акыл-токтам болмаушы ма efli 6ipaK? Бурынгынды жастык Десш, бул жолгыцды баска дейд1 журт. Бузакы, бузылган дейда. Ол саган жаксы атак емес, б1здщ дс бетке ипрксу. Ж еЫ рлтн жаныца батса, ceHi жсЫр еткен Тураштын катын- баласы емес. Оныц барып балдай eMipin былгаганьщ юмнщ Keri, ненщ назасы? - Е, рас айтады, улкен емес пе, улп айтады, - деп, касын- дагылар да оны хош керш отыр. - Балалармнньщ алды ержетш, ес катгы. Сенщ мынау сумдыгывды керген бала кандай боп есед1? 0 з урпагывды уйатьща ертемсй, аз кызыгынды кисаншы солардыц кур- бандыгьша! - деп, айыптай отырып, енем акылын да айтгы. - Жес1рл1ктен езщ жылап отырып, жес1р кып езгеш жылат- пакпысьщ? - Боларым болып койды гой, апа, ендо не ютешм? Бекжан- ды сагындым, соны 6ip керсетппзчп! - Б1зде сагындык ceni, Бекжаныц да сагынды. Оны Kepriii келсе, Турашты ез бала-шагасына ж1бср. - Енем Этшмше Kecin айтгы. Бурын ейтпейтш. Ол KiciHin де езгерген1 де. Мен кайтып ундемед1м. Енем1пц ыцгайын ангардым да, мен-зен хэлден жуырманда арыла алмадым. Бекжанды кермесе кермсй кетсе екен деп, эдей1 ауыр сейлеп отыр ма деген де кудж Kipfli. Артык сез айтпай, сыпайы коштастым да, сыртка шыкгым. ...Аудан орталыгыньщ Улкенагашка шыгатын Keiueci езгеден улкен, ауылдын орталыгы саналады. ¥н тендеп апгасын, атгын да айаны байау, енем!пн C03inen кейнн ез1м де сулесок, сол кешемсн ерлей шыгып келе жаткам. Аурухананыц алдынан ете бсргсн1мде, коныр кейлект1 6ipey какпадан куйындай ушып шыкты. Бокгык сездер1 ез1нен бурын жетг1: - Елд! курткам, жерд1 курткам жэлеп! - деп, коныр кейлек шаужайыма жет1п кеп жармасты. Сонда таныдым - Тураштын катыны. Какпа алдында кеп Kici турган, катгы кысылдым. - Туе атган, зкецнщ аузына... Сенге1пн сулулыгын шыгар, ак бегзнд1 айгыр шапкандай айгыздайын, туе кэзвр! Ici, ce3i - бэр! тез, ес таптырмады. Канша дегенмен карулы екен, атган аударып алды. Ею колын канжарша жаландатып, он саусакпен бст1мд1 осып тастамак ойы бар. - BeTiHuiH быт-шытын шыгармасам ба!? Абырой болганда, бет!мд! бойымнын 6Hiicriri сактады. Кашактап корганганыммен, карсы айбат кыла алмадым. Удай тырнак мойнымды, HeriMfli Tinin-Tinin кетед!. Тырнап танба Tycipe алмаган сон, ал кеп соккыласын. Жудырыгынан да, журт алдындагы уйатынан да - бэршен каргысы катгы. 240
Сонша жалага кайтаргаиым 6ip жауап: - 0 з1мдо карга, пен бар балаларымда! - 0 й , сен1ц балана... Бала керепн тагы, - деп, ол одан сайын удедт - Bipeyain баласы бакыр да, ез балан алтын екен гой. Багатын экесш сен буздыц, карайтын шешесш кайгы басты, елд1 эне 6ip балам. Сешн де мен кусап кезщнен жас кетпесш, бшдщ бе?! Басым айналып, каргыстан кез1м карауытгы. Кара катын капымды тауып калпактай туЫрдь Жамбастап жыгылган скем, дэл бел омырткама 6ip-eKi теуш ж1бердк Итше талап, жундей жулмалады. Кызыктаган журттан кешенщ как ортасы кинога айнапды. Ею-уш жйтт арен арашалады, ызакор катын бураша шабынады. Аллалап атыма м нш м . Артыма карамадым. Кара катынныц дауысы кеп жерге дейш куалап отырды. Жиналган журттан жанашыр 1здеп, ез ашуыныц мэн-жайын бас-айаксыз бытпыратып жатыр. Жер ойылып кетпеген сон, уйат та адамды елт1ре алмайды екен. Енем анау, кара катын мынау, жабыла жазгырады 6api. “Нуржан-ау, сешн жоктыгьщ, сешн жоктыгыц! Сен сыймаган мацдайга сордан езге не сыйады?” - деп, дауыс сап Улкенагашка жеткенше жыладым. 0ткен ем1рдщ ракатын ойласам, iuiiM кара катын- ньщ тырнагы тиген жерден бетер ашиды. Улкенагашка жеткен1мше, кас карайып, ымырт жабылды. Кез1м булаудай, мойным кек ала койдай, уйге калан юрер1мд1 б1лмей узак к1б1рт1ктед1м. Шешемд1 айадым, сорлыны тагы сн1реткснне11 тусер пайда не, ылаж болса, сезш салмауга тырыстым. BipaK 6opi мен куткендей болмады. Kipin келгенде, ез1ме ез1м сенбей калдым. Кактерде Жаныл отыр. Bi3 Kepicnereni кашан, куды гайыптан келгендей. Жауласпасак та, жатка айналып бара жаткамыз. Капел1мде кэйте койудыц еб1н таппай, тосылып калдым. Жэб1рден, жеп келген жазадан жарылгапы турганымда, жылы сез шыкпады аузымнан. Салкын амандастык. Екеум1зд1 энг1меге апам тартгы: - Сен eKnciwi койа тур, Жаныл ез1 де ж етю т отырган жок. Не бола капты дегендей, Жанылга онша унатпай карадым: еш тайган, бет1нде тер1ден баска тук ет калмапты, жагы пышак жаныгандай. - Солай, Зерен. Apbi-6epi аласурганмен, жыртык кешл1м жамалмады. Кудай маган кимаган екен кызык кушн. Жакып ит тастап Kerri. - Тастап? - Бала котермсд1м, бар MiHiM - сол. Cэлiмxaнмeн сыбай екен, маган б1тпеген соган 6iTiirri. “Сен1мен ку бас ету ушш 16-897 241
косылгам жок, шннде 6ip айлык балам бар, Сэл1мханды алам\", - дед!. EciM барда ел табайын деп, замандас, мундас едк сешмен коштасып кетейш деп келд1м. Елд1 аузына эшмсн караткан кайран Жаныл. Жакып та жаратпай тастаган сон, не шара? Жанылды кушактай алдым: - Жаным-ай, Tipi мен елшщ жапасын тартканымыз-ай! Кошен мен Нуржан кайта TipinMece, баска адам корлыктан езгеш киа ма 6i3re. Карашы, кормеймгсщ мына кешешц как ортасында жеп келген тайакты! - Ашып омырауымды кер- ceTriM. Жарты тун жылаумен отырдык. MeHi койшы, урпаксыз, алданышсыз Жаныл сорлыга жаным ашиды. Сенген шаладай не 6ipeyai кыздырмай, не 03i жылу алмай, осы куш ете ме ом!рдсн? О, бакытка 6eHijii тар, кайгыга колы ашык дуние! Тшегеннщ кезшен ушып, тшемегеннщ табанына тускен кара кырсык тагдыр! VII Сол жаз Бел жайлауынын етек тусы Сырлытам деген кен сайдын аузында отырдык. Тату турганымызбен, Тураш екеум1з тым жудеум1з. Bip-6ipiM3flen бупп калатынымыз, онаша ойлары- мыз, ашпайтын сырларымыз бар, жарым кенш жандармыз. Жарым кенш журш жарып ас шшейсщ, жеттсш кулмейсщ, куч- прт келенкедей каукиасын да калады екенсщ. Кайта каникулге шыгып касымызга Айан мен CepiK келгел(, б1ркалыпты кушм13 6ipa303repin калды. EKeyiHinдабыр-дубыры 6i3уплн касымызга ел к о ш т кслгеннен кем болган жок. ...Тураш 6ip кеш койдан келгенде: - Бекжан жайлауда журген Kepiнедр мм едк 6ip туыстары бар ед! гой. Аккайкыда, сонын ушне Kenirrri, - дед1. К е н ш м кымырандай бузылды, коз жаста тыйым жок, тыйар куш тагы жок. 0лш -еш ш сагынганымды, ез баламды 6ip керуге зар болган сорлы xaniMfli сонда уктым. - Барам, осындайда 6ip керш калайын. Ол !здсп келмейдо, Этшмнен коркады. Осы жолы кермесем, ещй оны еле- елгенше коре алмай кетем! - деп байбалам салдым. Тураш унатпады. - KeTepin 6ip кеткен сон, балана 6ip, ата-енене ею аландаганынды койшы, - деп, кабагын шытгы. - Барса Heci бар? Сен де урланып катын-балана Kipin шыгып, тук бшмегендей тымырайып кеп журсщ гой. Барам. Саган кымбат бала-шага маган арзан ба? - Ал бар, бара гой. Уйде 6ipre болайык, уйден шыга ездь ез баламызды 1здеп босайык та журешк. 03reMi3 аздай, елге енд1 кулю болайык. 242
1стщ 6eTi онга карамады, Бекжанга бармадым, ол 1здеп келмедк Кецшмде кара туман кун еткен сайын койулай бердь Кез жасым кургаганмен, опык-кушк кеудемд1 тырнап, акылымды кем1редь Аузым басканы сойлейд1, к ец ш м басканы ойлайды. ...Б1раз кун Турашка uiecin журд1 де, енд1 Айан мен CepiK ездер1-ак койды epri3in кете беретш болды. Колы койдан босагалы Тураш уй жумысымен элек. Беткейден ку отындарды жаяу суйреп экелш, оны ершбей бугап: “Кыстай жагуына жетедк апама апарып тастайык”, - деп койады. Апам дегеш - менщ шешем. Meiiin Турашка тигешмд1 жактмрмай, кэз1р б1збен ол Kici де кырын. Тек ш тен шыккап шубар жылан деп кана меш кимайды, акымак болса да, аман журсш дейдь ...Уйасына батып бара жаткан куннщ айрыкша 6ip кылыгы бар: кун узаккы кызметш елшеп, сэулем шалмай кай жер калды, маган рснжден тау бар ма, копий калган дала бар ма дегендей, алые таудьщ иыгына асыла барлап, байкастап 6ipa3 бегелед1. Сонан соцгана жер бет1мен жайлап, асыкпай коштасады. Адам да эр кез еткешне уцшед1, соньщ артык-кем1н коз таразьшап барып болашагын багдарлайды. Менде сол сур жолымды оймен cypTin, умыт сырларымды кайта аршып тургам. Адам ойланса, кез1 Ko6ine киага туседь Куз тасасына кулап бара жаткан кун тауды суйуге такап келе жаткан алкызыл ср1ндей. Тау-таска тускен кигаш сэуле кей жердс кызарып, 6ip жерде аксаргыштап, эрне ойлаган адам кеншвдей ала-кула. Mciiin де еткешм эр бойаумсн 6ip суйкеген элемш сурет. Ак, карамды ажырату ymin, эр бойаудыц жагылу сырын жаксы бшу кажет. Ал оныц Ke6i езге тугш оз1ме де кунпрт. - Мына eKeyi к1м болды екен, э? - дегенге жалт карасам, уй тусындагы жолды керлеп ек1 атгы тайап калыпты. Кун дагы жыланкозден1п жасырынып барады. KiM 03i дегендей, eKi аттыга ол да сыгырайа карайды. Бсткейдег1 калыц карагайдаи 6cpi откеиде барып болжадым, 6ipeyiHin атка отырысы айнымаган Эппм, - Бекжан сол. Ойлап, таразылап туру кайда, беткейге карай далбактап кеп жупрд1м. Жет1п барып шаужайына жармасканымда, Бекжан да, касындагы бала да жай: - Жаксымысыз? - дсп кана жарыса амандасты. Журег1м зырк c n i. Бскжаным бас салатын шыгар деп журм1н гой, - бсд1рсй!п, ботен 6ipey сыйакгы. Кеудемнеи HTepin ж1бергендсй состиып турып калдым. EKi бала бурылып карамастап касымнан оте шыкты. Буын-буынымнан эл кепп, арттарынан журе алсамшы, табаным жерге жабысып калгандай. Бет 243
жыртып жылайтын-ак жерде 6ipmaii per жылай алмадым. Басыма келген 6ipinuii кудж: буларды 6ipey э д е т уйретт ж1берген деп туйд1м. Сол ойдан сои барып кана бойыма ептсп жан юрдк 0з1мд1 ез1м зорга устал, жэб1рден сыздаган калпым уйге беггед1м. Ею бала аттарынан Tycin, мамагашка байлап, Турашпен кол 6epin амаидасып жатгы. Мен оларга, эЫресе Бекжаннын бет1не Тураштын кезшше карамауга тырыстым. Айан мен Серж те койды бектерлепп келед1 екен, койды корага Hipin, уйге сонан сон юрейж дел, далада сэл Kiflipin калдык. CepiK Беюканды сонадайдан танып, койдын артын тастай салып шапты. Амандасып 6iTe сала: - Кэне, меш атган к етер т алындар! - дед). - Кел, кел! - дел, ею бала да кулдг - 0 й , онысы не? - дегешмше болган жок, eKeyi Cepiicri ат уст)нен лып к е те р т алды. CepiriM аксайды. - Ешюлер таска ермелеп, соны куам дел кулап KerriM. - Кэне, кай жерщ? О, кулыным Menin! - дел, касына бара 6epin ем: - Кел, уйге к етерт апар! - дел, CepiK мойнымнан кушактай алды. - Ойбуй, канбактай канка суйек кулыным! —дел, уйге к етер т юрпзд1м. Койды айдап Айан келдй Конак балалармен ол салмакты амандасты. Кой коралап, уйдщ элепм ен журш, кайтып CepiKKe кешл белмедж. Тураш козы соймактын камымен Kerri, мен казан-ошактьщ басында журд1м. Терт бала уйде ездьез1 онаша калды. Bip кезде Айан сыртка шыгып: - CepiK айагым дел жатыр, - дед!. Тураш екеум1з дс тура жупрдж. CepiriM TiereHin ынырсиды. Сол айагы тобыгынан томен куп болып icinri. Kepin, кез1м алакандай болды. Запыс болган ку журек корка бередг Айагын акырын сыйпап керд1 де: - Тобыгы орнында, кек eri капы езипп калган гой. Кэз1р козыньщ Tepicin жылыдай орай койсак, iciriH сорьт алады, - дел, Тураш кайта шыгып кетп. Томсырайып, Бекжан бурыигга отыр. Жуз1ме жылы карай ма, бетшен 6ip м е тр байкаймын ба’деп, урлана кез тастаймын. BipaK ол сез де катпайды, мен жакка кез де салмайды. Казан- ошакгьш камымен Kipin-ш ы гьт ж урт, э д е т сейлетпекке ею- уш д у р к т Отшмдердщ ахуалын сурадым. BipaK Бекжаннын жауабы б1ркелю: “жок” пен “иэ” немесе “жаксы”. 244
Козы TepiciHiH пуш пагы на ораган со н , айагы ны н ауырганы басылып, онын устгае КУН> боны кой сонында калжыраган Серж уйктап калды. Ет шскенде эрен ойатгык- ...Терт упга кшз уйдщ 6ip жак ipreciHeH катарлап тесек сап берд1м, койындасып уйктады. ...Тансэрщен тамак эз1рлеп жур ед1м, тыкырымды ecTin, CepiK басын KeTepin алды. - Були койга ез1 барады, уйктай берпщер, - дед1м. Б етт Бекжанга бурып, ол тагы уйкгап кегп. Бас жагына келш балаларымнын беттерше униццм. Бивдрмей Бекжаннын мандайынан шскедцм. EpHi мен кез1 маган тарткан, калганы куйып койган Нуржан, кыл айагы кулак тубinдсп кара м е т де аумай калыпты. Нуржан мундай туйык емес, онысы айнымаган Этшм: xeiueni 6epi эр ce3i санаулы, кулуй сирек, - кэд1мп со KiciHiH сусы. ...Тураш танертен койын ергззш бара жатып: - Балалар бупн де кона ма екен? - деген. - Юм бшедь конатын шыгар, - деп ем, олар конбак тугш, тустенбед1 де. Кетем1з деп KHiHin алды. Конбасына кез1м жеткен сон: - Бекжан, Этшмдер б1рдеме деп пе ед1? Солар бар дед1 ме, езщ келдщ бе? - дед1м. - “03iH 6in”, - деген. Эбден атына мшш кеткел1 турганда, Бекжан 6exiMeОгшмше кабагын шыта карады. Bipey бурау салып жаткандай, шнмде элдене узипп кете жаздады. - Мен енд1 келмеймш, - дед1 туксиш. - Будан былай Айан мен CepiKKeкой бакгырма! - деп, сонан сон кэд1мп улкен Kiciiue ныктап. - Балаларьща кой бактыру ушш куйеуге тид1 дер журт. Ол ондай ipi сез айтады деп юм ойлаган, сасканымнан апактап Аяным мен CepiriMHiH 6eriHe караппын. Ол eKeyi де теменнпктеп, жуздер1 сынык. - Жарайды, бактырмайын, - дед1м даусым д1ртдеп. 031М де ш тей сол сэт солай бекшд!м. Бала да болса Бекжаннын ce3i кекешме б1рден конды. Ол емес, эл п сезд1 Этшм айтып тургандай кабылдадым. Бекжаннан 6ip турл! алдымда Этшм тургандай каймыктым. Бурын-сонды басымнан кешпеген 6ip тусш ж аз куйге туспм. Сез айтудын езш е батылдыгым жетпедг Атын Te6ine 6epin, Бекжан буп жолы б елм е тже карады. “Жаным-ай, кез карасыц да Этшм екен-ау! - дсд1м элденеге урейлешп. - Tin, кезден аман болсан екен!” - Апам мен атам: \"Картайдык, енда 6i3re карассын, eKi уй 6ip калхозда болайык. Барсан, соны айт!” - деген. Анырган куш Айан мен Cepix - ушеум1з eciK алдында кала бердж. Артына карамаган куш Бскжандар Kerri. Апырмай, дэтшщ катгылыгы да аумаган Этшм. 245
- Сендер не айтасындар? - дед1м ею балама бурылып. - Бскжапдармеп 6ipre турайык, - дед1 CepiK сол суракты купп тургандай еш ойланбастан. Айаннын да ойы сол екен1н iuiiM сездь “Сендерд1 жэб1рлеп бай суйгешм курысын”, - дед1м уназ KypciHin. Турашка TyriH де букпей тугел айтгым. Отырып-отырып ол да курений. Ашу да шакырмады, вкпе де айтпады. - вз г е амал 031 де жок. Кайта барайык, - дедй - уййпзге. Bapi де курысын, балалардыц каргысын алмайьщ! VIII Мен квп кателескен эйелмш. К т э м де, кунэм де кеп. Улп алатындай ештенем жок. Бакытгымын деп те, бакытсызбын деп те Kecin айта алмаймын. Нуржаныммен 6ipre картайсам, бакытгымын дер ед1м, ол жокта бакытты болдым деуге какым да жок. Уш ул ecipreniM бакытсыздык па? Жадылдыц жагдайымен салыстыргапда, эрине, квп жаксы. BipaK ушеушщ уш экеден тугандыгы татулыктарына аз да болса акау тус1рмес пе екен деп, кылыш уетшде отыргандай унем1 кипакгаумен келем, сол да бакыт па? Мен бакытымнан айрылганымды бшгенде, онын ещй ек(нш1 кайтып бастапкы калпына келмейтЫн де бшгем. Ол OKinimiM, ол назам эл! басылган жок- Олмей басылмайды да.
