Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

кила ертен келсш» дейль Сейтш , Гераклитгщ айтканы бола- ды да шыгады. «Койыныз, койьщыз, жаман екен ойыныз» деп Канипа эн дете eTipiK к у л ш , к е л п р с ш Ж о м ар тбек к е к ар а п , сахн ага шыккан бишщей боп, мойнын кылкандатты. - И э , тук к ояты н ы ж о к , — дед1 М айра оган бу р ы л ы п , — шашын мен мойнынды Кербез агайга боска сипатканш а, Са- ки лан ы н багасы н Ty3eTTipin бер. Бул сезд1 баска кы здар да шуылдап, костап калды. - Зайкул тап сы ра а ла ма? —дед1 С аки ла Ж о м а р тб е к к е. -Т апсы рады . Ол TeriH«Чеховтын карындасы» аталган ж о к кой. Буган 6epiMi3 мырс ете ту стж . О н ы н мынандай м а ш а б о- латын. К,ыста XIX гасы рдагы оры с эд еби етш ен ем тихан етк1зуге аз1рленш ж у р д ж . Bip кун1 уз1л1с кез1нде Зайк у л бэр1м1зге сурак койды. - Чеховты н 6ip кары ндасы туралы айтканы бар ед1 го й , сол с е з KiMHiH ecinae? - Кай карындасы туралы? —дедж 6i3 тус1нбей. — М ария Павловнаны айтасын ба? - Т т м ж н уш ында т ур, ез1н1н 6 ip кары ндасы ж ай ы н д а ай- - Не деп? - Н е деуин ед1 Kici е з кары н д асы туралы . С о н ы н 6ip ж ак- сы касиет1н айткан. Bi3 Ч еховты н айел аттас ш ы гармалары н атай б астады к. - «Ниночка» ма? - Ж ок , —дейд1 За й к у л б асы н ш айкап. - «Ит жетектеген кел1ншек» пе? Зайкул сакы лдап кеп кулед1. - К ойы ндарш ы e p i, кел1нш ек ит жетектеуш1 ме ед1? Ол 6ip ауылдын анш ысы ма екен иттер1н касынан калдырмай ерт1п журет1н? - О йбай, За й к у л , сен б1лмейд1 екенс1н гой, — дейд1 Ж о - мартбек орнынан ушып турып. — Кел1ншектерд1н керемет аншылары болады. - Озгеге сенсем де, саган сенбейм1н, Ж омартбек, —дейд| Зайкул колын б1р-ак сермеп. - О нда «Апалы-с1нл1л1 ушеуд1» айтасы н ба? - Ж ок , уш еу емес, 6ipey, —дейд1 Зайкул б)зд1н дщкем1зд1 куртып. - Чеховтын сол сезш ж урт айта беред! гой ылги. 0л д 1к-талды к дегенд е, келес1 уз1л1сте оны а р е н тап ты к. Сейтсек, Зайкулд1н сурап отырганы Чеховтын «Краткость - 101

сестра таланта» д ей т ж н акы лга айн ал ы п кеткен атакты c e 3i е к е н . С ол к у ш 6i3 6epiMi3 iuieK-ciaeMi3 ката куле оты ры п, Зайкулге «Чеховтын карындасы» деген атты 6ip ауыздан бергенб1з. Ж о м ар тбек тт еске алып турганы осы окига бо- латын. Б13 кулк1м1зд1 ты йып у л гер генш е iujTeH к о й к ан кагып Зайкул ш ыга келдь BepiMi3 оган карай когадай жапырылдык. —Не алдын, Зайкул? Ол 6i3re бес саусагын KepceiTi. CeHepiMi3fli де, сенбесiMi:j/ii де бйлмедж. Зачет книж касын- дагы «5» деген баганы коргенде гана иландык. —Н е с урак келд1 е зщ е? — Не сурак келгенш негыласындар, мен ештенеш де ж е л с п р ш айта алгамын ж ок. Б ар 6iTipreHiM мынау болды. — К ы здар Зайкулге ентелей TycTi. - К ербез агай б елы е карап отырды да: «Зачет книжканды экел, Сагынова» дедк Байкай- м ын. exi кояты н Typi бар. Емтиханды мен емес, ол 6epin отыр- ган д ай -ак , exi иыгы салбырап. унжы ргасы Tycin барады. Аяп кетт1м байгусты. Содан со н кайдан ш ыкса, одан шыксын дед1м де, бастым тэуекелге. Зачеткамды колыма устап, юбкамнын ез1 кы ска етеп н одан сайын к етерн ш рей туслм де, стол жа- нында Кербез атайдын карсысында турган орындыкка жалп eTin оты ра кетт1м барып. Агайдын тышкан кез1 жылтырай жайнап, менщ мына октай тузу сирагыма, жуп-жумыр лземе кадалып, одан да жогарылай бердк Мен оны сезбеген болып. зачеткам ды усыны п былай дед1м: «Мен не койсаны з да риза- м ы н, агай . Bipax, ci3 сиякты теш здей тер ен бшм> бар гулама устаздан сабак алып журген меж уш пен тертке окиды деп еш м м де ойламайды». «Терт» дегеш н эдей1 айты п отырмын. «Э ттен , уш койы п берсе жарар ед1» д ей м ш iuiiMHeH. К ербез агайдын осал жерше дал тшпм-ау деймш, книжкама конжп- тып 6ecTi койды да бердь Бул окьггуш ымыз ете м актан ш ак Kici едк Л екция устж де ол е ю C03iHiH 6ip in a e: «Мына м ен н агы з кы пш а бел, кы р мурын, сымбатты ж т т ш н гой» деп отыратын. Онын устше e3iH ул к ен , улы адамдармен катар коя свйлеп: «Кеше Мухит Эуеновпен екеу!М13 театрга бардык» немесе «Бул такырыпка байланысты м енщ макаламды, одан сон Белинскийдщ мака- ласын окындар» деп те бесетш . Осы мшез) уилн кыздар оны сыртынан «Кербез агай» деп атайтын да, «Кыздар, тыныш оты- рындар, Кербез агай келе жатыр», «Кербез агайдын лекция- сы на барсам ба екен , барм асам ба екен?» десетш . Зайкул ку онын осал жерш тап басыпты. 102

— М ы н ауы н м ас к ар а е к е н , - дед1 М ентай . Б утан д ей ш Ментай аузынан мундай катал сез шыкканын еспген емес ыпм. Ол жолдастарынын кемш шгзн кеилре б ш п , еш ю мжн кенЫ каларлык сез айтпайтын едк Сол сабырлы эдетш бупн 6ipiHuii рет бузганы на кысылды ма, KiMбтпсш, З айк у л д ш ce3iH ecTin болганнан к е й т кулагы нын уш ына дейш кы зары п , тем ен карады . - М ы н а c e 3 ia ai б1зден баска е ш м м ecTiMeciH. - Ешн к ай те ж н , - дед1 Зайкул М ентайды н алды нда актал- гысы келгендей. - Ж анагы сен айты п б ер генн щ 6epiH лезде умыттым да калдым. Кысылтанда адам не ютемейш. Агайдын м актанш акты гы , м ен ш ш аш ымды сипай 6epeTiHi ойы ма т у сп д е, ж анагы ны iCTeaiM. Em u кай теж н , 6 ip сем естр бойы басым - ды бекерге сипатгым ба мен оган. Басты айтасын, Кербез атай ж ан а м е н т бутатымды да сип ап салды. —Bi3 Kyain Ж1берд1к. — Mefiai, сипаса сипай 6epciH, —деп Зайкул с е з ш аяктаута ы нгай- ланды. - О тан мен1н нем K erri, 6 ip бестз сокты м да алдым. — Бес кана емес, сен 6ip тулк1 согып алган сиякты сы н, Зайк ул , — дед1 Ж ом артбек ж ы м ынлап. — А нада анш ы вйел болмайды деп таласы п ед1н, н агы з анш ы эй ел 031н б о п ш ык- тын той. — Э й , Ж омартбек, байкап сейле: мен эйел емесп!н, кыз- —Э , э, солай екен-ау, —дед1 Ж омартбек мулэй1мЫп. Содан сон тук бшмеген Kiciaeft вндете женелдк - «Еттмд! шал сипатан курт ж есш деп, жартастан кы з ceKipai терен сута» деген екен-ау Абай атамыз. Б1лген адамта жаксы сез-ау бул 6ip. Кыздар мунын Зайкулге арналып айтылтанын ce3in, 6ipiHe- 6ipi карап жымындасты. - Э й, неге жымындайсындар, кыздар? - Зайкул вр кыз- дын бет!не кезек карады. - Ж ай, жанаты Жомартбект1н «em m i шал сипатан» деге- н1не кулем1з. — Бул матан айткан екен гой. Т Ы тотияйындай осы жу- г1рмектен керд1м-ау, - деп Зайкул жудырыгын т у й т , Ж омарт- бекке карай тап бердк - Ж ок, жок, Зайкул, - дед1 Ж омартбек каш кактай акта- лы п, —«ETiMfli ш ал сипатан к урт ж есш деп» ж ар тастан тер ен сута ceKipin журген сен емес, феодализм зам ан ы н ы н е сю кызы той ол. С еш н жен1н баска, сен жана заманны н сулуысын. Кербез атан да шал емес, кырыкта тана. - Э , солай десен и л одан д а, - дед1 Зайкул Ж о м ар тбек тш сулусын деген1не жайылып Tycin калып. О нын «Кербез атан кырыкта тана» деген сез1не мэн де берген жок. 103

в с т т , Жомартбек «Ш епнуге жол жок - артымызда Моск­ ва» деген Клочков созж Бас командашынын буйрыгындай кай- талаумен журтты epiKci3 iuiKe Kipri3in, еЫктсн аппакбоп енген кыздар кып-кызыл боп шыгып. «Не алдын?» —«Торт». - «Кут- сыктап, култ-куаны п, алысып-эзшдесш журш, алгашкы ем- тиханды да еткердж. Алгашкы емтнхан маган б1рсыпыра сабакбердй Курстас кыздардын TopT-6eccyi FaHa у зд ж жаксы, ж етнсегЫ жак- сы, он шактысы орташа окыса, алты -ж ел кыздын yarepiMi мулде нашар екен. Онын ycriHe бурым булар сабакка жекс- жеке Э31рлент келген. Bipev емтиханга 6iain Kipce, 6ipey- лер окытушы алдына тек «кудайга тапсырып» кана бара- тын болган. Мен кыздарга сабакка булан былай 6 ip a ec in ез1рлену KepeKTiriH айттым. O cipece, нашар кыздарды жаксы окитын- дарымыз ек1-уштен о з тобымызга алайык дедш . Осыган келютж. Ментай. Майра ж ане мен ушеумгз Зайкул, Сакила сияктыларды камкорлыкка алдык. С ойлп, осылай уш топка б о л ш т . кейде уш топ 6 ip accin , 6ipiriri келп, танертенп сагат терттен турып алып, тынбастан даярланып журдж. Кейде 6i3re оз беттер1мен эз1рленслн элд1 деген кыздар да косылатын болды. BipTe-6ipTe кыздардын емтиханнан enipen шыгуы ток- Сондай емтиханга эз1рлж кундернин 6ipiiiae 6i3 Калинин Kouieci жактагы жатакхана жанындагы тобеш ж басында. калын агаш келенкесш деп кок шоп услне одеялдарды жай- ып тасгап, кезектесш конспект окысып, б1лгешм1зд1 6ip- 6ipiMi3re ауызша айтысып, сарылып узак отырдык. Bip кезде Ментай усыныс жасады. — Агай, шаршап кеттж кой, дем алайыкшы. Bi3re кешл серптетш баска 6ip onriMe айтып 6epiHi3iui, —дед1 маган карап. — Не айтайы н? - дед1м мен сэл ойлана Tycin. —Ойбай, кыздар, —дед1 Жомартбек жерден ж е л коян тап- кандай ентш п . сонысымен кыздарды одан сайын ынтыктыра Tycin, - мунын согыс кезшде 6ip кызбен уш кун 6ipre жаткан OHriMeci бар. Соны айтсын, оте кызык. —Оны... —деп Ментай кумгажш калды. Содан сон межн к е й ш м е б1рдене келщ калды деп ойлады ма, ренж^р дед1 ме, C03in кайта жалгады. - Лайыкты десеш з, айтыныз. 104

—Айтсын, —дед1 Зайкул жаны Kipin. —Ондай эн п м е кы зы к болады. —Ол М ентайга карай бурылды. - С ен, М ентай, Ер- болды иектеп алып, аузынан кага беретшш не осы? Элде езш е елен шыгарганнан кейш ез1мдш деп ж урм тш ? Зайкулд щ М ентайга айткан с э зш ш iuiirm e «Ерболды и ек­ теп алып» д е г е н ш т жаны бар деуге де болар едь М е т н М ен­ тай касы нда элдеб1р MiHiMfli тауы п , c e rin немесе орн ы м н ан Tycipin кете ме деп ж огарыдан келген улкен басты к алдында iuiTefii a ipiл кагатын Kiuii багыныш тыдай. ол маган атымды этап, жеш мд1 жендеп ештеие айтпаса да, кылык-кимылымнан б1рдене унамай кала ма д еп, ез-вз1м нен кы сы лы п, кы мсы нган- дай куйде отыратыным бар-ды. Ку кыз соны ангарып айтты. Зайкул е з сезш е 03i риза болып, сыкылыктап кулш алды. М ентай кызарып Kerri. — С ен де ж окты а й тасы н -ау , Зайк у л , — дед1 о л сабы рлы калпы н бузбастан с эл ган а KyaiMcipeft Tycin. —А гайды иектеп маган соншама не болыпты?! — «Ж ок, олай емес, иектесем иектейм1н, онда сенщ не шаруан бар?» десен erri» деп ойладым мен 11ш мнен. - Эш ей ш , бурын есттмеген эн п м е болтан сон... —Ест1месен, естисщ , б1лмесен, 6iaeciH, —дед1 Зайкул кайта- дан сыкылыктап. —Есту уш ш тындау, б!лу уинн уйрену керек. —Еститш де, еепмейтш де, бметш де, бшмейтш де нэрсе- лер бар гой... —М ентай маган карай сэл гана мойын бурып, бас изегендей болды . —А й та 6epiHi3, агай. —И э, Зайкул шырагым, осы сен такымдамай тыныш отыр- шы, — дед1 М айра. — Bip н эр с е н щ uieTi ку л агы н а Tuin eai, кунж ы ндап KerriH гой б1ржола. —К унжы ндам аганы нды кэр е р м ш каз>р, —дед1 Зайкул оган ш ам данбастан. 0 з г е к ы здарды н ундем егендер1м ен, кул1мдеген к э з д е р ж е Караганда Ke6iHiH м еш н а й тп ак энпм ем д1 ты ндагы лары к е л т отырганын ангарганыммен, ол энпм еж Ментай алдында ай- туга лай ы ксы з Kopin, б эгел е берд1м. —Ал, бастасаншы, Ербол, —дед1 Зайкул дегб1рс1здене Tycin. — Кай жылы? Неше кун кушакгап жатгым дейс!н кызды? Мен басымды шайкап, каш калактай бастадым. — Кырык тэртшгш жылдын кузш де бул майданнан елге делегат боп келген, —дед1 Ж ом артбек Зайк у л д щ кумарлы гы н одан сайын коздырып. — Сонда, алдымен Алматыга согып, содан с о н э з ауылына барган. Ауылында езщ сиякты 6ip суду кызбен... —Согы с ж у р т ж атканда ма? —дед! Зайкул к е з ш бакы рай - 105

—Иэ. —Алла-ай, сен кандай бакыттысын, Ербол, согыс кезжде елге келш журген! —И э, коя турсанш ы , Зайкул, - дед1 оган Майра, - Агай- дын энпм есж айткызсаншы. —Э й , сендер д эл осыны «агай» дегендер1нд1 койындаршы кы лы м сы п, — дед1 Зайкул к ы за сей еп . - Кайдагы агай бул, 63iMi3 си я к ты студент кой . К е п болса 4-5 жас кан а улкен шыгар. Соган бола сонш ама кэртейте бермесендерцл бул бай­ густы. Зайкул аяган болып меш н басымды сипады. Баскалар оган ду кулд!. Зайкулдж взге сездерж жарата бермесем де, осы сезж унатып, мен де к у л т жатырмын. — Ж ок, оны емес, баска 6ip эн п м е айтайын, —дед1м мен кулк1мд1 токтатып. —Ж ок, соны айт, - дед! Зайкул такымдап. —С он ы , - дед1 К анипа сы кы лы ктап. - Зайкул, ер болсан, дел осы энпм еш айткызбай койма. —Ендеше, —дед1 Ж омартбек менен окш аулана т е т к е карай ыгысып, —Зайкул, сен Ерболды мыктап устап отыр. Мен оны н к у н д е л тн е жазгаи осы эн п м есж бэрш е дауыстап окып берейж. Ж омартбек м еш н касымда жаткан калын дэптер1мд1 колты- гына кы са кеткен екен. Ш етке шыгып, сонын 6errepiH актара бастады. Зайкул man 6epin мен1н мойнымнан кушактап алды. —А л, оки бер, Ж ом артбек. М ен муны ты рп етк1збейм1н, - дед1 Зайкул маган кенедей ж абы сы п. — Канипа, жакын отыр, м ы н ау ты пырлап туры п кет1п журмес1н. Ж урт тэты 6ip ду кул!П, басыла бергенде Жомартбек мешн кунделж дэптер1мс жазган естел1к энг1мемд1 судыратып оки женелдк «Мен1н ауылы м — «А кбота» колхозы TeMip жолдан тогыз ш акырымдай жерде болатын. Ауылдын екпе тусында «Онын- шы» деп аталатын разъезд бар-ды. Ауыл поселкеге айналып, п оселке к ал а болып у л кеш п ж атады . Бул дуниеде вспейт1н разъездер екен гой. «Оныншы» 6i3fliH бала кун1м1зде разъезд eai. Ж1г1т б олы п, согы стан келген1мде де сол разъезд калпын- да алды м нан ш ыкты. Б )рак м аган ол шетелд!н сэнд1 калала- рынан элдекайда кымбат, элдекайда арты к eai. Кун бата разъезге болар-болм ас кана Kmipin еткен поездан каргып Tycin, м ен карсы алды м дагы Кызыл ш атырлы eKi агаш уйге куана карап, орны мнан козгала алмай, калтиып калыппын. Ол сэтте G3i\\mi П етергофтагы патш а сар айы ны налды ндатурган- 106

