Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

Не болса да коюрект! жарып шыккан пэле емес пе —осы жаман еленсымак ол сэтте ез1ме жап-жаксы сиякты боп KepiHfli. Айта берсеш з осындай елен курастырганыма, бейне 6ip Абайдын «Айттым салем, каламкасын» шыгаргандай-ак eaayip канаттанып калдым. Сейтш кеш еш 6ipa3 таптаганнан кешн, сагат он 6 ip re таяна жатакханага жакындап кайта келд1м. Сол сатте 6ip ой тусе калды да, шапшан жан-жагыма карадым. Жол ш ет1ндеп аласа кашалы аулалардын 6ipiw ie шатырын кар басып, саныраукулактай калтиган беседка тур екен. Кашадан 6ip-aK аттап, ж упр ш соган бардым. Беседка- нын ортасында жазда уй иелер1 отырып дом ино ойнайтын уш сирагы агаш, 6ip сирагы TeMip, ортасы ойылып кеткен ecKi стол бар екен. Сонын 6ip шет1не отыра калып, жасаулы жаксы ка- бинетке жайгаскан улы акы ндай-ак айналама мангаздана карап алып, жанагы оленд1 ж еке кагазга кеипруге KipicTiM. Кагаздын ортасына ipifley етш «Кызыл корпе» деп жаздым да, оньщ астына жакша imiHe усагырак эр1птермен «М ентай ту- ралы лирикалык ой» деген свздерд1 ж ане костым. 0ленд1 ка- mipin болып, кайталап окып шыктым да , аягына «1946 жыл, 1 январь» деп кунш кврсетт1м. Содан со н кагазды жаксылап буктеп, койын даптер1мшн ортасына салдым да, орнымнан турдым. ! Ж уректеп лутлд1 шынашактын с эл д1р1л1нен ангартып, тагы да мен1н колым сокырдын алаканындай боп, алпыс ек1нш1 белм енщ eciriH акырын 6ip сипап erri. С одан с о н саусактар 6yriain, 6ipiHeH 6ipi суйеу, колдау тапкандай иыктаса жумы- лып барып, тактайды тыкылдатты. —KipiHi3, KipiHi3, —деп е ю р ет кай талап ай тк ан к ы з даусы ест1лд1. Мен eciKTi ж ай л ап аш ы п , imKe к1рд1м. Устел басында Ментай кейлег1н уттктеп жатыр екен. Меш кергеннен кей1н: — О, агай, жогарылатыныз, терлет1н<з, —деп у т т н устел шет1не шокитып коя салды. Ментай уст1не кеп жуылгандык- тан бурынгы кара кок Tyci бозгылттанып кеткен кенетоздау спорт костюмш ки1п тур екен. Еск1леу болганмен етпен ет боп жабыскан осы 6ip жарасты ки1м кыз мусш ш щ мушелер1н ай- кындап, адамды одан сайын ынтыктыра тусет1ндей. Онын есесш е баганагы ак мойын, ак б1лек, уыз кеуде б1ржола ж а- сырынып, буркел1п калган. Мен сол 6ip сулу картинаны 1здегендей тамсанып, тесекке карадым. Тап-туйнактай боп 51

жиналган кыз Teceri маган жанды epiTep тамаша картинанын бос калган рамасындай у щ р е й т турган сиякты боп кершдг YTiriH коя салып, Ментай eKi колын катарластыра wrepi созып, маган карай журдк —Агай, Ыздщ Жана жылда бакытты болуынызга, ойга ал- ган максаттыныздын 6epi тугел орындалуына шын журектен т1лектест1к б Ш р е м ш ! —деп кш кентай эсем алакандарынын арасына алып, менщ колымды кысты. «Егер шын тшектес болсан, онда ойга алган бар максатым - е зщ с щ г о й , Ментай», —дед1м мен йппмнен. Бйраконы сырты- ма шыгарып айта алмадым. —Рахмет, Ментай, мен де ci3re соны тгпеймш! —дед1м онын колын мен де кос колдай кысып, кысып емес-ау, жас бала- нын бигепн устагандай мвпелеп. Ментай маган еркелей карады. —Агай, 6ip OTiHiuiiM бар, айтайын ба? —Айтыныз, —дед1м, «ол не е т ш ш болды екен» деп журепм луп ете калып. —Айтсам, бупннен бастап меш «ci3» демей, «сен» деп ай- тынызшы. Жарай ма? —Неге? — Мен ci3fli туган агамдай жаксы керемш, —дед1 Ментай тагы да еркелей ун катып. —Ал «сен» демей, маган «ci3» десе- ш з, онда бетен адам сияктанып кетеЫз. Ментай осылай деп, он иыгына карай басын кисайтты. YcTiHe спорт костюмш киген Ментай маган бул свтте квз кы- зыктырар бетен уйдщ бойжеткеншен repi ерке-шора боп ес- кен тентектеу е з бауырым твр1зден1п Kerri. —Жарайды, онда солай болсын, —дед1м мен к у л т. Ментай мен1 жетектеп терге шыгарып, орындыкка отырг- ызды. Содан сон устел уст1ндег1 ут1ктел1п болган узын женд] кыскы кейлег1н, гардеробтын eciriH калкалап турып, онын iuiiHeH ж ене б1рденелерд1 алды да: «Агай, мен Ka3ip келем1н» деп есж тен шыгып KeiTi. Иен белмеде онаша калган мен студентт!к жупыны т1ршшк мекен1не кез ж упртпм . Арзанкол тем1р тесек, тактай тумбоч- калар. Э р кыздын тесепн1н тусына туски1з, млемше орнына газет тутылып, олардын уст1не фотосуретгер жапсырылыпты. Кепшш1п екеу-ушеуден, кейде улкен топ болып 6ipirin тускен кыз cyperrepi. Эр тустан эскери khim/ii ж1п т cypeirepi кезге ша- лынады. Сондай 6ip жупыны ж!г1т Ментай тусында да тур. Ментай расында да тез келд1. Жанагыдай емес езгерш , бас- каша болып келдг YcTiHfleri спорт костюм1н шешш тастап, 52

езш ш кыз кшмш киш алыпты. T eri м енщ алдымда тар кос- тюммен алды-артын бултитып журуге уялган болу керек. MeHi не дэл1зге куаламай, не Tepic каратып койып, осы жерде шеипнш, кей л еп н щ судыр-сусылымен, ж елкеж Kyfraipe, жа кыннан шыккандай боп б ш н ет ж ысты кдемш ш леб1мен жа- нымды кинамай, 03i баска кыздардын б елм есш е барып, кайта KHiHin келген. Ж т шулыгы октаудай тузу аяктарына ж эне жарасып тур. Мен М ентайдын бул инабаттылыгына ш тей суйЫшпм. —Агай, мен ci3ai ертерек кеп калар деп шай кайнатып кой­ ып ед1М, —дед1 М ентай, двл1зге дэл 6ip сол уш ш шыгып кел- гендей. KHiMiHауыстырып келгенш ein6ip с е з етпестен, колы- на шиыршыктап устаган спорт костюмш гардероб тартпасы- на суга салды. — Мен расында да ертерек келш пж. Келсем, ci3.. а, жок, сен, — дед1м кулш, жана гана Ментайды «сен» деп атауга уэделескеш м eciMe Tycin, —уйыктап жатыр eKeHciH. —Э -э! —дед1 М ентай даусын эндете созы п. —Онда eciKTi каттырак каксаныз erri, мен оянатын eaiM гой. —Мен акырын кактым, 6ipaK eciK кглттелмей, б о с жабулы тур екен. — Ю лттелметз дейс1з бе? - дед! Ментай белм есш е дэл каз!р уры Kipin кеткендей K03i бакырайып. —Ьнрде 6ip мтапты колыма алып eaiM. —Ментай онын не ютап екенш айткан жок. BipaK мен оны н не кггап екенш TyciHin, кыз т е с е н жакка ке- 3iMfli ж уп р тп м . BipaK жас Вертер Лоттаны (здеп, танертенп жаткан ж ерж ен «турып кетсе» керек, орындык, тумбочка ус- терш де де керш бедг — Сол ютаптыц кызыгымен eciKTi эн е жабамын, MiHe жабамын деп жатып умытканмын гой т е п . — Кыз е л д еб ф уятка урынгандай боп, басын шайкады. — Мен 03iM сак емес, сен п ш п ж . Осыным жаман-ау, т е п , —дед! е з ж е 03i урыскандай: - Тунде уйге агай емес, баска 6ipey Kipin кет­ с е, кайтер ед1м. Осыдан кейж Ментай екеу1м1з устел басында отырып, шай iurriK. Bip т ш м кара нанды б е л т ж еп, М ентаймен ш к ен кара шай маган балдан да тэтп боп керш дк Екеум1здш ортамызда турган KeMepiHeH шай урттаган сайын куйшрш, epinui кари- тын eKi канылтыр кружка, шойын ш еу п м мен пластмассадан жасалган арзан тарелка сол сэтте маган дун иедеп е н кымбат алтын сервиздерден де артык, Kaaipai сияктанды. —Ci3 MetiiH туган агам Ж уш ске сондай уксайсыз, агай, — aeai Ментай шай iuiin отырып, —6i3 6ip эке, 6ip шешеден Жуй- ке eKeyiMi3 гана ед ж . К ш к ен е куш мде т ш м келмей, мен Ж у- 53

Hic-ri Ж уйке дейд1 екем ш , eMip бойы солай этап кетпм. Ол менен бес жас улкен болатын, ci3 куралыптас едп Ci3де козы- дай жуассы з, м омы нсы з гой, агай. Ж уйке де сондай cni Анау турган сол агайы м ны н cypeTi. - Ментай TeceriHiH тусындагы газетке ж апсы ры лган cypeirepfli нускады . - C i3 е н алгаш 6i3- д т аудиторияга Kipin келгенде, не болганымды бш мей кетпм. C i3fli м еж i3flen келген сол агайым екен деп калдым. Артынан Ж уйке емес екешжзд1 бжсем де, журепм epin, у зш с болган- ш а а р е н оты рды м . C i3 тым болмаса м еж н агаммен согыста 6ipre болмады ма екен деп ойладым. У зш с кезш де соны су- райы н деп окталган ед1м. К алж ы нбас К,анипа ci3a i у з ак т ер - геп, ауреге салды. С о л кезде м еж н ci3re катты жаным ашып турды. Ш ьш амай, касы ны зга барганы м да Ж уйке eciMe Tycin, «А рманы м , агатайы м , кай д асы н сен?» деп iuiiMHeH е гш п , жылап турдым. Кейш нен, ш здш дэптер1шзд1 уйге екелш , ка­ зак т ш ш н барлык конспекплерж кеилргежмде де осы жер- д е оты рып он ы н талай беттерш е к е з 1м ж н жасы тамды. М ентайдын мен алгаш аудиторияга келген сагаттан бастап маган камкоршы болганын жогарыда айттым. Ол сол кунп л екциядан кеш н м е ж н к азак т 1л i двп тер1мд1 алы п к е н п , 6ip- неше кеш оты рып, бурын откен лекциялары н Kemipin берген. Сол сиякты Майра, Кулкен, Канипа сиякты кыздарга да 6ip- 6ip дэптер е п п баска пен лекцияларын жене кеинрткен. Адал к е ш л м ен агасы н д ай Kepin, ж ан ы калм ай , к ам к о р ш ы боп журген кы зга м еж н 1ш тей гаш ы к болып, кумартуым оган бей­ к е 6ip ж ам анды койлаум ен пара-пар сиякты боп кер п д а е з 1ме. Осы осалдыгым уипн ез1мд| ез1м ш т е й кш олап, урысып, ун<йз оты рып калды м. К ы зды н балдай Terri шайы тер л ети ме, елде шайдан ы сты к co3i ж ш сггп ме, бш м ейм ш , мандайым бусанып коя бердк М ентай жайлап отырып сезш ары карай жалгады. - А гай, ci3 Ceri3iH iui гвардия ди ви зи ясы нан келген ж о к - сыз ба? - Ж ок, мен Ж узжпм бригадада болдым. - Ондайды ecTireM ж ок. М аган согыстан кайткан журттын 6epi Сепзш ин гвардия дивизиясынан келген сиякты боп ке- pincni. —Ментай сел бегелш, ойланды да, онын жауабын e3i айт- ты. - Б аш ам , ол Ж уй к еж н сол дивизияда болганынан шыгар. - Ол Kici Tipi ме? - деп сурадым мен. - Ж ок , «кара кагаз» келген. А ртынан касы нда болган Kici ез колыммен койдым, eлreнi рас деп сешпрдк Осы арада Ментай eKeyiMi3 де едву ip у н а з отырып калдык. Teri ендш енп м еж неден сабактарымызды бжмей, бегелген болуымыз керек. 54