СУРЕТТЕГ1 С¥ЛУЛЫК Маркум досым МэЫгапи ЭбдМиновтщ рухына Кектемде кещлдеп тот басканталай зш оцай-оцайтецкершл Tycin жатады. Онсыздаушкыр кецш эншейш атырылгып кетедй Мэдйдли екеуЫз жарыгы кунпрт корпустан шыгып, шакырай- ган кунге кез1м1зд1уйрете алмай кеп эуре болдьщ. - Паи, гажап! Акындар жырлайтын жайма шуак, мешрл1 шак, м1не, осы! БелпЫ з 6ip бш кке умтылтып, элдеСйр эсемджкс кумар етксн, оь, оленге лайык осы кез-ай! - деп, эсернпл Мэд1гали табигатка тан-тамаша. 0з1м1з де кенищ едж, ашык аспан оган астасып, екеу1р.пзде мулде ес калмады. Алматыньщ орталык кошесй Бурыш сайын 6ip киоски Алуан Tycri газет-журналдар эйнек iuiineH арбагандай, элсш- элсш амалсыз токгаймыз. Мына кызыкты кара: киесюге журт кеш кулаш кезекке турыпты. Муньщ мэшсш менен бурын угып, кимелеген бойы кептщ imiHe Мод1галшм койды да Kerri. Топтьщ imiHeтумсыгым батпаган сон, тура калып оньщ Te6eciH (здедам. Эй, ептйнпне дау жок-ау, демде бел ортасына турып улгертти Ер екенсщ, енда оган жакындап кор. Кезекте тургандар колденендегешщн керсе, жабыла жеп койатындай. Ал керек болса деп, айкайды алыстан салдым: - Мэд1гали, ей, не ол? -Сурет. - Не кылган сурет? - Ашык хат. - 0 -ой, сен де!.. От кецш ecrin кул болады екен гой. Ертен семинар деп ел сасып журсе, бул кайдагы 6ip ашык хат сыртындагы суретке бола,., тфу! Куге турайын десем, imiMfli ыза ортеп барады. KeTin калуга, кониин кимаймын. Ж уртган жулкып-сшюгешн жук кормей, жулынып жанына жетш бардым. Ашу дегешщй агыткалы тургам. Кдрасам, Мэд1галида он калмапты. Урей- дщ, уйыткыган кобалжу, ынтык пен кущктщ кым-кигаш !зде- pi Tycin, бeт-ЖYзi ойран-ботка. Бар бейЫ суретте гана. 248
Ашык хатты алып шыккандарга адамдар антапай умтылады, керш турмын: кайран калысады. О немене кьшган керемет? Сенщюремеймш. Кызыгуын кызыгып турсам да, ашуымды арзандаткым жок. Bip-exi рет кез киыгымды салайын-ак деп см, енкей елш-ешкендер онайлыкпен керсетер болмады. Bipre- 6ipTe кызыгуым кеми бастады, осы нш а ойран боп жургендеплер1 гулдщ суреп екешн сездершен байкадым. Kin едшен кыз мшезд1бэшктер ексш 6ininin тур. Апакандай ашык хатгын сыртында соншалык сикыр тур дегенге мен тугш, менен мьщ есе артык сэуегей де сене коймас. Кезеп келуге жалгыз адам калганда, Мэд1гали маган жапт карап жымьщ eiri: “Жетнм-ау!” - деген журек куанышы. Жыным кеп, жактырмай турмын. Мэд1гали 6epi беггегенде, Kepin канбагандар оны да коршай алды. Солардан белшш шыксын деп, мен де шгершей берд1м. Маган ол мактана сейледг - Уь, елш-пршд1м-ау! Жетпей кала ма деп коркып ем. Сонгысына эрен шнгешм/п карашы! - Кэне e3i, керсепш! Кэд1мп ашык хапы Мэшгали колыма устата салды. Жарк еткенде, жанарымды карып ж1бергендей болды. Жабайы кызгалдак. Токтай калып уншд1м, Мэд1гали да ушлдг - Fажап! - депшн гой тек. Кауызын жана жарган кып-кызыл шок эл1 эр жакка бой салып бытырамаган, гул шогын шашыратпай, бозгылт кауыз суйрж epiiiMen сыртынан капсыра кысыпты. Kencin, шутрлеген жука гул калакшалары кауызды кернеп, кысылып-кымтырыпып жарык дуниеге умтылады; жас келшдердей бет тасалап, жуздерш бэр! жартылай керсетедг Аумаган жас кыздын уйандыгы. Сурет емес, Tipi гул. Tiirri, гулдщ тырс еткен дыбысын ccrin калатындай шушпгесщ. Кан Кызыл шок сэл сишсен, кез жастай узш ш кетпек тэр!здт Еппен устап кызгалдакты кез1ме жакындатгым. Элдеб1р улб^реген epiH енкешп келе жаткандай. Гулдей деп кызды казак мактаушы efli, кыздай деп гулд! айтканымыз абзал сыйакты. Кызга уксас Tyri болмаса, гулдщ данкын жер-кекке сыйгызбай журген кай KacHcri? Теп, таласып бекер: кыз - адамзапъщ гул!, гул - табигатгьщ кызы. Гулден езгеге кепке дейш кез1м туспеп тг Сонынаи байкадым, жанагы гулге жакындау туста кыска 6ip сабак тагы турыпты. Муныц да шынарында шеюмдей бур: кауызы ток, ani бутш, жарылмаган. Кыска сабакты майыстыра конып, бур устшде ала канат кобелек отыр, нэзж айагы ашылмаган гул кауызына эрец Ы ш пть Канаты гана каукайган ж эн д тп ауырсынып, балауса бутак жер HicKen и ш п барады. Кебелск те сак: айак астына сезжпен, сергек карайды. Гул 6ypi - кэщмп 249
бупшык ет, ишген сабак - аумагаи cepinneai cinip, кебелекгщ к о т ам eKniHin кайтарып барып кайта атылатындай касарып кайысады. Кайсар бутак кайта сершкенде, кебелекп де кекке лактырып, кауызын да как жарып ж1беретш сыйакгы. Карап турып кайран каласьщ. Тула бойыцды сергектж билеп, жупкынып, 6ip ауырды сен де сшкш, жарк етш, жарык дунисш тан еткщ келедг Туйык жжерщ тулап кетедГау, сумдык! Титтей сурет таудай купннд! тасытады. Бас тушспрген бет1м!збен белмеге келдж. Мэд1гали ашык хатгы элбемшщ алгашкы бет1не эдемшеп кыстырып койды. Белмедеплер кырылып кала жаздап таласа карасып жатгы. Сол кун1 кешкю1н Текен деген Мэд1галидыц жерлес1 келд1. Студенттщ сый-сыйапаты сол - алдына элбемдер1м1зд1 кой- дык. Ол syeni Мэд1галиджшен бастады. Жогын тапкандай, жанагы гулге жабыса Kerri: - Ой, осыган жете алсамшы бупн, эп-сэтге-ак сатылып 6iTinTi. “Тауып 6epuii”, - дегсн сон, каладагы киеск1лерд1 тугел аралап, кыз алдына кур кол кайттым, маскара! Ер мойнында кыл аркан uiipiMec, кишы осьнщы, Мэд1гали! - Жо, жо! - Маган берген багалы 6ip сыйын болсын! - вй тш кинама, Текен, ез1м де эрен жетт!м. - Осы кызгалдак - калаганым, мен уйленгендеп косканьщ болсын! Текен кайта-кайта киылып сурады. - Кап, бекер керсеткен екем. Адам жасаган нэрсен1 адамга кимау уйат шыгар. Апсан, ал. 0 з басым Мэд1галидын кэйт1п онай киганына кайранмын. Гул уш1н керген эуресш калайша умыта койганы гажайып. ...Куз кедд1. Кеп жай кеншден умыт. Bip кун1Эбен алкын- жулкын белмеге асыгып Kipfli, ол да б1здщ белмелес ж1пт-тзн. - Ал, Мэд1гали, биле! Кеше галерейага баргам. Бшесщ бе байагыны, колтацбасын жазгызып, Казидын ез колынан алдым. - Койшы, ей?! Кэне! - Ол не, ей? Не? - деп, мен тукке тусше алмадым. - 0Й, сен умытып та улгергенбющ, “айрылганымыз-ай” деп, бэр1м!зден бетер аь урып ен гой. Эбен колындагысын кез1ме тосты: байагы кызгалдак. - Кази-пазиларын не енд1? Эбен мырс eTin, акырын гана гулд1н артын аударды: “Суретш1 Казн Элкенов”. Эй, уйат-ай! Ашык хаттагы суретп де 6ipey салады деп адам ойлап па? Жасалган гулге жуз тан калсам да, сол суетп салган адам к1м екен деп 6ip ойланбаппын. Квкек, 1965 250
куй толгак; ...Ауылда он жылдык болмаган сон, Манап аудандагы мектепкс катынап окиды. Эрнеге анналам деп, бупн ауылга кундепсшен кештеу кайткан. Куннщ ыстыгында велесипедп жалыга reyin келедь Кенет онын кез1 жол устшдеп жалгыз жайауга тустй Тез бойын жиып алды. Сараны жазбай таныды. Дэл касына бшд!рмей келш кшт токтай калды. Кыз селк е т т ceKipin Kerri. - Туу, Манап, естш те ойнай ма екен? - Кэйтесщ енд1, ойын бшмейтш Kici сейтедь - Ойпырмай, э, кашаннан 6epi ойын бшмей калгансыц? - Эне, касына келдщ болды, кагытып жактырмайды. Бэрше осгисщ бе, элде тек Манап байгуска гана ма? - Сумдык-ай, сондай жаман сезд1 кэйтш аузы барып айтады екен адам! - Жарайды, ayeni кел, мшгеспй артыма! Кандай адам екешмд1 кешн де коре жатарсьщ. - Ой, койшы! Ма, семкемд1-ак ала кет! - Экел... Ал ещц 03in отыр. Жо-жо, отыр! Тез барасын yfiiite. Кызды мшгеспрген сон, ж1пт жур1сш кэд1мпдей жылдам- датгы. Бултарган аттай велесипедп булт-булт enci3in, кызга 6ipa3 кокан-локы кврсетп. - Жендеп жур, жыгасын! - деп, кыз Манаптын кыр жотасына жудырыгымсн нукып-нукып койды. Оган жйтгпц жаны Kipin, жанагысын жишете туст1. - Коркады дейм1сщ, жыгылсам, сеш д е ала тусем, - деп, Сара Манаптын белшен мыктап устап алды. Бала ж1пт була мшезге басты. - Сара, катгырак кысшы! - Hcni? - Бсл1мдк - Кысуга болмайды, елш каласьщ. - Кысатын KiciMсен емессщ десещш! - Ей, кетил, сезд1 ылги бурып сейлсй;н екенсщ. Солай деген 6ipey бар ма саган? Ауыл шепндеп бас арыкка Kenin, eKeyi велосипедтен тустй Жагага жарыса отыра капып, терппген жуздерше су себеледь - Туу, су да ысып тур! - дед1 Сара, суга малган колын сшкшеп жатып. - Цойшы, андагы жердщ суы ыстык па? Мына жер суык, корни нанбасан! Манап суды уыстап Сарага карай шашып-шашып Ж1берди Typuiirin, кыз орнынан сшкше турегелдг - Квйлепмд1 куртгыц! Муньщ не, Манап?