нан 6ip де кем сезш сем буйырмасын. Айырмаш ылык сарай алдында фонтан суына шомылып турган жаланаш айелдер MyciHi ж окты гы н да гана сиякты . О н ы н о р н ы н а м ен ш к е з ал- дымда езге суреттер кернедк М ен б)р1н ш 1 рет п оезды осы ж ерде, анау мандайш асы нда « Разъезд № 10» деген жазуы б ар о н ж актагы кы зы л уй д ш ал­ дында турып коргенм1н. Содан кейш акем екеухпз арбага мш ш , ауылга кайттык. Экемн1нтрашпенкес1н1нартжагында унем1 басы ж ы лкы ш ы кусты н тум сы гы ндай им ектел е сорайг- ан ш алгы о р а к журет1н, А уы лга так аган д а арбага м1нем1з деп алдынан балалар жупрсе, акем атын токтатып: «Карактарым, байкандар, арбаны н артында ш алгы орак бар» деп ылги е ск ертш оты раты н. Ол ж азды н кун1 е д ь Ра зъ езд бен ауылды н арасы тутып турган кек шеп болатын. Разъезден шыга бере акем атын токтатып, арбанын артындагы шалгы оракты алып, ш оп ш апты . М ен хош Hici а нкы ган к е к ш ептт к1шкентай ку л а- шымды жая кушактап, арбага тасыдым. Талдан токылган шар- бак корабына как ш еп тиелген арбага кайта отырганда мен ез1мд1 аскартауд ы н тебес1н е ш ы ккандай сез1нд1м. Ж ас ш еп т щ Hici жаным ды е л т к е н маган Te6eciHe ш ы к к ан тауы м т у й ен ш булкш ндей майда жел1спен козгалып, зымырап бара жаткан сияктанды. 0cTin, разъезге келген, поезды керген, жас шеп тиелген бш к арбага мшген куаныштан юшкентай журепм енесш айнала шапкан кулын туягынын дурсЫ н таныта лу- шлдеп отырган шакта экем маган колындагы божысын устат- ты. Бурынгы куаныш куаныш па, к ен ш м одан сайын aenipin K eiri. Божы колыма тигенде ж уреп м уст1-уст1не луш лдеп, жымын ете тускен мен сол свтге аттын божысын устап келе жаткандай емес, алыстан Караганда акбас нардай боп керш етш А кжал тауынын epкeшiнe м ш ш , сонын буйдасын устап келе жаткандай жайда болдым. Ен алгаш осы разъезд! Kepin кайт- канда ауылга тура Москванын езш ен келе жаткандай куйде енген ед1м. С ол разъезд! одан он бес жы л кейпн кай та к ер ге н - де сол сурет кез алдыма елестеп, мурнымды жас ш ептщ хош Hici кы ты ктагандай болды . Р азъезд б асы н да тан и ты н euiiciMiM ж о к болганды ктан мен б1рден ш апш ан ад ы м д ап, ауылга карай бет койды м . TeMip ж ол топы рагы нан Tycin, таб аны м ж ерге тш Ы м ен -ак, он е бойым б1рден жешлден1п, сахн ага ш ы ккан биш щ ей лы пы п келем1н. А ягымды iare p i б аскан сай ы н, eKi колтыгыма канат б^кендей зымырап, самгай тусем1н. Разъез­ ден 6ipa3 ш ы кканнан кейпн осы туе ед1-ау дед1м д е, ж ерге жата калып, аунай бас гадым. Содан кейпн, бала куш мде 6ip жакка ала кет деп экемнш аягы н кушактап жылап жатып алатыным- 107

дай, е тб е л м н е н тусш , жазда iue6i ш абылып алынган орма жерд1 куш актап, eKi 6 e m m i уйкелеп, epHiMai типзд!м. Мен кара жерд1 анам н ы н ж ум сак м андайы деп cyflaiM. эк ем н ш ж алп ак аркасы деп куш актады м. Bip кезде вз-ез1мнен куб1рлеп, кунпрлеп ун каттым. «Айналайын анам, сен туган жер топырагынын астында жатырсын. Украинанын кара мак- пал керпедей кара буйра топырагын жамылып сен калдын, ардакты экем. Екеушнен белжген молекульдей болып, жер услнде мен ж урмж , мше. Сурапыл согыстан, сонау Польша- дан туган ж ерге аман к ел ж , сен щ бала куш нде баскан i3iruii nicKen ж атырм ы н, аке. Ертен с е т и кабы ры на 6ip уыс топы- рак косамын, ана». Ж ел жасар бала кужмде акем шалгымен швп шапкан жер- де жатып, ойга да, мунга да баттым. Содан сон орнымнан турып, ауылга карай кайтадан бет койдым. Ауылга мен ай туа ж етлм. Туган ауылымнын к!шкентай терезелерж ен жылтыраган э л а з оттары монгол тукымдас ш ыгыс халы ктарыны н кы сы к кезш дей сыгырая кул1мдеп кар- - М ы нау эн п м е н к е ш л а з боп Kerri, - дед| Зайкул шы- дамсызданып. —Ж анагы кызбен 6ipre жатты деген жершен бастасаншы, Жомартбек. - О ки бер, Ж омартбек, - деп баска кыздар ш у ете калды. - О сылай оки бер. Ж омартбек двптер свздерж ары карай жалгастырды. «Жа- галап, сырткы к еш ед еп в з уй1мнщ ж ел к есж е келд1м. Баска уйдщ б эр ж д е сыгырайган ж ары к бар. Тек 6i3fliH уй д ж тер е зеа ган а тас карангы . Кеш е согы ска е з 1м кеткенде оты маздап, терезеш жаркырап турган уй едк Менен 6ip ай кейж согыска экем Kerri. Э кем майданда казатапты. Экемнщартынан ауыл- д а ш еш ем e.nzii. Ж алгы з карындасым ерге ш ыгып, баска елге к е т п . Ендеш е бул уйде кайдан ж ар ы кб о л сы н . Бул neci3 уйдш кулп отырган жалгыз жарыгы менмж гой. Согыстан аман оралып, эке ошагынын отын маздатып, эке терезесжен жа­ р ы к жаркырата аламын ба, KiM бш сж ?.. Осы оймен туган уйдщ жанына жетлм. Адам гана емес, иеЫз уй де ж елм арей д1 екен. Бу'рын уймен жалгас салган шеп уйелн биж корганымыз болушы едг Онын 6ip кабыргасы кулап, опырылып калыпты, эке-ш еш ем1зелт, exi и есж ен 6ipaefi айы ры лганнан к ей ж уй екеш уйдщ 03i де ш епп. аласарып келп л. Ш оп корганды айналы п в л п , кора алдына келдйм. Бурын мундай кезде кора алдында 6ipi ынырсып, 6ipi куЖс кайта-

рып, к азы к ка байлаулы сиы рлар жатуш ы еда. Э р си ы р д ы н ал- дында eneciHe уксас бузаулар туратын. Сиыр кораны н eciri алдында буйыгып, кыска шынжырга байланган Карашеке ж айгасаты н. Еш н с о н ы н 6ip де 6ipi к ерш б ей д ь У й м ан ы н да Tipi жан ж ок. Б1здщ уйдщ eciri коранын какпасынан белек болушы едл Аяндап солай карай келд!м. Е скте кара культ тур екен. Оны колыммен 6ip сипадым да, аркамдагы зат капшыгымды memin, жерге койдым. Содан сон eciK алдындагы согыстан бурын кеш - ке карай эке-ш еш ем 6epiMi3 шыгып отыратын балш ы к caKire жайгастым. П нлоткамды memin, Т1земе койдым да, ею колы м ­ мен зы рк-зы рк еткен eKi шекемд1 унс1з кысып, оты рып калдым. О сы кезде алды нгы к еш е ж актан 6ip aycip е с п л д ь К ара- сам , ай ж ары гы нда д ом аланган 6ip кы лан 6i3fliH уйге карай куйгытып келед1 екен. О ны н не екен ш ангара алм ай, атып турып, со^ыстагы едет бойынша колымды он жамбасымдагы пистолетке апары п улгергеш м ш е 6ip а к и т келш кеудеме карай шапшыды. Кынсылап, арсаландап, куйрыгымен санымды са- балап жатыр. Сейтсем бул е з м ш щ Караш еке екен. Басынын 6ip meKeci кара дерегей , KimipeK келген а к HTiMi3fli 6i3 KymiK кушнен солай этап кеткен едщ. Байгус Караш екенщ меш кал ай таныганын бш меймщ , дYcipлeтin алыстан келдл А л­ дынгы eKi аягы н ею иы гы м а асы п ж iбepiп , HeriMfli ж алап , кеу д ем н щ eKi ж агы н к езек ш екелей жаты р. М уны н ш агы п, жылап, експендей, кайта-кайта кынсылап,. солыгын баса ала- тын емес. Мен оны кушактап, кею репм е кыстым. — К а р аш ек е , а м ан б ы сы н , кай д ан т ан ы д ы н , KymiriM ? — д ед ш iniMfli басы н ан , к улагы н ан , м ойны нан сип алап . К а р а ­ шеке одан сайын кынсылап, мулде eci шыгып Kerri. Bip уйден кал ган eKi ж ан с сы л ай табы сты к. К а р аш еке м аукы н б ас к ан д ай б о л ы п , и ы гы м н ан Tycin, eciKKe карай ж уп рд к EciKKe ш апш ып, кы нсы лап , алды нгы eKi аягымен кара кулыпты тырмалады. «Ербол-ау, сен осы уйдщ HeciciH гой, аш еанш ы мына eciKTi, к и ратсан ш ы ау зы н дагы кара кулыпты» деп жалынгандай боп, жаныма келдь Кайта ж алт бурылы п, тагы д а eciKKe с ею р дь EciKTi аш ы п, м еш imKe Kipri3e алм асы н б т г е н н е н кеГпн К ар аш еке катты y pin, корил уйдщ алдына, одан терезесш е барды. EiaaiKiMeu катарлас Kepmi уй е к е м н щ к ары ндасы Н арш а деген апай ы м н ы н ytii е ль А й суттей ж ар ы к болаты н. И ттщ ургенш ecrin, шашы жалбыраган юшкентай кыз шыкты. Иен уйдщ алдында шошайып жалгыз турган меш Kepin, бала шо- шып калды-ау деймш. 109

—Бу KiM? —леп баж ете каллы. — К оры кпа, кал кам . мен Ерболмы н, - дед1м балага карай а якд ап . —© зщ kimcih? —М ен Б акы тж анмы н, - дед! кы з сен ер-сен б есж бмм ей. К асы н атам ан бары п, м е т таны ганнан кеш н «агатай!» леп, Б акы тж ан мойныма асы ла к е т п . Yfi сырты нан eHTirin Кара- шеке к е л т , м е н т мойныма езш щ кайта асылуына орын жок болгандыктан, шыр айналып, куйрыгымен сабалай бердг - Т э т е м мектепте жиналы ста eai, -д е д 1 Бакытжан. - Бупн колхозда жиналыс болып жатыр. Мен тез барып, айтып келейш , ага. Бакытжан уйге юрместен мектепке карай жупрдк Онын сонынан ду ар л е л п Караш еке коса Keiri. Б1раздан сон ол ар- саландап кайтып келдн «М ежн т ш м ж ок кой. ешюмге айта алмады м ж е н е ceHi ж алгы з калдыргым келмед1*, - деп кел- гендей болды ол м аган. Содан с о н «жур, ез1м1здщ уйге жур* дегендей, м ен щ назары мды ез1м1зд1н уйге аударып, кы нсы - лап, со н ы н eciriHe карай кайта-кайта бара берд1. Асыгып, тарп- турп басып, cypiHin-кабынып эр ен жеткен апайымды жене ба­ ска eKi-уш эйелд1 Караш еке екеум1з eKi уйшн ортасында, мен турегеп, итзм касымда шокиып отырып, карсы алдык. — Куаты м-ау, бауы ры м-ау, бармысын, калкам! Сен! де керсететш кун болады екен гой, - деп е к с т , ешреп кел!п, апайым мен1 куш агы на алды. Д ауы с айтып, кешен1 басына K em ipin, айгайлап ж1берд1. —С аб ы р, Н арш а, сабы р, —деп картандау эйел апайым ны н иыгынантартты. — Е, кой e p i, бауы ры аман келген Kici жы лай ма екен? 03iMi3fliH бауы ры мы з аман кел се, —дед! ж астау эй ел даусы. Карангы да kImhih KiM е ке ш н 6iл iп болмайды. Т этемнен к ей ш жанагы эй елдер кел1п, к езек -к езек бел м н ен суйд1. —Аман-саумысын, калкам? —К ектен тустш бе, жерден ш ыкты н ба, калкам-ау, осы жет1 тунде калай кел1п калды н? —д есш жатыр олар. —Ден1-карнын сау ма, куатым. Кол-аягын б у п н бе, айна- лайын, —деп м еж шыр айналып апайым айналып-толганып жур. —Bepi 6yriH. т эт е , —дей м ш мен кул1п. —Е, немене, бауырын аксакбоп калды ма деп коркып жа- ты рмы сын, —дед1 жанагы ж астау эйел. —А ксакбо л са да аман келсе екен вздерь Осы кезде мектеп жактан дангыр-дунгыр сэйлескен адам- д ар даусы ест1лд1. У кш ей ушып x y r ip in Б акы тжан келд1. ПО

— Ербол агам келд! деп ана ауылдык б а р ж е хабарла! келд1м, —дед1 ол eHTirin. — Ойпырай, мына кыз жана Бурютбайдын басына жай т у еip re идей кы лды гой, —дед1 ж астау эй ел . —У эю л ден кеш н Буркггбай кайта сойлеп, мыжып келе жатыр едй Мына кыз келш ес1ктен: «Тэте, ж ур уйге, Ербол агам келд Ь деп ш ар ете калганда басекен сезж ен жанылы п к етп -ау б>ржола. —Нарш а козгалатын емес, сонсон мен туртп м муны: «Ж ур, негып отырсын, Ербол келш л гой» деп. —Ербол дегешн есттенде ене бойым уйып кетп де, не бол- ганы мды б ж м ей калды м, —дед1 т эте м . —С одан с о н буы ны м - ды баса алсамшы. Уш умтылып, орнымнан эрен турдым. Сон- с о н eciKKe таре жете алсамш ы. М ы на Зелен м ен С э у к ен келш , ко л т ы гы м н ан д ем ем еге н д е TinTi с о л а р ад а к у л а п кал ад ы екенмж. Ж анагы эйелдердж 6ipi керип эйел, 6ipi сезге шегедей, ты кылдак кудагиым екенш апайым аттарын атаганда 6ip-aK ангардым. —Ж ин алы стан неге к ет ж кал д ы н ы зд ар ? —дед^м м ен С эу - — Ж и н а л ы с тар ы б ар б о л с ы н , — дед1 С э у к е н су ы р ы л а сэй леп . —0 3 i де б1ткен. Ж ал гы з кудам келд1 дегенде оты рай - ын ба сол Kepi кырттын кем ген ш тындап. ‘ Сэукеннщ Бурютбайдан меш н еилмд1 алып жатканы да б ш н ш калды. Осы кезде мектеп ж актан шыгып, б1зге карай келе жаткан ауыл адамдарынын каралары керш е бастады. —Е рбол, к алкам , —дед1 тэте м б1здщ yRai н у ск ап , —мынау эк ен н ш кара шанырагы —эз уй щ . Осы у й д ш ту тЫ eiuin кал- масын деп, уш кунде 6ip казандыгына от жагып, кара су кай- натып к оямы н. Б у л и де от ж а к к ан м ы н , imi ж ы лы . Ь1дыс-аяк, д у н и е-м ул ж 6epi к аз-кал п ы н д а. Ж у р , карагы м , е з уйпне Kip, 6epiMi3 де сонда болам ы з. Т этем MeHi е з уш ме карай бастады да: —Э й , Б акы т, к1лт кайда, тез к ш т п эк е л , cipiHKe а ла кел, — дед1 кы зы на. — Ka3ip, —деп Бакытжан ез уйш е карай шапты. BisfliH 6eTiMi3 е з yfiiMi3re карай буры лган нан к ей ш К ар а- ш еке куан ы п , куй ры гы н бу л ган даты п, к у л ы птау л ы eciKKe карай жупрдй Баганагыдай шапшып, ондагы кара кулыпты 6ip ты рнады да, кайтадан 6i3fli ш ыр айн алы п , к ез келгешм1зд1 куйрыгымен сабалай бастады. — Ойпырай, куданын мына жаман итж ш кутыруы-ай, — aeai Сэукен. —Кет, эй, куйрыгы сабаудай гой кэш рдш.

—Бул байгус осы уйдщ адал к у зе т и л а гой, - дед1 Зэлен. - Уйде cniKiM болм аса да, бул босаганы е л ш м аттап ю рмесе де, eflTeyip, осы уй д щ жанынан шыкпайды гой. Анда-санда коз1ме тускенде ш акы ры п, там акб ер ем ш . Там агы н iuie сала осы уйге карай жонелгенде кейде кез1ме жас келедк — Е, он ы н дуры с, —деп ш еш ен сш С еукен . - «И есш сый- лаганнын итше суйек сал» деген бар емес пе? Эрине, жас келедк Букьт ауылдын басы болган акар-шакар 6ip уйдщ тупж тутемей калган сон, кайтсын жас келмей. Бакы тж ан к ш т е ке п , эйелдер «бюмш лэ» деп ш к е Kipfli. Олар шам жакканнан кейш меш шакырды. Керосин шамнын к ара кол ен к е жары гы нда балалы к кез1м нщ б ар i3i сайрап жа- тк ан е з уш м н ш TopiHe ш ыгып отырдым. BipiHeH с о н 6ipi ауыл адамдары к ел ш , е лд щ дэстурл1 амандасуы басталды . Бук1л ауыл б1здщ уйге Kipin ш ыкты. Коптен 6epi иен турган уй 6ip тунде базар болды да калды. Ертешнде танертен мен, апайым, Бакытжан ж эне баска Kiiui жиендер1м —6opiMi3 согыс кез1нin ж у тан тан ер тен п шай- ын im in оты рды к. Bip кезде арсаландап, куйрыгы н тыным тап- пай булгандаты п Караш еке Kipin келдк — EciK а ш ы к калды ма е кен , олде мына байгус тырмалап 03i ашы п Kipfli ме, —дед1 апайым , алдында ж аткан 6ip жапы- рак кармага колын соза 6epin. - Бул бейшаранын сен кетш калды ма деп жаны шыгып жур гой. — Кет, —деп калды Бакытжан итке колын сермеп. —Т ек , тим е, —дед1 тотем . —М э, мына 6ip ж ап ы р ак нанды сыртка алып шыгып бер. —М э, м а, Караш еке, ко, - деп Бакы тжан и т п eaiKTipe сыр­ т к а к арай ж у п р д к К араш еке куйрыгы н 6ip булган eTKi3in, маган карады да: «Кайтейш, эрю мге оз тамагы жакын гой. Кетпегеш щ п, туган уйдщ торш де отырганынды керд1м. Ещп Бакытжаннын колындагы оз уМмнщ дастарканынан буйырг- ан н еа б еш жешн» дегендей тырнактары тактай еденд] тесе жаздап, сатырлата сыртка карай жупрдь —К араш еке мен Лашын аганнын жаксы корген Hrrepi eni гой, —дед1 тотем экемд1 eciHe алы п. — А ганнан «кара кагаз» келерде К араш еке байгус жаман улып, жудеп Kerri. — Лашын кайда? — дед1м мен осы кезде сэры тазы eciMe Tycin. Экем кыс тускенде анда-санда анга шыгып коюды уната- ты н. Сонды ктан 6i3fliH уйде KYшiriнeн асы раган eKi ит бола- ты н. Bip сэры , 6ip а к куш йсп эк ем 6ip ж актан eKeyi де тазы- н ы н Kyiuiri деп ок ел ш едь К ар аш еке куиик дерегей де, сэры 112

