турды. Жасканып, Жамалхан басын коргады. ТЪпрдей кол жагасьнian шецгелдепустал, жерден оны канбактай KOTepin алды. Кещрдепн сыгып ж1бергенде, Жамалханньщ козшсн жасы бырт ете калды. Шацырак шыр айналып бара жаткан сыйактанды. - ©лттрем, шынынды айт: Этже сенщ сэлем тасушын емес, сен оньщ сэлем тасушысысыц. - Агатай, елт1рдщ. Эуес ексушс катысым болса, имансыз отешн! - Жок, шынывды айт. Eimi юмге катысьщ бар? - Баскага. Жайтудыц uienreni босай бердг

КЫ З АЛЫ П КАШУ “Ак патша уэдесш бузыпты, казактарды эскерге алатын болыпты”, - деген урей елдщ, бейне тымык ауада кетершген тентек куйындай, 6epeKecin алды. Патшанын кай уакытта уэде бергенш угып та журген ешюм жок едо, sftreyip, сол сез о баста кала жагалагандардьщ кулагына шалынып калды да, кырдагы ел онын канын жерге типзбей кагып эKerri. “Е, эуелгще эскерге алмаймыи десе, ещц келin уэде бузганы, cipa, жeцiлiп жатканы да. Орыс согыса алмай жатса, казак кай согысып карык кылушы едг Эншейш айдап салып кырады дени!” - деп, карадай ту ц ш п журген кеп. “Апырмай, ак патшанын eKi cefineyi мумкш емес кой, бер жагындагы б4реулердщ бишрмей icTen журген naneci емес пе екен? Эй, осыньщ астарында 6i3 бшмейтш 6ip сумдык бар-ау!” - деп, бугш-ертен баскаша жарлык жарк ете тусе ме деп дэмелешп жургендер де баршылык. Эрюм езш ше болжап, эрюм 6LririmciHe берген сайын кудж пен урей де кебешп, умгг ннркш жел урлеген бште шамдай калт-култ ыргаландайды. Бэйтугей, Сатай болыстарыньщ аткамшерлерш де ойаз шакыртканын ecTin, алые жайлаудагы Турлымбет болысы- ньщ адамдары TinTi абыржысты. Алгашында ойаздьщ дунген мен тараншы болыстарын гана белш шакырганына карап, “казакка тиюпес, бэлюм” деп сокыр дэмеге сенгендер де болган. Енда казак болыстарын да козгай бастаган сон, журт ол алданыш умптен де айырылды. Анык-каньщ айтар адам жок, б эрш ш кудж-жорамал, бэрш ш 6ipeyaeH еспген сез. Эдейшеп келin еюметтщ ез адамы туЫщнрмегесш, эргам ез бшген жагына алып кашты. Кеп узамай “ойаздьщ алдына Кайымбелек те барып келштГ деген кункш тарады. Жштгердщ Ti3iMiH ^олыс жасы- рын жасатгырып жатыр екен десть Bipa3 журт жанньщ ал- кымга тайанганы осы деп TyciHin, бас амандыгын камдап, Kepmi ел жакка урланып кеше бастады. Буынып-тушнш, 6ipaK кенпп кетуге елд1 кимай eKi ойлы отыргандар да бар. Болыс тарапынан булк еткен ацпме байкалмауы журт к у д тн ол да epm irri. Пэле байкатпай келin айак астынан басып калатын секшдендь Еле!щеп турган елдщ кулагына “жиын” деген сез “атган” дегенмен барабар естщдь Болыс кенсесше ойаздан адам келгещцпн кулл1 жайлаудагылар лезде естш уллрдь Ол келген адамнын казак екендтш де, онын эюмдерд! жиып мэжипс erei3reni жаткандыгын да б(рден-б1рге жетгазш 6ipa3 журт бшп алысты. Шакырылган 3KiMгана емес, шакырылмаган жай журт 87

та жайаулап-жалпылап болысгыц ауылына карай шубырды. Патша жарлыгыньщ анык-каныгын вз кулактарымен естуге умтьшысты. Урей каншалык болса, ум гг те ani соншалык едт Ж иын деп, журттын Уйгентаска кепп жатканын 0TiKe мен Сештбатгал Аккайкыда ж у р т естц». Ести сала атка конды. Олар келгенде, гу-гу еткен дауыстары даланы Kemipin, болыс кецсесшщ алдындаты кен жазык атгылы-жайаулы адамдар- дан кершбей кетштт Алдьщгылар журелей отырыпты да, арткы ж актьщ Keft6ipi аттары нан д а TycnenTi. Аттарын шеткер1рекке куйыскандастыра салып, exeyi елдщ шине сугынып iarepipeK барып турысты. Журттын ынтасы болыстьщ KeHceci жакта, взара сейлесуге де муршалары келмей езеуреп карайды. Кенсе алдында Kipin- шыгып жургендердщ езш кызганышпен бакылайды. Сэлден кеш н уст1н cum in, м ангаздана какырынып Умбетей кажы шыкты. Доскалидын касынан тенселе басып Кайымбелек кершдь Е актен шыга салган бетте ошарыла токтап, уйден шыккан киак мурт тыгыршыктай ж1птп каукалап орталарына алды. Болыс бастаган шотыр жакындай бергенде, тым алдыга озып кеткен кейб1реулер каймыгып кеййнрек ыгысты. Умбетей кажымен катарласа 6epin, Кайымбелек журттын 6yriH тым кеп жиналып кеткенш байкады. “Bipeynepi бущнрш журмесе жарар едГ , - деп курсшдь Неге екенш, ептеп журексшгендей болды. Сыдырта шолып еткенде, кырагы кез1 алдыцгы жакта екьуш катар боп каскайа карап отырган ауылнайлар мен елубасыларды, жузтаныс б(рталай шолак OKiMfli ш алы п калды . К ен и и орны гы п, к е п ш ш к к е енд1 кугпмдеп карауга тырысты. - Оу, халайык! - деп теб1рене кушагын ашты. - Ак патшаньщ OMipiH e c rin те жаткан шытарсындар. Мусылман букарасына улкен ум1т артыпты. Соньщ мэн-жайын халыкка уктыру уш ш ry6ipne хатшысынын тиш ашы Купату™ Окас мырза келш отыр. Мэртебел1 конактыц ce3in ыкыласпен тындауларыныз суралады. Артынан алып кашты есек сез болмас yuiin, дурыстап угынып алыныздар. - Соны айтгы да, Кайымбелек сэл шегшщюрея Доскалидын касына барьш турды. Киак мурт жйтг ара-тура тугыгынкырап калып, Ki6ipTiicren бастап efli, 6ipTe-6ipTe езш еркш билеп алды. Tiirri макалдап, калжын араластырып, елд1 кудщрмекке эрекеттендь Журт 6ipaK онын жалпы сезден накты сезге кашан KeuiepiH андып, сазартан калпы суык тындады. Окас мырза кызынып, кейде нен1 айтып келе жатканынан ауыткып кетш , узак сейледь Ж уртка “тыл” деген сездщ мэнш елш-талып жатып эрен елестеткендей болды. С езш айактау кереп eciHe тускен кезде, 88