Ш ай ш ш геннен кейш Ментай ыдыс-аякты гардероб пол- калары на тез ж и н ап тастады да, TeceriH iH бас жагындагы тум- бочкасы нан 6ip к ал ы н к 1тап ты алы п ш ыкты . - А гай, - дед1 ол устел б асы н а к ай та к ел ш , ж ан агы шай ш к е н д е п д е й м е н т карсы м а ем ес, енд1 касы м а оты рып ж а- тып, - мен ютапханадан уш кунге сурап екеп, «Одиссеяны» окып жатыр ед1м. 0тк ен тунде Гетеш н кы зы гы на Tycin, мунын аягын 6iTipe алмай калганым. О зб е н 6ipre отырып, осыны тауысып тас- тасак кайтедд егер бупн баска жумысыныз болмаса? - Ж ок , ок и ы к , —дед 1М м ен (Нрден. - О нда ж аксы болды , —дед1 М ентай куаны п к етш . - B api- 6ip жазда еж елп грек едебиетш ен емтихан тапсырганымызда да керек кой бул. Маган сонау жазда тапсырылатын емтиханнан repi сол сэтте М ентай касы нда кеб1рек оты р у к ы м б атты рак еда. - Ш аршаганда кезектесш окы рмы з, каз1р мен бастайын, агай. М ен басымды изед1м. М ентай , там агы н к енеп алы п , о н то- гы зы нш ы ж ы рдан бастап , о к у га KipicTi. Все разошлися; один Одиссей в опустевшей палате Смерть, замышлять женихам совокупно с Афиной остался. С ним Телемах... М ентайды н есем д аусы , жазд ы гуш А лм аты ны н э р KemeciH бойлай агаты н сан сы з б ул ак ты н сы л ды р -сы н гы р ы т е р 1з д е н т , 6ipTe-6ipTe б елм еш керн ей бастады . К ы з ю тап ты бар ы кы ла- сымен берм е окып отыр. 0cipece ол П енелопанын басынан кеш кен киынш ылык, ауыр жайлар тусы н окы ганда сол кас1реттерд1н 6epiH е з б асы н ан е тк е р ш оты рган д ай к аб а к ш ытып, киналы п калады . С о л к езде м ен imiM ауыры п оты р г­ андай м рж иш , онымен ш тей коса киналамын. Ментай даусы жанды элдилер булаксынгырындай б1ркелю куйге кеш кенде мен де кен тыныс алып, жадырап, ракатганып каламын. 0зщ13 бшеЫз, «Одиссеянын» сонгы жыр-тарауларында Одиссей батырдын жары Пенелопа сулудын согыска кеткен epiH жиы рма ж ы л б ой ы айн ы м ас адалды кпен к у тк еш сурет- телед1 гой. Ж иы рм а ж ы л бой ы н а ол е зш е н д эм ел е н ш , кол созган ж т т с ы м а к т а р д ы н б э р ш е р турл1 айл а тауы п , бойы на дары тпайды . К,ызыгуш ылар кы р со ны н ан калм аган сон, б1рде ол сол е л д щ flecTypi б ой ы н ш а к а р т а та сы н а к е б ш т о к у г а Kipiceai. Соны 6iTipin, атам ны н алды нда к ел ш д ж кары зымды етегеннен кеш н гана баска куйеуге шыгамын деп жар сала- ды. BipaK П ен елопа к уш п з то к ы ган е р м е п н щ ж1бш e3i ылги тунде таркатып тастап отырады. Домелi ж т т т е р арудын бул 55

айласы н с е з т койы п, Ke6iwtf тез токып 6 irip деп д т р л е й д к Бул айласы ашылып калганнан кей ш Пенелопа жана 6ip шарт- ты жене ойлап табады. Ешн ол Одиссейдщ уйде калган адыр- насы агытулы садагын м м де-м м тартып, 6ip жебеш катар •п зт г е н о н eKi ш ыгы рш ыкты н к езш ен е тю зсе , соган тиемж Дейдь в й т к е ж ол Одиссейдщ алып садагын еп ш м тарта ал- м ас, сей тш м ы рзалар менен к удерш у з т , кулагыма тыныш- тык берер деп умптенедк Куйеулердщ езара жарысы белп- ленген кунге Пенелопадан дэм еа барлардын 6epi тепе жина- лады. BipaK оларды н 6ip де 6ipi о к аты п, он eKi ш ыгырш ыктан етю збек тупл, алып садактын адырнасын да кинзе алмайды. Осы топырдын уетше Одиссей келш , ак некел1 ейелш щ ба- сын дауга салгандарды Teric куртады. С ей тш ол е з ш щ KipuiiK- ci3 адал жары Пенелопага косылып, e3i жокта ержетш , аза- мат болган улы Телемахпен, барша ел-журтымен табысып, муратына жетедй Касымдагы кыздын окып отырган ютабына, ш таптын екш ин бетш де ж аткан он ы н а к cyftpiK саусактары н а м улпп, т ел м 1ре к а р а л , к ы зд ы н у н ж е , ю тап ты н о к и га с ы н а елтш , екеу1не б1рдей ынтыгып, мен у зак оты рды м . Сондай сэттерде кейде мен1н иы гы м М ентайды н иы гы на т и ш кетед1 де, вок- залда отырып уйыктаган адамнын селк етш оянып, мойны- ны н сы лк ете тускенш керген ешк1м ж о к па екен деп, жалма- ж ан ж ан -ж агы на к арап, эл е к боп калаты ны н дай , кеудемд1 кешн uierepin, колымды кайта-кайта укалай беремш. Сейтш отырып, кеш ке карай 6i3 «Одиссеяны» аяктадык. Эрине, мен осынын 6epi оз жырым —ез одиссеям болмага- нына ш т е й OKiaaiM. Элдеб1р кемеск1 елестер к е з аллыма келш , С эл им аны н мен1 кутпей, баска 6 ip ey re r a in к е т к е т ершмдй epiKci3 TicTeTin, ж ен е кынж ылтты . - М ш е, 6ip улкен жумыс 6iTri, агай, - деп Ментай ютаптын сонгы б ет ш ж апты . BipaK оны алды нан ысырып тастам ай, окы ганы н ойга жинагандай боп, KiTanTbiH сырты н сипап 6ipa3 YHci3 отырды. —А гай, ci3 калай ойлайсы з? —дед* ол содан со н маган сон- шама 6ip сабырлылыкпен карап. — Маган Гомер поэмалары казак дастандарына уксайтын сиякты боп керш едь Мэселен, мен оз басым осы Одиссейд1 б1здщ Кобыланды батырга , Пе- нелопаны Куртка сулуга жакындатамын да турамын. Айыр- м аш ы лы к eKi елд ш TipuumiK к е а б ш д е , 6ipi теш зш , eKiHiuici даланы м екендейтш дтнде гана гой деймш. Кобыланды жауга аттанып кеткенде оны н елш Кызылбас журты шауып алып, сол елдш ханы Алшагырдын Куртканы аламын деп олек са- 56

латыны жанагы Пенелопаны аламын деуиплердщ кылыгына уксамай ма? 0Mipi Гомерд! еспмеген казак жыраулары нын онымен ундес шыкканына кайран каламын. Бул сездер1мен Ментай матан ш т а т ы кей кыздарш а су- дыратып боска окып ш ыкпай, оны н мэн-магы насы на ой я й б е р т , окы тан д ары н 6ip-6ipiMeH с алы сты ра о ты раты н зер- д ел ш п н танытты. «Каласан, сен тубегейл1 зерттеунп, жаксы талым да боп шыгар едщ-ау» деп ойладым мен. - Иа, рас, —дед1м м ен М ентай ды н с е з ш куптап. - Мен1н эдеби еттеп эйел бейнесш ен ен ж аксы кере- TimiepiM осы П енелопа, Куртка Tapiздш ер, —дед1 М ентай ойын ары карай жалгап. —Булардын 03i енбекип эйелдер. П енело- панын атасына акы реттокы мак боп, кущцз-туш ермектш ус- т!нен Tycneyi, Куртканы н Тайбурылдай тулпарды балаша м эп елеп , бабы н тауы п acip y i ер есен е н б е к ш щ ш к и б1лд1рмей ме? Мен1нше, айелге керек н е п зп уш касиет бар, агай. Олар: енбекиллдж, акылдылык, сулулык. Бойында осы уш касиет т е п е бар эйелд1 т е р т кубы ласы тугел эй е л д еп багалау абзал. Ал сонын алгашкы eneyi тана табылса, онда сонгысынсыз да eMip суре беруге болады . С олай емес п е, а гай ? — М ен эй ел - дердщ еулулы кты езд ерш е eH6ipiHLui к аж ет д еп б ы е т ш ш , сон- дыктан сиыксыз эйелдер де ездерш сулумыз деп есептейтшш сезсем де, М ентай ды н с езш куптап, тагы да басы м ды изед1м. BipaK М ентайды н ен б е кц п л д ж п 6ipiH mi к аж ет деп 61лin оты р- танын оны н к ел е а сезш ен тана антардым. —«Эдебиеттеп ен- бекш1 эй ел дер бейнесЬ> д ес е, 6ip диссертаци ята так ы р ы п та болады е ке н -а у езн __J Кыз осылай деп сезш аяктатандай болды. BipaK оны мен кайтадан жалтастырдым. - Осы такырыпты е зш диплом жумысы eTin алып, универ­ ситет б т р г е н сон оны диссертацията неге айналдырмайсын, Ментай? - Д иплом ж ум ы сы е п п алуга болады той , —д еп бары п к ы з жымиып к у л т алды. —Ал диссертация коргау менщ колым- нан келмес. - Неге? - Анада окытушы агайдын осы жаншде ажеттж, елермендж деп екн е жж теп айткан 6ip етю р ce3i ал! кунге дейш кекейнмнен кетпейд1. Ол с а з а з д щ де есЫ зд е болар, атай? — дед1 Ментай аз1не тан сыпайылытын б ерж сактай отырып. И э, мен оны умыткан ж о к ед1м. 03iM i3re кудайдай KepiHeTiH каска мандай кад*рмен окытушымыз лекция уст1нде сазден с аз шыгып KeTin, былай деген е д г «Багдарлап, барлап кара- 57