куипк кулагы ш лдщ кулагындай улкен, караауыз тазы болып ш ыкты. Оны 6i3 Лаш ы н деп атадык. Лаш ы н уйш е жетпей тулю устады. К араш екеш н де озш д ж eHepi болып шыкты. К е л еа 6ip ацга шыкканда экем Караш екеш жер-суга сыйгызбай мак- тап келдь Танертен экем Лашынды косып, 6ip тулю алады. Тулк1|п ол TCMip ж ол д ы н ар ж агы ндагы А кш о кы д ей тш тау- дан аулайты н. Т уске там ан тагы 6ip т у л ю Kopin, Л аш ы н косы - лган екен, тулю ш ге Kipin, устатпай к етедг Со л кезде in аузы н- да анырып турган Лаш ы ннын касына экем мен Караш еке де жетедк К араш еке iHHiH аузы н ш ск еп -ш ск еп ж1берш , 6ip-eKi кы нсы лайды д а, iHHiH iuiiHe Kipe б астайды . Э к ем аттан Tycin, мынау кайтед1 деп турады д а, iHHiH iuiiHe Kipce 6ip тулю ге шамасы келер деп, оны токтатпайды. И т iHHiH iuiiHe Kipin кетедк Элден уакытта iH аузы нан К ар аш ек ен щ куйры гы , одан сон 6eKceci Kepinefli. С ойтш ол iH iujinae жаткан тулю ш тамагынан т1степ, ш алажансар куш нде алы п шыгады. Содан к ей ш Лашын мен Карашеке б1здщауылда «кос кыран» атанган-ды. - Лашын о л т калды, - дед1 тэтем Menin сурагам а жауап 6epin. Онын калай елгенш айтсам ба, айтпасам ба деп ойлады ма, сэл б о г е л т барып, с озш кайта ж ал гады. —Бурк1тбай елт1рдь - Калай? Э кем согы ска менен кей ш , кы р ы к 6ipiH iui ж ы лдын кы сы н- да алынган. Одан сон экемнщ орнына Бурютбай колхоз председател! болып сайланады. Э кем кеткен сон ею ит ансы- рап, кейде оздер1 далага к е т т калып ж уредь Кеш ке арсалан- дап келген ею и г л Kopin, керш ш ер: «Эй, осы eKi ит б у п н тулю алып, далага тастап келднау» дессед1 де кояды. К елер кыста neci3 exi ит катты ж уд ей д ь Д ал а га ансар л ар ы ауы п , еш ю м ге epin шыга алмай, кор болады. Bip куш Бурю тбай ешюмнен сурамастан уй сыртында журген ею n n i epTin, далага алып кетедк Ол Лашынга куш бойы eKi тулю устатады. К еш к е карай жудеу, арык ит ушшип тулю ш эрен устайды да, кардын успнде шокесшен Tycin, жатып калады. Кун тез суытып, к а п ы ызгы- рык, турады. Yin тулю алган Бурютбай итке карамастан ауылга карай тартады. H n i алдына onrepin ала кетсе, ештене жок. Лашын сол ш окесш ентускен бойы козгалмастан катып кала­ ды. Бурютбайга iaecin Караш еке ауылга келедь Ертешнде iuiine шоп тыккан уш тулю нщ T epid жалаудай желб1реп, Б урю тбай уйiн iк теб есш де турады . Ш еш ем одан: «Тазы и п м кайда?», - деп сураса, ол: «Мен еш ю мнщ итш багып жургешм жок», - дейдн - Бурютбай сол уш тулю нщ ен кызылын басына ты мак кып киш , - деп тэтем c©3iH аяктады . - О н ы н басындагы кызыл 113

пулшгпен тысталган тулк1тымакты керсем, куш бугшге дейж ойыма Лашын т у с т , кен ш м бузылады. Ит жайындагы шай успндеп эн п м е езж ен e3i Бурштбайга карай ойысты. - Б урю тбай С ели м ан ы алды ма? - дед1м мен он ы н алга- нын 6iae турсам да. - Алды гой, карагым , - дед1 татем колындагы кесесж ен кара шай емес. Кызыл кан жуткандай кнналып. Ш ай ш кен н ен кейш тетемд1 epTin, зират басына бардым. Ш ешеме топы рак салдым. Содан сон военкоматка барып т1ркелу ymiH аудан орталыгы А кж алга к ет п м . Татем «Kah, кэб!» деп кайта-кайта шакырса да, Караш еке менен калмады. Он шакырым ж ердеп ауданга мешмен 6ipre жол тартты. MeHiH 6ipiHmi ш аруам - военком атка аз кунге келгешмд1 айты п, н р к е л у тез 6iTri. Одан сон аудан орталыгындагы орта м ектеп ке бардым. Онда маган унем1 хат жазы п тураты н exi кыз бар-ды. Олар осы мектептщ бурынгы окушылары, кейж п ж ас MyraaiMflepi Т ана С еркебаева мен Х адиша Калиакпарова ед1. Ол exeyi м е н т мунда келгешмд1 бш м ейдк Ауылдагылар да мен1н елге келе жатканымды е с т е н жок. вй ткеш майдан- нан 6i3 6ip-aK кунде жиналы п, ж урш Kerriк. Ж олда еш ю м ге хат жазуга мурша болмады. М ектепте Тана да, Хадиша да ж ок екен. Олардын сабакта- ры тустен кей ж болса керек. У йлерш бйш ейм ж жэне еш ю м дерш таны м айм ын. Сонды ктан dAipicTepm алып, сурап баруды колайсыз керд1м де, екеу ж е ауылга аз уакытка келгешмд!, ешн уш куннен кей ж кайтатынымды айтып, 6ip ж ап ы рак хаттастап к етп м . Соны мен туе ауа Караш еке екеум1з аяндап отырып, кайтадан ауылга келдж. Bi3TycKi шайды imin бола берген кезде сырттан Бакытжан ж у п р ш Kipfli. - Аудан жактан велосипедпен 6ipey келш едь Алдынгы ауылдан Ербол нагаш ы мны н атын этап, ж ен сурап, велосипедш жетектеп, осы уйге карай келе жатыр. 03i кыз сиякты , —деда. Мен майданга маган арнап оз ауданымнан хат жазып тура­ ты н eKi кы зды да бурын керм еген болаты нмы н. Алайда бул келген сол е к е у ж т —Тана мен Х адишанын 6ipi екеш айкын е дь BipaK кайсысы ? Оны таба алмадым. - Т ете, бул б!здщ уйге келген конак болды, —дед1м апайыма. - Е, к о н ак болса к ел е ж , куаты м , —дед! тэтем сабырмен. М ен конакты карсы алу ymiH eciK алдына шыктым. Расында да етж ендтеу келген, биж кабак, аксары кыз велосипеды 114

уйдщ кабыргасына суйеп жатыр екен. Уйден 6ipre шыккан Бакы тжан екеум1зд1 керш , маган карай кы сы лмай, ерю н кадам басты. «Ж асында еркекш ора болып, ерю н ескен. Ешюмнен кысылмайды. М енщ кыздардын осындай ашыгын жаксы кэретМ мд1 б1лесщ гой. С еш н оны унатпауын мумкш . Б1ракбул тура е з к е н ш м д е п кы з» деген Зам ан co3i eciMe т у сп . «Бул Т ан а болды» деп ойладым imiMHeH. —Ербол, аман-есенб1сщ, досым? К ектен тустщ бе, жаным- ау, кайдан к ел д щ ? —деп к о н ак кы з эй е л атау л ы н ы н эд етш ш е 6ypicTipe устап, алак ан ы н усынды. - М ен Т ан ам ы н гой. —Ж аксы м ы сы н, Тана. Сендерд1 де к ер е т ш кун болады екен гой. 9 з кез1ме ез1м сен бей турм ы н, —дед1м м ен Т ан а н ы н ко- лын кысып. Содан кейш Тананы уйге карай бастадым: — Бул сендердщ бурынгы ез уйлерщ бе, Ербол? Элде апайдш ме? - 0 з yftiMi3. А п а й д ш де алы е емес, осы у й д щ ipreciHfle тур. Тана да, Хадиша да менщ «Акбота» колхозында кандай жакындарым бар екенщ жаксы бшетш. Эке-шеш емнщ кай- ты с болган ы нан да т о л ы к хабардар е д ь BapiH ез1м ж азы п , ескерткенмщ . —Т ете, м ы нау Т ан а деген С1НЛ1ШЗ, —дед1м апай ы м а ко н ак кызды таны стыры п. —Ауданда турады, мугал1м. М аган аман- даса келттк - Жаксымысын, калкам? Д еж -карны н сау ма, уй-iiuiH аман ба? —деп тэте м б1рден iuj тарта со йл едь —Ж о гар ы ш ы к, к ал ­ кам. —Ж аксы , тэте. 0здерщ 1з де а м ан-есенс1здер м е? Бауы ры - ныз к ел т , кезайым болып жатырсыз ба? Куаныштарыныз кутты болсын, — деп тетемнен калыспай Тана да шубырта жвнелдй - 03iH с эл ем д есуге ш еб ер е к е н е щ го й , — дед1м Т ан ага эз1лдеп. Тана кулдк - 0 з ге колдан келмесе де, амандасу колдан келед1 гой... Т ан ан ы н бул с езш д е ею турл1 м ен б ар е дь Bipi — е з щ щ амандасу ж в н ш б щ етщ щ айтканы . EKiHmici —ам анд асу уппн е зщ щ а л ы с тан 1здеп келгеш н бшд1ргеш. А уы л кы зы н ы н осы н­ дай астарлы ойга жуйр!ктер1 кеп болады. Бурын, Тананын хаттарын майданда, окоп ш щ д е окы п отырганда да одан ш еш еш пктщ ж алтылдаган уш кы ндары н кер етщ ед1м. О нысын Т ан а ауы зб а-ауы з сей л ескен д е де б1рден таны тты . - Ракмет, - дед!м мен оган жы мия карап. М е н щ бул ce3iMfli де eKi турл1 TyciHyre болаты н. О нда аманд аса бш ген щ е н ем е-

се амандаса келгенще ракмет деген магына бар-ды. Оны Тана б1рден ангарып, жауап бердь - О ган ракм ет а йтп ай-ак кой , Ербол, - дед1 кыз. - Сен ж уз KepiceMin, ел1ммен сэлем десем ш деп аулы на сонау кан майданнан келгенде саган карыс жерден к е л т , 6i3 амандаса а лм асак, KicijiiriMi3 кай сы , до сты гы м ы з кайсы! Екеум1зд1 б1рдей д и ректор босатпады да, Х адиша калып койды. Сатан кеп -кеп селем айтгы. Сеж м ен бурынырак дос болганымды жэне баска жагдайымды пайдаланып, екеум1здщ атымыздан мен келд1м, Ербол. - Ракмет, - дед1м мен тэты да. Тэтем орнынан турып, тосектен сотыстан бурын шешем icTereH курак KepneHi алы п, ж азы п , торге теседй - О тыры ндар, карактары м , - дед1 екеум!зге б1рдей. - Т ете, —дед1 Т ан а оты рута ы нгайланы п, —сэлемдесемш деп кы з басым ен x i r i r r i 1здеп келшт1 деп м еж сете кер м еш з. Ербол 6i3fliH улкен досы м ыз болтан сон келд1м, айыпка буйыр- маныз. - Ж о-о-ога, каратым. Еш айыбы жок, —дед1 тетем. — Кайта сонау ауданнан Ерболды i3aen келтенщ е куанып жа- ты рм ы н . К а д 1рлес д о с бо л тан с о н улы н е, к ы зы н е, ш ы ра- гым-ау. Тетем мен1н ойлаганымнан да би ж боп шыкты. Qcipece, аналык, даналыкпен астаскан сонгы ce3i карапайым апайым- н ы н KaaipiH одан сай ы н артты ра т у с п . MeHin ризалыгымды ез1мнен бурын Тана жетю здт - Ракмет, апай, - деп тетемд1 мойнынан кушактады. Курак KepneHiH уст1не Т ан а eKeyiMi3 катарласа отырдык. М ен алды- мен уй онаш ада Танага айтаты н ж убату сездерймдй ойлап отыр ед1м. Т етем сы ртка ш ыты сым ен сезд1 Т ана бастап к ет п . - Ал, Ербол, сен согыста жургенде уйде шешен кайтыс болды, тузде екен опат болды. Ж ан досын Заман да жау колы- нан каза тауып, кайтпас сапарта ол Kerri. Сен тутан жерще майданда, касында ел ген езге дос-жарандарынды былай кой- ганда, осы уш жакын адамнын ауыр казасын аркалап кеп отыр- сы н. М ен сатан селем со ны н ан к еш л айта келд1м. Аркандагы ауы р казал ар ж у п н 6 ip кун де болса б е л т KGTepiceiiiH деп, лаулаган отка карлыгаштын канатымен сепкен суындай бол­ са д а, к е ш л медеу боп, cenTiriMAi тиг1зей1н деп келд1м. Ата- ананны н, адал досы ннын арт жаксылыгын берсш... О сы лай деп Т ан а калтасы н ан орамалын алып, бет1н басып, eKcin жы лап коя берд1. М ен1нде кез1ме ж ас келд1. Аузым кем- сендеп отырып, мен оган кеш л айттым. 116

- Заман м еш н жан досы м б олса, с е ш н де ж ан д о сы н еда. Т ек д ос кана емес, ж ан ж а р ы н еда, Т ан а. М ен де саган к еш л айтам ы н, - дед1м кы сты гы п оты ры п . С эл ден с о н кез1 м н|н жасын тежеп, бойымды жигандай кайта свйлед!м. - Экемш н жаманатын уйден естш м . Заманнын суык хабарын хат аркы- лы сен жетмздан, Тана. Екеушен де маган узбей к е л т тура- тын ушюл хаттар пы ш ак кескендей тыйылып калды. К езбен керш , колмен коймагандыктан ба, кайдан б1лешн, екем мен Зам анны н елген ш е ел1 ку н ге д ей ш ceHepiMfli д е, с ен беам д1 де бшмеймш. - А лгаш ы н д а м ен де с ен бед1м , — дед1 Т ан а е м иы гы д1ршдеп. - Заманнан хатты апта KyrriM, ай к у т и м . Ж арты жыл бойына оны жаным ж аманатка кимады. А кыры сенд1м. С е н б е ам е не ш ара енда?! Кыстыга жылаган Тананындыбысы шыгып Kerri. Мен оган сабыр айтып, шашынан сипадым. бткш ил жанбырдай боп, кыздын жасы тез тыйылды. Ора- малымен шапшан суртш , кезш кургатты. Б1здщ онаш а оты­ рып, жылап-сыктап алганымызды ешюм де сезген жок. Тана­ н ы н суйген x i r ir i м айданда е л т ед! деп татем е де айтпады м . А йтпаганы м, казак ты н ecKi д эсту р ш д е некел1 ж ар ы нем есе баска 6ip ет жакыны болмаса, он жакта отырган кы з батен x iriT ym in ж урт к езш ш е ж ы лауга THic ем ес, Т ан а екеум 1здщ кешке дейш энпм еден аузымыз босамады. М ен согыс жай- ын, ол ел жайын айтты. Екеум1з 6ip-6ipiMi3re Заманнан алган сонгы хатымызды б аян е т к п к . Т ан а м аган Зам ан ны н ел1м1 жайында келген «кара кагазды» Kepcerri. «Лейтенант Заман Эл1мбетов HeMic фаш истер1мен к уресте ерл1кпен к аза тапты» деген он шакты сездщ epinTepi меш жан-жагымнан ыскырып, ыстык тш м ен жалап етш жаткан кып-кызыл октай TiTipeiri. К еш к е татем к о н ак к ы з бен екеум1зге а к ipiMiuiK ж асап бердк Ж ан а сауган c y rri ipiTin, ycTiHe сэры м ай салы п а ке л - ген мундай а к ipiMuiiK е т ж о к т а ет о р н ы н а ж у р едк Сон ды ктан оны б1здщ ж ак кейде «Ак лак» деп атайды. Ауылдын т э т т ш п т1л у т р г е н бул там аш а асы ш ыны нда да а к л ак т ы н у ы здай былбыраган жумсак етшен 6ip де кем болмайды. Тэтемнш «ак лагына» ауылдын б1рсыпыра кемш р-ш алы коса жиналган едг Ас ш ш п болганнан кеш н олар маган со­ гыс жайында енпм е айткызып тындады. Одан кейш ауылдас- тарым маган усп-устш е сурактар жаудырды. - Немштер кандай болады екен? - Китлерд! оз1н кврдщ бе? - 0з1не мына кумш тенгелерд1 не уш ш берд1?