Манап бастырмалатып бара жаткан сон, Сара су жагасынан жалт бере кашты. Сол сэт суршш кетш катты жыгылды. Сыкылыктап кслш Манап кызды орнынан тургызбак болып ед1, созган колын кыз кагып ж1бердк - Сенс1з де турам. Кыз м ш ен курт езгерт-п. Ашуы да ала бетен: тентек баланьщ Toni 6ip кылыгы тэр1здг Буртиып, епйспц ыпагындай орнынан атып турегелдк Жабыскан киыршык кумдарды шашырата келш бурымын сшкцй. Бала ж1пт бар кимылын былк етпей багып тур. Кыз бутан 6ip-eKi per касакана кигаштап бурылды. Бейкунэ балалык та, ойелдж эдем1 тулта да кыз бойынан кат-кабат KepiHin, бейне CKeyi бэсекеге тускендей. - Ойынта да ашуланамысыц, Сара?! - Кегщ бардай немене эйтпесе, жек керет1шнд1 бшдж. Дауысы жарыкшактанып шыкты. Кыз купиасын элп сезь ак актарып тур. Жылы 6ip толкын денесше тарап, бакыпы сэтке басы айналтавдай Манап аз-кем анырып калды. Ойын- эзшге икем жнтг ine езгер1п, кыздын кытыгына касакана тидк - Сара! А, Сара, жек керетппмд1 жана 6umiH бе? - Бурыннан-ак бшем. - 9 з щ ше? Жаксы коруmi ме ен? Енд1 сен де жек керш кететш шыгарсьщ? Кыз кабагын шытып киас карады. - Айтшы, солай ма? - деп, кызды Манап иытынан тартып эдей! ызаландырды. - Солай, ал кэйтесщ? - Буйтем. Bcpi караты! Жузш кырындау бурып, Сара оган кез киыгын eimi сала 6epin efli, бет1не Манап тайау енкей1п кел1п тиер-тимес men етюздк Ауаны епсе де, койып кала ма деп кортанып, кыз жакка Манап бшепн тоса койды. Таты умтылгалы келе мс деп, колымен жаскап кыз да корганган. Созган колдары 6ip с э п е ушырасып, аманааскан адамдарша eKeyi алакандасып калды. Сара к у л т ж1берд1. Манап кызды кушактай алды. ...Велесипед1н уй сыртына суйсй салып, Манап уйге асытып xipfli. - Ana, emniMfli юрпзбетзнм! - деп, imKi уйге онаша eHin Keni. Тесектщ ycTine, кара домбыраныц касына кел1п отырды. Жан TyKnipi кун шуатындай мей1рбан. ГПнлш де мантаз. Бас- айаты б елпаз 6ip саз ж1пт зердес1нде сагымдай сэулеленед1. Атып келе жаткан танньщ арайындай элдене Ж1г1т жуз1нен кенет кылан eTin, онын бепн тан тапагынын жуканасьнщай шалан кызгылт 6ipTe-6ipTe кемкер1п келе жатты. 252
Манап кольш домбырага созды. Кыл сагак, кылка мойын домбыра кацбактай жецш, кол тигенге-ак кумб1рлеп тур. Манап бул домбырамен бес жасынан таныс. 0Keci ею айакгы -извинен 6epin сол жылдары согыстан кайткан. Жалгыз улга жаксы мурам осы болар деп, каршадайынан муны куй тартуга уйретксн.Дэл кэз1р бала жйтгпн кеудеанде кат-кабатсез1м: елей коз алдынан кетпей Сараны ансайды; сагыныш, ынта экеге де агыл-тегш. Айналадан шым-шым аулактап барады. Бес саусак жогары-томен жещл ыргып, т э т а эуезд1 тегш- теп п ж1берд1 де, кеп узамай кайта юб1рт1ктедн Сол сэт Манаптын да кабак кыртысы койуланып, ет-бауыры домбыра пиепмен 6ipre ширатылды. Куй сазы жерден бауырын кетере 6cpin кшт токтады. Отырып-отырып кайта тартады. Тын ыргак перне бойын тап-туп басып келю тэты тутыкгы. Манап куй макамын бастан-айак кайыра орнектедп Етек-жещ таралып, балан куй бутшделе TycTi. 0CTin ол узак, кас карай- ганга дешн арпалысты. ©з1мен-оз1 болып, куйден езгеге Манап мулде керец. Женш, жайма шуак леб1з домбырадан анкылдап топледа. Булгакдап, бураландап 6ip бойжеткен карсы алдынан кетпей турью алатын сыйакты. EuTirin, ecinen танып, эдцегам кызга киылгандай ма, калай? 0Hreyip, 6ip ерке, 6ip ынтык сез1м катар жарысып, куй ыргагы сылкым кубылады. Жана макамга ауысатындай емекстп келю куй, Tirrri, кенет айакталды. Журек жарган куаныштан жйтг жуз1 арайланып ал-гул жанады. Бул улылык болмас, б1ракулы сез1мшн уык шаншар толгагы едь Тамыз, 1966 САГЫНГАНЫМ-АЙ! Кекгем, бейнетунып турган жомартгыкюмгеде болса колы ашык, кушагы голы кун шуак, жер-коктеп жайдары мшезд1 жалгыз сол дереin. Оныч керк1: ашылган гул, ак кенш, теллген кулю -тугел дуниенщдур кымбаты. Ойын-сауык, той-дурмек осы мезплде ocipcce жарасымды. Кыз-ж1пт купиага кшт табатын, бул 03i Kici туешбейтш киел! уакыт. Кеншдщ гул ашкан KC3i- махабатына, гайыптан куткен гузыры - гашыгына коп адам коктемде ушырасады. Он жыл бурын мен де онымен осы т а к кезжкем. Махабат маган ол кезде мактаныш едй меш де 6ipeyain багалайтындыгы - ер жетю, есейгснд1пм едь Ещц укканым - махабат устаз да екен: кумарлы кызыгы, саргайткан сагынышы, ауыр муны адамды эр сакка уйретедь Кэз1р маган коп дунис купиасын ашып алгандай. 253
Он жыл бурый он бестеп кушм. Он бестепм он бес кун откендей ес1мде. ...Жер-коет! жасангыраткан сол жылгы кектем-ай, mipKin! Кеншмйз хош, жанымыз мае, жарау аттай жайтактап ксп жупрщ едж! Кун ерте курюреген. Тап соны Kyrin жургеидей- ак тасырандап куанганымыз-ай сонда! - Ур-ра! Сарымсакка барамыз! - Алакай, тауга шыгамыз! - деп, енкей бала ерге-темен женкше шаптык. Б1здщ дэстурде кун курюремей, тау пиязы - сарымсакка тиуге болмайды, уй iuji де оган катал. Жесе тамак ауырады, д эш де болмайды деген кауесет бар. Pac-eTipirin кайдан бшешк, соныц e3i о баста улкендерден ep6ireH энпме. Жуынып шыккан арудай жер дуние жауыннан кешн жупар анкиды. Кымыз Hici кеюрепнщ ашып, дала - 6ip далиган саба. Кун табы оте бастап ед1, дымкыл жер буланып, баскам кшзше бусанды. Азан-казан, ауыл баласы козыдай жамырастык. Абыр- сабыр жинала бастадык. Ж у п р т Кексн келттк - Ержан, кыздар да барамыз дейдк “Айтшы балаларга, тук зиянымыз тимейдГ’, - дейдг - Кэз1р, - дедам ушып кете жаздап. Жауабым кешжсс, Кокен сезш кайтып алатындай асыгып. Оган деген ынтык сез1м1мд1 imiMfleшайкап ундемей журетшмш, юм бшедк кей кылыгымнан кыз 03i сезш калмаса. Жолдастарыма жепп бардым: - Ей, кыздар да барайык дейдк - Ой, соларды койшы, кырка аспай жатып шаршап, кайтамыз дейдг Олардыц козшшс ерюн де энпмелесе алмаймыз. - Неге, кайта кецищ| болады. - Бэукен булай дегесш, баска бала бетше келунл ме едк дереу кыздарды барып куантып тастадым. ...Ауыл тау ipreciHfle. Аз шгершеген сон, Жонгардын жакын 6ip сайын жулгелеп кегпк. Тау iшi тунган сурет. Танданып, тамсанып кана талай тамашага токтай алмай келем1з. Ересектеулер алдыга екш елт, жол бастап барады. Карк-карк купш, алдагылар актарылып келе жаткан сон, арттагылар да дабырлай сейлеп, дамылсыз журктен демжкендердщ де дымы imiime. Bi3, ересектеу уш-тертеум1з, кыздармен катарлас кеш нп топта келе жатканбыз. Жайау жорыктын жаксылыгы осы: калаган кющнщ касында сезге араласкансып суйкене журесщ. Коз1м де, кенш м де Кекенде келе жаткан, кенет кыздар шу ете тустг - Ойбай, ана гулдерд1-ай! - Апам-ай, ананы карандаршы! Жалт-жалт карастык. Кырат бел кызыл алау, алуан гупдан эл ем ш г “Кой-койымызга” кулак аспай, кыздар беткейге 254
каптады да Kerri. Кешн умтылсак та, гулге 6i3 кыздардан озып жетпк. Гул тек кыздыю емес, к еш л д ш гой, июкеп, аймалап, ул басымызбен-ак уйлыгып жатырмыз. Сонша гулдщ атын бшмесем де, турпатына карап тан болам, не деген кез тоймайтын Kepiicri нэрсе! Мал сойганда байкаганым бар, кан жоса кып окпе-бауырды енешпен коса inin койушы едк кей гулдщ кулак-кулак калакшалары, Tyci-туркы тап сол. Тамаша уксастык. Обал-сауапол кез ойымызда бар ма? Жулганнан кешн жердеп сулулыгындай болмай, комсынып талай гулд1 текке тастадык. Тойатгагандай, 6ip сэт аргы-берпге аландай бастагам. Элдене анадайдан агаран ете калды. Жок, жанылмаппын: аппак, алакандай гул. Керген заматга шагын жартастьщ кунгей жаты кез1ме кулш ж!бсргендей керщщ. Элп гул аумаган адамнын ак мсруерт Tici, ершге уксас кенересшде гана жукана кызгылт кылауы бар. Аксиа кулген Кокеннен аумайды. - Ержан, караты гулдер1ме! Жалт бурылып Кекенд1 колынан устай алдым. Гулд1ым- дап ем, “ьах!” - деп, колындагы гулдерш Tycipin ала жаздады. Атылып барып ак гулд1 ез1м уз1п экелд1м. - Мэ, осы гулдей аппак кыз бол! - Ертеннен бастап агарайын онда. Рахмет! - Сен коз1р дс аппаксыц. Ол оны ест1мегендей козin жумып, гулд1 кумарта и1скед1. Омырауындагы бурынгы усактарын бырт-бырт лактырып, орнына ак гулд1 кадады. Жараса ма дегендей жанарьгб1р жаутан сгп. Meftip, нур, шуак шугыланы ондай жинаган кез жанарын корген1м сол. Карашыгынан кектем карап тургандай. - Мэ, мынаны да ал! Колымдагы гул шогын коса устаттым. Шег1 жоктай байтак, шат сез1м шарк урады, мундайды менен езге татып Kopin, тап бупай куанбагандай. Кос бума rynfli кушактаган калпы eTerin жайып, жерге Кекен отыра калды. Тандап Tepin CKeyiiien 6ipey гана жасамак. Журелеп кел1п жанына отырдым. Кек жусаннан уыстап жупып алдына карай лакгырдым. Гул ме деп кагып алганмен, “и-и” деп артынан ез1мд1 урды. Тагы жиып алып етепне тастадым. - Койшы, Ержан, езгелерден калып койдык. - Калсак, коркамыз ба? - Екеуден-скеу уйат емес пе? - Уйат ештеце icren жаткамыз жок кой. Кыз еспмегенсщк Енд1 гана жусанды И1скеп, ол теп рахаттана кулд1. - Туу, кандай жаксы! Жупар деген осы ма? Мэ, шскеин оз1н. 255
- Жаксы екен, - дедин жусанды алаканыма кысып. Эр сезгс онша есеп бермейтш соткарлыгым устал, - ccni« шсщ сыйакты, - дегещй косып койдым. - Ой, уйатсыз! - ¥ш ып турып бума гулмен 6ip коймак болып сдк колынан устай алып кайтадан койа бсре салдым. Кекен 03 eKniHiMen шалкасынан тусть Кобырап гулдер1 шашылды. - Ойбай, жанбасым! - деп, жаткан калпы сак-сак кулда. Жанары да жалт е п п мен жакты 6ip шарпыды. - Ай, ызаца аспанга ушып кетсем-ау! ¥ш а бергенде, тумсыгына айагым так ете туссе! Жатар едщ сеспей катып. - Мен сонда айагыцнан тартып калсам, жалп етш жартаска куласан... - Ой, оцбаган, ойын карашы, кандай жаман. - Kim оцбаган, а? Кызды кеудесшен баса койганым бар емес пе? Эй, жындылыкты койсаншы, кыз баламен ейтш ойнаганнын селекет екенш сезбеппш гой, теп. - Туу, ryaiMfli курттъщ! Аз б олм аганда, омырауы ндагы ак гулд1 мыжып тастагандай екем. Гулд1 шайкап, кыз K0Kiperi KopiKme басылады. Иыгы, тамагы иек астымда гана. Неге ейткен1мд1, нагып уйалмаганымды ез1м де бшмейм1н, бет1мд! тамагына басып сылк кулай Kerriм. - Тур былай, жын урган бала екенсщ 6ip! Жулкынып кыз Meni канбакгай аударды. Кабагына карап, келецс1зд1г1мд1 уктым. Yii-TyHci3 шашылган гулдерд! жинай бастадым. Кашан буркакша бурк-саркатылар екен дсп, Кекен жакка карай алмадым. Жок, жуз(н Tepic бурып ап, ол да тере бастады. Кенет кутпегсн жсрден: - Мэ, сен алып жур, - деп, жинаган гулin маган устатгы. - Катты ашуландын ба? - Ашуланбаганда. Свйт(п те адам ойнай ма екен? - Будан былай ашуландырмаймын, еле-елгенше... Кеп сездщ cypeTi коздс гана турганын екеум1з де уккан- даймыз. Кыраттан колдасып туспк. ...Содан 6epi он кектем orri. Ашуландырган да емеспш. Ашуландыру тупл, кейде адам керуге зар. Он жып онай уакыт па, аккан eMip, Terinren тер. Keuieri ini - б р тнп ага; бурынгы ага - K33ipri ата; орталар толды, аз кебейд1. Мен гана эш 03repicci3, бойдактыкка бэс пккендеймш. Енд1 он жыл, Timi, одан кеп кутсем де, ез басым ек1нбес ед1м. Тек, эттен, анамнын жайы оган ж1бермейд1. Белш щ шойырылмасы устаганда, шыгарга жаным калмай, апырмай, калай колкабыс етер1мд! бшмей бэйек боп кетем'. Сондай кыжалат кез1мн1н ceKeurrcpi сеткел1к гумырымды сарп кылып кетед1. 256
0Mip екеу\\шд1 эр сакка эдеш салатын сыйакты. Окуды 6iTipreH сон ею жыл ещнрюте icrren, жогаргы окуга енд1 жинала бастаганымда, эскерге алындым. Асыгып, сагынып одан да оралдым. Ойым уйлену-ак едк Кокен 6ipaK: “Окуга барайын, енбек тэ ж 1рибем ею ж ы лдан асты , ту сетш шыгармын”, - дсп кенбедь Бшгендей айтыпты. Ол окуга ту<гп, - уш жыл удайы жолымды кутш жана кергенде, жалгызшк анам касынан Meni карга адым узаткысы келмейдь Сырттай окыдым, сол дурыс деп бекшд1м де, калхоздан солдаттык мамандыгым - шопырлыкты сурадым. Кэз1р, мше, кундер1м ылги кабинада етедг Енбек алдаркатады, эйткенмен Квкенс1з кундер/н Кекен бардагыдай ете алмайды. - Окуым алты жылдык, куте алмассын? - деп, Кекен алгаш кудж айтканда, екпелеп кала жаздагам: - Арамыз алты-ак жылмен елшенсе, онша емес екен, - деп. Айтылар сез айтылганмен, алты жылдын аты - алты жыл. Дэрюерлер институтыньщ емдеу фэкултетщде сырттай бел1м болмайды екен, 6i3re бул да киындык. Былай Караганда, сау баска сакина тшеген сыйактымыз, баска окуга ауыса салса, бар ссргелден бгге калатындай. Дуниеде б1ракдурыстык деген бар гой. Мен ушш ол окуды киганша, окуды мен оган кидым. Алты жылдагы ауылдын алып кашпа anriMecine шыдау - мен yiuiii зор шыдам. “Куры мэшинссш куалай бергенше, уйдщ куйбецшсн ана шешесш куткарса кэйтед1?” - деп, ел меж каншама секп. Ол сезге екпелеу де орынсыз, сырт кез солай демей, не десш? Бэршен жещл ауыз жолдастар жаман: “Сол кызды зарыта куткен сен - акымак. Кала шйнде кандай кыз карап журуий сд1, 6ipey-Mipcyai сен де икемдей жур. Жйтгп кыз кутунп сд1, кызды жнтг куткещц сенен кердж. Кэз1р Козы Керпсштердщ заманы еткен”, - деп, ак кецшгци арамга итерсдг Eipi кулю уцпн, 6ipi ipiTKi ymin эдеш айтады. “Дэрюерден дэрюердщ жоргасы жок, кайта саган Кекеннен repi Райа гашык”, - деп, Одшбектер аз айтакгады ма? Рас, Райа маган ашык-жаркын едь 03i де ак куба, кауызынан ажыраган ак бидайдай эдемц улб1реген. 1зет- кылыгы одан бетср ушредг Eip рет мэшинеммен малшыларды аралаткам. Онашапыктыц 03i орга итередк Ж тп тщ бойында кыз десе ойанатын купагы 6iTey, K63i сокыр желж те бар. Мен ушыраган улкен сын - сол. ...Калжыцы жарасып касымда гана кыз отырды. Жылы мсжрш жасыра алмай куле 6ip колен бурылганда, кушагым ансап, KOKipcriM куйin кетедг Кылыгы, жарасымы жанымды элдилеп, гул epui кезергендей, кел дегендей аныс ангартады. Калжыцымыз да кайдагыны мензейд1. Кыз е ж калт куапдап, 257