сак, кей кезде диссертация турл1 жолдармен коргалатыны бай- калады. Bipi - гылымга келер жастын шын беШмдийк таныт- кан, анык парасатпен коргауы. ЕкшцмЫ —eui6ip бейiмi, гылы­ мга анык косар у л еа ж ок карадурсш , кейб1р адамдардын куртлдетш сиыр саугандай eTin кандидаттык дипломнан ай сайын мол акша сауып отыру максатын квздеп, кулкын- кумарлыкпен, пайдакунемджпен коргауы. Сонгысы, алгаш- кыдай гылымда айтатын е з сез1м бар деп, езект1 жарып шык- кан ежеттжпен емес, жалынып-жалпайып, елеуареген елер- м енджпен коргау. С ендердщ iuiTepiime кейш диссертация коргаймын дейтш талапкерлерщ болса, онда гылымга анау алгашкы ак, вдю жолмен баруларынды мэслихат етемш. Осы сонгы селекет жол догарылса екен деп тюеймш». — Агайдын сол айтканындай-ак, — дып Ментай жанагы сезш жалгап, —гылымга улес косу yuiiH емес, курпишетш ак­ ша сауу ушш гана диссертация коргау б1здщ кыздардын кейб1реулершщ колдарынан келсе келер, 6ipaK мен ейте ал- маспын. —Ментайдын ещц бул такырыпта ен п м е козгагысы келмед1 б1лем, сезд1н бетш баскага бурды. —Бунын 6epi мына к4таптан шыгып Kerri гой. — Ол алдында жаткан кйаптын. сыртын тагы 6ip сипап койды. —Айтпакшы, агай, жана, ютап окып отырганда кеме№ме келген 6ip сурак бар ед1. Соны сурайын ба Ызден? —Сура, Ментай, —дед1м мен куле Tycin. К.ыздыц не сурага- лы отырганын сезгендей, ж урепм су ете калды. — Сурасам, Одиссей батыр сиякты, ci3 де согыстан кайт- тыныз гой. Ал елде ci3fli куткен е з Пенелопаныз жок па ед1? Бул сурагыма ренж1мешз, агай, —дед1 Ментай сонгы сурагым меш н кещл1ме кеп калды ма дегендей, кейпнп создер!н тез- дете айтып. Hecine ренж>пн, мен кызга шынымды айттым. —Болды. Ментай, —дед1м сел гана KypciHin койып. - Аты Селима efli. Согыска кетерде у еде байластык. Артынан ол осы К азГ У -ге к е л т студент болы п, окып ж урдь Хат алысып турдык. Онын ен сонгы хатын мен 1944 жылдын басында ал- дым. Сол хат ел1 кунге дей!н калтамда жур. Тындасан, окып 6epeftiH. — Окыныз, агай, - дед1 Ментай влденеден каймыккандай бегеле сейлеп. — BipaK ез1шзге ауыр болып журмесе... олай болса, окымай-ак койыныз. —Е, адам басына тускен ауырлыктын бер1не кенуге де raic, оны кетеруге де м1ндетп гой. Эйтпесе онын Heci адам?! —дед1м ез1Шй-е31М кайрагандай болып. Содан сон орнымнан турып, 58

Ментай ш ифонерш ш eciK ж ак сыртындагы тем!р ш егеде ка- быргага iareH каскырдын тер ю н дей жер сыза салактап турган шинел1мн1н imKi калтасынан су етпейтш жылтыр кагазга орал- FaH хаттарды алдым. Белме iuii кара келенке тарта бастаган едк Ментай да мешмен (лесе орнынан турып, есж тщ екшил жак кабыргасындагы кара тиекп бурап, тебе шамды жакты. Мен орныма отырып, Селиманын хатын окуга KipicTiM. М ен­ тай жанагы ж ерге «Одиссеяны» шынтактай кайта жайгасып, бейтаныс кыздын э р сезш е барынша зейш коя тындап калды. Мен онда дэптердщ алты б е т Ы н асты-устш толтыра узак жазылган хатты Ментайга тупнускадан окып берген ед1м. Енш оны Ызге жаттап алган такпак сиякты eTin, ауызша айтуыма тура келедк Егер менщ колыма карамай, сел кырындай отыр- саныздар онда тупнускадан окылган хатты тындагандай есер алуларыныз да мумкш. Ал бастайын не д е болса. «Жаным Ербол! М еш н ceHi шекФз cyfteTmiMfli бш есщ . 03iM де сен дегенде шыгарда жаным гана баска шыгар деуоп ед(м. —Бурынгы хат- тарынын бэрш де Селима алдымен менщ амандыгымды сура- ушы едь С одан сон есен-сау бола 6epyiMe, жауды тез женш кайтуыма -плектеспк б1лд1рет1н. Осыдан кейш гана е з жайын, ел хабарын баяндауга KipiceTiH. Ит куган адамнын айкайын- дай гып, б1рден булай бастаганы Heci екен деп ойладым бул хат ен алгаш колыма тигенде. Содан с о н оны ары карай окы- дым. - Осы кеше гана ауылга каникулга барып кайттым. Бур- штбай бригадир сенщ папаннын орнына колхозга председа­ тель болган ед1 гой. Жакында сонын бурынгы бала кетерме- ген Kepi efteai кайтыс болыпты. Ауылга мен барган куннщ ертещнде 6i3fliKiHe сол Kici келдй Маган амандасты. Сабагым- нын жайын, окуды кашан б т р е п ш м ш сурап, 6ipa3 отырып, KeTin калды. Баска ештене деген ж ок. BipaK кешке шешем маган «сен сол БуркЬбайга турмыска шыгасын, егер меш ше­ шем дей тж болсан, сейтесщ !» деп кигылыкты салды. «Ол менщ экемдей Kici гой, калай шыгамын?» дед1м мен. «Tyri де ж ок, ерл^байлы болган с о н оны н у л к е н д т де умытылып кетедЬ дед1 шешем. Мен квнбед1м. Ш ешем карысып отырып алды. «Экентрудармияда, сен окудасын. Мына eKi бала мен меш KiM асырап, сактайды? Ал Бурютбайга шыксан, е зщ ш н де жанын тыныш — ит елген ж ерге о ку 1здеп сандалмайсын. MeHiH де жаным тыныш —6ip жагыннан э к е ш н ,6ip жагынан ceHi ойлап, тун уйкымды терт белш , денбекипмеймш . Бур- штбай eKeyin бую л ауылды билеп, 6ipiH бастык, 6 ip in мугал1м 59

боласындар да, отырасындар. Осы заманда осыдан артыктын Keperi не?» деп кулагымнын етш кудай ж едг Мен ceHi айт- тым. «Ерболды кайтешз, екеум1здщ косылатынымызды ел б1лед1 гой, —дед1м. - Ол кунде хатты Алматыдагы маган да, ауылдагы саган да жазады. Осы уйдщ вз адамы болып жол- дайды», —дед1М. Шешем шап ете тустг «Ербол, Ербол дейсщ . Ол Tipi келе ме, ол1 бола ма? Оны кайдан бшдщ. Кайта, Ерболдык ceni жаксы KepreHi рас болса, багынды байламасын. Егер 03i аман келсе, елден Ерболга лайык кыз табылады. Сэниям ж е т т жене келедь Ертен оган да куйеу керек. Tiirri Ерболга соны 6epeMiH. Оган апасын алды не, ciruiiciH алды не —6epi6ip емес пе? Eiceyi де менен туган. Ал деп саган ертенп Ерболдан буп н п Бурютбай артык. Осыдан Бурютбайга бармадын гой, ак cyTiMfli аспанга сауамын, Tepic батамды беремш. Аналык карызымды ею дуниеде де кешпеймш!» дед). Не icTepiMfli бшмед1м. Акыры жазгы каникулге келгенде керешк дед1м. Оган деш н езш м ен акылдасып алгым келдг «Бурютбай мен}мен бурыннан с ей л е ст журген. Кыста кел­ генде ceHi ушме Kipri3in бер, окуга ж)берме деген. CeHiH со- нау жазынды кутш, ку Ti3eciH кушактап отыра бере ме ол. Осындагы б ой ж етт отырган кыздардын 6ipiH алады да кояды, ceHi де т де п зш . Ана Ж ексеннщ кызы Катипа ж ок HepceHi сылтауратып, кунде баратын кершед) конторга. Бурютбайды калай колыма TycipeMiH деп ж урсе керек. Эне, сол сиякты 6ipey eciriMe e3i келш турган бак-двулет, бай куйеуд1 кагады да кетедЬ> деп шешем TenciHe такымдап болмайды. —Ендеше Бурютбай сол Катипаны алсын, —дед1м мен. — Б урю тбай оны унатпайды , — дед1 ш еш ем. — Осы твшректе онын унататыны сен гана болып отырсын. Кудай- дын мунысына мын ш ую рш ш к, ат аягы жетер ж ердеп жал- гыз еркек кызынын аягынан кушактап жатса, одан артык ба- кыт бар ма шешеге! EipaK еЫнде болсын, еркектщ к ен ш кубылмалы болады. Мысыкты KiM аркасынан сипаса, ол со- ган суйкенш , пырылдап, алдынан туспей коймай ма? Еркек те сол сиякты. Кай ейел бетше куле карап, кылмындай баста- са, еркек те соган карай беШмделе бередг Сен шалкая бер- сен, ол eperecin, Ж ексеннщ кызын алады да кояды. Сейттп саган арналган жылы суга Катипа колын малады да отырады. Журтка таба боп мен каламын, елге кулю боп сен журесщ. —Неге табалайды журт? —деймш мен. — Неге табаламайды, - деШн шешем. - Бурютбайдын к е н ш сенде екенш бую л осы ауыл тугел бшедк Кеше анау 60

ш еттеп санырау кемш р Сакып та: «By6iuj, Сэлиманы Бурк1тбайга кашан коскалы жатырсын? Умытып кетпей меш де тойына шакыр. Свлиманын тусауын ез1м кескенмш », —деп Kerri. Биш есе, ол не? «Ел кулагы елу» деген емес пе, 6epi де бш едг Бгпсш, осы киыншылыкта мына Б у б ш т ен баска KiMHiH кызын куйеу, куйеу болганда жарты патша — баскарманын е з 1алып жатыр. Мен ыза боп Kerriм. «Тойыннын да, Бурмтбайы ннын да Keperi жок» деп жылап жатып алдым. Ш ешем буртиып, 6ipa3 касымда отырды. Содан кеш н даусын жумсартып, басымды сипады. Б1раздан кейш MeHi кушактап, 63i де жылап алды. Ke3iH cypTin, 6ip кезде кайта св з бастады. —Егер согыстан Ербол келмей калса, сорлайтын сен бола- сын, балам, —дед1 жыламсырап отырып. —Одан да бупннен бастап Бурютбайга шыгып ал, калкам. Айналайын, акылын бар гой сен1н. Мына дауылды заманда уйге Tipey болатын ер- кек керек. Окуды кайтесщ, окудын тубш е ш жетед1? Ербол, Ербол дейсщ. Ерболын да жасынан окукумар бала болатын. Согыстан бурын тауыса алмай кеткен окуын согыстан кейш б т р е м ш деп ауре болмасына KiM к е т л онын. Алдымен согыс- тын 6iTyiH кут1п, одан с о н Ерболдын окуды тауысуын тосып, вз багынды е зщ байлап отырасын ба, куш м-ау. К,ыз баланын бакыты —байга тиш, бала кушактау. Жалгыз сен ем ес, сонау Хауа анадан 6epi келе жаткан жоралгы осы, ботам. Осылай деп шешем дауыс айтып отырып алды. Bip жагы- нан ceHi аяп, 6ip жагынан шешемш, он беске кеп калган ciwiiM Сэния мен он жасар iHiM Эскержанды аяп, eKi оттын арасын- да калгандай, дал болдым. «Апатай, бул эн п м еш жазга кал- дыр» деп тан атканша жылап, жатып алдым. БуркИбаймен акылдасты ма, элде 83i ж iбiдi ме бглмей- MiH, ертенш де кешке ш еш ем осыган кеш н. Жазгы каникул- га шыкканымда MeHi Б уркН байга косатын болды (А л 03iM Бурмтбайды алгаш к елш , амандасып кеткеннен Keiiiii квр- гешм жок). MiHeKH, сейтш , ауылдан мен кеше гана келд1м. Келе сала саган хат жазып, мунымды шагып отырмын. Не штейш, Ер­ бол! Не кылайын? Жаным, куатым, акылды едщ гой, 6 ip ама- лын тапшы е зщ . «Сакал-муртын куарып, бойга бггкен тамыр- ды н 6opi б1рдей суалып, алайын деп турмысын MeHi K epin куанып» деп карт Кожакка А к ж уш с айткандай, Бурмтбай шалга калай барамын, ceHci3 калай OMip cypeMiH? Бармасам, шешем кун керсетпейдк уй iuiiHiH хал1 ауыр екен. 0 3iH барда кузде уй басына арба-арба енбеккунге тиген астык Tycin, кыс 61