—О ртасы нда К р ен ш бар мынау кумш жулдыздарын не? —Ал ешй бул согыс кашан 6irefli? —б з щ кел д щ , езгелер каш ан келед1? Карттарды н барлы к сурактарына мен бтлгешмше жауап кайырдым. — Ал м ына ко н ак бала kim? - деп сурады одан сон кемш рлердщ 6ipi. Бул суракка тэтем жауап бердг —Бул баланы н аты Тана, ауданнын MyraaiMi, - дед1 тэтем. - Осы к у н п окы ган балалар 6ipiH-6ipi дос тутып журм ей ме? Тана мен Ербол екеу! согыстан бурын калада 6ipre окыган екен. Е рболды н хабарын ecTireH сон, сэлем десуге эдеж ке- — Жен-ак! —Кеп жаса, шырагым! - деп карттар риза болып калысты. —А л, к алкам , —дед1 к ем ш рлердщ 6ipi, —сен 6ip эн айтып Ж1бер. Ж ас сы н гой. — Е, с е й т с ш , — дед1 тагы 6ipey. — Е рболды н аркасы нда конак баланы н леб13ш тындап калайык. Тана сэл ойланып отырды да, менщ домбырама кол созды. У йге кел генн ен 6epi мен домбырама imeK тагы п, пернелерж ж ен деп , кумб1рлетш к ойган ед1м. Т ан ан ы н саусагы т ш а м е н коныр домбыра лыпып, сайрай женелд1. —Е , 03i д ом бы ра да б1лед1 екен гой. — Уа, бэле, —деп шалдар кетерш п калды. Домбыраны к ул ак к уй ш е KeaTipin алганнан кеЙ1н оны алдына койды да, Тана кепке карады. —К а р т акы н С ап ар Эл1мбетов дейт1н KiciHi 6 epiaepini3 де б1леттн ш ыгарсы здар, - дед! карттарга. - Ол Kici биыл кайтыс болды гой. —Е, неге б1лмешк?! —Сапекенд1 эбден б1лем1з, - дестт карттар. —Сол KiciHiH За- ман дейттн жалгыз улы бар efli, - дед1Тана. - Сапар атамнын сол баласына арналган exi елеш н ез эж м ен айтып 6epeftiH. —Айт, шырагым. —Кулагымыз сенде. —О л байгустын жалгыз баласы согыста кайтыс болып, со- н ы н к у й ш н е н к эп кеш1кпей, e3i де елд1 деп ест1генб1з. — Р ас, — д еп Т ан а б асы н изед1. - М ы нау акы н атаны н кы ры к 6ipiHiui жылы шыгарган олен1. —Содан сон Тана мунды 6ip эуенмен карт экеш н жалгыз улына арнаган жан жырын аныратып коя бердк

Заманим, киын тшп-ау осы жолын, Унренген жалгыз козым жастан колым. Сен барда алдымнан ай, артымнан кун, Толысып тур екен гой он мен солым. Онда мен бар да екенмш, бай да екенмш. Bip мунсыз, ете жаксы жайда екенмш., Белге соккан жыландай ешн болдым, Б1леалмай сол жалгыздын кайда екенш. EriHiM, жана д ет и татып турган. Аузым акка тигенде алып койып, Кдбагым сол емес пе катып турган. Не керек, ушрейш кала 6ep;ii, Орныннан айналайын жатып турган, Алды-артында карайган калмап eai, Жаныма сол жерш гой батыптурган. Кв31ме терезе мен шам да кунпрт. Олар кунпрт емес кой, мен гой ымырт. Тер уйдщтерт канаты кулазып тур, Кеткеншпн б1лд<ршиеа сырт, взш аман келген сон орнамаса, Базар таркап кеткендей болдым жым-жырт. Агарута айналды сакал мен мурт. Кездш жасы кел болып, суалды урт. Жалгызга кандай уакыт кез болдыдеп, Кеудеш жеп жатыр гой карабас курт. Кайтейш жалгыз тана мен емес кой. Мен сыкылды мунды гой буки ел-журт. Тагдырдынсонда мет жетк1зген1. Тыепм: кез жасымды 63iHкеп сурт. Баруга кус боп ушып канатым жок. Ойымнан кеткен жоксын калатын боп. Сагынып мент жаным жудед1гой, Журег1м ауык-ауык жанатын боп. Су болсамшы алыска агатын боп, Жел болсамшы жер туб!н табатын боп. Аркар, кулан сыкылды ан болсамшы, Айшылыкты алты аттап шабатын боп. Ол емес, eKi аякты жан болтан сон, Отырмын ойдынотын жагатын боп. 0з1ннш селем жазган хаттарынды Бойыма бойтумар гып тагатын боп. ¥зын сезл1н кыскасы, ceHi тагдыр Сактасын жанган оттан кагатын боп. 119

IoiupiM, сонык демш халкынан жаз, 8з кол1мс келгендей уйрек пен каз. KenTi сакта. коппенси Шрге сакта, Т ана бул 6ipiHuii елещ и айтып болып токтап, кезш щ жасын суртп. Ж алгыз Т ана емес, уй ш ш д еп л ер дщ барлыгы eriain жы- лап кеткен eai. Ш алдардын кездерш ен аккан жас тарам-тарам болып, сакалдарын жуды. Кемш рлер жаулыктарынын ушымен 6errepiH басып, иыктары селкшдеп, буршак соккан епндей жа- пырылып, томен салбыраган бастарын котере алмай калды. Э рю мнщ коз алдына ез жалгыздары елесгедь Акын в л е т бар- лы к ата-ана журепнш кылын шерттп, олардын оз журектерш щ мунын агытгы. Элден уакытта шалдардын 6ipi бас квтерд1. — С а п ек е н н щ калай елгеш н б ш есщ бе, карагым? —дед1 Танага. —Б ш ем ш , —деп бас изед1 Т ан а. —«Кара кагаз» келгеннен кейш акын ата нэр сызбай жатып алды. Бурынтыдай ел де ара- лам ады , © ленде айтпады . К уш п з-туш тв се п н е н турмады. Bip кун1 тусте меш ш акы ртты. «О тыр, карагым», —деп касы на отыргызды да, ен сонгы елеш н жаздырды. Б|здщ уй акын ата- ны н уйш ен Kopmi болатын. Акын атам баласына арнаган бар хаты н м аган ж азды раты н. ©3iHiH ж ан а ш ыгарган бар елеш н м аган KemipTeTiH. О сы ел е ш н айты п, ж азды рганнан кейш акы н ата уш кун нен к ей in дуние салды. —Е, жарыктык-ай. —Байгус-ай, жалгызымен 6ipre кетешн деген де. —Кайтсш , ет журеп кан боп е зш п кеткен гой сорлынын, — д ес ш карттар 6ipiHiH с е з ш 6ipi куптады. Сапекещн согыстан бурын менш де кергешм бар едь За- маннын конагы боп жатып, акыннын б!рсыиыра елендерш тындаганмын. Ш окша кара сакалы бар, эр сезш сабырмен айтаты н, к есек тулгалы к ар ак о н ы р Kici едь — Ш ырактары м , eKeyiH до с болыпсындар, —деп еа\\ Сапе- кен м ен ауылга кайтарым да Зам ан екеум<зд1 е к i ж агы на алып отырып. - Достык карызы — ауыр жук. Адал жар азбайды, адал д ос алдамайды . EKeyiH де 6 ip -6 ip уйдш жалгызы екен- cinflep. BipiHe 6ipiK а к д о с, айны м ас cepiK боп ет1ндер. Э рка- шан да адал болындар. «Адалдын арканы узын» деген сез шын сез. Осыны естершнен шыгармандар! Будан кейш мен карт акынды кергемш жок. Заман маган хат жазган сайын «екемнен селем» деген сездерд1 жш косатын. Ол Сапекенд1 «эке» дейттн. вйткеш Заман eKeciHiH егделен in кал­ ган к езвде, кырыктан асканда керген жалгыз баласы едь Жана, 120 к

Тана еленш ендете айткан кезде менщ кез алдыма акыннын Акжал тауынын ipreciHaeri аласа yfli елестедт «Тер уйдщ терт канаты кулазып тур» деген жол сол уйдщ терп белмес1нде оты- рып, акыннын б1зге айткан мэслихатын eciMe Tycipui. - Айт, каратым. Ешн акыннын екшип еленш айт, - деп карттардын 6ipi Тананы кайтадан колкалады. Тана домбыранын кулагын кайтадан бурап, жанаты ырт- актан езге, баска 6ip мунды унмен ендете женелдк Жанымнын жарыккуш - жалгыз Заман! Бул жолдан кайтардеуип ем есен-аман. Кайтады деп жургенде кара жер гып, Bip кагаз келднау сенен Tyci жаман. Кагаздын окыганда бетш ашып, Суыды туда бойым, сурым кашып, Баткандай боп корпнп кун кез1ме Элемге жарык берген, нурын шашып. KepiHfli ай тутылып туртандай боп, KepiHni бетш жалган бургандай боп. «Басынды, кэне, бэлем, кетерил» деп, Басымнан шой балгамен уртандай боп. Bip калдым кара туман баскандай боп. Bip калдым каскыр шауып, саскандай боп. Кез1ме айткан жандар жек Kepinai, Не атып, недарта аскандай боп. Солар калай айттыдеп аузы барып, Калай меш кылдыдеп корнеу rapin. ©Mipre жазылмайтын жара таптым, Дуниеден отпек болдым ашып-арып. Кос жарык - 6ipi куи;пз, 6ipi тунде. ©Mipreметн жаным жанган мулле. Жер жуз1н туман да жок шалып туртан. Мунартып, тауды буркеп алып турган. Жалтыз-ак ез басыма мунартусш, Жалганнан мент кеншм калып турган. Баганагы кагазды6ipey жазып, Жiбepce, айтушыда кандай жазык. Жанымнын жел1 арканы узшген гой, Сынган гой жазым тауып, жалгыз казык. Ендеше онсыз маган OMipарам! Сез арам сейлеп журген, ойым карам! KipepMiH кара жердш койынына. Сел болып коз.'йн жасы тарам-тарам. 121

Таныган Казахстан Сапекеннш Дуниеден 1з-тозы жок коштз-лагы. Эйелдер кайтадан e x cin , шалдар ецкйшеп, уйде отырган- дар теп е бордай босап Kerri. Мен карт акыннын казасын кез алдыма елестегпм . 0 з шешемнщ де согыс салган кусадан елгенш ойыма алдым. «Адам октан гана елмейдй екен гой, — дед1м imiMHeH. - KacipeT пен кайгы да улы газдай туншык- тырып, е л л р ет ш болганы гой адамды. Согыста Замандай жалгыз-жалгыз боздактар жау огынан опат болып жатса, елде согыс ж1берген каралы хабарлар карт ек е, кад1рл1шешелерд! октай кулатып ж эне жатыпты-ау. Оны KiM бигген? Майданга келген хаттар iinim ieri: «А з ауырып, анан кайтыс болды» д е­ ген сиякты кыска хабарлардын ар жагында кандай Kaciperrep жатканын болжамаппыз гой». Тана окыган осынау exi шерл1 влен маган ез1м уш жылдан 6epi кун сайын Kopin келе жат- кан согысты жана 6ip кырынан таныткандай болды. Ол со- гыстын адамдарды майданда гана емес, уйде де е лтср т жат- кандыгы ед1. —«Bip кагаз келд1-ау сенен Tyci жаман» дегенге Караганда хатты Заманнын жолдасы жазган гой, —дед1Ммен Танага. — И э , алгашкы хат жолдасынан келдь Ол «6ip uieriHic кезш де адам квп опат болды. Заманнан айырылып калдым. Tipi болса, 6epi шыгар едь Опат болгандардын ортасында кал- ды деп уктым» деп жазган едь Артынан ше-шала командиршен «HeMic фашистер1мен куресте ерлжпен каза тапты» деген ма- шинкага басылган eKiHmi кагаз ж эне келдь —О, пакыр-ай десещ ш , —дед1 карттардын 6ipi. Осыдан кейш ауыл адамдарынын 6epi уйд!-уйлерше кайт- ты. Аркаларына 6ip -6ip кап тас аркалагандай боп, белдер! бугжш п, 6i3fliH уйден арен шыгысты. Таяктары жерд1 yHci3 туртюлеп, yHci3 тарасып жатты. Жатар алдында далага шыгып, Тана екеум1з 6ipa3 серуен жасадык. Орта кеш едеп мектепке деш н барып кайттык. —Сэлима осы мектепте ме? —деп сурады Тана. —Осында болар, баска мектеп ж ок кой мунда. —Кездестщ бе? -Ж ок. 122

- KepeciH бе? — Бшмеймш. XI Bi3aiH Yt*. барша ауыл уйлер1 сиякты, «ауыз уй», «тер уй» ж ене «казандык» деп аталатын кухнясы бар eKi белмеден туру- шы efli. 0ткен тунде 6epiMi3 тер уйде — тэтем-балаларымен еденде, мен тесекте жатып шыкканбыз. Bi3 кайта келеек, тетем тер п белм едеп тунде мен жаткан exi KicuiiK TeMip Kepeyerri Танага дайындап, маган еденге жер тесек салып койыпты. ©3i балаларымен ауыз белмеге жайгасыпты. Тана - тесекте, мен —ж ерде, екеум1з тары да узак сейлесш жаттык. Eciri жабык турган ауыз белм еден T erri уйкынын корылы еетшдк - Тана, - дед1м мен сол кезде акырын. -0 у . - Bepi кели й,6ipre жатайык. Тана ундемедк Бул сезд1 калай айтканыма ез1м де кайран калдым. Шыным ба, элде Тана кайтер екен деп сынамак бол- дым ба —алгашкы сэтге оны е з 1м де ангара алмадым. Акырын тесек шыкырлап, Тана ж ерге TycTi. Т ерезеден тускен кам еею ай сеу л еа м ен ак балтыры жаркылдап, ш к ей л е п агарандап Тана касыма келш. Енкейш , т1зе б у к п де, KepneHiH шетш 63i ашып, койныма Kipfli. Элпнде Тана ундемеген кезде ол менщ касыма келмейтш шыгар деп ойлап ед1м. Тана келш , 6ip KepneHiH астына KipreH сон ешй оган не айтып, не icTepiMfli бшмей калдым. Вагана, кунщз аяп, басынан сипаганым eciMe туст1 де, тары да оны мандайынан, шашынан сипай бастадым. Кыздын мандайынан как жара тараган жылтыр шашын сипалай сыррып барып, колым онынтокпактай, жуан жалгыз бурымына тш п. Алака- ным ауга шырмалган алабугадай боп, бурымда 6ip сет бегелш калды да, одан сытылып шыгып, ш кей л ек тщ жогаргы, ашык жагындагы кыздын жуп-жумсак жаланаш етше тщц. Осы кезде Тана койныма келш юргеннен 6epi тулай бастаган ж ур епм шапка турткен тайдай м еню п, шапшып, кеудемд1 тынымсыз тепюлей ж енелдь Кырынан жаткан Тана да маган устщ п , сол жак колын созып, басымды е зш е карай сел икемдеп алып, тары да жылап коя бердь Кыздын ыстыкжасы жылы жанбыр- дай боп, менщ жуз1мш коса жуды. - Жыламашы, Тана калкам, —деп мен оны н жас сорга- лаган кос к езш ен к езек суйд1м. К е зд е н шыккан ашы ж ас- 123

тын керм ек де м ш е де карамадым. Тана м енш оны аяганы- ма iuiiHen ракмет айтып, разы болгандай калып танытып, жумыр, жумсак саусактарымен б е т и н сипалады. Элдё мен1н ж ур еп м н щ д у р с ш н ce3fli ме, элде сол дурс1л элж азайтып ж1берд1 ме, бЙ м ейм ш , 03iHiH торгындай жумсак мойнынын астында жаткан м е н т сол жак колымды боса- тып бердь — Колын тал ган шыгар, ала гой, — дед1 ол басын сел кетерш . Даусында жат адамнын ресми ибалылыгы емес, жас жардын жас куйеуше жасаган ыстык лепте, мол ыкыласты уж бар тэр1здендк Содан сон 03i шалкасынан аударылып жатып, о н иыгымен OFaHкарап кырынан жаткан менш кеудеме карай сугына TycTi. Осы кезде менш кенМ ш й элдеб1р тэтте телек кернеп, тамырларымда кан лыкси тасып, Тана екеум1з жатк­ ан юшкентай болменш алакандай Topi шыр кобелек айналып, донгелей жонелген сияктанды. Жумсак бугакты жумыр мой- нын маган карай б у р а т у ст жаткан Тананын ыстык дем1бетеме сокканда куж боны оттай лепте анызак желдш етенде журген- дей тандай Keyin, тэн каталап, озгеш е 6ip шолге душар бол- дым. Осыдан кейш жамбасымда жаткан о н колымды кайта котеруге онтайландым. Сол сэтте уйткыган жел муржага тык- кан тутеидей шалкып, дем!м iu mie тыгылып, тынысым токтап калган тэр1здешп. Бул жай 6ip минутка созылды ма, 6ip сага- тка барды ма, оны бшмеймш. Эйтеу1р оз колымды 031м ерен легенде KOTepin, кыздын кеудесш е салганымды бшемш. Осы 6ip ©Mipi кормеген, колым ешкашан да тимеген жумсак, жылы, ракаттай Terri кеудеге алаканым жел1мделш калгандай жабы- сып, козгалмастан жатып алды. EKi шекемд1 кан Teyin, ©не бойымда озендей тасыган элдеб1р отты толкындар лыксып, кемерш ен аса кернеп бара жаткан юпеттешп. Мен кыздын карсылыгын куткендей ед1м. BipaK кыз карсылыктын ныша- нын да бш д1рмедк Мен еж и не icTep екен дегендей, кеудеЫ 6ip жогары котерш п, 6ip томен т у с т , уншз, дыбыссыз катты да калды. Содан сон барып мен акырын колымды козгадым. Осы кезде кы зды н 1ш кейл епнш астынан сел гана flipm бш ш гендей болды. Ондай flipw MeHiH о з колымда да бар едк Сол сел дгрммен келш менш колым кыздын он жак алмасы- нын устенен шыкты. Алма ашык емес, сыртын кол тайганата- тын сырма ж1бекпен тырсылдата каптап койгандай боп Kopinai. Екшип алмасы ашык болар деп ойлап, ак мамасын 1здеген ашкарак баладай шыдамсыздыкпен колымды солга карай жылжыттым. Ол да жабык екен. Саусактарымнын жа- лынгандай боп aipLn каккан сабырсыз, шапшан кимылы эсер 124

eTri ме, кыз кеудесш кеудеме т и п зе, ыстык дем 1мен беимд1 шарпып, маган карай бурылды да, сол колын арка жагына карай созы п, алдеб1р нерселерд! тырсылдатып, агытып жатк- андай болды. Бул кезде мен онын атлас иыгын кайта-кайта ем1рене сипаганымды бш емш. Тананын кеудеме лрел ген ар- шын Teci мен беп м е соккан ыстык леб1 жагадан толкындай ш егшш, алыстап кеткендей болды. С ойтсем , кыз кайтадан шалкасынан жаткан екен. М енщ колым ашкарактанып, тэты да жанагы жерд1 сипалады. Аркадан агытылып, б о с калган бюстгальтер астынан топ-томпак, тып-тыгыз кыз алмасы Колыма ш ш н. М енщ уысыма гана арналып жасалгандай шап- шагын, 6ipaK адамнын вне бойына б1рден электросварка оты- нын жаркылындай гажайып ушкынды д1р1л шашатын гажап дуниеш кайта-кайта сипай берпм келдь Агаш басында турган алманы жулып алардан бурын онын катты, жумсактыгын б)лу ушш адам уысына салып, акырын кысып кермейтш бе едк М енщ де сэйтю м келд1 ме, бшмеймш (теп мен оны е з багым- нын алмасы деп ойлап калсам керек), 6 ip кезде кыздын алма- сын кушырлана кысып ж1бергешмд1 ез1м де байкамай калдым. Кыз да суйсш ш K erri-ay дейм1н, «1Ы» деп калды. Содан кей1н тек алмасы гана ем ес, бар денесш менщ алаканымнын асты- на салып, туда бойын тутас мен1н уысыма 6 e p ric i келгендей, сел ынырсыган лэззатпен барша денесш м енщ алаканымнын астына карай жиырып, Kimipeftin, 6 ip уыс боп, буктет1л1п бара жатты. Алмасын кыскан колымнын сыртынан кайта-кайта сипалап, Тананын да аса 6ip тэтп кумарлыктьщ ыркына бер1ле бастаганын ангаргандай болдым. Бурын жаланаш кызды кушактап KiM керген, mipKin! Та- намен 6ip тесекте жаткан сол сэтте ажалга арналып, 6ip арк- анмен маталган Енлж пен К ебек сиякты тас камау, 6epiK шырмауда калгандай, каз1р екеум1з шыннан шынырауга кулайтындай куй кешт1м. Би1ктен бут1н дене боп лактырыл- ганмен, етекке тускенде парша-парша шыгатынын б(лсем де, сол шынырау тубiне тез куласам екен деген ж урепм де жал- гыз жалын т1лек барын ангардым. Бул с эт маган аса т э т п де, аскан урейл1де KopiHai. Мен шыннан шынырауга карай тар- тылган элдеб1р купил кушт1н арнасында тургандай болдым. А к Ke6iKTi аузын ашып, толкын-толкын болып, суылдаган дыбысы 6iaiH in, кемерден аса лыкып келе жаткан сол куш каз1р мен1 жанкадай жулып экетш , куздан том ен карай кула- тып коя берет!н сияктанды. Осы сонгы сэтте ойымда айдала- дан, алыстан — сонау шынырау тубш ен шыккан ашы ундей болып, элдеб1р карсылыктьщ элс1з леб1 61л1нд1. Бара-бара ол 125