кас какканша кан Teyin кайта езгередк “Epci-ay”, - деу есте де жок, кыз жакка карай беремш. Сэт сайын сабырды эларетш, сокыр желне жецш акыры, кшт тежепцгп бастым. Байкамай отырган кыз: “ьаь”, - деп, од колымнаи устай алды. Ke3iMi3 карбалас туйюш калды. Кумардын epri колымды билеп, кыз бешнен орай кушып ез1ме тарггым. От дене e3i де икемделт, тек жузш Tepic каратып, колымен epuiH коргаштай бердг Карсылык кумарлыкка коз тастайды гой, эсте, карулы бшек кыз жузш кэйтсе де бурып, eKi epiH жалын боп ушырасты. Куйындай ушршген кутырык кумар ойлантпады, карайлат- пады. “Осым кылмыс-ау”, - деген кунпрт кудж кушагымда кыз турганда 6ip кылан 6epin ед1, басылмаган желне оны да кемш Ж1бердг Жол у ел кеп бегелмедж, койлы ауылга шгершедж. Райа бал- бул жанып, эп-сзтте-ак адамдарды сузекке карсы erin тасгады. Шайга отырдык. Алдыга нан, куырдак койыдцы. Кыз жуз1шат- шадыман. Байагы, сонау балалыктьщ соцгы бслссщдеп 6ip сэттер1м сонда тэты сагымдана бастады. Ак гушмд1 омырауына кадап турып, бейкунэ кыз бар шындыгын ангарткан, гудцен де аппак кулк!с!мен маган деген махаба-тынын юршжсЬ екенш ишаралаган. Ойга шомып кепеешмде, шопан ага бузып ж1бердг - Ержан, куырдак алсаншы! - Алып отырмын, ага! Райа мендеп e3repicTi ещн байкап, кас арасы кыртыстана калды. Куанышы, жузшдеп жаркын сэуле сонда да сенер емес. 0з1ме ез1м ж у п н т , ой шннде булдырай бастадым. Bip ой - шаншу, 6ip ой - тургп, жан дунием топалан- Адам агаттык штегенде, сагы сынып, не одан ары былгана бередц не болатша суарылып катесш кайта тузейдг Осы eKi жол ёштей егескенде, eciM ауып-ауып кете жаздайды. Ошме тепкен езгерютен, мэшинеге мшгенде, Райа кэд1мпдей урейлендг - Bip жерщ ауырды ма, Ержан? - Бшмеймш, ене бойым дел-сал. - Суыктап калгансын гой, кабинанын эйнепн жауып койайык! - Дэл 6yrin суык тие коймайтын шыгар. - Астарлап айтканым емес, сез peTi едг Жымиып кана, жанагы сезге риза Райа байаулатып 6ip эн бастады: - Kflpamay кейде кррлы, кейде кррсыз. Ер ж1гт кейде малды, кейде малсыз. _ Дарианыц жарга соцкут толцынындай, Коз салган кертгенге к в ф арсыз. Эдеш емес, ол да аузына тускенш айткан шыгар. “Арсыз”, - дегенi ауыр тидг 258
Ан-танмын. Апырмау, айак асты азгындайды екен-ау адам? 0 з суйгеш бола турып, та г а 6ipeyai суйед1 деген не сумдык? Не максат, не кылык муным? Байагы заманнан бар опасыздыктын махабатпен 6ipre жасауы занды ма элде? 03iMe ©3iM жумбакпын. Кеше гана Кекенш ойлап к е ц ш м алан, сагыныштан сартап болатынмын, бупн бейне баска адам- мын. Кдйдан бггксн бул куйынша взгеретш кабшет? Жылжыган сайын жол булдыр, карацгылык алдымызда, жарык артымызда калып бара жаткандай. - Фарды жаксаншы! - Жарык кой эль - Кайдан, жол кершбей Kerri. - Ko3iH нашар гой, мен бэрш Kepin келем. - Жак, коркам эйтпесе! - Мен карангада жургенд1 жаксы керем. - Ендеше ез1м жагам. Фардыц тепли тарткалы жаткан сон, кызды бшепнен устай алдым. Лып машине жолдан ш ы гап кетп, алдымыз жазык болган сон, эдеш тежемед1м. Жолсызда келе жаткамымызды кергенде, Райанын зэреа ушты: - Ой, жолдан шыгып кегпн! Мен фарды жактым. Токтап, жерге rycTiM. - О-о, оьо-ьо, адастык! Кабинага кайта KipfliM де, фарды енпрд1м. - Ал тузем1стерше далада тунейм!з ендк Не алдымызда жол жок, не артга i3 жок. - Ойнамасащны, Ержан, жол мше, жарты-ак мепр жерде. - Даусынын flipuii, абдырап сейлеге1п карангыдан repi езгеден урсйленгендей. - Асыгатын не бар, акыр токтаган сон, эцпме айтып оты- райык 6ipa3. - Жур, жолга туе, сонан сон айтамыз! - Кыз дауысы ка- тайыцкырап, Kefiin шыкгы. - Журнн енд1,6ipey-Mipey байкаса, жолсызда турганымыз уйат шыгар. - Тун iuii ку медиенге к1м келед1 элде андып журет!н адамын бар ма? - О-ой, есДп кететш1 Heci екен?! - Жарайды, капаланбай-ак кой, жеп коймай жетк1зей1н ауылга. Олденеге ызаландым, элденеге ренжщ1м. Ешюмд1 тында- майтын, ештенен1 танымайтын дулей б1рдеме бойыма сыймай дуылдатып барады. Т1л-ауызым байлангандай 6ip соз жок, мэшинеш Tix темен кудым да отырдым. Агып келе жаткан куш жолсыз карангылыкка койып кетет1н к1сщей, кел1п-кел1п 259
кшт бурыламын. Кыз дэтз сонда да 6epiK, сез катпай сабыр сактайды. Дурыс-бурысын екшеп жатпай сейлей салатын м!нез1м тагы устады: - Райа, токтаймын. - Неге? - Токтаган сон айтам. Кыз иыгын кикан етюздг Маторды emipin тастадым. - Кэз1р мен адам баласы тусшбейтш элекке Tycin келем. Жасырмай, букпей тап каз1р бар шынымды айткым келедг - Айт. - Жасыкпын гой, жарыкта айтуга жуз)м шыдамайды, - деп, фарды оипрд1м. Exeriii тартып, Ti3eciH асыгыс кымтап, кыз сол сэт элек болып калды, колдары карсылыкка ынгай, жасканган да сыйакты. Кыз бэрш баскаша жорыпты. Сассам да, сез1мнен жанылмадым. - Райа, меш бурыннан бшесщ, мен де... BipaK бшетш адам ы цны ц д а б м ш ейтж жагы бола б ер едг ByriH сен бшмейтш 6ipa3 мшез1мд1 керсетпм. Keujip! Адам кейде взге тугш, 03iH де укпай калады екен. Ойланбай icTen, опык жеп отырмын. Обалыца кала жаздадым. Kcuiip, менщ суйетш калындыгым бар. YHci3 ол да отыр, мен де отырмын. Уйатты буркеп тун де тур. Кыз мен куткеннщ 6ipiu де ютемедк жыламады, жазгыр- мады. Жым-жырттык екеум1зд1 де жутып койгандай. Жылдан узак уакыт жылжыр емес. Кыз Ky6ip ете калды: - Журмейм1з бе? Ynci3 ж у р т Kerriк. Оныц ойы маган, MciiiKi оган тас тунек. Oni не болатыны, мунын немец тынатыны тагы карацгы. Карацгылыкта келс жатырмыз, карангылыкка бара жатыр- мыз. Белпсгздйетщ гана бшппндсм1з. Ауылга эбден тайан- ганда, Райа беттме карады: - Кызын бола турып, манагыц не? - Keujip, Райа, Кекеннщ сагынышы саган ауып Kerri. - Жолдан неге шыкгын? Кандай арамдык ойладын? - Бшмеймш. Сеш де, Кокегнп де киа алмай келе жаткам. - Ермекке де керск кой 6ipey. - Ондай ойым болса, онбай кетейш, Райа. Тек осалдыгым. Кекещц сагынбасам, сен муншалыкты одем) болмасан, мен, бэлюм, кунэге батпас та ед1м. Саган караса, сокыр KiciHiHде K03i ашылып кететш шыгар. Ол ундемедь Yfiiiie к е л т Tycin жатып: - Хош ендН - дед!. Эдеш, магына 6epin айтты. - Хош! - дед1м KypciHin. 260
Тун койнында талай кылмыс калган-ак шыгар, 6i3 де буркемеледж, бшд1рмед1к. Ka3ip Райа бурынгысынша керген сэт куле амандаспайды, жай журтгарша, ешкашан елемеген адамдай эншешн ете шыгады. Сонда сэп салып, еншен элдеб1р арпалысты, аласапыранды ангаргандай болам. 1шю сырга ондай 6epiK эйел баласы аз шыгар, артымыздан жарты ауыз сез жангырыкпады. Жер бетшдеп жаксы кыздын 6ipeyi коз алдында журсе, онын да опасы бар, жаксыны кергеннщ 03i - жаксылыкка сешм. Канша кимастыктан болады дегенмен, кызганыштын кара ниеттен де туатыны хак. Кай ниет екенш кайдан бшейш, сол 6ip TyHri 03 кунэмнен кешн Кекенд1 кызганатын болдым, эаресе элшздйтмда сезсем. Бипмда, жан-жакгы жптггщ кунше оган каншасы к ези ед . 9з1нд1 баскадан кор санауга какын да жок, алайда ауыл калага тенелмекшз, е н д т ауыл кала кейпшде салынбак, кейб!реу айткандай, кала емес, ауылга уксап кайта салынатын. Ауылга кала - устаз. Адам айылын артыктан жыйады. Кызганыш та KiciciHe карай: 6ipeyfli кырсыкка, Gipeyai жаксылыкка жетектейдк елдщ 6api Ателло емес. Калалыктардан калыспас ушш АШИ-дщ мехоникелж сыртгай тускем. “Бшетшшен фэкултетше долбары коп думше механик болып журме”, - деп Кекен де, airreyip, каникул сайын ттап дегенщщ Keiuipin экелед1, жарты жуп менщ камым. Бул кызганышымды Кекенге oni айткан адам емеспш, келген сайын кецш не кайау салмай, ум птщ улкен жолында кол булгап кала берем. Э лп 6ip айыбым да бар. Айыпты адам айанып сейлейдь Колымнан келсе, ем1р1мнщ сол кунin жок кылып жулып тастар ем, 6ipaK кас кагымда откен ic кашан олгенщше озщнен ажырамайды, есщде, ем!рбайанында эрдайым журедк Кылмысты н эп а icTece, шындыкты журек icTefifli. Кежй бергешм юмге сэн? Мьщ суршбес ушш 6ip cypiHy де керек шыгар? Кекен уплн кеп жылгы ойын-кулюмд! гана емес, Райаныц юрипказ, гул махабатын да курбан еткен адаммын мен! Енд1 ойласам, осынын 6opiH Кокенге кайта мактанышпен айтуым керек сыйакты. ...Осы кокгем окуы бггпек, ансаткан Кекежм ауылга орапмак. Кекгем 6i3re кашаннан плекгес. Аз кунге сабыр азар шыдайды, асыгамын, ансаймын. Тозуге бар дэт сагынбауга жок. Аь десем, атылып журепм аузыма тусепндей. Желтоцсан. 1966 261
Ж ЛСТЫК ж ы л KVCbl ЕМЕС Он сеп з —кыз жасы. Акылы ксмелденбегенмен, ажары эбден толысады. Балалыктан озык, эйелдйеке oai ерте осы 6ip аралык шак - эйел баласын анызга белейтш айтулы дэурен. Ол 63i бакыт пен сордьщ ортак табалдырыгындай: онга багыт устауга да, TepicKe бет алуга да беш\\п тез. Кеп адамньщ тагдыры осы он сепздщ аласапыранынан кейш барып арнага туседй Биыл Зиаш сол жаста. Керж-келбе™, б тм -ту л га с ы квзге кушк, кещлге дерт. Талайдын Зиаш дэмесш тоздырды. KeH6ipey коркытып та кердк кеш кундеп те байкады, кыз 6ipaK камалдай 6epiK. Тандап жур ме, кеп ж т т т щ кумартканына пан боп жур ме, сырт кезге сыр ангартпайды. Кызга журт купиаланган сайын куштар. Эйткенмен, Тургенев айтпакшы, “эйелдщ iuii - кальщ орман, кыздыю одан арман”. Зиаш кутты атылар сагаты ani жетпеген жанар тау кусап, ымы-жымын ш к е бугедк Сыртка 6iTey кер1нгенмен, e3i 1штей opi-copi, кэд1мгщей эуре-сарсан. “Кали мен Гэз1здщ кайсысы артык?” - деген купиа сурак кыздын мазасын кептен-ак KeTipin журетш. Ол да езгелер сыйакты ез багасын, ез беделш темендетпейтшдей тен 1здейдь Куз ортасынан ауганда, ауыл ж т тте р ш щ алты-жетеу1 эскерге шакыртылды. Кали да 1нпнде. Осы хабарды ecTiciMen, онаша отырып, ез ойын Зиаш тагы 6ip салмактады. Кали - карабайыр катардагы шаруа, куш 6ipeyre караган адам. Бет niiiliHi, дене тулгасы тэп-тэу1р-ак ж т т . Акындыгы ма апде ж т т т ж ж е л т ме, елен жазатыны бар. Жас кой деп еаркейтш болар, онысын аудандык газет жш-жш басып турады. Ушкалактыгы ма, ашыктыгы ма, sfiTeyip, exi-yui адамньщ ортасына туссе, ала куйын боп, кулш, калжындап, кеп ретге кенершен асып сейлейдк Ал Еэз1з ауыр мшездй анкылдап, аптыгып сейлегенд! селекет керед1, кад1рш сактайды. Он жагынан гана аз олкы, калганы Калидан кеш артык. Эскери борышын былтыр 6iTipin келгел1 калхозда б1ргэд1р. Калига Караганда кызмст1 де, кылыгы да орныкгы. Осылай ойлап, осылай болжаса, кыз конйп Fэз1зге бешм. Онын устше эрл1 ж т т г е н repi эрс1здеуше ауыткыганы адам таныганы, эрден бурын акылга ден койганы, адаспаганы сыйактанады да турады. Кали эскерге карашада журмек, ой кеп, уакыт аз, уш жылдын ececiH уш кунде алып у л п р п а бар. Бекем Kipice алмай, алдагы уакыттын эм ф ш е тастап журген журек купиасы соцгы кундер1 KOKipcrine сыймай кернеп барады. 262
Ун-тунсй осы калпы аттана берсе, кайтып келш Зиаштьщ i3iH де таба алмасы хак. Иэ буге, иэ m ire, бет ашып 6ip cefmecKici бар. Кали эскерге кететш болыпты дегелр дос-жарандары уйше шакырып, кезек-кезек кызык думай жасады. Ойын-кулю кещлдеп купиага отгакша тиедк Кошеметке карык болудыц орнына, e«i кашып, ж т т мулдем жудей бастады. КаЛидьщ курт езгеру1 Касымханньщ да кабыргасына батгы. Кимас дос киналганда кол ушын беру - парыз. Ары ойлап, 6epi ойлап, жастарды шакырып ез ушнде Калимен коштасу кеипн отюзбекке бекйи, сол кеш калайда репн тауып Зиаш екеуш сойлеспрмек. Fэз1з, эрине, шакырылмады. Жиналгандар эзшмен, энмен, кониин отырысты. Жарк-журк ойкастап, Кали ocipece окшау. Жагдайын тусш ш, курбылары да какпайламайды. Bipece езшщ, 6ipece езге акындардьщ елецш ecin оки жонеледг Бул ортада балан жырлардьщ кем -кеттн елейтш де ешюм жок. Кали Зиашка кулай умтылады. Exeyi жарасса екен деп, курбылары да Зиашты солай ынгайлайды. Кали калжындай отырып, шын ойын айтады: - Уш жылдьщ уш кундей вте шыгуы да мумкж, уш гасырдай зарыктыруы да мумкж. Bi3 кайтканша, Акойдьщ ауасы сап 03repin, сан кубылады. Bi3 гул терпен кыратка кейшллер шыгып, 6i3 узетш гулдерд1 баскалар узедь Б1зге буйыруга тш стш езгелердщ тугел иемденш Keryi де кэдж. Соны ойласам, осы Kyui ас батпайды. Мына сендердк мына Акойдыц эсем табигатын соншалыкты суйе турып, куш бупнге дей1н 6ip кызга суйем деп айта алмаганыма уйапам. “Сенджпш, суйем!” - деп Акойда, эттен, суйгешм калса, соган арнап кунше кырык елен шыгарар ем. Сагынып, ансап, элдсюмге керек адам екен1мд1сезшер ед1м. - 9й , ой, - дед1 Бекен, - сен ейтш буынымызды босатпа б1здщ. Буйт1п зар ещрей берсен, 6ip кыз ceHi бупн-ак бас салып журер. Солай емес пе, э, Зиаш? Bapi де кулдь Зиаш вртгей кызарып: - Ол не кылган арзан кыз? - деп, алденеш куцпрт мецзедь Жастар 6ip сэтке биге ауысты. Жуп-жуп, топ-топ болып, 6ipi далада, 6ipi уйде, юмнщ кайда жургенш бшу киын. Зиаш бэрш сездь Калидьщ ыцгайын бурыннан бшетш, 6ip-eKi рет олец арнап, б!реулерден 6epin жйергеш бар. “Жаман да ж1пт емес шыгар, тек aai болашагы 6enrici3, ертен KiMболады бул? Уш жылда эл1калай 03repin келсрш 6ip кудай бшсш. Fэз1здщ артыктыгы сол - кэз1рдщ езшде адам болып, атка мшдГ, - деп, кыз ылги Гэз1здщ 6yriHri бедслж бетке устап ойлайды. 263
Калидьщ биге шакыргалы ксле жатканын керш, Зиаш сыргып сыртка кашты. )KiriT кул1мс1рсп кыз алдын кес-кестей койды: - Мазаласам, кеш, Зиаш, цаиша 6ipaq, Кыл тузах, журегшдi тур гой буран. Жанымды жен барады угамысыц \"Суйе ме, жох, па? \" - деген жалгыз сурах^ - деп, кояын кеюрепне басты. - Кашкам жок, кэз1р келем гой. ©згеден жасырып-жаппай, Калидьщ ашьщ сез айтканына Зиаш api кысылды, opi намыстанды. ©р турл1 адамдар бар сырды, купианы юм Kopiurcure аша бергсн акылдылык па? Мактанган Kiciine. Кали Зиашпен шесе шыкты. - Зиаш, сэл токташы! - Койшы, Кали, уйат кой елдщ кезшше! - Кэз1р онашамыз гой, кашпасацшы! - Коркам, жакындасац болды, жаман сез айтасыц. - Апырмай, азар болса, буркемелемей, букпей айтатын шыгармын. Шындык кой 6ipaK, урлык емес. - Менщше, мастык. - Мастык естсн тану емес. Мен супуды Kepin суйсшсем де мае, жаксы сез ecTin жадырасам да мае, элденс1и армаидап ацсасам да мае, сез1м(йц гаиа сэбшмш, Зиаш. - Акын емесп1н, ондай сездерд1 укпаймын. - Токташы, тура туршы сэл! Кес-кестеп, иыгынан капсыра устал, кызга сырын кэз1р айт- пакшы. Зиаш сэл тартынса, Калидьщ колы одан сайын орала тусед1. - Кайда апарасьщ? - Жерд1ц о шетше. - Кете берет11пмд! кайдан 61лд1ц? Болды, будан арыга бар- маймын, айтатынынды осы жерде айт. - Мен ештеме де айтпаймын. Кеюрепме сыймай, алдьща элденеше актарылган сез1мд1 сез1мнен емес, ез1мнен укпаган сон, айтып ештеме1п, эй, туспш ре алмаспын. - Шынында, тус1нбсд1м. - ©йтш алдаусыратпа, Зиаш. Mchih ойымды байагыда- ак байкагаисьщ. - Мен ештеме байкаган емссп1н. - Кой, eripiK айтпа. Алып кашпай, тура жауабынды айтшы! - Кинамашы, кавдагы жауап? Койа бер, эйтпесе айгайлаймын. - Айгайлашы, ел-журтка айтшы кайта! - деп, Кали кызды иыгынан тартгы. 264