бойы ол кап-кап болып тошалада -прелin турушы eni гой. 9ткен кузде 6i3fliH уйге 6ip жарым кап бидай врен TninTi. У йдеп уш жан кун1не уш мезпл дастарканга 6ip уыс бидай шашып, соны тауыктай Tepin жеп, талшык ететш кершедь Bip б1здщ уй емес, бар ауылдын куй! осы. Жак жундер1 ypnHin, бозарган балаларды квргенде iuiiH удай ашиды. MiHe, елдщ жайы осы, Ербол! С тудентпк жагдай да ж е т ю п турган ж ок. Кунше карточ- камен алатын 6ip жапыракнан мен катыксыз кара коже гана. Жатакхана да суык. Осы хатты кврпеге оранып отырып, колымды кайта-кайта урлеп, е з дем1ммен жылытып, врен жа- зып отырмын. BipaK маган сенщ вр хатын бес кундж азык, вр свз1н 6ip кундж кызу. Каншама жудеп-жадап журсем де се- нен хат келгенде жайнап, жадырап кетем1н. Бул шын св31м, шын сырым, куатым. CyftiKTiM Ербол! MeHiH бар жайым осы. Енщ л хабарды езш нен кутемш. Ш еипмш де, KeciMiH де езщ айт. Мен сенщ айтканынды гана орындаймын. Кут десен —кутемш, шалга бар, турмыска шык десен — шыгамын. Талай махаббаттын канатын кырык- кан канды согысты бастаган каскей жауга лагынет айтып шыгамын. Бурютбайдын босагасында басыма Кызыл желек буркелсе, саган деген ак ж урепм кара жамылып жататын бо- лады кеудемде. Ж ок, булай болуы ж ен емес, Ербол. Жазга дешн согыс 6iryi керек. Сендер Гитлер сумнын кезш жоясындар. Сонда Бур- к1тбай айдалада калады. Екеум1з косыламыз - махаббаттын MepeHi устем болады. Махаббат зулымдыкты женед1. Сендер согыста жаумен жулысып жатырсындар. MeHiH ж урепм де сондай майданга айналды. М енщ ж урепм де махаббат пен шарасыздык шарпысып жатыр. Махаббат xeniciHiH туы сен- дерд1н колдарында, Ербол. Сендер жауды куртасындар, май- данда сендер кетерген ж ещ с туы мунда жыгылып жаткан мын- даган махаббаттын жалауын жалтылдатады. Айналайын, куатым, жауды тез1рек жеш ндер. CeftTin, 03inai де, MeHi де куткар мына азаптан. Касымдагы кыздар жатып калды. Мен стол шамын жаны- ма жакындатып алып, саган осы хатты жазып отырмын, жы- лап отырмын. Мына 6ip сиясы жайылып кеткен свз - MeHiH кез жасым тамган жер. «Жаман айтпай, жаксы жок» деген, Ербол. Жазда, жаза- тайым Бурк1тбайдын жайган торына Tycin калсам, сен MeHi кеш. 03iHfli уыз махаббатыммен ш ек а з суйген1м уш(н кеш. Согыста талай тем1рдщ камырша илен1п, талай шойыннын 62

шыныдай у п т ш п жатканын сан рет жазып еш н гой маган. Ендеше адам жаны тем1рдей тез1мд1 ме, ш ойыннан 6epiK пе? Майданда сом болаттарды куйреткен cofmc елде де талай серт- терд1 сындырып, уэлелерд1 уатып жатыр. Эрине, онын да тау- кыметч жауынгерлердщ иыгына туседь Олай дейтшйм, осы жолы ауылдан келгенде куйеулер1 согыста журген кейб1р жас ейелдердщ, с е з байласкан ж тттер1 майданга кеткен кыздар- ды н куйеуге шыгып алгандарын керд1м. Жогаргы ауылдагы 03iHnin Агайша ж енген завферма боп журген Жолболды де ­ ген шубар шалга тиш алыпты. Алматыга кайтар алдында мек- тептщ жанындагы лэпкеде кездесш: - Неге вйттвдз? —деп сурадым Агайшадан. - Куйеу1мнен согыс басталгалы хат жок. Мен сонсон шык- тым. Ал Еркеш кайнымнан (ж енгелерш нт ceHi солай деп атай- тыны ecinae шыгар) кун сайын хат алып отырган сен де Буркггбай бастыкка баргалы жатыр дейд! гой, —деп ол ез1мд1 кекетп. Т ем енп ауылдагы «бес жорга» атанган бес бойж еткенш н 6ipi Казнза ед1 гой. Сол отыз жыл отаскан эйелш тастатып, бригадир шалга шыгып алыпты. Бул м енщ ауылдан, 03iMi3fliH колхоздан гана кергешм. Ондайлар баска ауылдарда да бар шыгар. Осынын 6epi тураксыздыктан емес, к о п ш ш п шара- сыздыктан к е т т жатыр, Ербол. Мунын 6epiH сен щ алдында акталу ymiH жазып отырганым жок, жаным. Ертенжауды ж е- Hin, аман кайткан ж т т т е р д щ 6epi ездерш тоспай кетш кал­ ган жарлары мен гашыктарына каргыс дауылын боратып, ла- гынет боранын уйткыта келед1 ель Содан, ен жок дегенде 6ip ж ш т - MeHiH акылды досым, бар жагдайды байыппен ойлап, пайымдай бшетш Ерболым олай етпесш. Ол пайдасыз ашу мен ызадан бш к болсын. Кы з сорлылардын шалга телшш , жат бо- саганы жастанганымен, ездерш щ сол жш ттерге деген cyflic- пенш ш ктерш ж уректерш ш TyKnipiHe туйш , eMip бойы ж а- дында сактап калганын бш сш . Каншама бармын, бакыттымын десе де, сол алгаш суйген ж тт т ер ш щ т е б ес ш квргенде ш ек а з куанатындарын, онашада соларды ойлап, OKcin алатындарын TyciHciH. Сейтш кыздарга KemipiM етс1н, жалгыз в з атынан емес, барлык ж т т т е р атынан KemipiM етсш деп жазып отыр- мын муны. Ж о-жок, Ербол сен муны мен Бурютбайга баруга бел бай- лаган сон айтып отыр екен деп ойлама. Ж ок, атама. Бул менщ бар журепмд1 жайып, бар сырымды актарганым саган. Ойда- гынын 6epiH жасырмай жазганым. Осылай актарыла сейлеу- ге MeHi е зщ уйретш едщ гой, жаным. Сол талабынды ж ене орындаганым. 63

MiHe, агарып тандаатты . Терезеден ак бас Алатаудын 6ip би ж шыны кершдк Осы шындай 6epiK, осы шындай туракты болсам деунп ешм ем1рде. Оны алдагы кундер, алдагы жагдай- лар б1лед1. Ал, капкам, мен болдым. Сенщ амандыгынды тшеймш. Осы жазда жауды куртуларынды кутемщ. Сенщ маган акыл беретш хатынды тосамын. Басынды кею репме басып, кысып, бетщнен суйд1м ceHi. Окобында аязда тонып отырган жер!нде ыстык ержммен ай- малап, айкара кушактадым, жаным. Сенщ Сэлиман. 1944 жыл, 20 акпан, Алматы, КазГу». Мен хатты окып болып, Ментай екеу1м1зд1н ортамызга кой- дым. Кыз колын хатка созбады. Маган онын ж урен толкып, тулап отыргандай боп керщдк BipaK онысын сезд1рмед1. — Бул Сэлиманын с1зге жазган хаты гой, - дед1 арамыз- дагы сел унс1зд1ктен кей1н Ментай. —Ив. Кыздын кемейше онын ар жагы не болды деген сурак та кел- ген болар. Б1ракол енд1 лэм демед1. Басталган внпме аяксыз кал- майтынын бш п , влштщ артын багып, унс1з отыра берш. —Енд1 ар жагын айтайын ба? —дед1м кызга карал. Ментай басын изед1. —Бул хатты окып шыкканнан кею нп мен1н жайым еркек кауымнын бэр1не де TyciHiKTi гой. Квзге коршбейтш элдеб1р алып колмен желкемнен устап алып, 6ipece тай казанда бурк- сарк кайнап жаткан ыстык суга малып, одан сон сакылдаган сары аязда муз ойыкка батырып алгандай болды. Сол кушт! кол мен) осы 6ip ыстык, 6ip суыкка кезек сунпттп турганга уксады. Bipece денем от боп куй1п, артынша муздап кеп коя беред1. в н е бойым калш-калш еттп 6ypicin, Бальзактын ше- ripeH былгарысындай кiшiрейiп, 6ip жапырак боп бара жат­ кан сияктымын. Койшы, не керек, сонымен ол кезде кунд1з кулк1, тунде уйкьшан айырылдым. Сэлимага не деймш, не деп жауап берем1Н деп киналдым. Оны ойлаганда колымдагы мылтыгымнын сусып калай жерге тусш кеткенш де ангармай каламын. Бурк1тбайга бар деуге Сэлиманы кимаймын, Сэли- мадан айырылып калсам, енд1 ешкашан да маган ондай жак- сы кыз кездеспейтш дей кер1нед1. Ешк1мге барма, вз1мд1 тос дей1н десем, елерм1н деп ешкашан ойламаганыммен, анык Tipi каларыма, осы кунгшей он exi мушем сау, аман келер1ме жене квз1м жетпейд1. вл1 болам ба, Tipi калам ба - онда шаруан бол- масын, тек мен1 тос деп э г о и с т жасауга тагыда арым бармайды. 64

Селима хатында жазга дейш жауды ж енш кел, сонда ез1м1з косыламыз дейд1. М е н т с е й т т оган жетю м-ак келедь BipaK бую л HeMic армиясын жазга дейш жалгыз жайпап тастау менш колымнан келе ме? Егер 6api м е н т колымда болса, онда ж аз­ га дейш емес, 6ip айда-ак, r im i 6ip тэулш те, TinTi сол куш -ак жауды куртып, бар гашыкты бакытты eTin, елге кайткан бо- лар ед1м. Кайтешн, канша булкынса да 6ip солдаттын колын- да не бар. встш дел-сал болып жургеш мде елден тагы 6ip хат алдым. Оны ауылдан Свлиманын uieuieci жолдапты. Эрине, Б у б ш апайдын ез! хат бшмейтш. Бул апайдын Kimi кызы Сэниянын да жазуы емес. Колтанбасы маган ете таныстау. Баска 6ipeyre жаздырыпты. Хатынын мазмуны мынандай: «Кымбатты Ербол балам! Дуние тыныштык болса, сеш шын балам болар деп ойлау- шы ед1м. Сум сотые кш нкп де, 6 epim ii квгендеген козыдай алыска алып Kerri. Салимам сеш саргайып кеп K yrri. Онын ещц отыруынын орны жок. Ерге шыгуы керек. Шырагым, мен шешемш гой. Ен ж ок дегенде 6ip кызымды колымнан узатып, кызыгын керейш. Егер с е н т оны шын жаксы кергенш рас болса, багын байламай, руксатынды бер. Оган кш в койма, вз куши KepciH, обалдарьщ сум Китлерге болсын. Ал, карагым, Ербол! Осыны сенен аналык тш ек етемш. Жасыннан ана сыйлаган жалгыз едщ гой. Айтканымды орын- дасан - батамды беремш . Кудайдан с е н т аман-есен келу!щп тшеймш. Аман келсен, езш е лайык кыз табылады елден. А нан Буб1ш». Бул хат жанымды ж эне куйшрдк Куйдарген к е м т р д ш ce3i гана емес (6ipaK шеше байгуста не ю на бар), сол хаттын жа- зуы нда ед ь 9pinT epi кикы-жикы бул ш имай Бурю тбай бригадирд1н жазуы. Мен жыл сайын, оку б>ткеннен кейш, ж аз бойы оньщ Te6mniici болатынмын. Сондыктан да маган Буркггбайдын кай apirrri калай жазатыны, тэбш дш аягына колды калай коятыны бес саусагымдай б елгш едк Терт бу- рышты конверттен алынган хат бетш е т ш г е н сол 6ip кикы- жикы apinTep ещи маган омартадан кужынай уш кан сэры ала шыбын —сансыз араларга айналып, ез!м д1 жабыла талагалы келе жаткан сиякты боп керш дь Сонымен, 6ipece жапандагы жалгыз жолаушыны камаган аш каекырдай анталап, алдан да, буш рден де снаряд, миналар жарылып, 6ipece ордалы жыландай жан т т р е т е ыекырып, сумандап ок каумалап, 6ipece устще т е н т келген аюдын TiciH- дей сакылдаган жау таню ыстык уян - окопты таптап, солдат 5-465 65