ак патшанын аркасында казак халкыньщ кеп жаксылык Kepin отырганына кайта 6ip токталды. Патшанын сешмше Kipin, оган жумысшы болу улкен абырой деп туйдь Патшанын жарлыгын патшанын езшен де артык тусшген адамша айналасына пан карап, мангаздана бурылып болыстын касына карай журдь Сол кезде журттын жуан ортасынан элдеюм санк ете калды: - Мырзага сауал бар. Дауыс шыккан жакка болыс тещ репндеп топ одырайа бурылысты. 6cipece Окас айрыкша сурланып карады. Бушрш тайанып, туксие туйипп турган Жайтуды журт та таныды. - Кандай сауал? Сураныз, - дед1 Окас. - Мына халайык сура деп тур. Б1зге туснпкиздеу болып турганы мынау: кемек деп, согыс шыгыны деп ак патшага элденеше рет малымызды, акшамызды бермеп пе еднс, осы? Былтыр тана Menin ез1м он сом берд1м. Жомартсынып жиырма бес сомга дешн шыгарып бергендер1м1з болды. Кудайы деднс, садака дедж, эйтеу1р, согыс шыгыны деген сон айанып калмадык. Сонда айтпап па а д : “Согыска бармагандарьщ ушш 6epin жатырсындар, естш каражатбергендерд1 ак патша эскерге алмайды”, - деп. Соны айтып жургендердщ 6ipi анау орта- ларьщызда турган Yмбетей кажы болатын. Кашангы ecTin еюметпн заны езгере беред1, соны тусиннрвдзни. - Ондай зан ек1метте жок, ез1н1зд!н шыгарып алып журген1н1з, - дед1 Окас. - Ана касынызда турган кажыдан естйцк, ол да еюметпн адамы гой. Б!зден repi сен1мд1 болган сон, касьщызга е р тт журген жоксыз ба? Киак мурт ертгей кызарды. Bipece муртын сыйпады, 6ipece шашын сыйпады, катгы сасканын сырт кезге бшд|р1п алганына ызаланып, одан бетер састы. Мырзанын кипактап, артыксезден аулакболгысы кептурганын Жайту сезе койган сыйакты: сугын кадап сол калпында сазарып тур. Жедел араласпаса, Окас мырзанын улкен ынгайсыздыкка ушырайтынын 6inin, Умбетей кажы жымиып кана Lnrepi басты. у Эй, Жайту, жеке басымыздын араздыгын журттын onriMeciHe араластырмайык, уйат болады. Алыссан, мен!мен алые, ак патшада нен бар? - Бэсе, патшада нем бар, саган айтып турмын. Ак патшаны араластырып турган ез1н емес пе? Эскер деген сез, жалпы, сен араласатын сез емес: 63iHfli эскерге алмайды, катыныц мен кызьща тимейдй енд1 сен барайык демегенде, юм дейд1? Барса, баска барады; елее, баска еледн cenin нен кетед1 - 89

ештенен де кетпейдь Бас араздык дегецщ сен де быксытпай- ак кой, бас араздыкпен айтып торгам жок, ез жаныц ауырмаган сон, езгенщ жанын да ауыртпа деп гурмын. - Эй, сен кашаннан 6epi езгешш бола калгансьщ? Малый урлап, Kicicin сабап, осы журтты кан каксатып журген сен емес пе едщ? - Кажеке, ci3 кшнкпссещзпп! Ж анымызга батып журген нэрселерд1 осындай ортамызда ойаздын адамы турганда сурамаганда, кашан сураймыз енда? - Кен жаурынды хйпт камшысын кымти устап колын жогары кетердг Танитындар Сештбаттал гой десш сыбырласып жатты. Журт назарын езш е аударган ж йтг ещ ц Окаска бурылды. - Мырза, Meiiin де сурагым бар. - Е, сен не сурайсын? - Сурайтыным кеп. Жана “ак патша эскерге емес, майданный кара жумысына алады” дедщ. Жумыска жарамайтын еркек жок. BipaK он тогыз бен отыз б1рдщ арасьпщагыларды гана алмак. 0йтщ жаска шек койганы нел1ктен? Согыска жарайтындарды гана сурыптап алгалы отырганы сол емес пе? - Рас-ау. Бэсе, онысы не? - Е-е, анкау казакты алдап куртудын амалы дени! Кункшдеп-кункшдсп барып басылган журт не жауап айтар екен деп, Окастын аузына карады. - Айтгым гой жана: казак та, уйгыр, дунгендер де - ешкайсы да согыска бармайды, - дед1 Окас. - Олар тек согыстьщ кара жумысына барады. Ж арлыктын ез1нде солай жазылган. Оны бурып айту, баскаша тусщщру кылмыс болады. - Сонда согыстьщ кара жумысы деген кандай жумыс? Согысып жаткан жердс согыстан озге жумыс бола ма? - Неге болмайды? М1неки, б1лмейс1ндер, бшмегсндерщмен коймай, журтты ш атастырасьщцар. Ж ана тус1нд1рд1м гой тыл деген созд1н магынасын. Сол тылдагы, согыстьщ сырт ж агындагы жумыстарды кара жумыс демегенде, не дейм1з? М эселенки, жанагы айткан акопта жатып мылтык ататын орды - юм казады, ол акопта жаткан эскерлерге ок-дэрпп, a3biK-TyniKTi KiM тасиды? - Е, сейдемейс1н бе манадан 6epi. Б в д н де бшпм1з к ел т турганы сол гой. Енд1 мынаган жауап 6epiHi3uii, мырза: атысып жаткан эскерге ок-дэр1 экеле жаткан адамды элп нем1сщ ата ма, ж ок па? Б1зше болса: “Кой, мынау дэр1 экеле жаткан казак екен, атпайык”, - демейт1н шыгар? Солай емес пе? Ж урт гу етс калды. Окас тутыгып, табан астында тауып жауап айта алмады. Патша жарлыгы дегенн1н кулык екенд1пне ж уртты н кез1 кэм ш жеткендей болды. Окастын жауаптан 90