- )Ki6epiui, жауынды да буйтш жулкыламассьщ. - Мынауьщ жала гой, Зиаш. - Жала десен, жайына тур. Ж1бер! - деп, Калидьщ колын жулкып тастады да, бурылып Kerri. Ж т т умтылмады, кею- periiie найза т1релгендей шаткайактап барып, кезшен жас тамып кете жаздап, шыгып кете жаздап т а к калды. Виден сон дастарканга тагы отырысты. Калидьщ жабыр- кау жуз! жолдастарына б1рден шалынды. - Кака, жунщ жыгылып калыпты гой? - Жынывды 6ipey кагып алган ба, ей? - деп, 6ipeynep эжуа кылып экегп. - длпр uiipKiH осы гой oKiniiumi. Ацырзаман босыма бугЫ mycmi. Жаца гана кулю edi кернеп турган, K,a3ip крйгы боп кетпй жердщ устi. - дед1 де, Кали зорлана зорга жымиды. Зиаш суп-сур. Ke6i сол жакка жакгырмай жауыга карасты. Коштасып, бэр! тарай бастаганда, Зиаш сопиып жалгыз калды. Ешюм жур демсй, эдеш тастады. - Корыкпа, апарып тастаймыз, - дед1 Касымхан. - Жур, Зиаш, шыгарып салайын, - деД: Кали. “Мейлщ” дсгснд1 кыз кабагымен ангартгы. Жацагыпьщ жэб1р1 басыл- MaFan жйтг кыз какпасына Kipc бер1сте гана эрентш катгы: - Экпелеп калдьщ ба, Зиаш? Б1рде от, б1рде дауыл, Menin 6ip жаман мшедм бар. Аз кун калган сон арпалысып, кецшм- дегнп айтып калайын деп аптыкканым гой. Артык кетсем, кеннр! - Ондай свз юмге айтылмаган, мундай кещл юмнен калмаган? Ею-уш кунде эскерге кеткел1 турган адамга алдана салатын мен де акымак eMecnin, онын HeciHe ойланып- толганып турсын? Кали K03in жумды. Жэб1рге шыдай алмай журеп шаншып Kerri: - Эскерге кеткен елгенмен тен емес кой, Зиаш. Одам да оралатын шыгармыз. - Онда сол оралган кезде айт. Абаныска деп эурелеме м ет. Бала смссшн, бшемш ойынды. Кали тук дсй алмай турып калды. Кыз MiHe3i калыпта- гыдан TiK, кенш жыртпакка касакана катгы айтады. Иыгынан зш баскандай басы 3enrin, кепке дейш орнынан козгала алмады. Кыздыц кеткенше K03i сснбегендей унйнп уй жакка караса, бшк какпа карангылыкпен уштасып жарты аспанды бойымсн жауып алыпты... 265
Сол 6ip туннщ карангылыгы канына сщш калгандай, Кали эскерге кабагын ашпай капа боп атганды. Акжаркын Mine3iH кайда жогалтканын e3i де eciHe Tycipe алмаган адамша тек унс!з терен ойга шомады да отырады. Кали эскерге аттанган сон, туп-тура жет1 куннен кейш Тойжан мен М атктщ уйлену тойы болды. Би, эн - 6api, 6opi байагыша. Карап отырсан, TipuiLniKTeri кейб1р ic, кей катынас- тар Tepic, TCTip шешшуге ыцгай. Жылдап ойланып жузеге асыра алмай 6ipey журсе, кэз1р ойлап, K33ip орындап 6ipeynep мэз. Fэз1з тойдын дырдуын тап бурыннан болжап жургендей пайдаланды. Келегей кулыкпен гана Зиашты ayeni езше ептеп ушрсектетш алды. Эр ce3in, эр кадамын iu m есептен он кайтара етю зедь Кылыгыньщ 6api кызга унасымды. Бите Зиашты Gipeynep бурынырак алып кетсе, сол куш кезек Kyrin отырады, баскамен билемейдг Кыз к е ц ш ондай бешлге epiKci3 елж1рейдк - Зиаш, - дегенде Еамздщ уш де езгеше, - кещл деген желге ушкан жун емес. Акылга салмай, айак астынан аузыма келгенд1 айта сап тургам жок, - дсп, алдымен кудж салатын жерлердщ TiriciH жаткызды, - уйленгенше елш-ошкенмен, гумыр бойы жарын курметтеп, кабагына карап ететш жшгг 6i3fliH казакта кемде-кем. Ke6i Ko6iKауыз, кез курты тойганша аспандагы айды да алып берем дейд1, сонан сон гой сабасына Tycin, жылы сезге де жарытпайды. Кеп болды коншмдесщ, кас-кабагымнан 63in де ацгарган шыгарсын, айтуга элденеше окталдым да, шырай бермсген сон, батпадым. “Meni менсш- бес”, - дсп, сан рет ез1мд1 ез1м тсжеп те керд1м, тутанган сез1мге токтау жок екен 6ipaK- Айтпасам, айырьшып калатын- даймын, акыры, Mine, амал ж ок... Колма-кол жауап деп кол- каламаймын, ойланатын, толганатын ic, тусшемш. Кашанга дейпн болсын куте аламын, кецш м нык. Алыска, бэрш алдагы кунге каратып отырып, Гэз1з кызды сол кун1 кушып-сушп, ymiHmi тушнде ушне экелш таныс- тырды. Сонан сон Зиаш Fэз1зд1 сынау емес, сыйлауга кеигп. Ой ойлап эуреленгенше, icTiH айак асты шешшгеш Зиашка да унады. Содан коп узамай eKeyi той жасап уйлендк Байлыкгын кейб1реуге урей экелетЫ сыйакты, Зиаштьщ сулулыгы Еэз1зге кызганыш б т р д г 0 м1рдеп осы тектес ic- эрексттерге карап отырсан, 6ipeyain бакытына да, сорына да элдеюмнщ ce6i тиш иэ Kecipi кесеуш болагын тэр1здь Сабырлы, жап-жаксы ж1пт саналатын Еэз1здщ кенет кызганшак бола 266
кетуше, 6ip есептен, ауыдцьщ у тищ эйелдер1де себеп. Естгенд1 екшсу ушш, енбектенгеннен 6epi бойыца дарыган б1рдеме болмаса, 6ipep сагат бас катырып ойлаганнан опа жок квршедп Кызганыштьщ киындыгы сол - казып ойлаган сайын, есгпген есектерд1 растайтын себепт1 езщ !здей бастайсын- С ей тт, езщнщ жауын езщ боп шыгасьщ. Biprsflipre де 6ipey еш, 6ipey риза. бипккендер есекке yfiip. Сырт кезге жэб1рс13, елеуЫз норсе сыйактандырып есекп нэнпмен айтуга эйелдер шебер. Жала деп жабыса кетуге де келмейд1, OTipiKекенш дэлелдеуге де болмайды, олардын ce3i туп-тура кара кылды как жарган эдшеттей. Ойхой, eMip нпркшде оцайлык кайда, онын гылымы мен техникасына гана емес, кундел!кт1 карекетше де 6ipneme университетпк б ш м керек. Туе кезшде дем алып жаткан жумысшылардын жанына келш Fэз1з де жантайган. Бепенщ “Кали” деп калганын кулагы шалды да, зешнш салып тындады. EcTiciH, элекке TycciH деп, Бепе эдеш дауыстап айтып отыр. Касындагы эйел санынан шымшып акырын дегендей белп кылып едх колды 6ip-aK алтедк - Кудай косканды да адам ажыратады, —деп зыпылдай женелдь - Эйтпесе Кали exeyi уэде жасасып, ол уш жыл кут деп, бул кутем деп кол 6epicinTi. Касымхандарджшде букш елдщ кезшше Зиаш Калидыи касында калыпты. “Кезден кетсе, кещлден”, - деген. Мэл1ктщ тойы куш мае кылса да мынау, afrreyip, маскаралапты кызды, Зиаштьщ дымы содан курыган дейд1 бшгендер. ¥натпай тиген сон гой Зиаштын кейб1р ж1птгерге эл1 кез Tirin жургеш. ¥йыктагансып ундемегенмен, Гэз1здщ iuii улыган итгей. Колын угып 6ip жезтырнак iuieK-карынын дар-дар паршалап жаткандай. BeneHin беспе екенш бше тура, коздаган ашу мен каулаган кызганышка кылар лажы жок. Дымы курып, тек ■пстснс бер;н. Уйше oiii ерт шалгандай болып келдт Алдында Зиаш. Сымдай тулга, сикырдай сымбат аузын какпайлайды. Эбден жайгасып болып та тетеннен-тетен тагы ундей алмады. Тек жатар кез T03iMi жетпе/п: - Зиаш, - дед1 Tepic карап отырып, - кашан эскерге кеткенше Кали екеущ гашык eKencin. Касымхандардшнде онымен оцаша болыпсын. Муны менен неге жасырдыц? Зиаш жуырманда жауап катпады. Кайталап сурагапда гана сурапыл соккандай ышкынып, ыза болып Kerri: - Ак екешмд1 кез1цмен кердщ, кешлin неге сенбсйд1 осы? Балалы болганша басылмайтын ceHiKi кандай кызганыш? 267
Мын жерден ecri, мыц адам кердж десю, езще, эйтеу1р, ак келген сон, езгенщ 6spi былшыл емес пе? - 1с емес, кейде арада сез болады. - Сез болса, оны жасырып, cipa, саган жаксы атангалы журген шыгармын. 0ткешмд1 каза бермей, бугшпме риза бол! - Мэселе сол бупнде болып тур гой. ©лендерю окыганда, опык жеп, бармакTicrenдегендей, акын житгп ансарсын, бэлюм. - Э рю м дш ез1не акын. - Дегенмен маган айтпаганынды кей эйелге арыз кып айтатын KepineciH, еспдж. - 0 з эйелщнщ сырью езге эйелден сурап журсен, сен де онган екенсщ. Шатак осындай шакпак сезден шыгады. О баста от болью оранью жататын махабат кэз1р бугагы кеп будыр агаш сыйакты. Kip бутагы жанынды жубатса, 6ip бутагы жанына батады. Byrin агаш 6ip шытьшаган сон, ез шырынымен бггеледо де екен, 6ipaK оньщ кайта ажырауы тез. Карап отырсан, Гэз1з де сол. - Цали эсксрден келютз, - дегенде, Зиаш селк ете калды. Коркыныш та, куаныш та емес, абыржыгандагысы. Сонгы уакыт онын аты бул отбасынын татулыгына тженекше кадалатын. Cipo, сондыкган да болар, белпаз урей кел1ншекп билед1 де журд1. Кали ауылдын энг1мес1н каулата келд1. Акын лесе де, бурый ел 6ip турл1 батылы бармай айтатын, енд! Mine “Ленинш1л жас” газет1 сын жазып, онын еле!щерю ойлы деп мактап, 63in жастардьщ imiHfleri улкен yMiTKyTripeTini деггп. Зиаш Калиды кешеде керд1. вскери ки1мш эл1тастамалты, топ ж т т п ц ортасында да танымал. Карамай, кермей етю KeTTi. Сугын сап, Зиаш сэл токтап карады. Толыгыпты, бойы да, бэлк1м, 6ipa3 ескен элде эскери кшм кигенд1к1 ме, сунгактау. Сырт 6iTiMi бурынгысынан да жарасымды. Бас- айагы жинакы кыска эуендей Зиаш кеншю 6ip ce3iM сыйпап кана erri: ек!н1ш eKCiii де, сагыныш екен1 де ангаргысыз. Алматыга он кундей айалдап, акын агаларыньщ акылын ecTin, аз да болса араласып, Кали ауылына жол-женекей шаруа б т р е кайтыпты. Айга жуык уакыт e rri ме, етпед1 ме, “Жулдыз” журналына он шакты oaeiii шыкты. Тугаи ауылы тайлы-тайагына дей1н куанды. Зиаш он кайтара окыган ш ыгар, эр сезд1н астарынан e3i сэулеленш тургандай, ашыгырак, аныгырак айткан жеpi жок па екен деп |здейд|, e3i жайлы аузынан жаксы 6ip сез шыкканын Tinefifli, yMiTrenefli.
\"Кейде 6i3 сщылы артык, адамдарды Свгемп взшгздщ шолак, оймен\". Бул да, \"Мен цартайып егде тартып барамын, Махабатьш элг сэби, эл1 жас\". Бул да - eiceyi де езше арналгандай. Мынау да: \"Свкпе, сэулем, цысца елец деп, Аз деп маган циганы. Жалгыз жолга-ац Kemedi екен Ацынныц жылдап жиганы \". КешюанFэзЬ “Жудцызды” кольшааддыда,Кдлидыцолендерш тугел окып шыкгы. - Акыньщ ауылга сыймай барады-ау, осы. Жана олендер1 шыккан сайын терюше сыймай шалкакгай беретш шыгар. - влендне карал алай деу- обал. Ойлы, уайымшыл жлтг болып оралгаша уксайды. - Сен ушш бурыйда ойлы, уайымшыл емес пе едт? - Ушкалак, ала екпе деп ойпайтынмын. - Кеш танып, куйшш калган юсшщ свзшдей гой сезщ- - Капай десен де, боларымыз болып, бойауымыз ciiwi гой. - Кой, кудерйщ! узбе, акындар алгашкы жарьш еле-влгенше умытпайды деп еспгем. Ешрегендеетеп толып жазыптыгой, мше, жатгап та алган шыгарсын. - Осы 6ip шгешексезщ-ай сснщ. Мьщ влен жазса да, сен оздьщ емес пе 6opi6ip? - Жубатпай-ак кой. Свзшецщп саган да жуккан ба, кзлай? Осы peyiurri peniiineH exeyi Кали Kenreni кур емес. Кейде есттп, 6ip даму 6ip токырауды тугызады. Хамитгердт шшдетойга шакырганда, барсам-бармасам деп Зиаш кырык садка кубылды. Хамит —Калиларга агайындас адам, сондыктан Калидыц да шакырылуы хак. Tycxi сэт онашада айнага карады. Kopxi кыз кундепден кеп олкы. Бурынгы эсемд1кпн алкындысы эредж капа байкзлады. Куинсе, 6ipa3 кецшденсе, кашкан ажардын кайта оралуга 6efiiMi де бар. \"Бойансам ба екен? - деп 6ip ойлады, - Fэз1зонда шгпрер, онсыз да ортенгел1жур. Сол эуелде бармаймыз деп журмесе десещш!” ...Келген xicmepfli Кали да карсы алысты. Зиаштан бурын Кэзтзге амандасып, хал-жай сурады. Ал Зиашка сузите барлай карады да, басын изедт. Ошнен эрен байкалып 6ip кылау ж упрт еткендей болды. Жастар онаша белмеде екен. Олардын KyTiMiii Калига мйтдетгеттп. Квп Mine ii калпынша. Жолдастарымен, кыздармен байагысынша кымсынбай калжындасады. Б1раздан кешн Калиды
эдеш калап отыргызып, ел кутуд1 Балабек дейтш ж1пт e3i с т а л алды. - Сен де эз1рше конак катарындасыц, отырып елец окып бер, 61зд1сыйлаганын сол болсын, - дед!. Ж ымиып, Кали куптаганын б1лд1рд!. Босагага таман отырып, ше эзшге араласты. Бугалтериадагы Агира Калидан K03in 6ip алмайды. Жас кыз кумарлыгын шалагай буркеп, * ir i n i жанарымен аймалайды, суйсшш, 6ipa3ra д е т и KipniK какпай кадалып калады. Кымсынбаганы емес, ацкаулыгы. - Кали, елен окышы! - дед1 отыргандар. “Окышы\" дегендей Агира да касын кетерш биазы 6ip еркелйс ацгартгы. Ешюмге бурылмай, отыргандардан асыра кезш алыска кадап, мудцырак, 6ipaK барынша балкыган дауыспен ол оки женелгенде, Зиаштын ет ж урен ек ш ш тен бе иэ суйсшгещпктен бе, шаншып ауырсынды. Калидынканы кашып, K03i де жасаурагандай, ушндеп жарыкшак журегшщ жылам- сыраганьш, киналганын уктыргандай керщщ. Bipre ecin, 6ipre окыса да, акын ж п т т ц ой шоктыгы кеп озып Kerimi. Bip кез: - влец мечен махабат, Exeyi гама мэцгтк. - деп калды. Келшшек катты курсш т: “0KiHiui те мэнп”, - дей жаздады. Кеудесш кысып, байыз таппаган 6ip сез1м тула бойын тем1рдей к¥Рсаулайды. Келшшек Зиаш кыз Зиашты жазгырады. 0 з катесш уккан сайын ертенедь Бшпшсш, Калидын ак ойын арамга жорып, кандай жауап катканын ойласа, жерге Kipin кете жаздайды. Терец зындан туншыкты- рып бара жаткан сыйакты. Кыз куншде кате багалапты, колда бардыц кад1рш б ш м егт. Ой-сана он кайтара бшктегенмен, откен OMipfli ещц кайтара алмайсыц. Кан куссан да кайта оралмас дэурен ол. “Ала окпе емес, акын екен той, - деши Зиаш, - езгедсн кылыгы да, ойы да окшау. Ойлысып мацгаз- данбайды. Кылыты - бала, ойы - дана, осындай бет буркеме- ci3 анкылдак адамдар екен той акын деген”. Зиаш ашык суйсшдг Муцмен, адамда сирек болатын тзтп 6ip умптаз- днспен Калига кимай карады. 0зш е, елещне елердей риза осы ксйшн Fэз1з ангарып калды. - Журтган уйалсацшы, ей, туталы олен еспгенщ осы емес шыгар!? - Ойпырмай, 6ip мен емес, 6api тындап отыр той. - Сен тындама, менщ намысымды ойла. - Сол сенщ намысын ушш гой сыр бермей шыдап, тырп етпей тындап отырганым. - Ендеше, сен-ак тында, мен кайтам. 270
- Кудай-ай, кандай адам едщ? Уйатынды ойласаншы! - ¥йат-пуйатгы калка тугып кэйтесщ, унап барады десещш. - ¥нап бара жатпаса, 6spi нагып уйып тындап отыр? Мен де кептщ 6ipi. MeHi кызган, жаксы елещй де журттан кызга- намысын? - Ол - Mcniii жауым. Оны курметтегенщ-меш жек кергснщ. Егер мен риза болсын десен, дэл кэз1р журткезшше айт: “Будан бьшай маган елен арнама!” - де. Адал екенсщ, айт! - Койсаншы, FЭ313, маган кашан елен арнап ед1? —Бэрш саган арнаган. Айт деймш, журт алдында айт. MeHi суйетшще сонда гана сенемш. - Жындымысьщ, маган да, саган да сез каткан жок, жайынша отыр гой ол. - Жок, ол мен1 еленмен атып отыр. Еэз1з колын жупртш, Зиашты санынан бурап-бурап ж1бердй “Бол айт, бол!” - деп кинайды. Зиаш шыдай-шьщай жыларман хэлге жегп, сан етш у з т алса да ундемей отыр. - Айт деймш, айтпайды екенсщ, ажырасканым. - в л ш кет, айтпаймын! Карулы кол кылта мыкынга канжардай кадалды. От тигендей Зиаш орнынан ушып тYpereлдi. - Ойбай-ай! - дегенде, кезшен жасы коса ыршып кетп. Отыргаццар удере бурылды. Жанары жаскатолып, журтка Зиаш жэуд1рей карады. Кдйта келмейтш дэурен^сгцн тузел- мейтш кателш келшшектщ кеюрепн аш каскырша улып тырнады. ©Kipin жылап орнына кайта отыра Kerri. 0 з жасты- гына жоктау айтканын журт та уккандай жым-жырт. Сонау ауызгы уйде суршш-кабынып Еэз1з шыгып бара жатты. Цазан, 1969 НЕ YLUIH? Бегде ЖYpicтi 6ipeyni байкап, ит арс ете калды. Уйдегалер ойанбады. Тун eni денедей сулык. Жамандыкты сезш, жайдак аптыга нэн тебет жанталаса тура умтылганда, букш туши ез1мен 6ipre суйрей женелгендей едц ызалы ырыл мен атылган cKniii тау копаратындай. Ж айдак атты жылдам ецкейд1, ырши бергенде, итп мойнынан min алып алдына ецгердь Айбатын эп-сэтге жогалтып, тш л з хайуан жан сауга сурагандай, кьщсылап койа бердй Катыгез кол калтырамады 6ipaK, exi ышкынуга Hiri эрец KeHTipfli, там актан орып ж1берш, пышактын жузш жунше cyprri. Желкесшен устап турган бойы сылк етюзш тастай салды. 271