ем ф ш е кунж е кырык рет кауж тежпрген кырык тертжил сотые жылынын сурапыл кысы да eTin бара жатты. Бул уакыт 1пIiнде мен Селимага арнап сан рет хат жазып, сен рет жырт- тым. Акыры, кектемнш алгашкы кундершщ бйржде мен оган мынандай жауап жйбердйм. «Селима! Мен1н eMipiMHin KayinTi екеш рас. Осы кунге дейж ез1м елерм ж деп еш ойламасам да, сотые б!ткенше ел1 боламын ба, Tipi боламын ба, ал Tipi калсам —мугедек боламын ба, элде жай жаракатты боп кайтамын ба, бш меймж. Бар бжетжйм: осы сонты уш айдын iuiimie тана б1рнеше жан жолдастарымнан айырылдым. Мен сеш ш ек аз суйетатш п езш б ж е с ж . С уй ген дт м ушж е з xyperiMai ез1м туншыктырып, курбан етуге уйгардым. Сен меш кутпе, калаган адамына турмыска шык. ©леем —ecinae сакта. Bip балана меш н атымды кой —мен соган да ризамын. Ербол. 1944 жыл, 15 ceyip . Майдандагы армия». Осылай дед1м. ©йтпегенде кайтежн. Ол меш н некелеп ал- тан жарым емес кой. Б1зд1н ею -уш рет cyflicin, тжден бал со- рысканнан баска арамызда ештене болтан жок. Елде, Сели- манын e3i айткандай, согысты сылтау eTin, ак некенщ 03iH бузып жаткандар аз ба? Кайта Селиманын менен руксат сура- ганына ракмет. Буржтбайта сурамай-ак шыгып кетсе, мен не гстейтж eaiM. IUemeci айткандай, е з1м шын суйген Сэлима- нынбагын байламайын. «Тос меж, тос!» деу хатка жазуга немесе е н д е т т айтута тана онай шыгар. Тосушы ол уш ж талай тозактан, талай тузактан етет)н болар. Сол кеп тозактын 6ipi —шеше каЬары. Уй iiuiHe, с е з салушыга ж еккерш пгп болып, ceHi куткен жардын eH6eri сен аман барып, акталса жаксы. Ал олай болмаса ше? ©лген ек1не бжм ейдт К уж ж ш TipiHi куШнредн ©3iH олай-пулай боп кетсен, оны ж ене отка салудын кажет1 не? Кыз байтус сеш суйгенж е ю нел! ме?.. Осылай ойладым. Сондыктан «езш 61л, ойлан» деп, Сели­ манын басын катырмадым. «М еж кутпе» деп пышак кескен- дей тып б!рден айттым. Хатымды буктед1м де , тез почташыга берд1м. ©йтпесем, тэты да жыртып тастайтынымды сезд!м. Почташы оны диви­ зия штабына апарып тастады. Одан баска да ушюл хаттармен 6ipre армия почтасына женелтшдн Сейтш, MeHiH хатым елге, Алматыта карай бет койды. 66

Хат осылай жылжып Kerin бара жатканда маган тагы да мы- нандай ой кедш. «Осыным дурыс болды, —дед1м 03iNtai ез1м жуба- тып. — Булай ету - б1ршшшен, м е н т адамгершшк парызым. Екшшщен, Сэлимага койган сыным. Ол меж шын суйсе, онын успне уэдесш е 6epiK, табанды болса, меж тосады. Ал шын суйме- се, суйсе де табансыз, тайгак болса, меж кутпейдл>. Акыры ол мен1 кутпедл Хатымды алганнан кей ж , 1 мамыр м ерекесте ауылга барады да, кайтадан К азГУ -ге кайтпайды. Буркггбаймен косылып, б1ржола калып кояды. Акыры ол м е т кутпед!, —деп жогарыдагы свз1мд1 кайта- лап айттым. —BipaK к утп е ге н те кыз кшел1 емес, «кутпе» д е ­ ген ез1м юнелщей сезшд1м согыс 61ткеннен кей ж . Ж урт ай- тып жаткан «Тос м е т , тосты» неге айтпадым деп ею ш нм . вкж генм ен не пайда? Мен бул сурапыл согыстан Tipi кала- тынымды, Tipi калганда он exi мушем сау болып, елге осылай аман келетж1мд1б ш п п ш бе? Мен энпмемд1 6iripin, устел у с п н д е жаткан Сэлиманын хатын алып, буктед1м де, кайтадан шинел1м ж н калтасына апа- рып салдым. Сол арада колыма койын дэптер(м ш н ш де, онын imiHfleri багана белек кагазга жазып алган елен ойыма Tycin, журепм кеудемд! тепкшеп коя бердл «Муны калай етсем екен?» деп ойладым. - Апырай, бул Kici Пенелопа болмады гой, —дед! Ментай осы кезде 6ip-aK ун катып. - Мен де Одиссейге уксамай жатырмын-ау, —дед1м кызга карай бурылып. — Сэлиманын колына Одиссейдщ садагын- дай садактастап кетпеген сон, ерине, солай болады. - Дегенмен e 3i акылды, с е зге де, ойга да уста, шешен кыз екен. - Акын болсам деп арман етуцп едл - Э, бесе. Ментай Селиманы осыдан артык талкыга салмады. Ал м е н т iciMe де 6ip-aK ауыз сезб ен бага бердл - А д а м ге р ш ш к , i3riniK ш арттарын б у зу ем1рде коп кездескежмен, махаббаттан бас тарту сирек болады деуип едл BipaK 6epi жагдайга байланысты гой. Осылай деп, е з ж е тен устамдылыкпен, акырын гана басын шайкады да койды. - Агай, ci3 отыра турынызшы, - дед1 ол содан со н орны- нан к етер ш п . —Мен мына корил кыздардын плиткасы боса- ды ма екен, б ш п келейж. Маган да кереп осы едл Ментай шыгысымен орнымнан атып турып, mimeaiMHiH калтасындагы баганагы в л е т и алдым 67

да, кай жерге тастап кетсем екен деп, жан-жагыма карадым. Осы кезде Ментайдын кайтып кеде жаткан тыкыры есплш де, мен буыным калтырап, колым д 1ршдеп, устел уепнде жаткан «Одиссея» ютабынын iuiiHe тыга салдым. - Плиткалары бос емес екен, - дед1 Ментай дагдарып. - Мен тагы да 6ip шай кайната койсам ба деп едйм. - Жок, Ментай, ракмет. Мен кетешн, кеш боп калды той, - деп жалма-жан кшкйме карай умтылдым. Ешн юшкентай бегелсем, Ментай «Одиссея» арасындагы кагазды Kepin ко- йып, маскарам шыгатын сияктанды. - Агай, келгенМ зге кеп ракмет, - дед1 Ментай. - Ертен ж ексенб1 гой, уакытыныз болса тагы да келМ з. К елеаз бе? Мен типы байланып калгандай, басымды изед1м. Жатакханадан шыксам, кешелер карангыланып калган екен. Жанагы кагазды жылтындатып К1таптын арасына неге салып KeiriM деп жатып еюш пм былай шыккан сон. Ол бага- на м е т туган агамдай керемш деген ж ок па едк Сейтш, «бау- ырынмын, карындасынмын» деп отырган кызга гашыктык елеш н тастап кеткешм - кай и тт тм ? Ертен Ментайды калай кврем1н, онын бетше калай караймын? GcTin, ез1ммен ез!м урысып, карангы квшеде букендеп келе жаткан мен OK-aepi коймасына ece6iH тауып сагат, минуты жеткенде жарылатын мина тастап, сол жарылыстан жанушы- ра кашып, аулактап бара жаткан жау жагынын жансызындай ce3iHaiM 03iMfli сол сэтте. Махаббат пен сана 6ipiH -6ipi тында- майтынын, эркайсысы тек е з дегешм гана болсын дейтшш мен 6ipiHini рет осы кеште уккандай болдым. VII Ертеншде кайтадан мен жатакханага жолай алмадым. Мен- тайга не бет1ммен KepiHeMiH, «агай, муныныз не?» десе не деймш деп, е з жанымды ез1м жегшей жед1м. CeflTin, меж кисапсыз мае болган адамнын взш ш орынсыз айткан сез, келеншз кылыктарын ecTin, ертешнде тартар е ж нни азабын- дай кинап, екшил кантар erri. YuiiHiui кантарда, куш пзп сагат екше лекииямыз бастал- мак. Жатакханадан ж урепм шайылып калган мен универси- тетке баруга тагы бет1мнен бастым. Кыздардын 6epi меж Мен- таймен косыла кшелап, мазактап, маскаралайтындай кершдь Tiaaepi ащы Канипа мен Зайкул: «K e3i карайган там сузед1» дегендей, аган ceHi 6ip с у з т керешн деген гой» деп казцш к ез1нде Ментайды ажуалап жаткандай сезш дь