ун кушешп, купит 6ip еннш еуенш е айналган сияктанды. Бул ауен жанагы меж куздан кулатуга асыгып, айдаЬардай жуз буктеле лыкып келе жаткан б е л п а з куштщ суылдаган унж ouiipin, оны енсере ж еш п, Tepic аккан судай етш, Kepi куып бара жатканга уксайды. Мен онын муншама ектш м не ан екенш уккым, бш пм келгендей, кулагымды тосып, бум л жер шарын уыстагандай боп, кыздыналмасы успнде жаткан колым сел босап, калттындап калган icnerreHaiM. Акыры мен ол э т и де , оны шыркаушыны да таныдым. Сол саттен терт жыл бурын, 1940 жылдын жазында осы ауылга, маган конакка педучилишеде 6ipre окыган жалгыз жан досым Заман келш, осы уйге конды. Заман бурын бул ман ест1меген жана 6ip жаксы эшй в31мен 6 ip re ала келдк дн и щ аты «Зэуреш» екен. Мазмуны: оба жалмаган отыз улдан кал­ ган жалгыз кызын 1здеп келген сорлы эк е кызынын да е л т уст1нен, кабыр басынан шыгады. Сондагы акеш н куран ор- нына зарланып айткан аза е ж тындаушыны epiKci3 еллтш жйбередг Мол дауысты, ашык уши, жайдары мш езди кою буйра шашы мандайына тускен, жумсак нур шашатын коныр кой кезд1 жас Заман бйздтн осы у шин касында отырып, сол энш шыркаганда онын уш не бую л ауыл жиналган едк Сол куш тунде Заман екеум1з б!здш уйдщ терш де, дал осы арада, Тана екеум1з жаткан ж ерде айкара кушактасып уйыктаган ед!к. Сонда ол маган а з гашыгы Тана жайында сыр шерткен ед1. «Ер мш ездь ер кежлд1 м е н т Танамдай кыз жок», —деп куанган едй «Ол екеум13 Tipi болсак, кайтсек те косыламыз» деп ант еткендей де болган. Ешн Mine, сол жерде терт жылдан кейш мен Заманнын е зш емес, суйген кызын кушактап жа- тырмын. «Апырау, м еж н муным ж ан бе? Заман кайда? K,a3ip кушагымда жаткан сол досымнын кеше 6ip-6ipiHeH ыстык лаззат татысып, 6ipiMeH-6ipi косылуга ант eTicin, уаде байлас- кан кызы емес пе ед1? Ол Tipicim ie м еж б у й т т Тананын касы- на жаткызбас efli-ay. Ол Тананы кактеп куннен де, ж ердеri желден де, келденен казден де, гулеген сазден де, мен тургай ез1нен де кызганар efli-ay! Ендеше м еж н муным оны елд1 деп басынганым ба? М ен кумарлык кысып, лэззаттын осынау 03iM сипалаган кос шынынын табес!не катершсем, a3i3 досым За­ маннын зиратын таптагандай болмаймын ба? Таптаганым емес пе. Жок, олай болмайды. Жаным Tipi турганда мен досымнын атына Kip келттруге THic емеспш. Танадан лаззат урлап, дос кары- зы, дос аруагы алдында карабет болуга хакым жок. Осылай деп ойлаган маган Тана екеум1з жаткан Te6eci ала- са, тастай карангы тар балме кердей коркынышты боп кетп. 126

Тананы кушактап жатып, саудыраган суйек устш де л еззат ойнагын салгандай KepiHin, тебе шашым -лк турып, жаным т т р к е н е TycTi. «Арсыз, абыройсыз, адамгерш шктен азган — ит екенсщ » деп ез1мд1-ез1м кшэладым. Бшк тесекте белек жаткан Тананы азгыргандай боп , касыма шакырып алганым- ды сумдыктай сезшд1м. С одан кейш колымды Тананын кеудесш ен тартып алмак болып, козгай бастап ед1М, Тана оны man 6epin устап алып, «Тагы да кысшы, тагы да!» дегендей, кеудесш е катты басып, босаткысы келмегендей ынгай таныт- ты. Элде Тана менщ алма кыскан колым сел босатса болды, кеудеден темен сырганап, ж у ге н а з ж уйрж тей лагып, баска жакка кете ме деп корыккандыктан c e ftrri ме, оны ангара ал- мадым. К.ылмыс 1стегендей б оп саскалактаган мен колымды кушпен тартып алуга шамам жогын сезд1м де, енд1кайран до- сымнын езш кемекке шакырдым. — Осыдан терт жыл бурын, — дед1м мен Танага даусым д1р1лдеп, — каз1р сен екеум1з кушактасып жаткан осы ж ерде е л з козыдай болып Заман екеумйз жатып едж ... Заман атын естж енде Тананы н м ен щ колымды кысып жаткан кос алаканы ортасынан узш ген сер тп ед ей босап, сусып, сырганап жерге тусш кеттк Осы кезде мен кыз кеудесш де туткында калган колымды босатып алып, кыз- дан бойымды белектей Tycin, Заманнын б1здщ уйге сол жолгы келгсш узак ен п м е eTin айттым. Заман аты аталган- нан бастап, Тана кайта жылап, солкылдап келш, сан рет маган бетш басты. Eki дос 6ip-6ipiHe сыр айтады. Экес1 баласына шын айтады. Айрылып, Зэуреш, сенен калганнан сон, «Кеке!»деп ewu меш kim айтады?! - деп Заман KeKiperi каре айрылгандай боп шерлене шыркаган- да 6i3fliH ауылдын Kepi-жасынын кезш ен жас парлаганын баян erriM. - Сонда ез1н1н осындай куйге душ ар боларын б ш п жыла- ган екен гой Заман, — деп Тана катты куреж генде аузынан шыккан отты жалын менщ бет1мд1 гана емес, барша жаным- ды жалап, жайпап, к уй ш рт барып тынды. GcTin екеум1з узак жаттык. Э нпм еш айта-айта екеум1з де шаршадык. Екеум1здщде тамырымызда тулаган баганагы ыс- тык кан салкындап, сабасына тускендей болды. Bip кезде касымда у н а з жаткан Тананын ш ш е н 6ip нерсе узйпп кеткенге уксады. Онын менщ иыгымда жаткан сол колы сылкете TycTi де, коргасындай салмакпен сыргып келш белы е 127

™дк Мен оны ептеп квтерд1м де, илжпейтш агаштай икемаз боп калган кыз колын жайлап кана жанына салдым. ¥ зак жылап, кайтадан маган карап кырындап жаткан кыз шалка- сына аунап туст1 де, танауы пыс eTin, тетп уйкыта Kerri. Е р тен ж де, туске там ан, Тана уш кунге суранып келгешпктен оны Акжалга ж1бермей, уйде калдырып, ез1м ауыл аралап, кемшр-шалдарта селем берешн деп кешеге шык- тым. Алдымнан согыска бармай, ауылда калган, кшкентайдан 6ipre ескен курбым Текеш кездесе кегп. Колхозда бригадир екенш ол алдынты KyHi тунде, алгаш кездескежм1зде айткан болатын. EKi буты талтак, уш бурышты саржан агашын иыгына салып алып, букендеп келед1 екен. — Ереке, батыр, селем берд1к. Кеше кайда барып келдщ, неге ат сурамадын? —дед1 ол кос колын б1рден усынып. —Солдаттын аты eKi аягы той, —де;лм де, ауданта, военко- матка барып, -пркелш кайтканымды айттым. —Сен ерте жер басына к е т т калган екенсщ , келж сурап Бурютбайга баргым келмед1, —дед1м. —Айтпакшы, кусын кутты болсын, —дед! Текеш exi кез1 кулм1ндеп, ею танауы кусырыла Tycin. —Кайдаты кус? — Кеше кешке карай Акжал жактан 6ip ак сункар кус ушып кел1п, сен ш колына конды деп еспп ед1м. Сонау сотыс- тан елге келгенде ец б еп н еш, кушатынньщ кур болматанына куанып жатырмыз. Текешт1н Тананы с е з кылып турганын eHfli TyciHfliM. Кектемде муз усттнен журген Кызыл судай болып, ауылга Тана жайында есек жайылып калганын да жана сез/пм. Сондыктан TyciMfli б1рден суыкка сала бастадым. —Батыр, шынынды айтшы, калындытын ба бул кыз? —деп Текеш кайтадан кылмындады. —Ж ок, досым, —дед!м мен. — К ой, оны тунде касьща онаша алып жатыпсын той. Калындытын болмаса, ол не? — Белек жай болмаган сон, 6ip белмеде жатпатанда кайтесщ? Ал оны юм айтты саган? — Ел кулагы - елу деген емес пе? Журт сен!н кшкентай жиендер1ннен ecTimi. — Балалар не бш едь —дед1м мен салмакты турде. — Ел де бала сиякты ecTireHiH айта беред!. BipaK сен сенбей-ак кой оган. —М ен неге сенбеймш , —дед* Текеш кылмындай Tycin. — Мен елден артыкпын ба сонша? - Содан сон кешеде 128

екеум1зден баска еш м м керш бесе де, кулагыма кеп сыбырла- ды. - Кыз деген кызыл гул сиякты емес пе? Шырынын ша- шып, сыбаганды алып кет одан. Сонда ол тырп ете алмайды. Шырыны бар ма екен езш щ ? Осылай деп ол е з-е зш е н м эз болып, карк-карк кулдй Мен ыза боп кетпм. —Мен согыстагы солдатпын! - дед1м даусым катгырак шы- гып. - Буркггбай екеущ сиякты елдеп кыз-келшшектщ шыры­ нын тексер1п жургежм жок. Бшмеймш Heci бар, Heci жогын. — Койдым, койдым, батыр-eKeci, койдым, - дедгол eKi ко- лын б|рдей тобес1не KOTepin. - BipaK ecitme болсын, келж - шектщ шырмауыгы болса да, шырыны болмайды. Ал жанагы «бшмеймш Heci бар, Heci жогын» дегенщ Байбала кыздын Сабырбай акынга айтканына уксап Kerri. «Акын» деген с езге кулагым елен ете калды. Ол не ен п м е екешн бш лм келдь —Ол кандай соз? —дед1м ажарымды сел жылытып. —Б ш пн келсе ,айтайын. К еш н согыска кайта барганында солдаттар арасында да айтып ж урущ е болады. Кызык, —деп Твкеш мен1 ынтыктыра тусл . —Ертеректе, мына Сыбаннын 6ip елш де он ж е л акын б о - лыпты, —деп Твкеш ашаршылык жылдары ауып келген ауыл- дагы eKi уй жакты иепм ен нускады. — Сыбан-мыбанда шаруан не, «осы елде» деп айта бермейсш бе? - дед1м мен Т екеш тщ ру куалай свйлегенж унатпай. —Жарайды. Сол елде Сабырбай деген акын ж т т , Байбала деген акын кыз болыпты, —дед) ол саржан агашына винтов- кадай-ак пирене cyfteHin турып. —Сол eKeyi он ж е л акыннын iuiinae eMip бойы езара катысып, айтысып еткен екен дейдк BipaK канша андыса да 6ipiH-6ipi ж ене алмапты. Bip куш Са­ бырбай Байбаланын куйеуге шыккалы жатканын ecTin, ешн оны женетж жер1м келд1 деп ойлайды. Кешке ол 63iHe той хабарын жетюзетш б1рнеше ж ас ж т т , келжш ектерд) сайлап койып, атын шылбырынан устап, той болган ауылдын сыр- тында отырады. Bip кезде той таркап, женгелер) Байбаланы куйеудж койнына салу уш ж отауга карай алып ж уредь Ха- баршы келжш ектердж Сабырбайга жетсш деп сыкылыктаган KyflKici, шолпы сылдыры акынга айкын естш п турады. Кыз шолпылары сылдырап куйеу жайгаскан т е се к т ж алдында ш епм нт жатыр дегешн есл п , Сабырбай атына мш едк Акын айлы тунде, акбоз аттын устж де, ак дом бы ра колында, TyHri тыныштыкты бузы п, дуб1рлете ду н м л детш , ак отауды н ж а- 9-465 129

нына жетш келш, елендетш коя бередь Куйеу кушагында жаткан Байбала онын еш не эн, э з ш н е эзшмен жауап бередк Сонда Сабырбай кызга кайта айтатын сез таба алмай, «Бол- мас, Байбалага дауа жок екен» деп, атын борбайга 6ip салып, жвнеле берген екен дейд1. Жанагы ceHiH сезщ осыган уксады дегешм гой, - дед1 Текеш энпмесш аяктап, кайтадан кыл- мындап. —Байбала айткандай, «Той болган жер темендеп, ой боп» калса деп жатырмын да баягы. —Жок, —дед1м мен кабагымды кайта туйт. —Ешкашан да олай болмайды. —Жарайды, ал кайда беттеп барасын? —дед1 Текеш. Мен ауыл аралауга шыкканымды айттым. Осы кезде касымызга жас ж ш т Турсын келш. Ол трактор бригадасында учетчик екен. Текеш eKeyi акылдасып, Турсын 6yriH ауылда мешмен 6ipre калатын болды. Текеш eKeyiHiH жумысын коса аткармак боп, ертен 63i маган cepiK боп ауыл­ да калу ушш жер басына карай Kerri. Турсынды ертщ журш, ауылдын улкендерше тепе селем 6epin шыктым. Согыста тул калган, ж еар женгелер1ме аман- дастым. KipreH ушмнщ елгендерше кеш л айтып, согыста Tipi жургендерш осы мен сиякты боп, аман-есен кайтып келед1 деп жубаттым. Уйден уйге (лесе журш Турсын юмнш уМнде кандай хал-ахуал бар, ауыл согыс кезшде кандай киындыктар керш жатыр, кай уйге кара кагаз кашан келд1 —сонын бврш жак жаппастан баяндаумен болды. Менен алты жас Kirni, мен согыска кеткенде тертшил класта окып журген бала Турсын ешй ширак, пысык, елпек жштболыпты. Yлкенге кызметету- ге даяр туратын жылпостыгы жене бшнедь —Мынау Бурштбай агайдын ym, Kipeci3 бе? —дед1 Турсын колхоз председателшщ уШнщ тусына келгешмйзде. Мен ол уйдш KiMfliKi екенш Турсын айтпаса да бмуоп едйм. Ку бала MeHi кайтер екен деп, эдеш айтты-ау деймш. вйткеш мешмен yeaeci бар Сэлиманы бузып, Буркггбай алып отырганын букш «Акбота» ауылы бшгенде, ол бшмеуии ме efli? —Ол Kici e3i кайда екен? —дед1м мен Турсынга осы кезде ез кецш м ш н алай-тулей боп кеткенш сезд(рмеуге тырысып. —Кенседе шыгар, —дед! Турсын. —Жур, онда кенсеге барып, Букене де селем берейж. Ол Kici менщ бурынгы бригадир(м гой. Турсын бепме карады. «Ку бала, кушмнщ кандай eKeHiH бмгщ келед1-ау, Teri» дед(м imiMHeH. Балага 6epi6ip сыр бер- меуге бактым. 130

- Жарайды, журш1з, кенсеге барайык онда, - деп Турсын кайтадан лып ете каллы. Колхоз председател1 Буркпбай Туткышевпен кексе алдын- да кездестзк. Ол iurreH сыртка карай шып>т келед1 екен. Ба- сында кызыл пулштен тысталган тулю тымак, аягында сап- тама ет1к. Сакал-мурттан кылтанак жок, бет-аузы жып-жыл- магай, бешкедей сэры шал 6i3fli кергеннен кейин, жылан кезш маган кадап, макгаздана токтап калды. - Ассалаумагалейкум, Буркггбай ага, —дед1м мен елдщ улкендерге курметпен осылай сэлем беретш flecTypi бойын- ша, 03iMHin оган деген наразылыгымды сезд1рмеуге тырысып. Эрине, Бурмтбай менщ келгешмд1 элдекашан еспген бо- луы керек. Кергенше танданбады. Аузындагы насыбайын та- яктай жуан сук саусагымен алып, жерге тастап, 6ip туюрд1 де: - Уагалейкумуссэлэм, кашан келдщ, бала? —деды - Алдынгы Kyui. - Ойбай-ау, содан 6epi негып кенсеге келмей жатырсын? - Кенсеге келетш уэюл емеспш гой мен, —дед1м ез1МД1 03iM зорлай ку л т. - Кеше военкоматка барып кайттым. Бупн ауыл аралап, улкендерге салем 6epin журмш. Бурютбай кекжиш калды. Мен де ундемед1м. MeHin кез1м онын басындагы тулю тымакка кайта туей. Шашакты ею кулагы т л д щ кулагындай улкен сэры тазы кез алдыма елестедк Ол Бурютбайдын касына керш п келш тура калып, бipixelI гмлдей боп улкешп, Бурютбай кандендей юппрейш кеткен сияктанды. Содан сон Лашын ок тиген шлдей шепп, басын алдынгы eKi аягынын уетше салып, тас болып катып калган тпеттендк.. Мен TicTeHin, басымды шайкадым. Бурютбайдын кез! менщ он жамбасымдагы пистолет1ме Tycin Kerri де, flip еткендей болып: - Эй, Ербол, езщ нщ мылтыгын бар екен гой, —деды в н е бойымды ыза буып турган мен де кырыстана калдым. - Бар. Жау майданда гана емес, елде де бар. Кездескен жауынды жайратып кет деп е д е т 6epfli, - деп калын, катты, сэры былгарыдан жасалган кобураны сыртынан сыкырлата сипап койдым. Мен колымды мылтыкка карай апарганда Бурютбай элде- неден сескен1п, козгалактап калды. BipaK мен мылтык суыр- маган сон тез тыныштанды да: - Кой, Ербол, елде жау кайдан болсын, —дед) айтарын айтса да кайтадан кыбыжыктап. Содан сон, суга салган кендей болып, б1рден ж1бш, жумсай калды. - KeperiH болса айт, Ер- 131