Ат Т13ГШШ кораныц кокайган агашына кыстыра салып, элп адам есжке бетгеди 1шшен inyni екещцпн cc3in, аз токтап калай ашудын амалын ойлады. Какса, сезйс салады, жай тускендей ж е т т барганы да сес. ИПрене тартып жупкып калганда, каре етш карагай eciK как айырылды. Уй исЫ ушып турегелдн Нешцдыбысы екенш ацгарып улгермедь Алдымен анкиган eciicri байкады. Козгалып, Tirrri коркып улгергенше, карулы кол к е л т ке^рдепне жармасты. Жарыкта ютегендей жарты суйем жанылмады. Опыр-топыр, ойлануга мурша жок. - Ойбай, ойбай! - деп, ipre жакта жаткан ж укп эйсл1 орнынан тура алмай далбасалады. Корыкканынан, капы калгандыгынан, epinin де eci юресш-шыгасыл. TiciH кайрап келген адам южше сейледк - Достыктьщ да, душпандыктьщ да б1тер жер1 болады. Даусынан танып, уй neci будан Tipi калмайтынын туешдг Акыр елетш жан, актык рет алысып калуга беюндь - Асьщпа, сен де 6iTeciH, келед1 кезегщ. - ©йтепндей мен ешюмнщ экссш елт!ргем жок. Ерегескен - 03in. Соныма эскер салып, алдынгы эйелщнщ кепи кумак ен, азсынсан, eKiimii эйелщ де астыма тусед1 K33ip. - Сендей азгында одан езге арман жогын 03iM де бшем. Аны бар тау, койнына алатын катын - сол гой сен1н 1здегенщ. Хас ерлне кан тегу емес екещдпн сен дулей кайдан угасыц?! Колын кагып зюберш, уй Heci далага умтылды. Улпрмедк Сол жак колтыгыныц астын 6ip галамат карып жберць Ун шыгара алмады. Корыккан баладай тун де тым-тырыс. Кандыкол каргып далага шыкты. Жулдыздар шакырайып, ypefiai кездей улкейш KeTinTi. Тацнынтайау калганынтуейци де, атына карай ентеледк Жумекен - журтсуйсшген жптт. Bip Жуанагаш емес, букш Кектал мен Жаркентгщ уйгыр-казагы оган ортак кошамеши. Журт ыкыласынын ауатындыгы сол - осы ешрдеплердщ канына ciHin, эдетше айналмаган тан касиеттер елден окшау осыган дарыган. Epcric, жанжалдарын былай койганда, балуандыгы мен батылдыгы - ол ез алдына эцпме. ©cipece аншылыгы аныз. Бул елде айуды атпак тупл, кергендер санаулы. Жумскеннщ 6ip емес, бакандай же™ айу алганын ес т е н д е , бала турмак карттарын да оны Кобыландымен катар койа жаздайды. Мулт ж1бермейтш мундай мерген, шынында, бул еш рде бурын-сонды болып кермеген. Огы атканын куалап журш тиетшдей дэлшш. Жайылып турган жылкыньщ кулагына окпен ен салганын жайлаудагы душм 272
журт корт, жагаларын устаган, кергендер керемет дейдк естнендер ертеп дейдк Жаксы атактын астарына жаман эдет те жасырынады: Жумекен жут нэпсш де жшгт. Бойдак болганымен, кушагы кысыр кун1 жок- Kepiicri деген келшшектердщ талайынын KepneciH кетерген. Корка ма одан, кумар ма оган - эйелдердщ ездерше гана айан. Ел аузында эцпм еге айналган ямгггке эйелдер де эуес-ау, cipa. Ашык эйпленбегенмен, Жумекеннщ жауы да журт шш де. Кай кыз, кай келшшек есекке шшсе, сонын эрб1ршщ жок дегенде 6ip жоктаушысы бар. Жумекен шатактасып жауык- тардын жунш жыгып, шолжын жургенге кумар. MiHe3iHe сай Typi де тон. Жалпак кастары 6ip-6ipiMeH косыла жаздап жа- кындасып, сонын 63i де оны б1рталай сустандырып турады. Кабагынан тобыктай туйin теп узшмейдь “Жумекен кусап жай турсан да кабагыц туйш п турады екен”, - легенд! Жуанагаштыктардын мэтел кылатыны содан. Онын танымал кабагы жайлы талай энпме бар. Б1реулердщ айтуынша, Баймукан уйде жокта аншылыкпен журген Жумекен онын келшшепн керш, аппак uiipKiHre ayeci келедк Tana тал тусте байгус келшшекп тарпа бас салыпты. 0лЫз эйел арсыз еркекке амалсыз к еш гт. BipiHiiii кылмыстан бетз куйген ол кейш мулде кетдей алмай, airreyip, аты шыкпауын ойлаган. Ж уки болгасын барып жш узшедь BipaK бул сыр 6opi6ip эшкереленедг 0скен сайын баласы Жумекенге уксап, улкен куэ сол бола бастайды. Елемейшдесе, баланьщ бет niiuiHi, acipece унем1 туйш т туратын кабагы аумай тартып, Баймукан- нын бетiне эйепшщ айыбын эдеш баскандай. ©ripiK емес, эйл. 0йел1 де актала алмады. Корлык пен намыска шыдамай катынын тастап, акыры Баймукан баскага уйлендг Жиырма жетшнп жылы ауыл кецестщ бастыгына Баймукан сайланганда, Жумекен 6ip сойкан болар-ак деп куткен, 6ipaK ол жауласа койатын еш сьщай ангартпаган. Енд| байкаса, бэрш тсренге 6yrin келген сыйакгы. ByriHrici - бурк eTin атылган- дагысы. Орагытпады, сыпайыламады, сшмлесуге дайын адамша бадырайтып батыл айтгы: - Аншылык - кэлектзптщ камы емес, жске адамньщ эре- Kexi. Оныцды кой, жазыл калхозга! Сен cefrrinTi дегещц ccTice, opi-capi отыргандын 6api 6epi ойысады, ecTin коп yuiiH 6ip эжетке жара, - дедк Баймуканнын 6Lnriuicin сейлere ш Жумекеннщ жынын келпрдг Жаратпай, тш м ен шагып, шалые жауап бердг - Калхозды куратын сен, оныца ортактастырма. Мен ортактаскан жерден опа тапканьщ белгш гой. Ацшылыкты 273
кой дегенщ бшппмде бол дегенщ шыгар?! Tic басып журге- Hinai бшем. Табаньща тушрудщ айласы гой бэрг - Болмаска бола бет жыртыспайык, - де;й Баймукан, - кэз1р ез басывды ойлайтын уакыт па? Ортак муде ушш маган да, саган да еткенЙ умыту керек кой оны. “Жаксыньщ Keri япбек орамал кепкснше, жаманныц кеп жерге басы жеткен- ше”. Осыны угатындай ес бар шыгар екеум1зде. - Есщ болса, сол - кал сонымнан. Калхозьщнын маган кек тиынга Keperi жок. BipaK ел!мнен, жер1мнен ештенемд1 айамаймын: осы таудын тагысын тугел кырып экеп бер десен, экеп берем. Екеулшдщ eniMi3 ортак, жер1м1з ортак, сол да жетпей ме? - Жок, Жумекен, бас араздык 6ip баска, кептщ мудесше кол сттегенщ келюпес. - Келюпесе, Kecin ал! Мен ад аулап елд1 асыраганда, сен ез басынды алып журе алмайтын байгус едщ, кашаннан 6epi кептщ м удеа сенin муден бола калган? Бутан тезбей, Баймукан боктап салды. Тура жупрюкен екеу1нтоп ж т т эрен токтатты. Кол жумсаспаганмен, умытуга айналган ecKi араздык кайта ушыкты. Осы жанжалдын epTeciHe Жумекснд1 агасы Жаркентке шакыртгы. Онын агасы - Обджен. Кей мшез-кылыктары уксас- канмен, агайынды екеуппн максат-мудеЫ мулде алшак. Ержеткеннен 6epi 0бдж сн Кекталдын бай орыстарына жалданып жумыс кылатын. Казак ортасынан repi орыс арасында узагырак жургенд1ктен, он жетшцл жылдан-ак ол мына жаца yKiMerriHжагында. Иужанин деген орыс ж т т м е н жалшылыкта 6ipre журш, достаскан едь Жабайы казак деп муны басып-KeKTerici келгендердщ 6ipa3bm б теп м ен де, 6miMiMen де сол ж т т жуасыткан. Жиырмасыншы жылдар Обджен Жаркент ye3i бойынша кэмушстж жастар одагынын мусылмандар буйросын баскарды. Орыс, казак, уйгыр тшдершде epKiH сейлеп, ж ергш кп елдщ imi-бауырына Kipin KeTeriH. Соньщ ыкпалымен талай казак, уйгыр ауылы, орыс песелкелер! алгаш жастар уйымынын отауын Tirin, уыгын шанышкан. Туган жерш Дутов пен Сидоровтын бандыла- рынан коргап та Обджен - талай ерлж керсеткен адам. Yiu рет жараланып, 6ipinfle он айактан айырылды. Кэз1р он айагы т1зес!нен шолак. Шекара аудан болтан сон, ол жылдары шытырман окигалар Жаркентгсн кеп шыгатын. Шегше-шепне Жетюудын шетзне жеткен Дутов жауыздыктын да шегше жеткен. Адамдары кылт 274
erin ар жакган 6ip шыкса, жып exin Жаркент, Коргастаи кайта кершедг Ойда жокта сап етш келед1 де, каннен-капераз ауылдарды кан сасытады. Ол кеэдеп шекара кузеп элЫз. Бандылармен курестщ коп киыншылыгы жергш кп адамдарда. Капыда кырылу, атыса да алмай калатын айанышты хал жш кездесет1н. Кыргынньщ iLuirmeri жан турплгепш Буркандагы едг Тау сагасындагы кырык-елу уйл1 ауылды бандылар 6ip тунде тып-типыл кырып кеткен-дг Ол 6ip естен кетпейтш сумдык. Бурканньщ орны буркыраган тупн. К,ашып кутылган аз адамнан езгенщ 6spi кешеде, уйде кым-кигаш кырылып жатыр. Жан шыгар алдындагы жантапас, кашкан урей адамдардын коз жанарларында сол куш cipecin калыпты. Жас сэбилердщ де жансыз денет мылжа-мылжа. Соларды кергенде, Эбдженнщ жаны турнпкп: - Банды деген де адам баласы гой, муншалык жауыздыкка кэйтш колдары барды екен? - деп, Иужанинге кинала караган. - Эй, 0бджен-ай, - деп, Иужанин муньщ мэшсш тереннен тартып тусшд1рген, - мундайды саган мен ютеймш бе болмаса маган сен ютейсщ бе? Жау дегеннщ жауыздыгы осы да. Елдщ бэр! екеум1здей TyciHicin кетсе, мына мылтыкты неменеге асынып журм1з. Ел-журттын аракатынасын осы екеум1зджшдей етем!3 деп емес пе? Жарайды, жауыздыктын жанымызга батканын айтканша, оган жауап катайык. - Карап журмп бе, канша камдансакта, кырып кеткеннен сон барып 6ip-aK улгерем^з. - Куш бар. Б1зде, бэлюм, урей басым. ¥ры с кермеген енкей ез!м1здщ карабайырлар, эскерилер аз. 0л1м-жтммен олардын ез1н шайлыктырып та б г т к , ылги капылыс. Bip рет те болса батылдык жасап, бандылардын тобын быт-шыт етпесек, елдщ урешн онай сейште алмаймыз. Осыдан он шакты кун еткесш, бандыларды олар Дубш ауылынан тосты. Жер бетш коныр коленке кэз1р гана жапкан кара буапдыр та к та карулы этзрет кезге туспей келш Дубшге KipreH. 0т1рет аз турып, енд1 аттарынан тускен кезде, кошенщ бурылысынан жау тобы каулап шыга келдг 0 п р е т апьт-гупыл аггарына жупр!сп. Шогырдын KenTiri шошытып та ж1бердг Алыстап кетеендйстен, атына мшш улгере алмайтынын 6inin, 0бджен кенсеге карай жупрдг Карсы терезеш келген бонда думмен койып »i6epin, каргып imme кip/ri. Кикулап, окты вршелсне атып, бандылар бар TOHipeicri 6ip сэтге бастарына котердг Кашкан достары карасын у з т улгермеген. Бандылар жын кугандай шапкылады. Колы ма, ойы ма, кайсысы билегстн 03i де бтмейдк екпе тусынан erin бара жаткаи бандыны басып 275
кеп калды. 1ле-шала екшилсш, ушшппсш катарынан кулатты. Kayimi cc3in, кейшп бандылар уй-уйдщ тасасына тыгылып турып, ол тыгылган терезеш октыц астына алды. Бшектщ булшык етшдей ойнап, жалт-жулт орнын ауыстыра журш жэне ею-ушеудщ дбднсен жан дауысын шыгарды. Бандылардын 6ip айла icreMeriH 6ip кезде Эбджен окгыц эр жердей атыла бастаганынан ангарды. Кэйтпек керек? Кенсе уш белмелк белме сайын 6ip терезе. Бул турганы - тукшрдепсн Бандылар ту сырттагы терезеден туспек сыйак- ты. Жалт 6epin eciieriH екпе тусынан 6ip кырын кетп. EciKKe, терезеге алма-кезек жалтактайды. Бул жалгыз, жау кеп, тек тэуекел, сокыр тэуекел тана демеу. Кутылуды емес, жауды кыруды, жастыгын ала жатуды тана ойлады. Тек 6ip сэт ту сырты шалдыр еткендей болды. Тындап едк атылган ок сштемеш андатпады. Немец 6iTce де, бул атыстыц айакталар сэт1 такалганын Tycine койды. Суык тер самайына тегщц;, колы да калтырап барып, 6ip уакка дешн урейге уксас элЫзд1ктен арыла алмады. Кенет eciK акырындап ашылып келе жаткандай кершдь Аиык бшмесе де, тутканын тусын атып-атып хпбердь 0уел1 eciK шалкасынан кетш, we енгезер- дей 6ipey iiiiKe карай жер сузе кулады. Назары есккеауыцкы- рап KeTinTi, терезеге кайта бурылган сэт жарк еткен отгы гана шалды. Ой-санасы карангыга шомып, арпалыс дуние айак асты тынши калды. Осы сэт Иужаниндер оралып улгермесе, ол кэз1р кебш оранып керде жатпакшы. Кугын кайда, арт жактагы атыс не, соны укпай эуелде Иужанин де дал болды. Тугендесе, уш адамы жок, 6ipi - Эбджен. 0лд1 мс, атысып жаткан сол ма, ол арасы кумэн. Ойланбастан 3TipeTTi Kepi бурды. “Азбыз, оларга бола 6opiMi3 кырыламыз”, - деп, Авдеев дсген ж1пт алауыздык icrereH екен, “Анда уш адам букш бандымен атысып жатса, мунда жиырма шактьщ турып азбыз дейЫндер. К1мде-юм ез досын куткарудан кашса, кэне, былай шыксын!” - деп тапаншасын салмактап, Иужанин ырын-жырынды орцитпептн Ок иыгына ra in , олар келгснде Эбджен oni есш жимапты тап мезетшде келштц аз кеннккенде бандылар Tipwefi турап тастагандай екен. УнЫз калган терезеге бандылар лап койган сэтге, булар да ж етт улгерттг Сол Tyuri с э г п шайкас букш шекарадагыларга бедел эпердк Коцшдер1 6ip агаштын бутагындай боп, Иужанин скеушш дс татулыгы шымырлана тустк Тагы б1рде Крргастыц киа сокпагында банды KC3irin, ©бдженге ок тигендс, осы Иужанин терт шакырымдай жерге жайау аркалап кашкан. 276
Эбдженнщ он айатын кесуге тура келгенде, катты налып, 03i кемтар болтан адамдай катты кешген. Кайта емш ектеа Жумекен оны ондайлык ерен кылмады. iHicine Эбджен кеп акыл айтты: - Шлеек, бул - Баймуканнын буйрыгы емес, коскан акылы, ейткеш K33ipri уакытгын талабы осы. Kepin журген жоксын ба, Kemeri кердевдеп жургендер б упн койдан жуас. Оларды уйреткен, жуасыткан кушке мойынсынбайтын сен юмнщ uiiKipsci едщ? Калхозшылар - кш кедейлер, келж жок, куш шагын, 6api тапшы; 6ip ат, 6ip адам болса д а кебейсш, косыл соларта. Бас бол! - Шан жугып, саз Kemin, ыстыкка шыжып епн егуге Meniii табитатым келмейдь Жерд1 емуге жетпей ме орыстар. Ет жеп, ак шкенте-ак койа бер казакты. Кырылып калмайтынына мен кешл. Ата-бабамыз гурлы жан багармыз. Талай-талай киын кезде Жуанагаштын журтын ан аулап-ак асыратанымды Баймукан екеущ калайша умыта калдывдар? - Жаудын co3iH жакынын айтса, 6ip азабын он болады той ecTin. Халык, ел-журт, онын дэулет1 мен мэдениетй болашагы мен бакыты дегенд1 ажыратпай турып, калхозга карсы болганьщ - KKflipiH бшмегенщ. - Байка, бас салып турмене камап журме, жолдас шекарашы. Баймуканга карсы болтаным, калхозга да карсы болтаным ба сонда? Бупнге дешн елдщ камын жеп келген Жумекен ен п Баймуканнын камын жеу1 керек пе? Баймуканга бола шакыртканынды б1лгем, 6ipaK араша тшеп бас саута сурауга емес, Menin жауым оган да жау шыгар, 6ip амал уйретер деп келгем. - Баланмн ce3i. Мен мынау кемтар айакгы KiMiiin бодауына берд1 деп ойлайсьщ? Ауыл уйд1н eceri ymiH бе? Кэз1р кара басты емес, халыкты ойлайтын заман. Ер тутан ул ем1рд1н атыоынан сырт кала бермей, кайта онын езекп жер1не карай сугынуы керек. Ан куып, кайран OMipfli куры айдалада кор еткенше, уй камдап, бас курайтын да кез1н келмед1 ме? Шымырбск урпатынын epiciH кенейпп, ошагын улкейтсен, ол да 6ip игЫк емес пе? - Урпак KeperiH угатын болсан, ана бедеу катыныннан апдымен ез1н кутыл! Он жылда тумаган баласын жиып-Tepin 6ip-aK туар деп журм1с1ц? - CeniKi эишейш сокыр кек!рск,тумадындеп тастай сапатын эйел 6ip басы артык дуние ме? Менде жок бала сенде болса, ол да Шымырбектщ урпагы. 0з1вдс жок деп уайымдамаймын. 277