Элде буп н университетке бармай калсам ба екен деп 6ip ойладым. Эскерде ce6enci3 шашау шыгып кермеген басым муным тертш бузгандык болар деп таныдым. Онын устш е ал- гашкы eKi сагаттык лекциядан елеем де калуыма болмайды. Ол профессор Эуеновты н лекциясы. BianiH филфак окыту- шыларынын irniwie Эуеновты н орны 6ip белек сияктанды. K efl6ip л екцияларда ш уланкы рап, TinTi б о л м а са е за р а куб1рлесш , куню лдесш отыратын студенттер аудиторияга Эуенов келгенде оган ерекше курмет б1лд1ре, жым болады. Ол лекцияга ю р1скенде аудиторияда ушкан шыбыннын ызыны бш н ер л ж дейт1нлей тыныштык орнайды. Ол Kici лекциясын шуу дегенде Ki6ipTiKTen бастап, 6iраздан кейш , туягы кызган тулпардай к е а л е женелгенде студенттердш айызы каналы. Аса 6ip мигула 6ipey болмаса, оган есерл ен бей, оны укпай ешк1м кала алмайды. П рофессор студенттерш 6ip лекциядан 6ip лекцияга карай кызыктырып, ынталандыра ж етелеп оты- рады. Лекциядан сыргып шыгу, ecip ece Эуеновты н лекция- сына катыспау 6epiMi3 ymin кеипрш мес кунэдай болатын. 9 c ip e ce , согыста терт жыл бойы ютабын аркалап журген ма- ган суйжН жазушынын сабагына катыспай калу кылмыс жа- саганнан кем керш бес едь Онын устш е мен алдынгы куш Ментай белм есш ен шыкканнан 6epi ез1мд) элдек!мнш кузы- рында, елдеб1р керш бейтш ш енбердщ курсауында калгандай сезшдам. М ентайды керуден тартынсам да, каймыксам да, KepriM келетшш ангардым. Сагат б1рден аса университет™ жагалап, келуш келгеш м- мен, онын iiuiHe ене алмай кеп куйбендед1м. Bipece онын бас- палдагына к етерш п, 6ipece одан кайта туеш , карсыдагы парк- ке енш кет1п, эбден eciM шыкты. 03iMi3fliH кыздардын еш- кайсысынын кездерш е керш беуге тырыстым. Сагат eKire бес минут калганда iiiiKe Kipin, шинел1м мен фуражкамды гарде- робка 6TKi3fliMде, теменде 6ipa3 бегелш турып, еюнил катар- га кетер1лд1м. Тура сагат екще ш ш д е М ентай отырган отыз ymiHmi аудиториянын касына жетш , TSHip уй ш щ какпасы алдына келген дш дардай шршдеп, eciKTiH туткасын усталым. Осы кезде карсыдагы деканаттан шыгып, проф ессор Эуенов те аудиторияга карай аяндады. Мен профессорга бас иш , ол меш ен бурынырак, асыга iuiKe eHin Kerriм. Мен аудиторияга емес, жана гана жау ертеп кеткен деревняга енгендей болдым. Бет1мд1 ып-ыстык от леб1 шалган icnerreimi. Не де болса деп, ез1м ен алгаш келгендеп арткы партага карай тартгым. Тусынан eTin бара жатканымда Ментай маган б1рдене айтпак болгандай жалт карап ед1, ерт ш ш ен созылып, оза шык- 69

кан 6ip узын Кызыл жалын меж капы шарпып, ен бойымды куйшре туншыктырып, орап вткен сияктанды. Арткы партада Жомартбек деген аккуба вида, узын бойлы, тыриган арык, бала ж т т отыратын. Ол унем1кызметкер агасы- нын устшен тускен квнетоз кжмдерш KHin журетш жене ылги шетге отыратын. Сондыктан сырт niuiiHi жагынан ит-кусты ypKiTy ушш котан сыртындагы ж щ ш к е агашка кипзш кой- ган ecKi кжм, тымакка - каракшыга уксанкырайтын. Ал мшез жагынан - плалгыш, жугымтал, онын ycTiHe efleyip ку плд1 болатын. Мен ен алгаш келгенде Жомартбек сокыр iuieriHe операция жасатып, ауруханада жаткан екен. Содан сауыгып, он такты куннен кеж н Курска кайта келген. Отыз кыздын iuiifmeri еркек юнш кп екеум1з гана болгандыктан 6ip-6ipiMi3re yflip бола бастаганбыз. - Агай, менщ касыма келдЫ з бе? - деп Жомартбек TiciH аксита кулш, мен жанына такай бергенде-ак орын босатып, e 3i терге карай сыргыды. Мен орныма отыра бергенде есж тен профессор Kipfli. Exi жак самай шашы толкындай буйраланып, каска мандайы жа- ркырап, орындарынан турып, кошемет керсеткен студенттерге кайта-кайта бас Hin, жымия кул1мдеп, сонысымен 6epiMi3fli баладай куантып, профессор торге карай аяндады. Окытушы столына жайгасканнан кейш профессор алдын- да отырган студенттердщ бастарынан асыра влдеб1р киян алы- ска коз тастагандай сел унЫз отырды да, узын KipniKTepiH кайшылай кагып-кагып ж1бердп Осы 6ip сэт алдымен аспан- да айкуш-уйкыш нажагай ойнап, артынан шелектеп 6ip несер тегер гажайып такты ескетус1рдк Эуенов лекциясын бастан, телегей-тешз бш м Terin, агыл-тепл боп актарылды да кегп. Алайда «Абайдын лирикасы» деп аталатын осы лекциянын алгашкы сагатын мен алан-кулан тындадым. Бул лекциянын 6ip сезш де бекерге ж1бермеу1м керек деп, 03iMfli ез1м канша- ма кайрасам да, «Кызыл корпе» ележ eciMe Tycin, твубамнан жанылгандай, айдалага лагамын. 0CTin exi хуйдщ - аудиториядагы Эуенов лекциясы мен журектеп махаббат сазынын кайсысына x e 6ipex хешл белуд1 б т м е й , дел-сал болып отырганымда конырау согылды. Мен аудиторияда калмай, окытушымен iaece тез1рек шыгып хет- пек болып, парталардан аулактап, кабыргага жанаса журш, жылдамдай басып, е а х к е карай умтылдым. Партадан хотерше бергенде Ментайдын да орнынан турып жатканын кез1м ша- лып калып едь Онын ашулы жузш хормейш деп, томен тукы- рып алганмын. EciKKe такап, туткага ешп колымды соза 70

бергешмде асаудын алдынан аркан кургандай боп, eKi кула- шын eKi жагына керш, бет1ме жымия карап турган Ментайды керд1м. Канша кысылсам да, алдымда Kici турганда кимелеп ете шыгатын сиыр емесшн гой. Ментайдын бетш е тура карауга жуз1м шыдамай, Tepic айнала бегелш , токтап калдым. Ментай мен1 журт кезшш е жерлеп, маскара етпек болган екен деп, вне бойымды тер жауып коя бердь - Агай, c i3 акын е к е н а з, —дед1 кыз осы кезде. Мен селк ете туспм . Селк еткешм: «мен кате е сп ген бо- лармын. Кыз: «Агай, ci3акын екен а з» демей, «агай, c i3акымак е к ен аз» деген шыгар деп ойладым. Одан сайын уижыргам Tycin K erri. - Агай, ci3акын ек ен аз деймш, - дед) кыз тагы да. Бул жолы ол KOHi;mi кезшдегщей эр сезш соза, эндетш айтты. Мен «акын екеназ» деген свзд1 дурыс ecTireHiMe сенбегендей, eKi к е з1м жыпылыктап, Ментайдын бетше карадым. — Ив, акын ек ен а з, нагаз акынсыз, —дед1 ол басын изеп, тагы да жымия Tycin. Yin куннен 6epi тарткан к а а р еп м н щ т ел е у а дей болган бул жымиыс маган соншама кымбат едi. Журепм жана орнына тускендей болды. Ментайдын ма­ ган урыспайтынына, журт алдында маскараламайтынына enai квз1м жетт1. «Уh !» деп, аркамнан ауыр ж ук тускендей терен 6ip дем алдымда: - Ракмет, Ментай! Акындык кайдан келс)н, внш ейш ... - деп м1нпрлед)м. - Ж ок, «Кызыл керпещ з» жаксы влен, —дед* М ентай. — Оны Зайкул де , Канипа да, Майра да, баска кыздар да окыды. Bepi д е жаксы деп тапты. М енщ ci3re ол KepneHiH тарихын да айтып берпм келд). - Эй, Ербол, —дед) Зайкул меш колымнан жулкылап, терге карай суйреп. — Осы ceHiH мына М ентаймен не пален бар? Будан басканы квзге iflMeficiHде, мунынтвсег)ндеп KepneciHe дейш вленге косасын. Саган кызыл керек болса: менщ квй- aeriM де кызыл, пальтом да кызыл, TinTi аягымдагы eTiriM де Кызыл. Айта берсен, 03iMде кып-кызыл от емеспш бе жайнап турган. С ен осы меш неге вленге коспайсын? Кыздар ду кулюш жатыр. Осы кезде жуг)р1п Жомартбек жет1п келдь - Ш урк етпе, Зайкул, —дед1 ол KeyfleciH басып. — Саган деген асыл свз мына алтын сандыкта сактаулы жатыр. - Ал, айт ендеше, —дед) Зайкул кырланып. Ж омартбек тамагын кенеп, Зайкулге жалынып, ж урек mepiH актаргандай боп эндете жвнелдк 71

Кара кез, имек кас, Караса жан той мае. Аузын бал кызыл гул, А к TiciH Kip шалмас. Зайкул K03iH кубылтып, epHiH 6ypicripin, мез боп калды. Ж аркетю зш всем ак И ст е р т жанеакситып улпрдн Жомарт- бек «еленж» одан ары жалгастырды: HiciH гул анкыган, Нурын кун шалкыган. Кергенде бой epin, С уйепм балкыган... Жомартбек вленнщ э р жолынын мазмунына карай 6ipae мойнын созып, б 1рде eKi кулашын кен жайып, одан сон бал- кып, epin, акырында бу боп ушып бара жаткандыкты таны- тып, неше алуан н эзж кимылдар жасап барып токтап, Зайкулге басын идь — Бис! Бис! —деп кыздар кол секты. Зайкулдш e 3i де мэз болып, алаканын коса шапалактады. — Э й, мынауын жап-жаксы влен гой 93i, - дед! Зайкул Жомартбекке разы боп. —Баска 6ipeyaiKi емес пе? — Ж ок, Зайкул! —Жомартбек кеудесж сокты. — Карганшы в31мдж1 деп. Жомартбек шубырта ж енелдг — Егер осы елещй Зайкулге арнап e 3iM шыгармаган бол- сам — аяктагы суга агылып вл ейж , кургактагы киттерге кагылып вл ейж , тумаган ту асаудын куйрыгына тагылып влейж! Оллайи! БеллаИи! Осылай деп Жомартбек 3ipK-3ipK eTKi3in соз1н аяктап, eKi колын б iрдей аспанга кетердг — Сенд1м, сеш пм, — дед! Зайкул Ж ом артбектж «ант» imKeHiHe разы боп. —Онда сен бул еленд1жаксылап ак кагазга Kemipin, басына «Зайкулге» деп жазып, MeHiH ютабымньщ арасына экеп салып кой. — Куп болады, Зайкулжан, —деп арык Жомартбек сурак бел п еж дей и ш п калды. —Э й, Зайкул, сен Жомартбекке рас с е н т отырсын ба? — дед! Майра. — Бул Абайдын «Кез!мнш карасы» деген елеш емес пе? — А , не дейд!? М ен расында вз!ме арналган влен екен деп куанып efliM. Осы акындар «С-га», «К-га», пэленшеге, туген- ш еге деп жазып жатады гой. Маган да 6ipey влен арнасашы, ппркж! - деп Зайкул дагдарып калды. - Ал мен Абайдын «Айттым сэлем , каламкастан» баска еленж еетжен eMecniH. 72