тосылып калуы соган иландырды. Сез1 журт кекешнен шыкканга Сештбаттал санлактанып, бар ойындагысын актарып салгысы кедць - Майданга керек адам мына елге де керек, мырза. Б1з эскерге кетсек, мундагы кэр1эке-шешем1зге юм карайды? Bi3 онда барып октан влсек, олар му]ада аштан влмей ме? Бултак свздерден басымыз катгы, казак екенщ рас болса, 6i3re ток eTepiii айтшы: канша мал, канша акш а берген адамды эскерден калдырады? - Акшанньщ да, малыцныц да, ештененнщ де Keperi жок. Патшага адам керек, адам! - Ендеше сез1М 6iiri. TeHTipen барып керманньщ огынан елгенше, эке-шешемд1 алып генпреп кетем, патшапнын курыгы жетпейтш жакка кетем. - Эй, Сештбаттал, сен ейтш сандалма! - Сештбаттал да, ел де дауыс шыккан жакка жалт карады. Елконды шалдьщ ек1кез1 шатынап шыга келштг - Кул кетермешмен коркытады деп, тент1реп кетем дегещн кай бетщмен айтып турсын сен? Эй, аузына не келсе соны оттаган ит! Анау Уйгентастьщ белшдеп жиган тасты ойыншык деп журмющ? Жок элде егш егуге жер тазартгы гой деймющ? Ол - мола. Не бабаннын моласы, не жауыннын моласы. Мына жайлау уппн, жер yuiiH олгендердщ моласы. Не тартып алам дегендш , не елмей айрылмаймын дегендш. Ата-бабан кан Terin коргаган жерд1 тастап кайда Teimpen кетпексщ? Кетем дейсщ оттап. Кетсен, жаньщ тэтп сен кет. Мен осында влем. Tipi журе алмасам, владей жатам, ез1ме THeci жерд1 иемдешп жатам. Бабам ¥ зак батырдьщ аруагы атады эйтпесе Meni. Бармаймыз ешкайда, кашпаймыз. Шетге отырган 6i3 кашып кетешк, ана ортадагы казактар кайда кетед!? Баска кун тумай турып бостан-боска беталды босамыз ба? Акырын кутем1з. - Эй, аксакал, - дед! Окас, - “акырын кутем!з.” деген не свз? Сонда адам бермсйм1з дегел1 турмысын? - Иэ, бермеймгз дегел1 турмын. - Ойлап айту керек. Ондай ce3ini3 yuiiH кара жумыска емес, Итжеккенге кетеаз. - Кетсем кетермш, мен yuiiH кам жемей-ак кой. Сен ecTi азамат болсан, Meni коркытканды бшгенше, мына журтка 6ip ауыз жаксы сез айтуды бшер сд1нгой. Акшанды бер, малынды бер, жерад! бер, ещц адамьиады бсрмексщ, сонан сон беретш де нен калады? Кеулеп жеп келе жаткан жок па? Сен бшмесен, мен айтайын саган: патшанын пигылы бузылды. Бузылганын мен содан бадем, трселенге керек дегещй сылтауратып, ен шурайлы жерлср!м1зд1 тартып ала бастады: Тургенд1, 91

Буракожырды, Талдыны - енкей озеннщ бойы мен шалгын тогайды тартып эпердг Жан багыстын гана камын ойласа, ана иен жаткан Айдарлыны, Аккудыкты неге эпермейд1? бйткеш оган жай жер емес, ен жаксы жер керек. Мына майданга адам алгалы отырганы да айла: туп тамырымызбен куртпак, тоз-тоз eTin ж1бермек бэр1м1здк - Бул шалдын шатак шыгара беретш эдетт, мырза. 9 з сезщ1зд1 айта 6epini3? - дед1 Ж айтудын касында турып Коргасбай. Шап eTin Елконды онымен устаса Kerri. Элдене айтпак болып Окас ею-уш рст окталып efli, гушдеген журт оньщ c03iH еспртпедь Сонан сон Кайымболек колын жогары к о т е р т журттан тыныштык сурады. Бэсендей 6epin кайта д у р л т п , кепнплж жуырманда тыныштала коймады. Bipinc 6ipi басу айтып, 6ipiH 6ipi иыгынан тартып жатып, aifreyip, 6ip кезде жагага согып кайта сершлген толкын су кусап сыбы р-сыбыр eTin барып елдщ c©3i сайабырси бастады. Болыс 6ip адым mrepi атгады. - Елеке, Сештбаттал! - дед! екеушщ гана атын этап. - Соз жарыстыратын жиын-тойда отыргамыз жок. Беталбаггы сойлей бергещй де батырлык деп турмысындар. Кур созден баска сендердщ колдарыцнан не келед1? Сендер тупл, менщ колымнан не келед1? Ештеме де келмейдь Сондыктан жоктан озген! шатып елге ipiTKi салмандар! - ТуЫшк сураган да ipinci бола ма? Кайта сол тусшбеген- дпсген де ipin тургамыз жок па? Олсек те не yuiiH олетМмкЙв 6inin олейж те. - Эй, шырагым Сештбаттал, - дед1 Кайымболек зшдешп, - сен 03 шаманды бш! Мына ел саган гана керек боп, баскамыз кырып салайык деп тургамыз жок. Ашу айтып жау шакыр- ганнан ropi, тубшде ейтш-буйтш icriH беттн бура турган дурыс болар деп турмыз. Болыс Сештбатталды созден тоскан сыйактанды. Онын элденеден ем екаткен c©3i елге унады. “Бэсе, болыстын да 6ip ece6i бар екен гой”, - деп, журт одан жаксылык дэметп. BipaK болысты н C03i 6ipflen-6ipre катайа бердк Жайдары калпын бузбай турып-ак кокан-локысын KopceTin тастады. Майдан жумысына алынатындардьщ Ti3iMiH жасау болыска тапсырылатынын, сондыктан тым шаптыга бермей, колдан келетш icriH гана камын ойластырайык легенда баса айтып барып co3iH б т р д ь Ж урт колма-кол жуасыды. 9 з дэрменшзд1ктерл ещп гана ecTepiHe тускен тэр1зд1. Кайымболектщ кырына urirnn калармыз деп коркты. Елконды мен Сештбатгалды журт, rim i, сойлетпей тастады. Сол екеуше кырын карагандыктарынан-ак кейб!реу 92