- Сен, шыныпда, уайымдай коймассыд. Намыс та жок, кек те жок, кайран каламын, кандай сркексщ, осы журт euiKici eri3 тумаса да eHipen кетедг - катыныдныд пушпагы канамаса да сен карыксын. - Намыс деп, кек деп езщ ш д ерен жетпейтш создерд1 онды-солды былгай бермеседдп, эншешн ошак басынын эдпмесше оларды араластырма. - Мен сен кусаган кен пушпак eMecniH, доспен досша, каспен касша сейлескенд1 жаксы керем. Жауласкан екем, жауымныд жайрандап жургенш жаным суймейдг Мен кулейш, ол жыласын. - Не ушш жауласасьщ сонда? - Адам ине-жшке бола да жауласады. Ал Баймукан менщ ен кымбатымнан - еркш дтм нен айырмак. Оган одай коне койатын сен меш елж деп отырмысыд? - Кимай жургенщ кисык мылтык пен астындагы ат кана ма? - Ат пен мылтык ол да мушк. BipaK мен ол уш1н емес, срющдпм ушш арпалысып журмш. “Ортак епзден онаша бузау артык” деген. Оныд мэшсш 6ipaK сен кайдан бшесщ. Bip кезден шыксак та, арнасы белек агын судаймыз гой екеум1з. - Tyfiipi жок сез едкей. Ак, караны ажыратпай, куры омы- раулайсыд. Куш-кайратыд, мергещдгщ, акыл билемеген сод, адыра калсын. Тередге удшмей, тек бзршщ бетш калкисыд. - Койшы, айналайын, айтып-айтып тауысып алмашы акылыдды. Айтыспалык, ага-шшктен алыстап кетш журер- м1з. Айтты-айтпалы, осы кездесу ага мен шш щ ара ж т н ажы- ратып кетп. Жумекеннщ жасырынган ед кауш аз мекеш - Кдзанкел. Ол - тау устшдеп ойпат, кэд1мп казанга уксаган шукыр. BipaK киын асу, айналып отер бурма, бурылысы жок, куз бшктеп дара ауыз: адшыдан езгенщ айагы баспай, агаш пен ine6i жагаласып ескен ну жыныс - бул аймакгагы б1рден-бф айу мекен! болгандыктан, жалгыз-жарым келе бермейдд юм кершген журе бермсйдк Адам нангысыз эсемдж осы урейш мекенге ypKin тыгылгандай. Кузар тастарды колегейлеп турган когал орман батыр адамныд тула бойын тумшалаган мешр1м-шапагат сыйактанып, тау келбетшдеп ерлж пен нэз1кпк еледнщ ернепндей эсем уйлеседь Калыд орман, кау бапдырган коркынышты б1рдемеш жасырып тургандай унем1 жыбыр-жыбыр. Анда-санда катты шыккан кустардыд 278
дауысы т е н т келе жаткан тетенше кауштщ хабаршысына уксап кегель Opi супу, opi ещ суык эйел сыйакты жер. Кугын Казанкелге де жстед1 деген Жумекеннщ капершде де жок. Атын шалдырып, асудьщ дэл бш пнде дем алып жаткан. Кенет аты KiciHen койа бергенде, атып турегелдь Каптаган адам коршагалы келед! екен. Ж т кез бастап келе жаткан Баймуканды жалт караганда- ак байкады, каруларын кердь Атылып барып атына мшдг Тарс-турс болды да кетп. Бурыла 6epin бул да з л ы . Асыгыста кез1не Баймукан туспей, баска 6ipeyai басып салды. Асудьщ екшнл бетше ещстей кашып, ендьенщ нуга Kipin кутылар шагында, аты омакасты. Жата кап атыспакшы ед1, улгертпедк он шакты адам умар-жумар устшен басып, кьш шылбырмен кол-айагын шандып тастады. - Кашшер, адам елтгрдщ гой, - деп, келген бойда Байму кан басына камшымен 6ip-exi салып ж 1берда. Бул - Жумекеннщ бурын-сонды жемеген тайагы. Ыза-Keri кеудесше у болып куйылгандай, долы ашудан буынып кете жаздап ыныранды. Ж олдастарын атып TycipreH адамды айасын ба, эрюм Жумекенд1 6ip жудырыктап, думмен твмпештед1. Атка танып, элрет оны дереу Жаркентке экетт1. Жумекен есш жиса да, eceHripereHcin жатты. бдеш ьщыр- сып, карауылдьщ кулагын сарсытты. Козгала апмай жаткан- дай ауырсынганда, купындагы дауысы шыгады. Карауылдан су сурап 1шт1. Хэл1 нашарлаганнын нышаны гып, жарты касык суды касакана жарты сагат сыздыкгап тауысты. 1шкеш аз, теккен1 кеп, эл-дэрменнен айырылгандай. Карауылдьщ жаралы байгуска жаны ашыды. Кулак тыныштыгын да ойлап: - Шыдаса керек, азда тан атады, - деп койды. - О-оь, тамыр, далага дабай, дэрет барады. - Болмайды. Шыдаса керек. - Bapi6ip елед1, былганбай елей1н. ЭлЫз дауыс. Карауыл айап Kerri. Колтыгынан суйеп, Жумекснд1демеп тургызбакшыеда. Енкейген1де сол, кещрдепнс ол кснешежармасты. Карауыл кырылдап ьщыранады. Тап 6ipey TyHHin imerin суырып жаткандай. Канды кол айызы канып, кушырлана кысады. Камаудан кашып шыккан бетге Жумекен конышындагы пышакты колымен сыйпады. Карауылдьщ бесатарыи мойнына асты. Шетк1 кошедеп уйлерд1ц кора-корасын тштш жур!п, акыры ат байлаулы турган 6ipeyiH тапты. Ит жогы 279
жолыи онгарды. EKi-уш ыргап куппыны шыгыршыгымен суырып тастады. Жетектеп аулага шыгарды да, атка жайдак отыра салып шапты. Адамньщ кейде аруагы котершед! деген, бэлкйм, рас. Жумекеннщ Жуанагашка жеткендеп кейш юмге де болса кол жумсайтындай едк “Жумекенмен жауласканнын жулдызы жанбайды”, - дегенд1 журтка уктыру ушш де осынша ширыгады. Баймуканды итшедейш елырш, сол туж ол аргы жакка OTin кету ymiH, б е е к езен ш щ басымен Казанкелге карай кашкан. Эбдшен ел бетше карай алмады. Кызметтес адамдардын Ky6ip-Ky6ipiH кулагы шалып, амал жок, кара жерге енш кетудщ есебш таппады. Бауыры банды боп кеткен адамнын шекарашылар ыштабында ierreyi 6ip турл1 озше де, езгеге де epci боп барады. 0yeai Иужанинмен акылдасты да, “айагым ауырды”деген сылтаумен ауылынатартгы. Келсе,эке-шешесшщ коз жасы кел-дариа. 0Keci Шымырбек 6ipa3 кипакгап отырды да ойлап-niuiin койган энпмесш акыры айтгы: - Титгей жэндпк торгай да баласын езшен он есе улкен иттен арашапайды. Оган Караганда, адам гойменщ атым. Bipinai жакын тартып, 6ipiHni агтыстатып апапаганым емес. Жау денаер, жауыз дендер, Жумекен ушш отка туспей отыра алмаймын, ол - мешц, айта берсен, букш ага-бабамньи атын emipMefrrin умгпм. Ceniii ейткен1 осы куй1цмсн ететшщ хак, ж1пт кун1нде жылап Keitaipc алмап ек, ез1н кемтар, жасьщ болса кеп калды, eimi кайдан катын тастайсьщ. Bip ceniii жапгыздыгьщ болса, ол да ештене емес, кулл! урпак Суралы бабамнын сонгы журты сендер боп калсандар, одан улкен азап бола ма маган? Сондыктан гой Жумекен ymiHжанымды сап журге!пм. Не кореек те Жумекеншц жанында болайык! Журт тугел жаманаттайды, каргыс жугып бул арада кэйтш отырамыз? - Meni оган несше yrirreficiH, мен кайта-кайта ойланып- толганудан алдакашан еткен адаммын. Жумекенге жакпады екен деп, ез мудемнен айный алмаймын. Bip кун ары, 6ip кун 6cpi ауыткитын канжыгадагы коржын eMecniH гой. - Ол жагы 03ine айан, сен!н еститппщн оз1м де бшгем. Б!зд1н уйгарым - бул арадан кету. Кольщнан келед1, кугын шыгарма. Сонгы жаксылыгын, ата-ананньщ ак cyriH актага- нын болсын. Bip айтарым: мыналар саган да опа кылмайды. ByriH Баймуканнын TiniMeH Жумекснд( куса, ертен басканын cinTeyiMCH ceHi де куады. Бандынын бауыры деген атак алдьщнан oni элденеше шыгады. - Жаладан коркып жат елге кашар жайым жок. Меш KOHTecin, ез Kyniimi ойла. Ата-бабамньщ атын omipMefiMin 280
деп, ата-бабаннын тугаи жерш тастай кашканда, кай жумакка KC3irepiiwi де Kepin отырган жоксьщ. - Кермесем де, кецш таразы. Жумекеннен урпак керсем, одан еткен жумакты вз1м де едемеймш. - Онынды угып турмын. Жумекенге адесем дегенщ, оныц мына елге icTeren кианатын да куп кергенщ гой. Menin тек укпай турганым: саган бала керек болса, Жумекенге эке керек емес пе? Ана шешесш, мына бауырын, туып-ескен жерш - бэрш тастап кетпек болса, кете 6epciH 63i. Жауыздык iCTece де оны жакгап, оган шескендерщ - елден уйат. Маган ел1м. - ¥йатка салып отырсак, мунын 6opi кеп энпме. Ел дейсщ, ел ненщ байыбына барып жатыр, урпаксыз калсам, мен калам, оган олардын neci кетед1? -¥рпак-урпак дейсщ, кепке icrrereH жаксылыгын, i3rinirin ол да 6ip урпак сыйакты артта калатын нэрсе емес пе? Эке- шешеЫ боп, бауыры боп жабыла Жумекенд1 жауыздыктан тыйсак, елден кашып кеткеннен repi соньщ 03i сауап шыгар? - Жок, жас бала емесшн, шамалаймын. Мунша кылмыс- тан кейш Жумекенге ешюм кснш1л1к жасамайды. ¥нап бара жатса, ез1н кал, б1зд! бегеме. Ел-ел деп койып, енд1 Баймукан Жумекеннен ез кегш де ала бастайды. Елд1н, халыктын атын калкан кылып койып, эрюм ез Kerin кайрап жаткан жок па? Казакылык курыды гой елден. вбджен аз ynci3 калды. вкесш щ елден де, ез1нен де безшш, бекем ой туйгс1пн тус1ндг Шолак айагын калын кумырска жабыла шагып жаткандай дуылдап Kerri. - Кай куш кетпексщ? - Оны Жумскен б1лед1. - Жок, сен бшесщ, айт! - Мен эз1рм1н, Жумекен кай кун1 экетсе, сол куш кетем. - Ендеше, осы бастан айтып койайын: айагым шолак, куйрыгым шолак, Meiiin ешк1мге KeperiM жок екен гой акыр, кез1ме туссендер, ешкайсын айайды екен деме. Ел ушш, жер уш4н канымды тепп, енд1 Kenin эке-шешеден Tipi айырыла- тындай жазыгым жок. Кангырган адам oai кангырып eacin, сендерд1 мен оган косып кангырта алмаймын. Не владей, не т1радей алып каламын eKeyiicai. Эке-шеше, Отан деген оган емес, мына маган керек. вбджен OKeciiiin шеш1м1нс эбден ширыкты, ocipece Жуме кенгеашуланды. ELrmiбулд1ргиимен коймай, ол муны эке-шеше- сшен дс ажыратпак, жазан сол дегендей журтка тастап кетпек. Эке-шешеден Tipi ажырау KiMreде болса калжьщ дуние емес. Шст журтка кашу жазыкта да, тауда да жапа-тармагай. Жазыкга ез бастарын орен жасырса, таумен кашкавдар e3i тугш.
езгенщ малым да айдап кепп жатыр. Сондыктан эпрет ойдан ropi тауга сак. Он алтыншы жылы да 6ip урюп уйренш калган журт 13 адастыруга экю. Дэл желкесшен туспесен, i3 куып устауын киын. Жексенб! Kyuaepi тау жолдарын тианактап шолуга он бес шакты шекарашы шыкты, шпнде вбджен, Иужанин - eKeyi де бар. Осек езеншщ тау сагасын жогарылай сузш, булар б1рльжарым момын кошке жолыкгы. НепзЫз есекке, кайдан, калай тараканы белпЫз коркытуларга сенш кашып бара жаткан карацгы ел. Кейб1ршщ айтканына адам куледк Bip кеш н бастап бара жаткан бурыл сакалды Kici бупарга бор болып жылады: “Карактарым, кайтарма 6i3fli. Камунана косыла алмаймыз. Эйел(м1зд1 Meftni десек те, тугаи кызы- мызды оз ортамызга салып Tipi журе алмаймыз. О заман да бул заман ecTiMeren сумдык. Одан да осы арада атып кетш- дер!” - деп, анырады элп карт. 0TipiKKe осынша иланганы иманьщнан жанылдырады. Оттреткеш бата кейш оралды. Атгар ancipen, адамдар шаршап тугел титыкгаган. Шаткалдьщаузьша шыгып, Осекпн жайыльщ- кырап аккан жершен булар Жаркентке апаратын жолга карай бурыпды. “Були жексенб1, уй iiuiM шынымен кашып отер ме екен?” - деп, Эбджен сол арада сезж ойлады. Канша дэп капы болганмен, эке-шешеден Tipi ажырау юмге де болса онай емес. Зш ойга салышысы келмей, келденен 6ip нэрселерге алан болу yrnin, беткейгс алак-жупак карайды. Шок-шок арша, кадау-кадау жартастар кешк1 келенкес1мен комакгалып, Ty6inae 6ip-6ip коркыныш бугьш жаткандай. Апардын айагынан шашыраган су 6ipece бетке, 6ipece колга тиш, денен1 flip-flip ттркендаредц. Кун oni анык бата коймаганмен, тау ангары ала коленке. Сан жылдар су астьщда жаткан жылбыска тастардан туйагы тайып, атгар суды омыраулап барып эрен оналады. Ат ьщгайымен адамдар да 1пбу. Бей-жай, 6opi сальщкы. Беткей жактан кенет бесатар шанк ете туей. Аргы жагага жеттп калган алдынгы жауынгер кумп деп суга кулады. Су ортасындагьшарсасьш, кым- кигаш сапырылысты. Ок усп-устше атылды. Булардьщжартысы ары отш, калганы Kepi бурылып улгергенше, банды бойын да корсетпей кетп. Юм де болса куш боны бэрш бакылап, аддьш ала ойлал-niuiin, осы арадан эдеш KyrKenfliri копе-корнеу. Ок тигешйн yiiieyi onin, eneyi гана - Володя дейтш жас ж1г!т пен Иужанин - жаралы калпы жагага шыгыпты. Жарасын танган сон, Володя 6ip ауык eciH жиып Эбд1кенге eiuire карады: - Бер)ндерш1 бесатарымды! Канга кан, кашангы кыра 6epefli, агасын атып тастаймын! 282
Иужанин ыцыранып кана ундемедь Жарасы ауыр. Эбдйсен аппак кудай. CeHin бара жаткан суык жанар соган суктанады. Жумулы жудырык эрен д1ршдеп жансызданып барады. Тургандар xyciii бузып тук ундемедт Бес огын да зайа ж1бер- мейтш бул Жумекен екендптн 6api де сезш тур. Мына кершю- ке куэ болтанына еюнгендей буйыты 6ip дыбыспен 0сек те екаген сыйакты агады. Кештщде кабаты тусш карацгыланып барады. - Прощай, Володя! - деп буйра шаш жйгг боздап ж1бердь TicTenin, ыцыранып Иужанин кабагын эрен козгады. ©бджен тозш тура алмай Kerri. Кезшщ жасын суртш кеп Иужаниннш басын суйедг - Сенщ кепцдг алмасам, адам болмай кетешн! Алтын досым-ай!.. Шыгыс жак жана-жана ала шабдарланганда, Умбет пен ©бджен 0сек бойында келе жатты. Тау калтарыстары oai карангы, кара буалдырмен буркеп, алые жак элденеш эдеш тасалап тургандай. Сактык кылып eKi атгы жан-жагына жш жалтактайды. Тан ayeni таудын уетше атгы. Кьшан тиген кырат-жоталар курак керпедей алабажак. Тау атырабы тангы пршиппн тэты бастады. Калыц агашты жел шайкап, кустардын унтмен ушып- конган сыбдырынан ©сектщ сарьшы удеп еетшедт ©бджен 6ip кез атынан тусш, Умбетке де ымдады. Шыгы кеппеген шалтынды Kemin eKeyi жотанын успне жайау шыкты. - Анау ашыктаты жартас, —дед1 ©бджен, - сонын ен сешмд1 жатагы. Кэз1р мен айналып аргы бетке етем. Сак тур, сыбдырлатпа! Егер ол бурын байкаса, екеум1згеде Kayin. Жен сурап эуре болмайды, керд16rrri, карауылга шедг Бас KHiMirmi экел, ацдып жаткан адам кусатып койайык, караган замат кезше TycciH, калай-калай емес. 1лгершей 6epin, Эбджен артына тагы бурылды. Онын onineii ел1мнщ i3i KepiHin тургандай екен: кан-селаз, ак шелмектей. Умбет урейленш калды. Ол алыстаган сайын Умбет коркайын дедт KiMбшед1, аксак адам абайсызда cypiHin кепп сыбдырлатып алып журмесе, 6ip тасада бэрш бакылап, Жумекешйн оцтайлы кезд1 эдейп Kyrin отыруы да MyMKin. Журт: \"Журепнщ туп бар, тук корыкпайды, оган ок дарымайды, дуалы”, - десетш. Сол, Ырэ, рас: талай кугынга ran келгенмен, титгей жаракат алмапты. ©зен жакдан сырт erin ку бутак сынды. Жерге Умбет жабыса койды. Жумс- кснд1 тап мундай жакыннан кутпегещйктен, ол мулде eciHeii айырыла жаздады. Кыбырласа-ак карауылга шшетшдей. 283