— Ес-пгенщ не, окымайсын ба? - деп кулд1 Майра. — Жок, мен е д ен окымаймын, — дед1 Зайкул басын шай- кап. - бйткеш мен кызбын. Ал кыздын 03i влен. Ендеше м е т ж т т т е р окысын. —Рас, взге кыздар влен болса, 6i3flin Зайкул поэма рой, — дед1 Жомартбек жымындап. - П оэманы нэр бетш актарганын сиякты... Осы кезде у з ш с 6irin, профессор аудиторияга кайта Kipfli. «Мен саган керсетермш Kici алдаганды» дегендей, Зайкул арт жакка бурылып, Ж омартбекке жудырыгын туйдк Мен бул сабакта бурынп>1орнымда, Ментайдын касында отырып кал- дым. Ментайдын маган р етю м егенш е шаттанып, кешл аланы басылгандыктан болар, бул жолы Э уенов лекциясын тагы да бурынгыдай суйсш е тындадым. Бул сагатын профессор А бай- дын «Какталган ак кумютей кен мандайлы» дейтш кепке мэл1м еленш талдауга арнады. 1884 жылы жазылган бул ел ен н щ та - кырыбы казактын бойжеткен кызынмц сы рткер1н1с 1н, м ус1н келбет1н суреттеуге арналганын, ж ас атаулы кызыгарлык, с у й с ш т , тамаша етерл1к ерекше сулу кыздын портретж улы акын калай жасаганын, сол портретт1 сомдау тэрт1б 1н сана- малап айтты. Кыздын сырт мусш ш суретгеуде тел эдебиетте тендес1 болмаган бул еленд1 Пуш кин, Л ермонтов, Байрон, Гей неш н кызга арнаган елендер1н1н ж атка айткан уз1нд1лер1мен салыстырып 6 ip erri. Калай дегенмен де бул еленде Абайдын эл1 де елеуметт1к шындыкты, халык басын- дагы ауыртпалыкты сыншылдыкпен жырлайтын когам кай- paTKepi дережесш е кетерш мегендш н, «Кактаган ак кум1стей» еленш ен к еб1нше сулулыкты, жарастык кел1с1мд1 гана жыр­ лайтын эстет акыннын леб1з 1 анкып тургандыгын проф ессор 6 ip тушп тастады. Осыдан кей1н ол осы еленнш бойындагы ез1н1н кемш1л1к, мш табатын жайларына токтады. Онын айтуынша, акын бул елеш нде Tipi адамды, онын жан кушн бейнелеудщ орнына жансыз сурет берген. Касы кандай, шашы кандай, K63i кан- дай, мурны кандай деген сиякты анкеталык сурактарга жауап (здеп, тек кана паспорттык сипаттау жасаган. М унын ce 6e6i, акыннын эйел жынысына казахы кезбен карап, кыз к ере кел- ген ж т т т щ немесе келш айттыра келген куданын кезкара- сынан аса алмауында деп тагы да пайымдау жасады. Будан кейш профессор Абайдын «Аттын сыны» дейтш елеш н еске алды. Аныктап караган K icire «Кактаган ак кум1стей» мен осы еленнщ арасынан айкын композициялык уксастык танылатынын айтты. «Ат сынында» жYйpiк аттын 73

сырт MYCiHi муше-мушеамен ретгеле баяндалады. Эрине, атты солай суреттеу орынды. Ал адамзатты сипаттауда мундай eflicri колдану конымды емес деген корытынды жасады про­ фессор. Абайдын еш еленж де ешкандай м ж бар деп ойламаган 6i3 оган арналган мынандай сындарды еспгенде eKi кез1м1з ба- кы райы п, п р о ф ессор га ceHepiMi3fli д е , сенбеам 1зд1 де бюмегендей теЫрежп отырып калдык. Эрине, сенбеске бол- майды. Бар дэлел)мен тайга баскандай eTin KepceTin отырган бул кемшЫктерд1 epiKci3 мойындауга тура келедк Бул аз дегендей профессор енд1 сол елен н ж композиция- лык шалагайлыгын ашады. Эленнж бас жагы 6ip такырыппен басталып, аяк жагы eKiHuii такырыпка ауысып KeTeTiHiH, вуел- де ic пен м ж ез жок, тек сырт болса, кейж сырт жок, тек мж ез гана айтылатынын, сейтш алгашкыда мактаган HapceciHe акын кейж урыска жакын сездер колданатынын керсетедк Атап айтканда акын алгашкыда кыздын кулк1С1 «булбулдай», «im кайнатады» деп мактаса, сонынан сол кулкж) «жыртактап», «тыртактаган» деп жаратпай шыга келед1. Осыдан кейж Эуенов акынныц eKiHmi 6ip еленж талкы- лауга кеш едь Bip талдаудан 6ip талдау кызык боп, ол 6i3ai Абай е л ен дер ж ж катпар-катпар шаткал, шынларына карай жетелеп бара жаткан тарйздендк Эуеновтын взге окытушыларда ж ок 6ip езгеше дагдысы бар едь Ол эркашан да сондай кызыкты лекциялардын сонынан м ж дег п турде бес минуттай уакыт калдыратын. Осы бес ми- нутты ол жеке студентгщ ж ай-кужмен танысуга жумсайтын. Кун сайын 6ip студентп орнынан тургызып алып, 63i оган вр турл1сурактар беретж. Багана менщ аудиторияга KemipeK келгежмд1 K63i шалып калган с о н ба, бул жолы ол меж орнымнан тургызды. —Ербол, сен осы согыста неше жыл болдын? —Т ерт жыл, Мухит ага. —Сонда к т п оки алдын ба? — Окыдым. —Кане, айтшы, кандай ютаптар окыдын? —деп профессор мен1н окыган жтаптарымды санау ушш сол колынын саусак- тарын ынгайлай бастады. —Ш експирдш «Король Лирж», Ш иллердж «Зулымдык пен махаббатын», Г етенж «Жас Вертерж», — осы кезде Ментай жалт eTin, м енщ бет1ме 6ip карап калды. - Анатолий Виног- радовтьж «Паганиншн гайбаттау» деген ютабын, Александр Бектж «Волоколам тас жолын» окыдым. 74

— Пв;и, —деп профессор ракаттанып калды. — О зщ кеп кггап окып тастапсын гой. Мен согыс солдаттарынын кггап окыр хал-муршасы болмайтын шыгар деп ойлаган ед1м. — М ухит ага, — дед1 Зайкул осы арада проф ессор ды н аузындагы с е зш кагып э к етш , — бул Ы здщ «Акын» ром а- нынызды да окыпты. - Осы арада Зайкул е з -е з ш е н сыкы- лыктап кулш алды. - Сыртын да л б а -ду л б а кылып алып к елт тк O cipece Тогжанды айтканда аузы нын суы куриды мунын. Эуеновтщ 9Hi к у р е н т п , козгалактап калды. Содан сон, суйшпп сурагандай боп, оз колынын кос саусагымен тыныш турган ет ж ен д теу келген кыр мурнын ж ебей сауып, жулкып- жулкып жiбepдi. Бул онын катты суй сш ген деп немесе ерек- ше куйш гендеп едет1 едь —П эл1, не айтады мына Зайкул, рас па, Ербол? —деп про­ ф ессор меш н бетзме карады. Мен тез басымды изед1м. —О з д щ «Акыныныз» б1здщ кунд1к нанымыз, артык пат- ронымызбен 6ipre аркамыздагы зат капшыгында журд1. —ПвЛ1, не деШн-ау? Ал оки алдындар ма оны? — Жорыкта келе жатып та, окопта отырып та окыдык, Мухит агай, —дед1м мен студент болгалы 6ipiHmi рет «агай» деген с е з аузымнан шыгып. —Ол ютаптын кеп кемег1 болды 6i3re. —Пел1, не кемег1 болды ? - Э у ен о в ты н exi 6eTi нурлан ы п , кез1 кул1мдеп, жуз1 буры нгы дан да ж ы ли туст1. —Кай каЬар- ман басым кемек xe p ce n i? — Bepi де. Ocipece Тогжаннын кемег1 кеп болды. Ол 6ip емес, б1рнеше медсестра, санитарка кызметйн жалгыз e3i атк- арды десем, артык болмас деймш. — Пэл1, не дейд1-ау! Шын ба осынын? - деп профессор мол денесш тез козгап, 1лrepi умсынды. —Шын, М ухит ага. Оуенов сел шалкайынкырап, тагы да мурнын сауа, сипа- лап калды. Осы кезде лекциянын б1ткенш хабарлап, конырау согыл- ды. Bipax профессор асыкпады. — Ербол, сен е зщ мен1 куантып тастадын гой, - дед1 ол алдында жаткан папкасын 6 ip сипап койып. — Ал em u ез1н осы айткандарынды кагазга Tycipe алар ма едщ ? Тогжаннын жанагы е з!н айткан майданда талай медсестранын кызмет!н аткарганын делелдеп, окушыны иландыратын ет>п жазуын керек. Осы колыннан келер ме ед1? 75

- Келеш, Мухит ага, - aeai Зайкул мен ушш жауап 6epin. - Бул e 3i акын, «Кызыл керпе» деген олен жазган. Мен уялып, Ментай жакка карай жуз1мд1 бурдым. Байка- сам ол да кызарып кеткен екен. — Жазып к ерейж , —дед1м мен. - в з щ елен де жазушы ма едщ? - дед1 профессор орны- нан турып жатып. —Ж ок, жай эшейпн... - Шын, шын, Мухит ага! - Зайкул касы канжардай flipeTin, одан сайын взеурей TycTi. - 631 взге сабакка да жаксы. Согыс- тан кайткалы эл 1уйпне де барган жок. П рофессор Зайкул сезш щ бас жагында кул гетм ен, аяк жапяна назар аударып, MeHiH вл1 елге бармаганым анык па екен деп сурады. Мен оку басталып койганнан кешн 6ip жы- лым боска елмесш деп осында калып койганымды айттым. —Жарайды, онда TinTi жаксы. Ал енд1сен жанагы айткан- ды мен1н алдагы дуйсенбш еп келес1 сабагыма дейш жазып экел, —дед1профессор. —Одан с о н эл п Зайкул айткан ш таты да ала кел. Мен басымды изед1м. К елеа лекциянын окытушысы ж ок болып шыкты. CefiiTin студенттер «терезе» деп атайтын бос eKi сагат сопан етш шыга келдн Студенттер «терезеге» кайгырмайды. Бул eKi сагатта 6ipcbinbipa жумыстар 6iTipin алады. Сонын непзпл ер ш щ 6ipi Совет к еш еа мен Карл Маркс кеш есж щ бурышындагы «Ала­ тау» кинотеатрына бару. Бул жолы да 6ipiH -6ipi eaiKTipin, кызлардын 6ipcbinbipacbi кинога Kerri. А удиторияда бес-алты кыз бен Жомартбек екеум1з гана калдык. Б4раздан кешн кинога Kiprici келмегенш айтып, Ментай кайтып келдк Ментайдын урыспасына анык K03iM жеткеннен кешн, ба­ тана e 3i айткан кызыл керпенштарихын б!лг1м келдь Жомар­ тбек eKeyiMi3 жагалап, Ментайдын касына бардык. Жомарт­ бек кыздан баганагы «Кызыл керпе» деген елендер)щн керсеттидерци деп етш дк Ментай кггаптарынын арасын акта- рып, алдынгы кун1 тастап кеткен кагазды тауып алып, «Окыган сон 63iMe кайтарып бер», —деп Жомартбекке усынды. Мен­ тайдын «e3iMe кайтарып бер» деген c©3i MeHiH журепме май- дай жакты. Ол мешн сурауым бойынша, маган «кундес» боп KepiHreH кызыл корпешнтарихын баяндауга Kipicri. Ментай Лениногорск maxTepiHiH кызы екен. LUeiueci бас- тауыш мектепте MyraniM болыпты. 0Keci онын саби шагында шахтада тебесш е тас кулап, дуниеден кайткан. Кыздын 76