езш Кдйымбелектщ назарына йпнш улпргендей сезшдь Болыстын ce3i 6ip купианын бетш ашты: майданга адам бермеудщ амалы бар сыйакты да, ол амалды Кайымбелек болыс бшетш сыйакты. Колдан келмейтш epniicri жасауга умтылганша, колдан келетш урлыкты камдаган утпас па? Жаманатты болып жулынганша, жаксаттанып болыска жагына бергендер1 жен емес пе? Эрюм езш щ шама-шаркына карай кимылдауы керек кой. Сештбатталдын бойында купи бар, папуан; Елконды гой ежелл ecipiK, елерш бшмейд1 де, ойламайды да. Оларга шессен, кыргын жанжалдын, кауш- катердщ как ортасында журесщ. Аш кулактан тыйыш кулак. Кеп журтты осы icnerri ойлар кобалжытты. Айтарларын айтып бггкен сон, болыс тещреггадеН улкен шогыр мангаз басып кен канатгы уйге карай бетгедь Пан журютершщ езшде “калай булкынсандар да кутылу жок, кур эуре боласындар” деген ектемдж жаткандай. - Ещй не дэметш турмыз, тарайык! - дед1 элдеюм. BipiHe 6ipi бурылып, 6ipiHe 6ipi Lnecin, журт топ-топка белше бастады. Эр шогырдьщ басын 6ipiicripin бара жаткан иэ бшпр карты, иэ беделд1 жйтп бар. Шолак аткамшерлердщ Kemumiri ез ауылы, ез тобынан жырылып кала алмады, тек б1разы гана басын жерден алмай какырынып-туюршген болып, м щ пр сейлеп, сыбырласып, 6ipece болыстын уш жакка, 6ipece шогыр-шогыр болып шуласып жаткан журтка жалтак-жалтак карасады. Толкыган журт 6ip ыдырап, 6ip уйлыгып, кепке шешн тарап кете алмады. Ортак ауыртпалык араз агайындардын да б1разын ауызб!рлжке итермелегендей. Этже мен Сештбаттал кетуге ьщгайланды. Атгарынын айылын тартып, ауыздыгын салып сэл бегелген. Сол замат Елконды шал сап ете калды. - Ей, KymiK, - деп келе Сештбатталга кишки, - жанагы тантып турганын не? Мына журттыц тоз-тоз боп тентзреп кеткенштшеймющ? Халыкка урей салатын сезд1 сейлемеу керек. Кетсен, кеткенщш кезвде керсрм1з,куш бурын байбаламдаудыц кажет! жок. Кете салу колдан келед1, туган жер1нде табандап ел. Коркканда кэйтпексщ, кашканда кайда бармаксын? Кашканнын азабы осында калганыцнан да киын. Осы карагайдын imi ел-журтка талай корган болган, тагы да болады. Жаркент б!зден аппыс-жетшс шакырым. Кдладан келер Kayin болса, кеудесшде жаны бар адам кол кусырып карап отыра ма: олар мунда жеткенше, бытырап карагайдын imiiien таптырмай кетпсй ме. - Келетш бэле хабар 6epin келед1 дейЫз бе, Елеке. Капыда басады гой дымымызды куртып. 93

- Кольщды кусырып карап отырсан, капыда баспак турмак, кырып салар. Кулакгандырмаймысын, жимаймысьщ ж тттерд Н KuTiuiieH 6ip. Шыцыраудан ею, Бслбулактан уш жерге карауыл кой да 6cKinin жатшы, бес-оннан кокацдап келгендерд1 бет каратпайсын. Кырсык, кырсык та болса журек жуткая гой, мына Жайтуды касыца алсац, муртывды балта шаппас efli, эттен! - Касында Ж умабек бар, Жайту булардын тусынан кырын OTin бара жатгы. - Э й, Жайту! - деп Елконды оны колымен ымдап шакырды. - 1шекке окпелеген бала кусал белектенш жургендер1щн Жумабек eKeyi« кашан койасьщдар осы? Bipi«fle кулык бар, 6ipinne журек бар, жастарга осындайда ес болсандаршы! Мундайда керсетпеген серкелптндв сен Жайту, кашан керсетешн деп журсщ eHfli? - Керсетсе, эуел1 ¥ зак батырдыц урпагы керсететте. Б1з не керсетуш! ек, б1здга эншешн “кеппен керген - улы той” деп акырын куту. Bip iHin - болыс, 6ip ш щ - би, бэле-жалага жолыксан, маган итере сап карап отырмаксын гой? Жанымды багып сендерден аулак жургешмнщ 63i олжа. Ауылдын би, болысынан есесш ала алмай журш, ак патшага айбар жасаган карабектердщ несш алган? - Э й, кырсык шалган адамсьщ-ау. “Bip iHiH болыс” деп кекетесщ. Кдйымбвлектщ аркасында абактыга канша жатып келгеш мд! ум ы та койган шы гарсыц жаман катты. CeHiKi эншешн “кещ л шаппаган эйелге кеп сылтау” болып тур гой. - Свз1не жарай сез айтсак та жакпайтын болдык кой енд1 саган. И т жуаны тук бермейдшщ Kepi гой кылып турганын- Эйтпесе Э тж е мен Сештбатгалга акылшы бол дегещц кай куйтыркылыгынмен айтып турсьщ: KeKeciHin бе, кемсгпсенщ б е? Ж ок эл де ол е к е у ш щ KiM екенш ум ы та калды деп турмысьщ мен1? Мундагыньщ 6spi сендерге Байсиык емес, деген жактарьща денгелете 6epeTiH. - ©й, таз ашуын тырнадан алады деп, мынаньщ Кайым- б елек пен Доскалига айтатынын маган айтканы Heci, ей! Басымызды 6ipiicripe ме десем, бас араздыкты коздыра TycKici бар гой. О, кырсыгы бойынан арылмаган кызтэлак! Елконды мен Кайымбелекщ кыргикабак екендтн Жай­ ту, шынында, ж аксы бшетш. ¥ з а к батырдын урпагымын деп KOKiperiH согып ж урш , бул 03i - б1рталаймен бет жыртыскан ш ал. EKi д у р к ш Ж ар кенттщ кара ту р м есш е де отырып шыкканы бар. Bipinae, Гпенщ аргы беп н д еп уйгырлардан ат урлаймын деп усталып калып, кашан айып кесшгенше абактыда болган. Екшплсшде, елнпбеК ш ш деп Кайымбе- лектщ жекжаттарымен жешрге бола барымталасып, акырын- 94