бол. Немесе касындагы Турсыннан уйге барган сон айтып Ж1бер. Майдандагы жауынгерден не аяймыз? —Ракмет. Ештенеде кереп жок, 6epi де майданда бар. С1зден председатель eai деп б1рдене сурагалы келгешм жок, бурынгы бригадир1м ед! деп сэлем бере faHa келшм, - дед1м «бурынгы» деген свзд1 ныгарлай айтып. Сол аркылы бупнпннш маган 6ip тиынга кажетт жок дегешн де туспалдап сезд1рд1м. —Мейлщ, мейлщ, —дед1 Бурютбай кайтадан тэкаппар- лана бастап. - Колхоздын далада шашылып жаткан малы —«Жаны да жок» дешз, —дед1м мен мырс eTin. Муным оган 03iMiue аткан екшпп огым едь Бул Селиманы туспалда- ганым болатын. —Колхоздын мал-жанын Kepi каскырлардан сактай бщген жен. Ку шал менщбул сез1мнщде астарын Tycifiai. BipaKукпаган, укса да тура магынасында кабылдаган боп, ундемей калды. —Ал, сау болыныз, —дед!м мен тез кетшм келш. —Жолын болсын, —деп мщпрлед! Буркггбай. Bi3 кете бардык. Бурк1тбай сол орнында турып калды. Ол меж уйше шакырган жок. Сондыктан мен баруга THicTi емесп1н. Селиманы несше керемш. Адуын шалдын ейел1 бо­ лтан сон ол ешн мен1 негылсын деп туйд1м. Сонымен кешке уйге кайттым. Кайтып келе жатып та, куш бойы уй арасында журш те Тананы еамнен шыгармадым. «Апырау, тундепм Tepic пе? Жок, дурыс. Тананын маган де­ ген айкын ыкыласы бар емес пе ед1? Болса, болар. BipaK За- ман елд1 деп хабар алган сон. Селима менен KeTin калган сон туган ыкылас шыгар ол. Сол ыкыластан артыктын Keperi не маган, койнымда жаткан кызды кушып, кумардан шыкпай- мын ба 6ip? Жок, олай eTyiMдурыс емес. Мен кыздын да, ез1м- нщ де ертешшц ойлауым керек. Ертен мен согыстан аман келсем жаксы. Тагы да мешн жаманатымды ecTin, кыз байгус- тынжурепне eKiHmi рет канжар сугылмаса куба-куп. Bip кунп нэпсшен ем1рлж eKiHim тумасына мм кетл?» Осылай деп KyHi бойы ез!ммен e3iM 1штей сей лест, жауаптасып, акыл коры- тумен болдым. Кешке кыз тесекте, мен жерде, екеум!з eKi белек жаттык. Мен кызды касыма шакырмадым. Ол да ундемедк Екеум1з eKi жерде 6ipiMi3re 6ipiMi3 б1лд1рмей денбекнпп, танды атырдык. Бул KyHi Текештщ ушне конакка барып кайттык. Текештщ каладагы апа-жездеа тандап еперген суду келшшеп Месту- раны кердж. Алтын сырга, акбш езж, алтын сакиналары жал- тылдаган, сунгак бойлы ак келшшек колхозды ауылдын келш 132

болудан repi улкен каланын артисткасы болута лайык екен. Тана екеум1з солай деп уйгардык. Сонымен, ушшип куш тунде, шам сенгеннен кейш, кыз тунде жалгыз жаткан тесепнщ алдына барып, сырт кшмдерш шенмнш болды да, терде жаткан маган т!л катты: —Ербол. —Ау. —Уйыктатан жоксын ба? -Ж ок. —Онда кулак сал. Мен басымды кетерш, жастыкка шынтактадым. —Журт согыстаты жауынгерлерд1 кыран деп атайды гой, - деп бастады Тана сезш. Кездескеннен 6epi онын ш еш ендтне коз1м жеткендей болтан едь Соны дэлелдей TycKici келгендей 6yriH б1рден туспалдап сейледь - Осы е ш р д т кыраны Q3iHciH. Сонау майданнан шарыктап, тутан жер аспанына келшсщ. Тусер тутырын тайып Kerri, досын елш калды. К,ияда шарык­ тап журген кыраннын кезш е теменде iaep ештене болмай кусалана ма деп, сею аятанымнан, opi жаксы кергешмнен, кызыксан тоят алар кызылын болайын деп бел буып ед1м. Е н д тсш 03iH 6ui. —Танажан, питылыннан садагамын, —дед1м мен даусым д1ршдеп. Содан сон турегеп, тесепмде отырып, бар сырымды актардым. - Мен сатан алташкы тунде-ак ынтыкканмын, Тана. К,аз1рде журепм лушлдеп, кумартып отырмын. 0з1мд1 кинап, уш куннен 6epi тежеп келем1н. Тежейт1н1м: ертен мен соты- ска кетемш. Одан аман-есен оралсам жаксы. —Осы арада мен куле отырып, Текештщ кешег! «сыбаганды» алып кет, сонда тыпыр ете «алмайды» деген1н айттым. — Текеш айткандай «шырынынды шашып» кетш, кайта оралмай калсам, ceHiH За- ман oaiMi т1лг1леп кеткен журепнш н жарасы жазылмай жа- тып, мен оган eKiHmi канжар боп жэне кадалмаймын ба? «Ат аунатан жерде тук калып» журсе, оны кайтес1н? Ол жас жа- нына азап, жас басына жэне KacipeT емес пе? Букш Отаннын бар халкын азап пен KaciperreH азат eTiceMiH деп шыбын жан- ды шуберекке Tyflin журген солдат мен е н д т ен жакын жан- дарымнын 6ipi ceHin басынды вз1м азапка душар етсем, онда м ент нем солдат, езгеге м е н т нем корган! Одан да бурын, май- данда «елд1, хабарсыз Kerri» дейтгн адамдардынжаралы боп, жау колына Tycin, елмей, Tipi калатындары да кездесед!. Жасырын тапсырмамен жау тылына ж1бер1леттндер1 де болады... Тана MeHiH C63iMfli тесекте, аппак сирактарын еденге сал- быратып отырып тындаган efli. 133

- Ah, ондай атты кун болмаса, мен бакыттымын гой, Ер- бол, - деп к.ыз жастыкты кушактап кулай кетп. Экем мен шешем жаткан ecKi TeMip кереует Тананын кеюрепндеп кушют ауырсынып, 6eai кайыскандай, 6ip сыкыр erri де тын- ды. Мен ойымды жинактап, ce3i«ai аяктауга KipiciiM. - Бупн мен уш кун ез1мд1 6epiK устай алмасам, ертен За- ман Tipi боп шыкса, ел алдында сен екеум1з карабет болмай- мыз ба, Тана? Онда менщ Бурютбайдан, с е т и Сэлимадан нен артык? Согыстан кейш Заманмен жуз Kepicep шак болса, eKeyMi3fli ен алдымен Бурютбай табаламай ма? Сыртына шы- гармаганымен iurreft болса да Селима ойламай ма? Мен сон- дыктан шыдап жатырмын, шьшайын деп жатырмын, Танажан. —0 лд1 деген адам \"ripiaefli деген ойымда жок е л \\, —дед1 Тана даусы aipiaaen. —Онда м е н т у м т м узтмеген екен гой ель Заманым, жаным, барсын ба, ripiciH бе? Кеш менщ 6ip жо- лгы осалдыгымды, —деп кыз ah ура дыбыстап барып, уназ кал- ды. Жастыкты -пстелеп, туншыгып, солкылдап жылай бердк Сейтш ол кызбен мен осылай уш кун 6ipre жатгым. Сол уш кунде уш рет кыл кешрден еткендей болдым. Ti3eM д(ршдеп, буыным калтыраган сеттер болса да, куламай аман етпм. Тертжил KyHi танертенТананы жарты жолга дежн жаяу шыгарып салдым. Айырылысар жерде екеум1з кушактасып турып, 6ip-6ipiM i3ai кия алмай, кушырлана суйютш те, тез ажырасып KerriK. Ол велосипедш жетектеп Акжалга карай , мен жаяу ауылга карай кайттым. Кайта-кайта кол сермесш, 6ipiMi3aiH сыртымыздан 6ipiMi3 узак карасып турып, арамыз алыстай бердь Тустен кейш, кейш поезга отырып, Алматыга, одан epi кайтадан майданга кетпек боп, ауылдан мен аттандым. Текеш пен Турсын eKeyi пар ат жепп, меш «Акботадан» жиырма бес километр жердеп BipTe6e станциясына алып журдк BipaK ауылдан 6ip аттанып кетт, бес-алты километрден кейш ауылга кайта оралуга тура келдк Багана, уйден шыгарда Карашекеж корага камап, eciKTi б е к т п KeTin едш. Сонын калай босап, 6i3fli калай тауып келгенш бшмеймш. Bip кезде ол бар пермежмен жупрш, т ш салактап, б1здщ сонымыздан куып жетп. Арбаны токтатып, ушеум1з б1рдей: «Кет!» деп, итп уйге карай кудык. Турсын жерден алып тас та лактырды. Ит кет- пей койды. «Не атып ел-ripin кет, не касыннан калдырмай алып кет» дегендей боп, анадай жерге барып, маган телм1ре карап, жатып алды. — Станцияга барса, не кангып кетедк не поезд басып, елтсрт кетед1 гой муны, —дед! Текеш. 134

Амалсыздан аттын басын ауылга карай кайта бурдык. YftaiH жанына барган сон Карашеке ешюмге устатпай койды. Тэтем шакырса да, балалар устайын лесе де, уйден аулактап, станция жактын жолына карай сытылып шыга берщ. Акырын- да колыма шынжыр устап, Карашекеге мен барып ед1м, ол кашпай, куйрыгын булгандатып, терт аягын кокке KOTepin жата Kerri. EKi коз1 менде, «калмаймын, тастама» деп жалы- нып жаткан сиякты. М ен оны н каргыбауына шынжырды так- канымда и т т т кезш ен ж ас парлап коя бердк М енщ сол жер- де Карашекеге жаным катты ашып Kerri. - Кой, Карашеке, мен келемш, согысты 6iripin, кайтып келемш, —дед1м сасканымнан. Карашеке: «Сейт! Сейт!» дегендей боп , куйрыгын булган- датты. И т п н и е сж е муншама адалдыгы кенш м д1 босатты. «Сэлимадан сен сешкий болдын-ау, Карашеке» деп ойладым оны уй алдындагы казыкка мыктап байлап жатып. Bi3 арбага кайта отырдык. Тагы да «Кош, кош!» деген да- уыстар естщщ. Жиендер1м, женгелер!м жылады. Апайым жау- лыгынын шеттмен тагы да кезш cypiTi. Осынын 6epi ауыр жук болгандай кос ат жеккен арба тагы да орнынан э р е н козгал- ды. Мен еши Карашекеге карамадым. Адал достын ауыр кайгы- сын корпм келме/и. Арба уйдщ бурышынан станция жакка карай айнала бергенде итпн кынсылап, кыстыга арс-арс еттп калган акыргы даусы ecTinai. Ауыл адамдарынын мен1мен коштасып турып KypciHrenaepi, жиендер1мн!н жылаганы, женгелер1мшн менен жасканып, ун шыгара алмай сынсыгандары, Карашеке1пн каггы кынсьшап, не шынжырын, не мойнын узердей боп, арба- нын сонынан коса умтылмак боп, TeMip шынжыр босатпай, кыл- гына' «Кош, кош!» дегендей боп ею рет арс еткен! —6epi-6opi, майданга кайта атганган мен1н кулагымда кетп. Кешке жолау- шы поезына ш п п , Алматыга карай бет койдым. Вагонда келе жатып, ауылда е тю зген торт-бес кун!мд1 тагы да еске алдым, Еске алдым да, Танамен 6ipre болган уш KyHri устамдылыгымды 6ip жолгы урыста жау танюмен жалгыз ©3iM ж екпе-жек беггескен сурапыл шайкаспен салыстырдым. Ол урыста ж ау 6i3fliH жаяу эскерд1 KeftiH тыксырып, тура наводкада турган 6i3fliH батареяга танктер дурсе коя 6epfli. Карасам, 6 ip 3en6ipeK расчетынан бас кетерер адам жалгыз мен гана боп калыппын. Кездеуш ) мен октаушы eKeyi де окка ушкан. Озгелер жаралы боп K erri. Одан KeftiH маган 3eH6ipeKTi октап 6epin турган жалгыз жауынгер бар eai. Танктен атылг- ан снаряд жарыкшагы оны да жалп етю здг Оксыз, отсыз зенб1рек жау танюнен жаскангандай 6yKipeflin, букж иш , мой- 135

нын iuiiHe алып, унс1з калды. Онын донгалагын кушактап, жерге Kipin кетердей жабысып, окоп iuiifuie мен жатырмын. Bipece узын стволы кылкандай зенб1рек кемейшен курк-курк жетелш, 6ipece пулеметтердщ тажал енеипнен шыккан ыс- тык коргасын леб1мен жолындагынын 6epiH жайпап, жарк- жарк еткен жыланбауыр TiciH шакыр-шукыр шайнап, бейне 6ip ceHi жалмауга жутынып келе жаткан таудай тем1р кубы- жыктын алдында оган карсы шыгуды былай койганла, жер- ден бас кетерудщ 63i eiu6ip адам баласына онай ic емес, cipe. вн е бойым жерге жел1мделш калгандай боп, басымды кетер- тпей, 6 ip ауыр кол желкемнен ныгарлай басып турган тэр1здент, 6ipa3 унЫз жаттым. Танктын тура маган карай зымырап келе жатканын, окопты ойрандап, онын iuiinae унЫз бугып жаткан 3eH6ipeK екеум1зд1 жаныштап, жермен-жексен етш кетет1н1н 6iain жатырмын. Б]лсем де танк таптап, жаныш- са жаншып-ак кетсш, 6ipaK басымды кетермесем кайтед1 деп ойлаймын. Bip кезде дуб1р жакындап, айналам, астым лiрiлдеп бара жатты. Осы кезде танкке карсы колданатын гранатты кыса устап, орнымнан калай атып турганымды ез1м де б1лмей калдым. Коркактыкетепмнен тартып: «Бук, бук!» деп босат- пай жаткан сонгы сэтте жауга деген вшпенд1л1к орнымнан квтерд1-ау дейм1н меш. С ол ж олдан кейпн мен солдат кабылдар шеш1мн1н ен Monaici сонгы сэттеri шеш1м екен-ау деген ойга келд1м. Сол- датты ер етет]н де, ж ер ететж де сол сонгы с эт шеш!м1 деп б1лд1м. Юмде-KiM сонгы сэтте бойындагы бар урей, коркы- нышты ж ещ п, азаматтык борышын орындаса, ол - нагыз жа- уынгер. Тек солдат кана емес, адамнын э р icriH сонгы сэл ндеп уйгарымы, сол сэтте вз1н -ез1устай 6iayi онын адамгерш1л!пн танытатын болуга THic. Иэ, сонымен, орнымнан турганнан кей1н мен де тем1р тан- ктен бетер TicTeHin, жагым кисая ашылып, бар куатымды кос колыма жиып, шокпардай гранатты танкке карай смтеп кеп калдым. Содан кешн жалп eTin, вз окобыма кайта куладым. Танктын «жан берген1» сондай киын болады екен. Алдымен сурапыл 6ip дыбыс шыкты да, дуние солк ете тускендей бол- ды. Жер тенкер1л1п кеткенге уксады. Содан сон карамай, б е н зи н н т HiciH тарата лап еткен кара жалын колымды, желкемд1 жалап ж1берген сияктанды. Артынан аман екён1мд1 6ip-aK 6iafliM. Eki кулагым тас керен боп калыпты...» — Ой, мен муны журек жуткан батыр деп журсем, в31 коркак та болган екен гой, - дед1 Зайкул 6ip колымен MeHi иыгымнан баса устап, емний колымен кеудемд! нускап. 136

Зайкулдщ влде азш де п а келд1 ме, элде меш вжуалагысы келд1 ме, оны бйш ейм ш . BipaK мен оган шынымды айггым. - Мен урыска Kipep алдында вркашан да кобалжушы ед1м, Зайкул, - дед!м жайлап. - BipaK кобалжыган сайын, не гажап екеш н бш меймш , жауымды ж еш п шыгатынмын. Сонда осы кобалжудын вз1нде де жещмпаз куш бар емес пе екен деп тан- данатынмын. Сол жолы жау танкш киратканым уш ш мен Ж омартбектш кеудесш деп анау Данк ордеш мен наградталг- ан ед1м. Осылай деп мен кыздарга Ж омартбек кеудесш е тагып журетш вз1мнш орден, медальдарымды нускадым. Ж омарт­ бек мен1н наградтарымды ecip ece асханага барганда тагып алатын. вйткеш майдангер студенттер кассага к езек аз ж1бер1лет1н. Мен согыстан келгешмд1 пайдаланып ас алу ушш алга карай ентелемей, кезепмш кутш тура бере-пндктен, Ж о­ мартбек мен1н тумбочкада жаткан медальдарымды татып алып, кассага карай умтылатын. Фанермен коршалган тар кассада отырган ейелге студенттердш омырауы кершбейдь Жомартбек ондайда кеудесш шайкап, медальдарын сылдырата кояды. - K,a3ip, Ka3ip, —деши кассир айел онын майдангер екенш «танып». Содан кейш оган сураган чектерш жазып бередь ¥зын чеки ашы !шектей шубатып, кораздана басып ол мешн касыма келед1 де, ез1мен iaecTipin, устелге карай алып кетедь T ycxi тамактын уакыты такап калганнан кейш Жомартбек бугш де сол «кэшбш» icren, каз1р, колындагы дэптер сездерш окыганнан кейш, тайрандап жатакханага карай ж у п р е ж вне- луге 33ip отыр едц. Мен езш нускаганнан кешн Ж омартбек кокилана Tycin, кеудесш козгап-козгап ж1бердй Кум1С медаль- дар сынгырлап коя бердк Оган кыздар кул ю сш щ сынгыры ж эне косылды. Жомартбек дэптерд1 api карай окыды. «Свйтш, ол уш кунд1 ерлшке пара-пар-ау деп ойладым аз1мше. Олай ойлайтыным, баягыда казактын 6ip батырынан ем1р1шзде ез1ш з суйсж ген неше ер л ш ш з болды деп сурап- ты-мыс. Сонда: «0Mipi ешмнен калмайтын уш е р л т м бар» деп батыр мына темендеплерд1 айтыпты. - Bip урыста ж ау колына Tycin калдым, - деп бастапты батыр. - К,алмактын меш олжа еткен батыры елщ ш н ерлерш ата, олардын осал жерлерш айт, казактын улы е зен ш ж еткелш кврсет деп кинады м е т . Мен айтпадым да, керсетпед1м де. Содан кешн ол м е т кетр д еп м н ен кылкитып жана сойылган е п з д щ ж ас TepiciHe каптатып, босагасына байлатып койды. Жас Tepi жаздын ыстыгында 6ip-aK кунде Keyin, cipi боп шыга келдй Кун кетерше cipire шелектеп су куйдырады. Ол кезде 137

cipi сэл кенид! де, курыс-тырысым жазылып, ракаттанып кала- мын. Кун кыза cipiHiHcybi Keyin, ол ешц кайтадан курысады. 0 ri3 TepiciHeH жасалган теинрдей cipi жан-жагымнан курсау боп кысканда cyfteKTepiM сытырлап, е л т кете жаздаймын. «Жауга жанынды берсен де, сырынды берме» деген емес пе? ©леем елермш, 6ipaK сырымды 6epMecniH деп т к т е н т , кун сайын 6ip уыс боп 6ypiceMiH де каламын, в с т т 6ip ай жат- тым. Bip айдын ш ж д е арыстай басым аруактай болды да кал- ды. Bip айдан кейш казактын бас батыры келш, MeHi кинаган жауды е з колымен eaT ipin, MeHi кыскан cipiHi вз колымен т ш п , босатып алды. Bip ай cipiде жатканымда кынк етш ун шыгармаганымды 6ip ерлж деп бшемш. Тунде, мен далада уйыктап жаткан жер!мде суп-суык б1рдене бакайымнан кетерш п , кеудеме шыгып, жогары карай ермелеп келе жатканын сезш , оянып Kerriм. Козгалмай жа- тып, байкасам, бакайымнан 6epi карай ермелеп келе жаткан уп-узын жылан екен. ¥ш ып турсам, онын шагып алатынын бшд1м де, с е т и (здеп келе жатканын осы гой деп, аузымды аша берд1м. Жылан апан- дай боп жаткан ауызга басын суга бергенде мойнынан кыр- шып алдым да, жыланнын басын жерде шенбердей боп шор- шып жаткан денесш щ касына TyKipin тастадым. Екшнл е р л тм осы деп есептеймш. Жиырмага жана ш н ген кылшылдаган шыдамсыз жас ша- гымда вне бойымды кышыма котыр басып, орнымнан козга- ла алмай, жатып калдым. Сонда туда бойым отка куйгендей дуылдап, канша кышынып, киналсам да, еттме 6ip рет тырнак типзбей, шыдап KerriM. Осыны уцпнип е р л т м деп айтар ед1м дептс батыр. М1неки, эр адамнын басынан вткерер ерекше уш epairi бол- са, мен муны е з уш е р л т м н щ 6ipiHe балар efliM, достар!» - деп Жомартбек дэптердщ бетш жапты. Алгашында бул жайды кыздардын кейб1реулер1 куле, жы- мия отырып тындагандарымен, ен сонында олардын 6epi де жым-жырт отырып калды. —Ж ок, бул жазганыныз да жаксы екен, агай, —дед1 М ен- тай гана элден уакытта. — Онын Heci жаксы? —деп Зайкул шап ете т у с п . — Уш кун кыздын касында жатып, ж1гер керсете алмаганы ж1- rirriK пе? —И э, неге ж т т п к емес, нагыз ж т т п к , - дед1 Майра Абае­ ва. —Орынсыз кумарлык —опасыз жаумен тен. Ендеше адам­ нын е з HenciciH тыя 6iflyi — улкен ерлж. 138