Дыбыс шыккан жак жыныс aFam. Балюм, бул бурын байкар. “KiM апдымен атса, сол угпай ма?” Бул ой Умбетп багыл шс- miMre итермеледь Шынтагьш жерге ripen, ецсесш ецщ котсре бергецде,бесатар шакете калды. Буркел п таска койганбас кшип ушып к е т . Коркып жатып кайдаи атылганын да ацгар-мапты. Кэргып турегеп, карсы аддьта кезене бере калт токгады: жанагы сьпырлаткан жайылып журген аты гана екен. Алданганынугып, жартас жакка жалт караганында, Жумекещц керш. Тула бойы д1р ете калды. Жайылып журген атын байкап, Ж умекеннщ уйыктап жатканын Эбджен Умбетген узай бере-ак бшген. Содан сактыкпен жылжып жартастыц ту сыртына шыкгы. Калай ойатсам екен деп аз бвгелген. Соньщ арасынша жартастыц тубшен мылтыктын даусы шацк ететустг Жумекен сезш калып, адам деп Умбеггщ бас кшмш атып Ж1берген екен. Сонан соц гана ол жартастан белуарына дейш KepiHin, жаткан орнынан турегелдк Жауырыньш ©бдженге жайбаракат тосады. Алдын гана андып, артына бейкам. Кец жауырын кулл1 жарыкты квлегейлеп калгандай, ©бдженнщ коз алды карауытып Kerri. Жыпандай суык 6ip сез1м жон аркасынан жупрш erri. Колынан мылтык сусып барады екен. Жумскен козгалактагандай кершдг Аныктап караса, шынтагын кетерш атуга ьщгайланыпты. Карауылга YM6erriH шшгенш 0бджен уга койды. Ойлануга муршасы келмей: —Эй! —деп калды. - Атпа! - деп орнынан ушып ryperejifli. Жумексн жалт бурыла сап атгы. 0бдженнщ сол жак 6Lneri тыз ете калды. Умбет те осы кезде атып улпрдг Жумекеннщ мылтыгы колынан ушып кетп. Жамбастай жыгылып мьипыгына ол тэты умтылды. 0бджен ышкына айкайлады: - Жумекен! Атпа деймш! Lnrepi карай eKi-уш атгап барып, оньщ колына мылтыгын min алганын керш, Эбджен кшт токгады. Карауылына муны Жумекен тагы шген екен, атып уйренген 0бдж ен де тез кимылдады. Exi мылтык катарынан атылды. Жаралангандш ме, Жумекеннщ огы бул жолы зайа Kerri. Bipimui p er атканыиа типзе алмады. Бэлюм, бауыры болган сон сейтп. BipaK бауырынын огы оган дэл тидь Шалкалай артына бурылып, элдененг сурагысы келген адамша алаканын жайа берш, шыр айналып барып жыгылды. 0бдж ен ec-Tycci3. Кезшен жасы калай шыгып KerKenin бшмей/u. “Не уилн атгын? Не ушш? KiMушш?” —депалаканын жайып, Жумекен орнынан тура сап жупретш сыйактанды. Жартасты кушкан жансыз дене соншальпсыстык, кимас Kepinin. 284
6ip ексйс кылгынта буьшдырып, булыкгырып барады. Туыстык сез1мн1н жепсше шыдай алмай, кез жасын колымен синап, бесатардын удгысын e3ine караггы. Кез киыгы карсыдан каран еткен адамды шалды. “Ойпырмай, екеум1зд1 де Yмбет а л ы деп журср ме екен?” Умбет e3iniHкалай елмегенше ан-тан. Уйкысынан окойатып Ж1бергендей кекжиектен кун де кетерщдй 1969 киын сурак; Студент болгалы Сэуленщ уйге келгеш осы. Кшм KHici, журю-турысы 6ip езгеше бапка Tycin, аудандагы педучилище смес, Алматыдагы КазМУ-да окитындай. Кдсында жана таныс жолдас кызы бар. Сый-курмет соган эярлешп жаткан. Элдеюм eciK какты. - Kipiui3! - дед1 Сэуленщ memeci. - Кел, кел, терлет! - дед1 ше-шала. Ыржиган ауызды Kepin-ак Сэуле сырт айнапа бердй Кешел1 6epi 6Lninулгергеш- бул 6ipбайгус адам, KepinTyprai1ына Keitini жетпейтш кер, кекесвдц де укпайтын кем-акыл. Крнак усттне келш кырсыкканын карасацшы! Ересек адам езуш л?исакэйщщ, бул жепсеттндей бу дуниеде не бар? Журт мэдениетке жарыган K03ipri заманда да кылыгы огаш: осы уй оны жактыра ма-ау, жок па-ау - жумысы жок, каскайып барып как терге отырып жатыр. - Сарман aai келмеген бе? - Ылги осы: суракган бастап, айагын e3i айтып кетедк Мамасы да кызык, ал елпектейд1кэз!р. - Жумыс уакыты жана 6iTri гой, келе жаткан шыгар. Сэулетай, казаньща караты, оты emin калмасын! Бастыгынын апдында курдай жоргалайтын куларша бэйек. Адам тусшбейтш эуре: из туысы емес, из пайдасы тиетш дейтш емес, Tyreci шыккан жарымжан. Суйреп жургет сока басы, жуп де жалгыз сандык, “кешш келдГ’дегенi кулющи келттредь “Жуксыз”, - деп казак 6ipcynepre кейпп жатушы ед1, аумаган сол. Оны кеп экс-шешеа елгенше эуектстедь Кергеннсн курак ушып папасы да кедцк - Из, жагдай не болды? Кешеп жумыска кел!стщ бе? Саган содан лайыгы жок, - деп жалпыпдап, жаны калмай барады. - Кдлай ©3i, таныс жерлер талайды еске Tycipin жаткан шыгар? - Эрине, - деп, эп-эдем1 ойлар айтатын адамша бет элпетш кубылтып, киналган кежпте Боташ б1разга д е й т ynci3 отырып 285
кдлды. Соныцбэрй Сэуленщ ойьшша, ерескел. Жасандылыктай жараспайды тук. - Байагы сау-саламат кез калайша еске туспесш, - деп, Боташ болмашыга бола тагы 6ip курений. - Жас, жаксы шагында ортасында шайкап оскен ел-журтка картайган уакытында кемтар боп оралу кайдан онай болсын, енсем Tycin, кез1м Kyui бойы ктегейлещй де журдь Маркум Айганша озен десе, елш турушы ед1, жагасына барып жарты сагат турдым. Колы босаса-ак шомылып келешк деп жанды коймайтын. Сол кылыктары кез алдыма кеп, жас шыгып кеткешнде байкамаппын. Жасыкгыкдеп ж ю т кездежылаганды жек керунн ек, K03ip ол да кдщмпдей окига, кецшдщ e3repici. Айганшам аман болса, ез урпагымньщ ортасында уагыз айтып, уыздай уйып отырар адаммын. О-ой, сэтЫз ем ip оппа батпак сеюдщ, ойлай берсен, одан бетер теренге тартады. - Онын рас, еткеннщ 6opi екш ш , сагынтып, жаксылыгы да жаныццы кинайды. - Эрюмге эркалай-ау сол. Кергешм1зден де кеп кызыкка жолыгамыз ба деп, бакытгы эсте болашагынан кутед1 журт. Б1з болсак, умгт-арманынан озып кеткен адамдай артымызга алавдап, бурынгымызды ансаймыз. Кдндай керемсгп турса да, кейшпннен кез ала алмаган сон, ол да умпчлздж. Ел сыйы, ел курмет1 деп, airreyip, оган дырдаймыз. Атын айтып журс турсам, тап соныц жалгас т1ршш1пндей боп, Айганшамнын гумырын узартатын сыйактымын. Ойлай-ойлай жорамалы жуйр1к сэуегейге айналдык. Анда-санда mepiMfli айтып мунлыкты жылатып, ойсызды ызалантып, олардыц ойын- кулю, дэм-ырызгысына еткеннщ уын араластырмасам, 6ip iciM б1тпей турады. Еншмнщ кызык-куанышын кызганбаймын, тек 6ipaK керсш, кызыгын жогалткан адамнын хал-кадарын бше журсш деймш былайгы журт. Тае мусш ескертюштер толып жатканмен, Tipi б1здердей теб1ренте ме enfli? Кезше шукымасац, кермейтшдер бар; кулагынан тартпасан, тындамайтындар бар. Жэ, койшы, Сэулетай, тамагьщды экел. EcKi жара сыздаса, эщтме де сеп, Myn-niepiMfli таркаттым гой 6ipa3. 1Шрюн, зулап етш бара жаткан заман. Кешеп тобыктай гана кыз 6yriH 6i3re тамак дайарлап жур. Асуйге eTin бара жатып Сэуле оган алайа 6ip карады. Унатпаган адамнын утырлы сейлегеш TinTi долдандырып, жактырмаганын жасыра алмады. Боташ 6yriH де конды. Папасы eKeyi б1ркатар iiuin, 6ipa3 эцпмелесть Зэуреге сый керсете алмай, Сэуле екпель Bapi Боташпен болып, буларга кещл аудармады. Kipin-шыгып журin канша кабак танытса да, эке-шешес1еш штипат етпедк Ашуга ондай булыкпас, ызадан жарылып кете жаздады. Жат-
кан сон да жайгасып уйыктай алмады. 0 pi ашуга тыгылып, Зэуре алдында сагы да сынып, эй, эбден зыгырданы кайнап жаткан. Кисалактап кеп белмеге папасы ю рд ь Соза 6ip курсшш касына отырды. - Сэулеш, сэл 6epi карашы! - Пап, ертен- Сумдык уйкым кеп тур. Зэуреден де уйат, конак кой, кэз1р гана уйыктап едь - Уйкыдан кымбат демесем, ез1м де келмес ем. Тында! - Пап, не болды сонша? - Сен ез1нД1 жылан шагып ала жаздаганын 6LneciH бе? - Мамам мьщ рет айткан. - Не деп? - Жылан шагатын ед1, Боташ куткарды, - деп. - Уйде жатканньщ сол Боташ екенш 6ineciH бе? - Бшгенде кэйтем? - Кэйтунп ен? Жыланнан куткарган екен, енд1 сен жылан боп шак! Казак кыз балага коркынышты энпм еш казып айтпайды. ¥кса. ¥кпаса, ушынып кетсе де айтады. Мен де айтам. Зэуре де ecTiciH, ойат! - Пап, сен массын. - Меши, айтатын сез, айтылатын кез. С е т и есЫздалщй 6ip Зэуре емес, букш елге айкайлап айтсам, аз. Колкам, - деп Зэуреге де тш катты! - Досын гой, Tepenirinai айтшы! Бул - 6ip бола бермейтш окига. - Айтьщыз, эцпме тындаганды жаксы керем, - деп Зэуре дереу ыкылас биинрдь Сэуле сыздап ундемедй - Айтамын. Айтпасам, ашудан атылып кету1м сзт. Бьшай гой, калкам: ездер1ндей жас едж онда. Боташтын Айганшасы бар, бэр1м1зд1н болып-ак турган шагымыз. Ол кезде атган жыгылмаса, казак аксайтындай баска себеп жок. Bip жайды бастан-айак айтайын. Осы Сэуле алты айлык бала, енд1-енд1 отыра бастаган. ¥мытпасам, тамыз-ау сол. Жан-жагын керпемен комдап Сэулетп жагага отыргыздык та, 03iMi3 шомылып жатгык. Кенет Айганша катты бакырып ж1берд1. Касына жеткешм1зше суга сылк кулады. Коркак ед1 маркум. Жылан шагып алды ма деп жабыла KOTepin алдык. Сейтсек, Heri эрен кимылдап жаганы мензейдь Жалт карап жаным калмады, бшектей кара шубар жылан Сэулен1н айагын бойлап тес1не карай енд1 кетерш п барады екен. 0 з балан олгел1 турганда, ара тусе алмаганын - корлык. Мамасы жылап мулде eciMfli шыгарып ж1берд1. Жапанашпын, жет1п баруга жыланнын Tyci суык; таспен уруга тагы болмайды; урк1тсек, Сэулеге тап шапшып оралатын сыйакты. Жылан жылжып жогарылап барады. КеудеЫн ораган керпеден етсе. 287
тамак тусы жаланаш; такса, Tin тартпайды: уы каггы жы- лан. Kayinn сезгендей, Сэуле шырылдап Kerri. Колымен устай алса гой, курыганымыз. Даусын ecrin шыдай алмай, ес-тусс1з умтылдым. Ж агага шыга алмай жуз cypinreH шыгармын. Батыл екен, Боташ каргып касына барды. Шакпак болды ма, кашпак болды ма, эйтеу1р, кез шеспедц жылан балтырына шап орала Kerri. Тагдыр дегеннщ e 3i тэлкек нэрсе: б!рде оттан куймей шыгасьщ, кейде отка Kepin турып кулайсьщ. Кдндай сэггшщ десеннп, жыланныц басы дэл екшеге TycinTi! Куйрыгымен ургылап кутыла алмай элек. Кимылга дэт жок, куры шу-шу етем1з. Акыры Боташтыц жаланаш екшесше жаншылып елдь Апырмай, адам сенбейтш сумдык! Kepin отырсын гой, калкам, сол адамды Сэуленщ калай карсы алганын? - Пап, сонша урысатындай не кылдым, теп? Кызынын ce3iH кулагына да игмедп - Кабагын, кимыл-эрекеттерш кергешмде, жерге Kipin кете жаздадым: жактырмайды, тап оныц oni Tipi жургешне тыжырынатындай. Сый-курметш emKiM сатпайды, сонда да ел боп еркелепп журген адамга глтипаты жок, мундай бала ecipreHiM маган да уйат. TyciHceH, Боташтын Tipi жургешнщ 63i тамаша ерлж. Талайга кслдж, тэж!рибе кердж. Кдн кешin журш к у лепндер бар, кап т е п п турып кулепндер бар. Тукым-туйагынынан тугсл айырылып, канкайып кара басы калса да, терен курсшш койып тэты гпршшк eTin жургендср бар. Канга шыланып жаткан адамды керш-ак жынданып кеткен жэне коп. Жан куйттеген адамга жасырынатын куыс жер бепнде аз ба? Куры жанбагыс KiMiiin колынан келмейд1? Боташ 6ip езге адам. Уй болам, отбасын курам десе, колынан ол да келш тур. Айганшам деп аь урады, аруагын сыйлап oni жур. CerepiHfli де бшмейсщ, cyficinepinai де бшмейсщ. Аны з-улп етпессн, гайбаттаудын кай реп бар? Басынан байагыда еткен бакытгы шагы жанына эл1 кунге талшык. Киали дуниеш, букш керсметп колына устап турса да, кейб1реулердщ кейюпп кергс дешн таркамай кетсд1емес пе? Колын сштсп, каьарланып, орнынан каргып турды. - Кадкам, сен де, Сэуле, сен де аз жаста емесЫндер. Айт- сын ana memeci, Айганша мен Боташтан эулие емессшдер, танга уйыктамасандар да тындандаршы соны. Кеп уйыкта- ганнан кеменгер болган еи ш ч щ кергсм жок. Соны айтгы да, Сарман Kerri. Кыздар yHci3. Уйкыны гана бузса 6ip copi-ay, ойларына у куйып кеткендей. Айып еспген- дершен де ынгайсызданып, Айганша жайлы бше тусуге де эуестешп, кыздар eKi дай эуреге калды. 288
- Жылан елестеп жатканыи карашы! - Мен де коркып жатырмын. Элдене ыз еткендей болды. - Ол не, ей? EKeyi де жым-жырт. Ocipece Сэуледе зэре жок, ею кез! eciK жакта. Жумсак б1рдеме жылжып келе жаткандай жыбыр- жыбыр. Шубатылган eciK перденщ астынан шубар жылан жылт ете тускенде, шыцгырып зотбердЕ Т т р к е н ш , ма- масынын кушагында отырып та сескене бердг Кезшен керген шубар жыланды мамасыньщ айагындагы уй тэшш- Keci дегенге, теп, сенбейдь - Мам, папамнын айт дегенi не? - Кекем-ау, кеп энпме гой ол. Боташты жактырмага- нынды Kepin, папан саган катгы ренжщь Булкан-талкан, бар деп меш тесепмнен тургызып ж1бердк - Папам да кызык, 6ip рет жыланнан куткарганын гумыр боны бешкеш кыпа ма? Кэйт дейш маган? - Акымаксьщ, кызым, тайазсьщ. Бшмеспк пе, балалык па мунын? Боташты рен ж тсеш ц , 6i3fli де р енж тсеш ц: басымыздан еткен б1рталай киындыгымыз ортак, ойын- кулюмгз ортак, ещц картайганда ара ж т м 1зд1 ашпа, жаным. - Энпмешзд1 айтьщызшы, - деп, Зэуре колка салды. - Айтайын, калкам, айтайын деп кслд1м гой. Ол кез еске туссе, уйкы келе ме 6i3re. Бугшпдей ме, жас буыршындай Боташ eni бул. Касында жарасьш, Айганшасы ол журепн. Айдын 6ip толып тукан кезшдей аппак едц нлркш! Асып тукан бойында асып турган 6ip Mini коркак едк тал тусте тыкыр еткещй естгсе, талып тусе жаздайтын; кеш капай батты eciK алдына елее шыкпайды, карыс жер аггаса да, касына Боташты ерпп журепн. Балажандыктарыпда бага жок, scipece Боташ. Б4зден repi Сэулеш солар кеп устайтын. HeHi ацсасан, сол зэру: баласыз капатынына кершгендей, Боташтьщ бар энпмеш бала болушы едк Айганшадан жуют болганньщ алгашкы белгкл байкалганда, куаныштан Боташ капай езгерд1 десецпн, елпектеп, ecci3 кебелектей Айганшасын айнала берепн. Согыска атгангалы турып... сондагы айткан сездер1куш бупнге дейш кулагымнан кетпейдк “Айганшаньщ айагы ауыр, - дейш, тап соны мен ani сезбейпндей, - коркак екенш бшесщ, коз кырывды катгы сал, жапгыз тастама, жанында бол!” - деп кайта-кайта тапсырып жатыр. ©Mipflin жолы бшктей берепн буралан сокпак кой, онымен ермелеу ушш колыннан тартатын ага, колтыгыннан демейтш ini болса, 6ipa3 жецлдш . Сарман екеум1з кейде Сэуленщ жалгыздыгын айтып уайымдаймыз. Bip ойдан, сонымыз - KynipuiiniK. “Жок” дегеннен “аз” дегеннцс аты да болса артык. Айттым гой жаца Айганша жуки калган деп. 19-897 289
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