да абактыда айга жуык отырып шыккан. “Ойазга Кайым- белек сыбырлап койды, эйтпесс абактыга жаппауы керек-Ti” дегещд журт алгашында сетмслздеу айтып журдг Ксйш онын растыгына юмнш де болса K63i жеткендей болды. Елконды- нын немере iHici алмак болыи шатактаскан жес1р келшшекп, Елконды абактыда отырган кезде, Кайымбелектщ жекжаты ушне Kipri3in те алды. Содан 6epi Елкондынын бушрщде Кайымбелекке деген 6epiiu бар. Соньщ б э р т бше тура Жайту шалга сенщтремейдк канына тартып кететш кызбалыгын, атанын намысы дегенде атган сап койа беретш кылыктарын жаксы бшедь Коз(р канша жек керсе де, жеме-жемге келгенде маган бурмайды, Кдйымбелек жакка шыгып кетед1 деп ойлайды. Сондыктан кейде оган шынын айтып калганмен де, сырын eMipi бермейдь Жайтудын сонынан Елконды кепке деш н кез алмай карады. Жумабек екеушщ атгарына MiHin, элденеге карык боп кулш бара жаткандарына зыгырданы кайнады. - Э , сум! Сумырай! - дед1 т!стене сыбырлап. - Бэрш 6ynflipin журген - ана зэл!м. Дуниеге кез1мен емес, мурнынын устшдеп ана кара дагымен карайды ол. Кулыгымен Жайту­ дын езш колбала кылып алды: соньщ дегешмен журедк соньщ сштеу1мен icreftai. Анкау деген казактьщ езшде мундай кулар бар, эй, жер бетшде каншама пышак кессе кан шыкпастар жур десещш! Mins 6ipey кылкиып кайдан шыга келд1 тагы? Ж аным суймейд) осыны. Ал, балалар, мен былайырак кетейш, есекип ит е д к 6ipre турганымызды керсе, 6ip жамандыкты тана салудан тайынбайды. Елкондынын кетш улпргеш де сол ед1, Райымжан стар- шын ек1 ж и т т ц касына алкын-жулкын жетш келдь - Эй, Сештбаттал, ceHi болысекен шакырады. Жана тана осында тур ед!, элгт шатаккой шалды кай жер жута койды? Жайту yuieyinfli де шакырып кел дедь Тез! Олардын кайда кеткенш кермедшдер ме? - Уйлерше Kerri, - дед1 Сештбаттал. - ¥ зай койган жок, болыстын бэйп кепне MiHin кусаныз, кэз1р-ак куып жетес1з! - Кылжакгама! - дед! Райымжан жекш. - Ceniii кылжактай- тын KiciH мен емес. Бар ана шакырган жерге! Бара бер сен! — Далбарактап,cypimn-кабынып, Райымжан Жайтумен Елкондыны !здеугскетп. “ЖаркенткеалыпKerinжурмеспеекен?”- депсескенщ Сежтбаггал. Кдраса, Эпке де сурланып кеткен екен. - Жалгыз {стэр1жшк журген, онымен ушеу!м!зд1 б)рдей экете коймас. Тым зорлап бара жатса, кудай берген кушке саламыз да, - дед1 досыньщ к е ц ш н орныкгырып. “Шынында да сейтермш”, - деп ойлады шпнен. 95

Ш акырылган ушеудщ юргеншен шыкканы тез болды. Уйдем шыгар-шыкпастан-ак журт ушеуш анталап бас салды: - Не дещй? - Неге шакырыпты? - \"Ет жеп кетс1н” деп шакырыпты, - дед! Елконды ша- тынап, - карамадык. - Сейтп де, Сештбатгалды жетектегендей кылып шетке ыгыстырып экетп. Э тж е у н-тун аз Елконды мен Сейггбатталдын сонынан ердй Солармен кабаттаса келш ол да атына мшдь Сол ундемеген калпы. Эбден узадкыраганда барып Елконды ызага шыдамай шырт туюрдк - Tiny, Ж айту буйткесш баскасы нш не сор!? Устаган жершде елетш морт деп журсем, тулюшч куйрыгынша булан ете Tycri эншейш. - Неге шакырыпты? - дед1 Этже сураудьщ ыцгайы келе калганын пайдаланып. - Неге шакырушы ед1? Баягы кокан-локысы да болыстъщ. - Iurreri ашуын калай сыртка шыгарарын б и те й тыгылып келе жаткан Елконды акгарылды да кетп. - “Окас мырза эктшеймш, патшаньщ атына балагат сездер айтылды деп отыр. Мен 6ip жолга ашуынды ки деп отырмын. Кэйтем1з?” - дейд1 келпрсш. Окас екеушщ акылдасып алып icren отырган айласы. “Мен сендерге KeiuipiM жасаткам”, - деп, кейш желкем1зден туспей отырмак езшше. Эншешндеп айкайшып басым кара басып мен де юб1ртжтей калдым. “Бастап 6ip соз сурадьщдемесен, артынан мэн-жайды ангарып, мен агат соз айтканым жок- Жасаса, экттсш айтыскан адамдарга жасасын”, - деп, соньщ арасынша Жайту Судан таза, сутген ак бола калыпты. Жумабектщ жылпостыгы жуга бастаган ба деп калдым езше. - М ен ci3fli йпш сш кала ма деп коркып ед1м, дурыс ютедтоз, - дед1 Сештбаттал. - Ондайлар жамандасуга жуйрж келедн сейтш “ceHiKi дурыс” деп кутылган - акыл. Yiueyi Келжотага деш н 6ipre келдг Елконды айткан акыргы туш н мынау болды: - Кэ31рше куте турган дурыс, ойаздын eciH уйгыр мен дуцгендер-ак шыгаратын Typi бар, адам беруден бас тарткан сон, болысыньщ езш камап тастапты. Кдлага барып кайткан- дардын айтуына Караганда, албан жактагы агайындардын да 6ip ойлаганы бар секции. Капал мен Лепсшщ казактары да карал жатпас, соларга кулагымызды туре журешк. Болыстын ауылын бакпай болмайды. Ж ютгердщто1мделеттш рас болса, кэйтсе де жакын арада кункгп сезд1 кулагымыз шалады. Ti3iMre ш нп тп деген жнтггердщ бастарын курай беру керек. Колында мылтыгы, касында scKepi жок Кайымбелекке шамамыз жетер- 96

ay, жагдай жамандыкка айналып бара жатса, калага катыс- тырмай, соны камап устаймыз. Уоде б е к т с у д щ езш олар улкен icTi тындыргандай кердь Кецшдер1 б1ршама орныгып, yrneyi э з т эцпмеге де барысты. Сештбаттал сез арасында Этженщ осы жаз уйленбек ойы бар екешн де Епкондыга шет жагалап ангартгы. “Мынадай кезде ел онысын свкпес пе екен, ата-анасынын ризалыгынсыз апып кашпак еда”, - деп акып сурады. “Аска, атм ге , кулюге - бул ymeyiHe ешкашан токтау жок, - дед1 Елконды. - Кыз апып кашу - куаныш, баска бас косылады. Куанышты кешеуш- детпеу керек. Кешеушдесе, кайгы кешеушдесш”. Елкондыньщ co3i eKi яап тке кэдушгщей камшы болды. Алдында ездер1 екеуара акылдасып, К айны кеп т ел жайлау- дан кайтар кездщ карбаласында алып кашуга уйгарыскан. Ka3ip вида аумалы-текпел1 уакыт баска Tycin турганда, калай- калай емес, ондай icri кешеушдете 6epin кажет! жоксыйакты. Keflin тагы заманнын кандай болып кететшше кез жетпейдк не де болса кересйп кэз1р Kepin алган акыл тэр1зд1. Осы оймен eKi ж И т Жамалхаига жолыга кеткещп жен керда. Кэд1рбек болыстьщ ауылындагы жиыннан эл! кайтпапты, сондыктан Жамалхаига жолыгу жнтггерге бул жолы киындыкка туспедь Кайсысын жолыкгырам деп, келшшек те аласурып жур екен, буларды керген бойда-ак агытыла женелдк - Курыдык! - болды 6ipim ni аузына тускеш. - Кудалар Kici салыпты, exi-yui куннщ ншнде келшмйда бер деп жатыр. - Неге? - Онысы Heci айак астынан? - деп, яап ттер абыржып калды. - Онысы: келшш TycipreH сон 6ip жакка Kemin кетпек ойлары бар кершедь Будан арыга карай алмаймыз дегтп. Акылдымнын эке-memeci келклмдерш 6epin те койды, алдагы сэрсенбще алып кетедь Улкен тойын кешнге калдырып, кэз1рше жай ырымын жасай сапуга уэделеЫгтп. Солай, omui кайным, Акылдымнан айрылып калдьщ. Тым курса, куш ып-суйт те кумарьщнан шыкпадьщ. Сен тугш, мен eKiHin турмын. Соншалык ауырсынып, Этйсе эрен жымиды. Кез in eKi ж т т к е алма-кезек аударып, Жамалхан кулана кулдь Этйсенщ сезден де калып, есенпрегендей халде турганын Сештбаттал тусше койды. - Сен де калжындайтын кезд! тапкам екенс!н, - дед1 Жамалхаига к ей т. - GKineriH не бар? Тэуекелге белд1 буамыз да, алып кашып кетем1з. - Кайда? - дед! Жамалхан шошынып. - Кальщын алып, жасауын эз1рлеп койган кызды кэйтш экетеавдер? 7-897 97