- Койындаршы, ерлж согыста болмай ма? —дед1 Канипа кыздардык бул езара таласын ерипте тусу уш ш шеткер1рек отыргандарга карап, кезш кысып койып. - Рас, ерлж согыста гана болады, бул кайдагы ерлж , - дед1 Зайкул Канипа езш костап отыр екен деп ойлап, одан сайын ершелене Tycin. - Ой, шырагым, —дед1 Майра да кызбаланып, —ерл ж тек кана согы ста болады деп м м айтты саган? Б1ле б1лсен, кунделжт1 eMipfliH 03i ерлж. Егер сен б1рденеге ушырап калып, мына Ж омартбек 03in ai алаканымен KOTepin, ауруханага жетк!зсе, ол да ерлж. Жомартбек басын шайкады. - Оны, KiMfli алаканга салып, KiMfli аркалап апаруды ойла- натын шыгармыз. Ал Зайкулд1 аягынан салактатып, аркалап алганга не жетсш . Ол маган да ж еш л, Зайкулге де ракат: ап- пак саны, е з1айткандай, «тубше» дейш керш едь Кыздар кыран кулю болып калды. - Эй, эй, м е н т санымда шаруан болмасын, —деп Зайкул Жомартбекке карап жудырыгын туйдь —Мен б1рденеге ушы­ рап калсам, 6api6ip сен ауруханага апармайсын. Одан да же- дел жэрдемге жалынганым артык. 03-ке телефон согындар, кыздар, ондай б1рдене бола калса. - Оган да мен жупремш гой 6epi6ip, - дед1 Жомартбек кул- местен, жымимастан. — Ал сенщ санында менщ ешкашан ша- руам болган емес. Кербез агайына керсетш журген езщ гой оны. Зайкул Жомартбекп жене алмасын б ш п , колын 6ip current де, алгашкы эн п м еге кайта оралды. - Токта, А баева, сен HeciHe кызылкешрдек боласы н Ер- болды KOpFan. Алдымен мунын осы жазганы шын деп ойлай- сын ба? - Шын. ©м1рде ондай болады, —дед1 Майра. - Токта ендеше. —Зайкул басына келген элдеб1р ойга exi K03i жайнандап куанып Kerri. — Ендеше Ерболды пер)ште дейж . Сен сонда мына макалды б м е с щ бе езщ : «Алтын корсе nepiiUTe жолдан таяр» деген. А? Бщ есщ бе? - И э. - Майра саскалактап калды. «Апырау, ондай да ма­ кал бар ед1-ау. Мына тулю кыз оны кайдан суырып ала кой- ды? Буган енд1 не десем дауа?» дегендей, Зайкул айткан ма- калдан адамнын адалдыгына бултартпай сеш претш с е з i3aen, дагдаргандай куй таныггы. - Б т е м ш . Ол макал гой. BipaK макалдын 6e p i Шрдей... - Токта. - Зайкул колын кетердь - Емтиханда макал де­ ген халык ж ур еп н щ шындыгы, макал - шындык с э у л е а деп 139

тандайын такылдаганда алдына жан салмайсын. Евдй келш, ол макал гой дейсщ . Макал болса, OTipiK демекш сщ сонда? —Ж ок, OTipiK демеймш, шындык. BipaK ол кандай макал? М еселе сонда. Халыктын адал ж урегш ен шыккан, ем 1рдщ философиясын бш йретш , шын даналыкты танытатын макал мен мэтелге дауым ж ок. Ал халыктын сол даналыгына устем таптын, елд еп ку, сумдардын о з пайдасын кездеп, косып ж1берген коспалары ж ене бар. —Мысалы? - аеа\\ Зайкул. —Мысалын айт. —Мысалы, «Б эй бш еге жарасар колындагы сабасы» деген макалды ал. Б ейбш еден баска ейел, кедей ейелдер* колдары- на саба устаса, куне бола ма екен? Олар кымыз iuice, ауызда- рынан агып кете ме екен? Ж ок, б эй б ш еге жараскан саба ба- скага да жарасады. BipaK устем таптын сабаны бэйбш еден баскага устаткысы келмейд1. Кедей, кун ейелдерге саба устауга жазбаган деп оларды сешнруге тырысады. Атам за- маннан келе жаткан халык макалы осылай деген дейдь Сол сиякты ездерш щ езгеге жасаган киянат, кылмысын буркеу ymiH ку, сум адамдар да макалга уксас сездер шыгарып, кос- кан. М еселен жанагы езщ айткан: «Алтын керсе nepiurre жол- дан таяр» деген. Сум, арам адамдар сумдыгын icTen алады да, артынан «Мен кайтейш, «Алтын керсе nepiuiTe жолдан тая­ ды» деген, мен nepiuiTe емеспш , адаммын гой» деп монтанси- ды. Бул сол ушш шыгарылган с е з. Эйтпесе алтын керсе, nepiuiTe неге жолдан таяды? Ж олдан таяды екен, онда ол nepiuiTe емес. Жолдан таю, ж е н а з д к жасау - адамнын ici. BipaK адамнын да адамы бар. Журттын бэрш жолдан таяды деуге болмайды, жолдас Сагынова. Макалды бшген жаксы. BipaK ер макалдын ман1н де ажырата бшу керек. Ac iuiin, ак нан жегеши жаксы Kepin, арпа мен бндайды айыра алмаудын Heci лайык? Майра алгашында сез1н Ki6ipTiKTen, кумйлж1нк1реп баста- ганымен, орынды ой, орамды с е з тапканнан кеГпн б1ржолата канаттанып, кайраттанып K erri. YcTi-ycTiHe бастырмалата, екп1ндей сейлеп, Зайкулд1н аузын аштырмай тастады. — Жаса, Майра! - деп Жомартбек жалгыз e3i аямай ала- кан сокты. - Сагынованы шалкасынан TycipfliH. Аягын аспан- нан келлрдщ . —Ж ок, жок, сен коя тур оны, - дед1 Зайкул ж ен|лпс1 кел- мей. - Кыздар, айтындаршы, Ерболдын кызды кушактап, уш кун онаша жаткандагы адалдыгына есте сенуге бола ма? Ол Майрадан баскалардын 63iH колдауын кутп. Кыздар сылкылдап, сыкылыктап кул!скендер)мен, еиш м оган демеу болар ештене айтпады. 140

- М ен сенемш , - дед1 Канипа сыкылыктап кулш оты- рып. - Мен де агайга сенемш ! —дед1 М ентай кулместен, бай- ыпты турде. —Майра ете дурыс айтты. - Ж ок, мен сенбеймш , —дед1 Зайкул. —Ешкашан д а олай болмайды. Мен е з басымнан кешкен адал, акикат шындыкка Зай- кулд1 сенд1ре алмаганыма ыза болды м. EipaK адамны н кун- шуак жактарына кеш л белм ей , келенке жагына кеб1рек кез салатын Зайкул сияктыларга не дауа? 0 c ip e ce , онын «еш­ кашан да олай болмайды» дегеш жаныма батты. Неге олай болмаска? Болганын бастан кешкен Kici айтып турганда не­ ге сенбеске? - Калай болады ендеше? —дед1м мен Зайкулге кекете сурак койып. - Оны вз1н де (Клест. - деп Зайкул ыржалактай кулдь в з ш взгеше мае еткен элдеб1р т е т п н щ двмш eciHe туЫргендей боп елTin калды. - Bi3fliH Зайкул ерте ашылган гул гой, —дед1 Жомартбек оган em 6ip мэн бермегенеш , мулэй1м гана. - Ив, вр гулд1н е з уакытында ашылганы жаксы гой, —деп костады Майра, мырс eTin. - Онын Heci жаксы? —дед1 Зайкул лап ете тез жауап 6epin. — Уакытында ашыламын деп ж ургенде суык согып кетсе, солар да калар ол гул. - Ж ок, олай болмас, м езгш н ен бурын ашылган гул гана ерте солатын шыгар, —дед1 Жомартбек. - Ерте солсам да, есемд1 ж1бермесем болады. М енщ б1лет1н1м осы, кыздар, —дед1 Зайкул Жомартбект1н мыекы- лын елемеген болып. - Ив, ашыл, Зайкул, ашыл, —дед1 Майра, сылкылдай кулш. — EipaK б1ржола ашылып-шашылып калып журме. Бул eHriMeHi Ментай баска арнага ауыстырды. - Ол кыз Ka3ip кайда, агай? —деп маган карады. —Тананы айтамын. - Осында. - Осында-а-а? —деп е и -у ш кыз косыла дауыстап калды. — Алматыда ма? - Ив. К ерпл ер ш келсе, мен 6ip Kyni epTin вкел1п, таные- тырайын вздер;нмен. Акылды, жаксы кыз. - Б есе, - дед1 Зайкул кайтадан сыкылыктап. - Енд1 ту- ciHiKTi болды. Осылай шыгар деп 63iM де ойлап efliM-ay. EKeyiH ЗАГС-ке де барган шыгарсындар. 141

- Коя туршы сарнамай, Зайкул, - дед1 Канипа кез1 ойнак- шып зел 1мдене калып. - Ал, ол мунда кашан, калай келген? Б1з неге оны осы кунге дейш б1лмейм1з? Бул бар кыздын кекеш ндеп сурак болуга THic. - Бесе! - Ив, - д е с т калды б1рсыпыралары Канипаны костап. Мен сол жолы Танага Алматыда Ж енПИ деген жана ин­ ститут ашылгалы жатканын ecrireHiMfli хабарлап, соган барып, окуга тусуге кенес берген]мд1 айттым. - Менщ сонымнан ме-шала Тана Алматыга келш, сол институтка TycinTi, - дед1м. - Ka3ip екшдп курсында окиды. - К ездесу жагы калай? - дед| тагы да Канипа. - Анда-санда. - Одан кейш 6ipre жаткан жоксындар ма? —дед1 Зайкул шыдамсызданып. Кыздар ундемед1, Зайкулш кайырып тастамады. Соган Кара­ ганда олардын да осыны б1лплер1 кеп отырганы аян болды. - Ж ок, —дед1м мен к у л т . —Ол менщ досымнын кызы — досым гой. Тек дос тургысында гана кездесш , ажырасамыз. Зайкул одан сайын такымдай TycTi. - Достыктан махаббат туады демеупп ме ед1? Элде достык махаббатка уласады деунп ме efli? Абаева, айтшы, осылай ма едН —дед1 Зайкул Майрага карап. Майра басын изед1. - Ендеше, - дед1 Зайкул тагы да кылмындап, - дос бол- ганнан кейш ептеп... Кыздар акырын гана сылк-сылк кулюп алды. Жомартбек ба­ сын шайкады. Ментай, Майра, мен yineyiMi3гана кулгежм1з жок. - Ондай уласкан ештене ж ок e3ip, —дед1м мен салмакты турде. - Ол енд1 eKi жактын да к е н ш н е байланысты шыгар, - дед1 Ментай жай гана. Зайкул ентелей тустк - Йемене, Ерболдын кызда к е н ш ж ок дейсщ бе? Болган- да кандай! Осында темен караган болып, бер1м1здщ ашык- шашыкжер1м1зд1 андып, сшекейше шашалып, езшен-ез1 влек болып отырады гой бул. Ocipece, сен колына туссен, шайна- май кылгыр ед1, бвлем. Кыздар да, Жомартбек те те п е ду кулгсш калды. Ментай- дын ак ж узш е кызыл кан ойнап шыга келдг. BipaK онысын б1лд1рмеу уиян Ментай кыздармен коса к у л т, Зайкулдщ сезш взi.чге айналдырып ж1беруге тырысты. - Сен немене, Зайкул, - дед1 Ментай к у л т жатып. - Агай сонша Kici жейтш тажал гой деп пе едщ? 142

- К,ь1зды ж е й тш ж ал м а у ы з - ж т т е к е н щ сен бглмеупп ме едщ , - дед1 Зайк ул ж ул ы п алган дай . - Сен о н ы «агай, агай!» дейсщ . Bip куш а га й ы н с еж , э л п 6ip елд щ ер те п сш де айты латы н, кай елдж1 efli e3i, и э кы зы л GepiKTi кы зды ж уткан сур каскы р сиякты , «ап!» деп асап койганда бш ерсщ эл 1та- ж алды н KiM е к е н щ , ж ал м ау ы зд ы н не е к е н ш . «К ы зы л к ер - neHi» умыты п к е г л и бе е з щ ? Ол ж ай ш ы гары ла сал ган е л е н емес. Ол жалмауыздын саган карап жалактаган тЫ де, шы- рагым. Кыздар буган да м эз боп калды. Бул жолы мен де кулд1м. Тек М ентай гана не кулерщ , не кулмесш б!лмей сэл отырды да, артынан амалсыздан езу тартты. - Зайкул не десе, о д ес ш , —дед1 М ентай кы здарды н к у л ю а ты йылганнан к еш н . — BipaK 6i3fliH агай ондай Kici емес! - Керерм1з, - дед1 Зайк ул де ep ericin . - И э, - дед1 К а н и п а кулш . Ж анагы Зайкул айткандай менщ кыздарга кызыга карай- тыным рас ед]. BipaK м ен щ карауы м Д он Ж уан н ы н ж ас келщ ш ектерге карауы, Ж иль Бластын жаксы эйелдерге кызыгуы емес. М енщ кы здарга карауы м eM ipre кы зы гу, е м 1р д щ сулулы гы на ы н ты гу болаты н. Б агб ан н ы н е з колы нан ecipreH гулге м актан ы ш пен , кумарта караган ы си я к ты , ез1м солдат болып, к о са коргаск ан GMipiMi3fliH ж ан ды ry n i, жаксы кы здарга cyflciHe к о з салы п , о сы ндай ж андарды ел1мге бер- меу уш ш курескеш ме риза болып, ш тей мактануым едн Коп ж ш т г ер осы гаж ап гулдерд1 коре алм ай K erri. М ен сендерге е з 1м н1н алап ат согы ста аман калы п , е зд е р щ н щ ор талары нда отырган бага жетпес бакытымды сагат сайын сез!ну уш ш караймын, кыздар. Ал сен менщ мунымды мазак етесщ, Зайкул. BipaK мен с е н щ 6ip сез1нш к уп тар ед1м. Сол с е з щ н щ ш ынды кка айналуы н кал ар ед1м. О л с е н щ М ентайды м ен та- жал болып, «ап!» деп асап кояды, кылгымай жутады дегенщ . М ентайды м ен щ с у й е л ш м рас. BipaK м ен о н ы , сен а й т к а н ­ д ай, «асап» та к ой м ас ед1м , «кылгымай» да ж утп ас ед 1м. Ол мен1суйсе, м ендж болса, мен оны гул етш тебем е к етерер ед1м. О ган айн ы м ас адал ж а р, аж ы рам ас ж ан с е р ж болар ед1м. Д е- генмен, сен б у п н маган жаксы кызмет erriH, Зайкул. Сен менщ ойымды айттын. М ентайга ауызбен айтып 6iaflipe алмай журген тшепмд) ж етю здщ . Бул учли саган мын да 6ip рак- мет, Сагынова. М ен осы лай деп ойлады м . BipaK м ен оны еш ю м ге де айт- падым. Кыздармен косыла кулш, жайбаракат адамга уксап, ундемей оты ра берд 1м. 143