- Мыкгаса калын малый кайтарып берермЬ. Содан коркып, “кап, эттеген-ай!\" деп капа бермекшз бе енд!?! Тездету керек,’ ертеднен ары созсак, кыздан айырылып каламыз. -B s p i онда менен кередо. Meni куртады, - дед1 Жамапхан уренпенш. - Сол куш Kerin калайын мен 6ip жакка. - CeHi де 6ipey алып кашып Kerri ме деп коркып, Кэд1рбек кугыншыны кебейтш журер. Жамапхан 6ipa3 бултактап Kopin eai, акырында ею ж й т т н ыркынан шыга алмады. Сонымен, ymeyi былай уагдаласты: кызды б1рден Аккайкыга экеткен Kayinri, жакын жер, кугын шыга капса, кутылуыц киын; Ордын булагына апара турган дурыс: алые жайлау, оган кугын жеткенше тыгылып улпру де онай. Онда Этженщ нагашысы бар, сошюне барып тыгыла турады. Бугш Кайныкешке мэн-жайды эбден аныктап тусщщред1 де, Жамалхан ертен Актастыдагы Акымбек деген жекжаттарышкше кыдырып барып конып калады, Этнсе кызды ертен TyHi алып кашады. Кущйз бул манда ушеушщ ешкайсы кезге rycnefifli, куйггай сезж сапмау керек. Этнсе мен Сештбаттал тек тунде ел жата табысады. У акыттын тыгыз-тайандыгын ш т е й TyciHin, ymeyi де улкен жауапкершшкке тэуекел erri. С еш тбалал ЭН кеден эдеш жырылып калды да, атыньщ басын Актастыга бурды, Буб!жанды 6ip xepin кайткысы келдь - Ал, Этен, жолын болсын! Ертен кешке уйден Kyrin алам, - дед1 досьша. Э л к е Аккайкыга ымырт жабылганда ж е л р ушне жакын- дай бере мамагаштан бетен з л ы байкады. Туркынан алыстан асыгыс к ел ге н д т н де ангарды: бул такалганда, тыкырына елендеп енсе кетермедп калгыган куш кулагын гана к им ы лд алы . Ж анына барганда, каткан сауыс тердщ Hici мурнын жарып яйбердь “Юм болды екен? - дед1 бойын 6ip турл! урей билеп. - Айсарынын адамы болмасын?!” Неге скен1н, солай болжады. Солай екенднш е табалдырыкты а л а г а н бойда K03i ж ел1, терден байагы жылкы айдасып келген палуан ж т т карсы кетерше бердь Отже кылмыскер теш ей кысылып амандасты, ол будан сол жылкыларды даулай келген сыйактанып кетп. Ж нгг ете асыгыс екен, бегелмей бугш тун кайтпак. Ет пюкенше exeyi сыртка шыкты. Кэз1р Айсары болью ж1плерд1 каруландырьт, карсылыкгы 03i бастапты. Эскер келсе де согысуга сакадай сай кершедь Уэдеде турмаганы ymiH Этйсеге екпе айтпапты, ел басына кун

туып жатканда, ел-журпан жырьша коимасын 031 де сезш л, 6ipaK ececiHe осы жолы вте улкен eTiHim айтыпты: - Осы exi тш епм нщ 6ipiH орындасын, эйтпесе мен де жауыцмын деген жауабын берсш. Bi3 атад MiHin ак патшага карсы шыкгык, келш катарымызга косылсын. Олсек, 6ipre елерм1з,енер1мен ер азамаггардын рухын котерсш!Оньщ орайы келмесс, ез жершде кол жиьш, ол да карсылык уйымдастырсын! Ак патшаны тагынан Tycipe алмаспыз, 6ipaK халык екешм1здо каьарымыздан сезс1н, елд1пм1збен санассын. Мен басымды осы жолга TiicriM. - Бар айткан сэлем1 - осы. “Ол да басьш тжсш”, - демеггп тек. Демесе де, Эпке емеуршш туЫндь “Жо, бул болыс б1здщ болыстай болмады, - дед1 ш тей толкып. - Жеме-жемде журтын коргады. “Басымды тш тм ” депп азамат! Мен де TiicriM!’’ - Бул жолы айтканым айткан, - дед1 жйерленш. - Алды- мен Айагана актшеу1м: кол бастапты, алдынан жарылкасын! Ертеннен бастап 6i3 де ер азаматгардын басын кураймыз. Журтты Елконды деген карт, Сештбаттал деген жйтг бас- тайды. Мен соларга косыламын. Айага бастаган жолда 6i3 курбан! Сейггбападдьщ келгенше Жунюбек капы куанды. Оздершщ жана гана тамакганып койганына карамастан, конакгын кой дегенше болмай, кайта казан астырды. Жетелшен жасканып сыртка шыга бермейпнщктен, энпмелесер адамды ансап кутетш секищ. Женгесшщ казан-айагына KOMeicrecin Буб!жан да курак ушып жур. Жуз1 алаулап, алабурткан кониин баса алмай, анда- санда квзшщ астымен Сештбаттапга урлана карайды. Кыз жанары зарыгьш, сагынып куткенш жасыра алмайды. Сол 6ip ынтызар коз-карастан 03iH-03iумытып, ынтык халш уйдеплерге де, Сейпбапалга да абайсыз ce3flipin ала жаздайды. Жунюбек Эпкенщ жагдайын сурай отырып: - Эн айтып жур ме 03i? - дед1 кудштешп. \" - Эн айтатындай болмай жур-ау. ©3i де тым куйреуж пе, калай, куйггай нэрседен кецип калса да жабыркап шыга келедг - Ол сейтедг Сен кусаган кара куштщ иеЫ емес, нэзж жанды жйтг кой кэйтесщ! Онын эн айтпай кеткеш жаксылык емес. - Мен де соны айтам: бэрше колынды 6ip-aKсште де, эннин айтып шалкып журе бер деймш. Конбей;й. - Ерегес деген пэлеш итгщ етшен жек керем, - дед} Жугпс- бек. - Жайтуга жагады, оньщ атакэабг Э тйенщ жагдайын ecTin жатырмын, жаным ашиды: тобем1згс кетерудш орнына, табанымызга салуга айналдык. 99

0йел1 мен карындасы сыртка шыгып кеткен 6ip сэтте 0гше мен Кайныкештщ кашып уйленбек жайын Ж утсбекке Сейптбатгал сыбыр ете койды. 7 Болмас деймгсщ, зобаланы кеп болады гой. Bipax суй- ген1н алган сон, баска киындыкгарды кайыспай кетеретш шыгар 0 тж е, - деп, Ж утсб ек ойланып калды. Тамак кеш желшдг Сештбаттап мен Буб1жан 6ip сэт те болса оцашалана алмады. Тесек салар кез келдь Жатар орынды жайлаганша, ею еркек тыска шыга турды. - Э л п жарлыктьщ айагы не боп кетп e3i? - дед1 Ж утсбек. - 0 р ауылдан ею адамды Ti3iMre rnefli екен, сол ею адамды берсе, баскасын козгамайды екен деген кауесет бар гой? - KiM бшед1, кауесет кеп, кайсысына сенерпцй бшмейсщ. Кэз1рше сэл тыншыгандай болып тур гой. Албандар аксарбас шалып, адам бермейм1з деп езара баталасып жатканга уксайды. Айсары болыстын 03i бастап ак патшага карсы шыгыпты деседт Соган ойаздын eci шыгып калды-ау деймш. - Буларга ceHin болмайды. Бищрмей гана 6ip тузакгы курьш жатпасын KiM бйнптй Есту1мше, Капалдьщ казактары да орталарынан кесем сайлап, кол жиып жаткан кершеда. Жйптерге бас болады-ау дейтш Жайту eKeyiHHiH езщ ею дайсындар, журтгынбэр1 бЬдеймющ» олар ауызб1рллсп, ынтымакгы. Бастары косылмай жалгыз-жарым журенн батырлардьщ барынанда жогы Tayip ме деймш, езгенщ коршауында журсек, 6i3 сыйакты коркакгардьщ колынан да б1рталай ic келер ед1, амал не, бас курайтын 6ipeyiH жок. - Кушбурын ойлап кабыргамызды секкендс кэйтем13, Жуке. Кезшде керерм1з. 0рю м нщ де кеудесшде жаны бар, жанын коргап 6ip талпынатын шыгар, не кершштт - 0 й , ейтпейд1. Мен соган сене алмаймын. Тым жайбаракат кой. Айтуын айтып жатады, 6ipaK 6ip кадам алга баспайды. Не деген мамыражай халык екендйтм1зге кайран калам. Дэп осы калпында елш бара жатып та елетшше сенбей кететш шыгар деп шошимын. - б згеш кайдам, 0 п к е ш уйленд1рш тастаган сон ез1м, эйтеу1р, 6ipa3 ж н т т ц басын курармын деп журмш. Батырдын тукымы гой, акылшылыкка Елконды шалды ертем. - Ага, уйге юрпиздер! - дед1 Буб1жан есштщ алдына шыгып. - Тесектерпизд1 салып койдык. Табалдырыктан атгай 6epin, босагада турган Буб1жаннын бшепн Сештбатгал асыгыс капа кысып кетп. Кыз оны колыньщ сыртынан бурап шымшып алды. Iurreri куштарлыкгы екеушщ сыртка шыгарган сикы сол бодцы. Сол жак iprefleri шымылдыкты тесек - Ж ушсбектердш. О н жакка Буб1жанга, как торге келденешнен Сештбатталга 100

салыпты. Керпе-тесекке кезш жупрткен бойда ж н т т н iini булк ете калды. Кыз eKeyiHiH жастыктары туш се жаздап жатыр екен. Сез1мш жасыруга асьщкандай тез-тез шешшш, Сештбаттал тердеп тесекке юрд! де Kerri. Еркектер жатып болтан сон б1раздан кешн барып уйге Жунюбектщ эйел1 к 1рд1, келген бойда шымылдыктын шине шешше бастады. Буб1жан KipreH бойда кез кырын жйтг жакда салды. Квз1н кушырлана жумып, С еш тбаттал сатындым дегенд1 антартгы. Буб1жан аузын буртитгы. Онысы “eTipiK айтасьщ, кеп кутим” деп екпе бицпргеш, cipo. Бйтте шамды урлеп einipfli де, Буб1жан iprefleri тесепне карай бетгедь Дем1н imiHe тартып, Сештбаттал кыздын эр кимылын сыбдырынан ce3in жатты. Ж астыкка басын тосей 6epin Буб1жан байау курсшдь Мен ойаумын дегендей Жyнicбeк курк-курк жетелдт Одан кешн уйдщ imiHe 6ipa3 тыныштык орнады. Жетелi кайта кысаганда, а г а т т е с е к п сыкы рлатып Ж уню бек eKiiimi жамбасына аунап жатты. “Бул ит ещц адамта маза бермейдГ, - деп, уйдеплерге ecTipTe шатынды. “Буркенш жатсаншы. Терлесен, басьтьш калушы efli той”, - д е т эйелг Агаш тосек 6ipa3ra дейш сыкырлап жатып басылды. Сэлден сон Жунюбек тэты жетелдь Содан к атан уйкыта кеткешнше ауыз жаппады. Енд1 уйктап бара жатканында, жотел касакана ойатып алатын тэр1здо. Кайсымыз женер екем1з деп жетел мен Жунюбек куды epericin жаткандай. Эбден калжыратып барып, жетел тек танга жуык кана жеадлеш екен. Bip калгып, 6ip ойанып, Сештбаттал соган деш н Kyrin жатты. Буб1жан б1ркалыпты тыныстайды. Ойанып кете ме деп, Сештбаттал Жунюбектен сескендь Акыры басын KeTepin ipre жакка урке карады. Б1рден кыздын касына жетш барута батылы жетпедь Шалкасынан жата калып, эуел1 колын созды. Саусагы ш аш ына тидк Сыргыта барып бетш сипады. Кыз селк eTin ойанды. Сейтг- баттал колымен аузын баса койды. Сонан сон еркелетш, алаканымен акырын тана иегшен какты. Бубгжан жйтттщ колын алаканына кысып KeKiperiHe басты. Жунюбек уйкылы калпында курк ете калды. Кыз ж т т п н колын кешн ысырып тастады. Екеуш уйаттын кылдай ж1б1 эрен устап жатты. Кыз да, жйтгте кайтып козталмады. Жунюбек кепке дешн жетелмедн Куге-куге Сештбаттал калгып кете жаздады. Сонан сон кызга колын кайтадан созды. Алаканы Буб1жаннын бойынан уркек Д ф йш сездь Суйсипп кезш жумды. Кызды езш е карай колынан тартгы. Кыз колын езш е карай тартгы. Алаканнан апаканга саулап ce3iM куйылып жатты. Сештбаттал Ж унюбектшнен туе ауа атганды. Kerin бара жатып, KeaiciM бойынш а осы нда к е л е п ш eciHe Tycin, 101