- И е, ерю м н щ е з Пенелопасы болганга не ж етон ! - дед1 Каннпа журт теп е тынышталганнан кейш маган козийн асты- мен карап койып, взгелерге бурылып, кезш 6ip кысып калып. Содан с о н eTipiK куреш ш алды. - О нсыз OMip киын гой!.. «Орммнщ е з Пенелопасы болганга не жетон» деген м ен т c e 3iMболатын. Бул курстагы кыздардын ауыздарынан туспейтж афоризмге айналып кеткен едь Осындай 6ip у н азд ж орнай кал­ ган туста элдеб!реу соны айтып ж1берш , журтгы ду кулд!ретш. - Ж о к , —дед! Зайкул колы н сермеп. - Бул Ерболдын, Ер- бол сиякты улдардын айтатын сезЕ Бйздш оны езгертш , «QpKiMHiH е з Одиссей! болганга не ж етеш !» деу1м1з керек, кыздар. М аган Одиссей керек! Кыздар тагы да кулдЕ - Одан езге жарамай ма? —дед! Ж омартбек Зайкулд!н сез!н кагып алып. - Ж ок, - Зайкул де тез жауап бердЕ - Жарамайды, сен жарамайсын. Согыста болган жоксын. - Ендеше согыста болган, омырауы орденге толып кайт- кан адам отыр гой алдында, - деп Ж омартбек мен! нускады. - М уны н 63i 6ip KicifleH басканы кермейт!н сокырлау Одис­ сей , —дед! Зайкул ж уртты тагы д у кулд!р!п. - К ы здар, к еп кулш KerriK, к о я й ы к еш н, —дед! Ментай о н жагында одеял усттнде ж аткан к!тапты колы на алып. - «Уй арты нда Kici бар» дегендей, емтихан к еле ж аткан ж о к па ер- тен тагы да. - И е, с акалы сапсиы п, —дед! Ж омартбек. Ж ом а р тб е к т щ с е з ш е еш ю м кулмедг. EepiMi3, белм ен!н imiH шандата асыр салып ойнап, мугал!м келе жатканда тым- тырыс парталарына отыра калатын тем енп класс швк!рттер!ндей букиып, темен карап, конспект, ютаптар бет!не кайта у н ш п , унс!з калдык. О сы дан кейпн 6ip дем алы с кун! м ен Тананы жатакханага epTin эк е п , кы здарм ен таны стырды м. О л, ecipece М ентаймен, М айрам ен ш уй!ркелесе с ей л есш , ж аксы до с боп Kerri. XII Нашар студенттердш кез жасын кектемнщ жылы жауы- нындай соргалатып, жазгы емтихан да e n i. Bi3fliH б!рсыпыра кыздар жылап-сыктап жур1п, кейб1реулер! кулап калган ем- тихандарын кайта тапсырып, 6epiMi3 тепе ymiHmi Курска кеш тж . Bip курс жогарылаганга Алатаудынтебес!не шыкпа- ганмен тескей!не жеткендей боп, кежл!м!з кетер!л!п калды. 144

С онгы емтиханнан куты лган ку ш к еш к е оты з yuiiHuii аудито- рияга жиналып, ез1м!зше сауы кетю здж . Оны калай уйымдас- тыруды алдын ала акылдасып алганбыз. IuiKici к ел генд ерге 6ip -6ip б о к ал ш ам п ан койы лды . 1ш- пейм1з дегендерге калаган дары н ш а л и м о н ад п ен минерал суы берш дг «Сен ананы im», «сен мынаны iiu» деген сиякты 6ipeyfli 6ipey кы стау, к и науга к атан ты йы м салы н ды . Э р ю м ге eKi бу- тербродтан ш айнам а ж ен е тш н. О сы ны н 03i 6i3re 6ipiHiui клас- ты ресторанны й ен кымбат, ен дамд] тагамынан кем боп к ер ш ген ж о к . Б1рл ес ш ж асалган п р о гр ам м ан ы н «1ш у, жеу, ы кыластану» деген 6ipiHUii бел1м1 осы м ен 6iir i. О н ы н «Ой- нау, ой л ау, е н е р таныту» д еп атапаты н eKiHmi б е л 1м1 б астал- ды. Бул бел1мде э р к 1м ез1н1н бу р ы н н ан осы ку н ге арнап да- ярлаган ен оригиналды деген ойынын ортага салады. Ен жак- сы деп танылган номерлерге мынадай сыйлык бермедЕ улдар калаган кы зы н ы н бетш ен суйед1; кы зд ар к ал аган адамы на вз плегш орындатады. BepiMi3 ауди тори яны н ортасы н босаты п , ал к ак о тан оты ра калдык. Алгашында журексш ш , ешюм ортага шыкпады. Бвр1м1зден батыл Зайк ул болды . Bip кезд е ол м ойн ы н ж а с ба- ладай былгандатып ортага шыкты. —Ал, не айт дейЫндер? —Bi3 еш тене демейм1з, арнап эк е л ге н eHepiw ii е з ш корсет. —Ей, кы здар-ай, —дед! Зайкул кулю . —Менде К1м нен ш пар­ галка аламын дегеннен баска не ой, алган шпаргалканы ез с ез1мдей eTin теп еп айтып ш ыгудан баска не ен е р бар д ей сщ . — BopiMi3 д у к улдж . «631 а к журек» д есш ж атыр б1реулер. —Одан да 6ip эн айт десендерип маган. —Айт. —Д урыс. Зайкул сызылтып «Дударайды» айтгы. Э нш б т р е салып, так- пакайтканнан кейш дереу кэмпит сурап, алаканын жайган бала- дай болып, теренймЬ Абаевага карап, б1рден акы сурады. —М айра, м енщ бул еш м е сыйлыкка... - деп келе жатыр eai, Ж омартбек орнынан ушып турды. —Ж ок, саган сыйлы к берш меш и, —дед! ол. —С ен ориги­ налды ештене орындаган жоксын. Кыздар шу ете тустк — BepiaciH, 6epiaciH ! —T im i б олм аса, 6ipiHiiii бастаганы уш ш бер ш сш . Майра басын изедг —Ив, калаганынды ата, Сагынова. Зайкул кылмындап калды. 10-465 145

—О нда, - дед1 ол еш н твкап п арлана бастап, —онда мына eKi ж ш т , Ербол мен Ж омартбек, ш еп е т ю з т ею ж ак бслм нсн катар суйсж. Кыздар кыран кулю болды. —Ж ок, 6ipeyMi3 де жетем1з гой, - дед1 Ж омартбек. Зайкул жетпейд! дегендей басын шайкады. — О йы нны н TepTi6i бойы нш а кы здар калаган адамына вз тглегж орындатады. Осылай гой? Ендеше менжттлепм айтыл- ды. Екеу1н келш оны орындандар. Солай ма, Майра? М айра iiiieK-cuieci каты п, басын изеш . Ж омартбек екеум1з Зайкулге карай аяндадык. Кыздар косылып, 6ip ыргакпен алакан сокты. Бул жешмпазга ойнал- ган туш есебжде болды. EKiHmi кезект! Ж ом артбек алды. Ол ортадагы орындыкка колына домбыра устап шыкты. Орындыкка отырмас бурын, артистерш е Minin, кы здарга Teric i3eT K epcerri. —MeHiH н е п з п максаты м КазГУ-д1 6iTipin, жаксы азамат боп шыгу екен!н ездерщ де бш еандер, кыздар. Одан манызы em6ip кем емес тагы 6ip максатым бар. —Ол не? —дед1 ш ыдамсыз Зайкул. —Ол, —дед1 Ж омартбек, —жаксы вйел алу. —Бул евз де кыздардын ду кулю сж е уласты. Сынгырлаган Terri кулю лер токталганнан кейж , Ж омартбек сезш жалгады. — Сендер кулес(ндер. Сендерге онай бул. Сендер немене, жаксы керген ж ш ттерщ е кулагынан басын отырып шыгасындар да аласын- дар. Б олмай бара ж атса, комсом ол уйы мы на ары з берес1ндер. А л комсом олды н куры гы узын —ж4г!тг), ш етке ш ы ккан саяк жы лкы дай eTin кайы ры п вкеп , ары з айткан кы зга косактай- ды. - Кыздар тагы да белм еж бастарына кетере кулклт. - Ал, Ербол агай екеум1зд1н жайым ы з мулде баскаш а. А лдымен 6i3 кай кы з ж аксы деп басымызды 6ip катырамыз. Ж аксы кы з меж жаксы кере ме, айтканымды кабылдай ма деп жене дел-сал боламыз. Койшы, не керек, ж т т к е жаксы жар тауып алу онай емес. Сонды ктан мен сендерге Ka3ip алды мен ж аксы катын, одан с он жаман каты н туралы eKi е ле н айты п 6epeMiH. О сы лай деп Ж ом артбек домбы раны кагы п-кагы п ж1берд4 де, аудиторияны басына кетере шыркап коя бердг Аккуба катын алсан, бойы сунгак. Касына шакырганда келсе зырлап. Дауысы: «Эу»легенде арен шыгып, Кеудеа енкейгенде етсе булгак. Аягын, табагымен койган жуып. Суйрендеп саз свйлемес веек куып. 146

Bip созд1 eKi саз гып еш айтпайды. Кобейсш урыс-жанжал кайдан туып. EpiHe адал журш, болар серж. Куанар газиз курбы жузш керш. Бипзбей бар болса да. жок болса да, Турганы эркашан да касын Kepin. Мадактап жаман катын epin кутлес. Уксатса аз ба, квп пе тапкаиынды. Кез келсе кедейшЫк ештене етпес, а-а-ау! - деп Жомартбек шанакты сарт е п а зе согып, орнынан турып, тагы да жан-жагына карап, бас идь EapiMi3 кол соктык. —Ешн жаман катын туралы айт, - дед1 Зайкул шыдамсыз- данып. «Айтайын ба?» дегендей, Жомартбек б и т р е к креслода колы- на клал устап, езге журттан окшаулау боп отыртан Майрага ка- рады. Ол «руксат» дегендей, басын изед1. Абаева каз1р уш1нш1 Курска бупн гана кешкен студенткадан repi уш жылдан 6epi ел билеп, таал денш калган эйел патшаларга уксайтындай eai. Кулмей, жымимай, басын tik устап, иепмен ишара жасап, сауса- гынын ушымен буйрык 6epin отыр. Колындагы к1табы хаз1ретпк асасы немесе Богдан Хмельницкийдш булавасы сиякты, оны сел котерсе бодцы, шулап отырган журт тым-тырыс тына калады. Абаевадан руксат алган сон Жомартбек кайта шыркады. Болмайды пей1Л1 суду жаман катын, Бшмейд! уйретсенде сездш салтын. 1лмелеп салган жерден кекесшдеп, Кылады урыс-жанжал сездщ артын. Кетед1тан аткан сон веек батып. EpiHe былшылдайды елд1шагып. Конакка тамакбер деп ептепайтса, Журед! Tepic карап, жыбыр кагып. Былшылдарел кв31нше байын сыбап, Таусылды кун1-тун1 ет пен шай деп, ' Конагын кыстай келген барж санап... Орамал жерде жатыр, Kipi батпан. Салдырап аяк-табак кирап жаткан. Сут1не шелектег1ит кеп тисе, «Кет!»деп те айтпайды оган, кудай аткан, О-о-о, е-е-е... Оуф! 147

TepeuiiHitt уйгаруымен Жомартбекке де сую сыйлыгы тиш. Ол алшандап, Зайкулге карай журдк Ернш шуршитш, нак соны гана суйеттндей боп, ынгайланып бара жатты. Зайкул куйтындап, басын кикандатып, epuiii ынгайлай бастады. Жо- мартбек оны е з ж е карай умтылта туст1 де, басын шапшан бурып, ш еп етм зш Зайкулдщ касында отырган Незилэштщ бетж ен суйдь Зайкул cyflicyre ынгайлап, шошайткан ернш не icTepiH б1лмей, Tyci бузылып, нэумез боп калды. Оны багып отырган 6i3 ж эне кыран кулк1ге баттык. — Зайкул, немене суш скщ келш пе efli, кел, —дед1 Жомартбек ештене болма- гандай жайбаракат оган карай бурылып. —Архимедтщ туткасын устагандай болмай, аулак KeTmi, — дед1 Зайкул Tepic айналып. —М е н т ез туткам да жетед1, - дед1 Жомартбек бейне 6ip Зай- кулмен урыскандай баж ете калып. - Bipeyonci маган дэр1 емес! Осылай деп Жомартбек Зайкулге карап кулейж дегендей боп ыржиып келе жатты да, дереу б!реумен тебелес1п калган- дай, TyciH томсырайта койды. Булай, бет-бейнес1н лезде eKiHmi турге Tycipe кою сиякты артист1к енер курста Жомартбекке гана тэн болатын. Осынысымен ол 6apiMi3fli бурын да талай рет кулд1рген efli. Бул жолы да ол 61зд1н кулмес ерк1м1зге коймады. Канипа, Сакила, Назилэш yuieyi уш жактан кол кетердь Майра ymeyiHe де бас изед1. Олар ортага кел1п, согыс кезшде шыккан «Кекем-ай» деген енд1 шыркады. Елде журген жас бауырдын майдандагы агасын сагынып, журект1н запырандай зарымен айткан жан-жуйен1 босатар ашы eHi аудиторияны кернеп K erri. Y ш дауыс косыла шырк- ап, «Кекем-ай!» деп зарлаганда терезен^н шынысына дейш Д1р>лдеп, калтырап кеткендей болды. Кдн майданный imiime кекем жур-ау, а-а-ау, Мылтык кезеп квкеме нем1с тур-ау, а-а-ау-ай. Кекем-ау! Мен тагдырдан сураймын кунд1з-тун1-ау, а-а-ау, Квкеме аткан жау огын маган бур-ау, а-а-ау, а-а-ау-ай. Дндарынды 6ip кврсем! Будан кеш нп кезек маган келд1. Ym кыз косыла айткан жанагы зарлы эн жуйе-жуйемд1 босаткан мен не айтарымды бй м ей састым. 031рлеп экелд1м дегешмнщ 6api жан толкыт- кан жанагы эннен кейпн мулле кажетс1з, керекЫз сияктанды. BipaK кыздар кыстап, болмады. «Шыксын ортага, айтсын б1рдене» деп жанымды шыгарды. Амалсыз ортага шыктым. 148

- Мен Абай елендершде кездесетш ecxi сездерд1нт1збесш жасап, оларга ез!м ш е т усМ к берген ед1м. Б у п н п конкурс сиякты корытынды кешке соны усынуыма болады. BipaK му- нын 03i 6ip дэптер, —дед1м кыздарга даптер1мд1 керсетш . — Верш табан астында окып шыгу мумкш емес. Сондыктан мен каз1р сонгы окыган 6ip ютабымнан суду ей ел , махаббат жа- йында жазып алган eKi-уш накыл сез1м бар, соны окып бе- рейш. Мен Майрага карадым. Майра кыздарга карады. - Махаббат жайындагысын окысын. - Сонгысын айтсын, — деп шуласты кыздар. Абаева ютабын жогары кетердк Журт Teric тым-тырыс боп , тыныш- тала калды. - И э, онда былай болсы н, кыздар, —дед1 Майра. — Ербол агайдын Абай елендерш е ту а ш к жасауы бйздш ешкайсысы- мыздын ойымызга келмеген улкен жумыс. Оны бш удщ 6apiMi3 ушш пайдасы бар. Ол e cipece ертен 6i3 мугал1м болып, мек- тепке барганда керек. Сондыктан 6i3 оны агайдан сурап, кеилрш алармыз. М енщ ше агайга тандаган кызын сую сый- лыгын осы ен беп ушш 6epyiM i3re болады. Ал бул Kici жанагы сонгы айтканын окып шыксын да, сыйлыгын алсын. Мен 6ip жапырак белек кагазга Ti3in алган махаббат жай- ындагы сездер!мд1 оки бастадым. «Махаббат бар жерле кез жасы коса журедт Адамнын OMipi кыска болганымен, махаббаты узак snip суредт Куштарлык - махаббат хабаршысы. Куштарлыкты кез айтып, т>лекп т!л TyciH;iipe;u Журегш махаббат мекендесе, ен саран деген адамнын e3i ересен Эдем! ейелдщолеп кеп. Сулу ейел сорта бйедт KepiKTi ейелдщ куйеуЫн кенЫнен куд1к арылмайды. Сорлынын эйел1 сулу болады». Жазып алган кагазымнын екшип бетш окымай, ортасынан буктей салып, кыздарга ракмет деген ишара жасадым. Зайкул аузынан емшек тартып алган жас баладай боп, баж ете калды. - Екший 6eTiH окыган жок, Майра. Ербол ешн кагазынын екшип бетш депсш окысын, - деп елбелектеп ушып кете ж аз- Абаева маган карап, «Зайкул 6epiH е сл м е й тынбайды» дегендей жымиды да, басы н и зедк Бул т е р е и п н ш «тагы окы» деген eMipi е д ь Э ск ер де командир буйрыгы н е ю ет- 149

пей орындап уйренген басым кагазымнын буктеуш кайта жаздым. - Бул узшдшер ундшш улы жазушысы Дандиннщ «Он хан- заданын басынан кешкен окигалары» деген ютабынан алын- ды. Ал тында, Зайкул, - дед1м мен алдымен жуз1 жайнап, кул- пырып отырган Зайкулге карап алып. - Оки бер, оки бер, - дед1 Зайкул шыдамсызданып. - Мен тындап отырмын. Мен тагы да окуга KipicriM. «... Махаббат жайына келетш болсак, онын м еж адамга дуниеде тендеа жок взгеше ракат береттндтнде. Кеудесш ма­ хаббат кернеген еркек пен ейелдш ойлайтыны ем1рдщ езге- ше сол ракатына жету гана болады. Ж урепне махаббаттын нуры тускен жаннын жай журттан е зг е ш е л т онын айнала- сынын 6epi к у л т , куанып тургандай куйде болады. Ынтызар eni жаннын кушактарынын айкасуы ездерш е еш пес куаныш боп танылып, кейш сол c o n i еске алудын 03i ол екеуш ерек- ше е л т т п , взгеш е шаттыкка белейдк Журект1 кернеген осы куанышка жету ymiH улкен кызметтеп адамдардын ездер1 аса киын ерл!ктер жасауга дейш барып, мол-мол сыйлыктар тар- тады, KayinTi ic, катерл1 жанжалга дейш твуекел етедк.. ... Эйелге, ecip ece ж урепнде 6ipeyre арналган маздаган махаббаты бар эйелге e3i суймейтш еркекке epiKci3 косакта- лудан киямет корлык жок. ... М еж махаббаттын улы жыланы такты аямай. Жаныма дер1, дерпме шипа сен гана! ... О, KyflipeT, жалан бут ж у п р т , куш бойы куалап торгай ататын сэби сиякты, садактолгап, сан адамнын журепне жебе кадалатын махаббат Tempi! Не жазыгым бар eai менщ? Неге мунша кинайсын меж ? Б]ржола вртеп, кул кылып ж1бермсй, неге мунша куШнресщ аяусыз?.. ...—вз1ндей сен онын ж урепне! Оны нж уреп алып жарта- стын табанындай туракты, нагыз болаттын ез1ндей 6epiK. Ол журектт взгеше байлык - е з махаббатыннын нурлы rayhap тасымен ернектегейсш сен! Онын б ж к кеудес! вз1ндей лай- ыкты ж арды н салмагына жаншылып, в з ракатын алсын вм1рден». Ханшанын нвкер кыздары осылай деп ун капы ма- ган. Бул свздерден кешн мен1н журепмд1 кыскан махаббат бугауы одан сайын тарыла тускен Tapi3fli болды». Мен бар окыгыштыквнер1мд1 жумсап, бар жанымды салып, 6ipeyflin свз1н окып тургандай емес, вз ж урепм нщ бар сырын 6ip жанга гана арнап, актарып тургандай боп елтш, еплгендей куймен yHiMai y3in, кагаздан басымды квтерд1м. Эрине, мен бул 150