Жамалхан керш бес пе екен дсген оймен керпп отырган А кымбектш не кайта-кайта бурылып карады. Кенет K03ine таныс бейне жылы ушырай Kerri, жерошактын басына к ел т ол да бутан кадала карады. Сештбаттал атыныц басын солай бурды. Кайныкешлц не дегенш ести кетюЫ келдт Акымбекпен сыр бйвдрмей амандасты. Жок 1здеп журген жайын {зетпен тана ацгартты: “О, Жамалхан да осында жур той”, - деп, ауылдас адамын ушыратканга шырай бицпргенсин. Акымбектщ бетен жылкы байкамаганын бшген сон, шайга айалдамай сыртка шыкгы. Сыралгы Жамалхан сол кезде езь ак сап ете калды. - Сен кеше Э пкем ен 6ipre кетпеп пе едщ? - дед! салтан жерден. - Кеткен Kici кайтып келмей ме екен, - дед1 Сештбатгал сезш эзшге шаптырып. Келшшекгщтшсе сейлегеншен п к с ш т калды, уншен элдеб1р айта алмай турган ашуды байкады. - Тунделетш келдщ бе сонда, атын ертец ерте осында жур ед1 гой? Неменеге асыктын? - Сатан жолыгайын деп. Кайныкеш Kenieri ме? - Келюпей канда барушы ед1? Энке десе отка да тусер ол кыз. - Е, Heci бар? Акыр жаксы корген сон, сейтш жаксы кору керек та. - Сенше жаксы корсе де жетпей ме?! - Мен кэйтшшн? Нагып кыршанкыланып турсын езщ? - Неге эйтпесе шынынды айтпай турсын? Жана бурылмай кетш бара жатыр едщ той, мен керш калган сон амалсыз кайттын- Сейте турып, сатан жолыккалы келд1м дейсщ тэты. Юшкене iniMipiKcen кэйтед1? Ж ушсбектщ карындасы ушш келгенпцп мен бшмей тургандай жасырасын, TinTi. Жана бнвдм: зншейш Э н ке ymin жалпыштанып жур екенсщ да. Будан кешн бепм е TyKipepciH oni, кыздьщ касында каншалык дейсщ Menin куным? - С ен де кайдагыны айтады екенсщ. EciriniH алдында з!рюлдесш туртанымыз ана уйдет! юсщен уйат, койшы, кей!н айта жатарсын екпенд!! - Кейш айтпаймын, кэз!р айтам. Карай кер балаша алдайтын KiciHi тапканын. Ойтш мойындамайтын болсан, кэз!р мойындататын KiciHi шакырып келейш. Осы уйдщ улкен кызы сен1н сырыннын бэрш б!лед!, кашан келш, кашан кететшще дешн Kepin журштт - Сен жынданган шытарсын, енд1 каргадай кызта сыры- мызды айтуымыз калып па екеум1здщ? - Жындантан-жынданбатанымда жумысын болмасын, кызбен журетшнип сен менен неге жасырдын, ayeni маган соны айтшы! 102

- Енш шуйшнн сурайын ба сенен? Мэнп бойдакетпейтнлмщ онсыз да бшесщ гой. - Жо, неге жасырасын деймш? Маган десен, он катын ал. Жасырмай-ак сырлассан кэйтетш efli, алма дер ме ем мен саган? Соншалык с е т м а з адамын ба ед1м ceHiH? - По-оу, Жэкетай, KiciHiH eciri алдында уйат шыгар, койшы, айналайын! - Коймаймын. Буйткен уйаты каран калсын. Сылтауратып осында келу унпн байымнан бупн каншама свз естйнм. Сонын onpi сендер унпн. Туган бауырыма да жау болып жургешм сен унпн. Ал сен болсан, алдап койып, басканын кызыгына батып журш сщ . Кврш бе кез1ме ендшэрП Бар Буб1жанына, жолама енд1 маган! Жулкынган куш Жамалхан уйге xipin Kerri. Суык тер мандайынан саулап т е г ш п , Сештбаттал не icTepiH бшмей дагдарып калды. Кайтадан уйге KipreHi - уйат. Шакыртканга Жамалхан енд1 шыга коймайды. Кете бергеннен баска амалы калмады. К е ц ш кулазып, кинала-кинала атыныц басын уйге карай бурды. Жамалханды жазгыра алмады. Айтканынын Ke6i орынды. Ауыр зш бойын басып, Сештбаттал дел-сал болды да калды. “Кап, кете бермей, бекер бурылган екем!” - деп екшдь Этшеге бул жайды бугшше айтпай-ак койуга беюнда, кат-кабат жагдайдьщ устшде кобалжыткысы келмедг Кайныкеш тан аткалы калын азаптын шйнде. Сырымды бшдйрш алмайын деп соншалык сактанса да, iimd толкуы бетше Teyin, exi бел 6ip кызарады, 6ip куарады. КУанаДЫ, уйалады, ертенп эйел атанатын куннен ептеп ipKuie/ii де. Шым-шытырык шарпыскан сез1мдер ойын эр жакка жупымдап ала кашады. Кешжакындаган сайын кобапжуы кушешп, кеудеанде квп эскер киан-KecKi урыс сапып жаткандай. Суйгешме косылам деп 6ip сэт куангандай болса, 6ip сэт бул косылуцан туашак дауларды болжаптагы абыржиды. Айттырган жер!, айыпты болган эке- шешеа - солардьщ 6spi ой-санасында сапырылысып, эр сэтге эр сакка езгерш елестейщ. Кейде куаныш е л т п , кейде кущк кобалжытып, анталаган ой кызды бейне ханталапайга сапып паршапап экеткел1 жаткандай. Кайда барып паналарын бшмей апасурган коркак бапапан кусал, кей-кейде кеудешндегт дуреиг квтершш кемейше тыгылады. Эйел бапасыушш ен ауыр вткелдщ6ipi ун-тунсвтуган ошакты тастап кету екенш Кайныкеш бупн ез басына тускенде гана укгы. Kipnepfli жуып, кшз-текеметгерд1 кагып, куш бойы тыным кермеген, сондыктан “шаршадым” дегещн сылтауратып, эке- 103