юш кене агасы Ж уш с с еп зж и п сынып б т р г е н н е н кейш жумыскер боп, семья асырауга мрнж ен. Согыс басталар жыл- дын BipiHiui майында оган жаксы жумысы уш ш сыйлыкка бес метр кызыл ж1бек тиедк Бутан шеше байгус катты куанады. Улынын бул алгашкы табысын ырым eTin, е з алдына отау бо- лып шыккандагы 6ipiHiui жасауы болсын деп, арасына гуйе ж унш салып, мектептен колы бос кездерш де керпе кабиды. Сейтш улын уйлешнрмек болады. Сол eKi арада сотые шы- тып кетш, ол керпеш етш е 6ip-aK кун жамылып, Ж уш с май- данта кетедг Содан кейш шеше ол корпен1 еш ю м нщ етше типзбеген. Улына сактатан. Ал улынан «елдЬ> деген кара катаз келген. Жалтыз улынын жаманатына шыдай алмай, шеше сорлы сол хабарды еспген жерде, сынып imimie e 3i де дуние салтан. - Согыста атайым окка ушты, - дед1 Ментай KypciHin. - С он ы н к уй тн е шыдамай апам елдь Апамнынелгенш кез1ммен KepaiM, агайымнын елгенш кергешм жок. Сондыктан Жуйкем олд1 дегенге кепке дейш сенбед1м. Жушс агатайымды Жуйке деп атайтын ед1м, - дед1 ол Жомартбекке туЫшпрш. —Согыс бгткен сон, осы еткен куздщ басында Ж уйкешн касында болтан 6ip меш ен ауызба-ауыз ecTirenae тана сешйм. Ол Kici терен eTin зи- рат казып, агайымды жаксылап турып е з колынан койыпты. Жакын ж ердеп деревнянын уста дук енш е барып, зиратка тем1рден коршау шарбак жасатып орнатып, оган «Жушс Ербо- сынов» деп мэнп ешпейтш eTin жаздырып кетштЕ «Аганнын жаткан жерш керем десен epTin апарайын, ейтпесе кешн барып керерещ» деп eaipiciH бердь 03iM Ka3ip кайдан 1здейш, кешн оку 6iTipin, кызмет icren, акша тапкан сон барармын деп ойладым. Ментай атасына мунша жаксылык жасаган адамнын енбегш сонша суйсш е багалап айтты. - Сол керпеш биыл ез1ммен 6ipre ала келген ешм, —дед1 кыз KypciHin койып. —Ол маган аса кымбат ескертмшпен пара-пар: агайымды да, анамды да eciMeтуаредЕ Кеше к!тапарасынан агай- дын елешн тауып алып окыганнан кешн сол керпеш бауырыма кысып, eKcin-eKCin жылаганымды айтсаншы менщ! Байкаймын, М ентай эн п м есш ш Ж омартбекке онша ecepi болтан жок. Ментай с езш аяктап, мунайып, темен карап кал­ ган кезде ол: «Мен мына елещ ц K euiipin ала кояйыншы», деп жымындап, е з орнына карай жупрдЕ Ал маган бум л 6ip от- басынын тагдырын баян еткен бул кыска новелла ду н иедеп ен кайгылы, K aciperri жырдай танылды. Не айтарымды, кыз- ды калай жубатарымды, ж у р еп м де п аянышты калай ж ет- Ki3epiMfli бшмей, абдырап отырып калдым. Онын к е ш л а з д т 6ipTiHflen маган ауа бастады. 77

Студентпк eniipaiH бейкам, сонымен 6ipre аккан судай агын- ды Kynaepi е з ш т сылдыр-былдыры мол кызык, куанышымен 6ipiH-6ipi куалап OTin жапы. Мен Эуеновке берген уэдемш орын- дауга бар куцпмд1 салдым. Алматьщан согыска кетерде мен ма- газиндерге жана ганатускен «Акын» романыныцб1ршил ютабын тауып алган ед1м. Сол m a n букш майданды мешмен 6ipre ара- лап шыкты, талай солдатты тамсандырып, окып 6epin журд^м. BipaK бул естел1кп мактангандай боп ез атымнан жазбайын, ба­ ска жолдастарым окыган erin баяндайын дед1м. Сейтш мен ол юшкентай естелжта терт кун жаздым. Е стел тм Эуеновке уна- май калар ма екен деп, жаным мурнымнын ушына келди Жазып б1ткен сон оган «Тогжан» деген ат койдым. Зайкул айткандай, жазушылардын ез шыгармаларын жаксы керетш адамдарына арнап жататыны ойыма тус-ri. MeHiH бул ен алгашкы естелтмд1 Эуеновке арнагым келд1. Он жак шекесше «Осы образды жаса- ган жазушы Мухит Эуеновке арнаймын» деген сездерд1 колым- нын калай тез жазып ж1бергенш де байкамай калдым. «Кой, муным тым бадырайып кетп ж ене жазушыга жасаган жагым- паздык сиякты боп кершер» деп ойладым да, оны кайтадан тузетпм. «Осы образды жасаган Kicire арнаймын» деп кана кой­ дым. Жексенб! куж уйде табан аудармай отырып, жазганымды жаксылап Keiuipin шыктым. Дуйсенб1 куш отыз yuiiHiiii аудиторияга 6ipiHmi лекцияга келген профессор Эуенов бурынгы одетшше, самай шашы буйра-буйра, С ократ мандайлы улкен каска басын студент- терге мол штипат, ыкыласпен изеп, окытушы столынын ба- сына барып отырды. П рофессор есж тен KipiciMeH-ак менщ ж урепм е з-е зш е н лушлдеп коя бердк Орнына отырганнан кейш Эуенов маган карай бурылды да: — Ал, Ербол, у эде орындалды ма? —дедь М ен Эуенов оны лекциядан кейш сурайтын шыгар деп, жайбаракаттау куйде отыр ед1м. Профессор б1рден соны сура- ганда не дер1мд1 бшмей, саскалактап калдым. Э рен легенде ес жинагандай болып: —0з1мше орындадым, М ухит ага, - деп орнымнан турдым. - Палк жен. Эрине, сенщ ез1нше орындаганын керек 6i3re, - деп профессор б1рден б е й в д е н т калды. — Ал окып беруше лекция аягында канша уакыт калдырайын саган? — Т ерт-бес минут кана, Мухит ага, - дед1м мен дептер бетш е жазылган он такты 6erri окуга канша уакыт керек екенш ажырата алмай. - Ж ок, онда мен он минут калдырайын. Сен окыганнан кейш оны б1здш талкылауымыз бар емес пе? 78

Мен «жарайды» дегендей, басымды ишм. - Ал онда алдымен ттабынды керсет, Ербол, - деп про­ ф ессор маган карай колын созды. Мен шапшан кимылдап, сумкамдагы сырты жыртылып, жан-жаты ж ем пр -ж ем пр боп кеткен «Акын» кпабы н алып, Эуеновке карай аяндадым. Э уенов багынышты командирден рапорт кабылдайтын ге- нералдай боп, орнынан кетер1лдк Демобилизацията жатып, елш е кайтатын солдат бел1мнен кетер алдында кай ж ерш де кандай белпФ барын бес саусатындай бшетш Kepi винтовка- сын ж урен толки дйришеп, рота старшинасына етю зер едк Мен де сол солдатгай болып, осыдан бес жыл бурын Алматыдан майданга ала кеткен осынау асыл ш т а т ы ендь мш е, аман- есен иес1не тапсырдым. П рофессор сел сурлантандай туспен ш т а т ы у н а з колына алды да, орнына отырды. Кггаптын сыртына коз ж у п р т т , жыртыкмукабаны кайта-кайта сипалап, iiuiH ашты. — Рас, 6i3fliH KiTan, —дед1 басын ыкыластана изеп койып. Содан сон б1р-б1рлеп, 6errepin актарып карай бастады. Bip кезде к1тапты кетерш , бетш е такады. —Пэл1, езш е н aepi иici шытады, шскендерии... Эуеновтын касына ен алдымен Зайкул ж у п р ш барды. Ол ш т а т ы ала салып, дуталыктай eTin б е и не басты да: - Рас, м уцш п т ур, —дед! OK-aepi HiciHiH к ан дай б олаты - нын сезбесе де. Бутан баска кыздар мырс eTin к у л т ж1бердк — Сен матан бата жетпес тажап дуние сыйладын-ау, Ер­ бол, - дед1 Э уенов eKi Ke3i жасаурап, теб1рене ун катып. — 0з1м майданта бармасам да, бул штап меш цб1р пе р зе т т м бо ­ лып, сотыска катысыпты. Сол перзентп сен аман-есен е р т т э к е л т , колыма тапсырдын-ау меш н. Сотые деген орт болса, ертке жанбай шыккан бул штаптын жана 6ip батасын ж ене таныттын сен. Ракмет, каратым. Аудитория алтщ ей тынып калган едь П роф ессор бойын тез жинап, кезекп лекциясын бастады. Эуенов лекциясынын ешнип сататынын сонында батанадан 6epi толассыз буыркан- тан тещ з уш токтап, аудитория iuiiiw e елдеб1р э л а з булак- тын болымсыз сылдыры естт ген дей болды. Е ст ел т м н щ заголовок мен онын он пушпатындаты арнауды даусым д1р1лдеп, cypiHin-кабынып, ерен айтып шыктым да, таматым- ды кенеп, сел тыные алтаннан кейш тек сп окута Kipicm i. «1942 жылдынортасында Алатау бауырынан эш елон-эш е­ лон ескер майданта шеру тартгы. Бул Алматыда курастырыл- 79

ган аткыштар бригадасы eai. Жарты жылдай астана айнала- сында лагерь-лагерь болып, ескери онерге жаттыккан жау- ынгер бел1м тутас котерш п, «Отанга тиген жау, кайдасын?» деп, батыска карай бет тузеген болатын. Сонгы эшелондар- ды н 6ipiaae артиллеристер дивизионы кетш бара жатты. Согыс к е зж щ паровозы жангырыгы жер жарып, катты жуйткидк Жолда кездескен станциялардын, разъездердщ тусында ашы 6ip айгайлайды да, гурс-гурс eTin, тарта бередь С у аду, комiр тиеу кажет болмаса, баска жерге коп токтамай- ды. Толассыз ж уйткж , зырлап агады. Кызыл вагондардын eKi жак eciKTepiH б iрдей шалкайта кен ашып тастап, келденен-керме тактайга асыла ши Tipecin, май­ дан га KeTin бара жаткан жауынгерлер туган жерге журектер1 елж1рей коз Tirefli. Карт атадай ак бас тау, жас анадай жасыл желек жамылган орман, сэры бел, салкын кол - 6api самала- дай болып, 6ipiHiH сонынан 6ipi узап калып барады. ©з алды- на 6ip шолак эшелонга уксап, шетю у й ш щ т у п т будактаган ауыл, тепен-тепен каккан салт атты жолаушы, обадай как- шиып, калып койдын ш етжде турган шопан жалт eTin 6ip ко- piHeai де, гайып болады. Кун батканша дала бетше уш лж , KG3i жасаурап, талганша коп караган адамнын 6ipi салпысары, жез муртты Kepi сол­ дат, Талдыкорган облысынын Аксу ауданынан келе жаткан С эгп гул © сенов болды . «Сапта журуге жарамаймын, коп турсам, аягым талады, бел1м ауырады» деп, ©сенов 3eH6ipeK атына мжупн болган. Осыган орай 6ip солдат багана: «Сапта турса, аягы ауыратын кезелдщ KyHi бойы козгалмастан Кызыл вагон eciriHiH алдында какшиюын» деп 6ip кагьггып еткен. Оны ecTireH е зге журт катты 6ip ду кулшж алган болатын. Жолдасынын ажуасына да, журттын кулгенже де карамастан © сенов вагонный босагасына суйенген куй1 далага карап тура берген. EHfli, MiHe, жер бет1н туннщ кара макпал шапаны буркеп, вагон ш ж д е май шамнын жалгыз K03i сыгырайган- нан кей1н, © сенов артына бурылып, шамды коршай отырган жолдастарынын касына келд!. - Эттен, ипркш, калды-ау, кайран туган жер! - пет ол оты- ра 6epin, вагон imiHfleriaepfliH 6epiHe ест1рте. Аузынан Кызыл жалын аткыгандай шермен, курсж е айтты. Ш ам айналасында, вагоннын бурыш-бурышында, кара коленке жерде, торт-бестен 6ipirin алып, е р жайды коныр ен- riMe eTicin отырган журт © сеновтж мына ce3iH ecTireH такта тым-тырыс болысып, 6ip сет ундеспей калысты. А т айдаушы шалдын: «Калды-ау, кайран туган жер!» деген шер ce3i май-

данга агганып бара жаткан осынау суеты солдатгардын журек кылын басып калгандай болды . Ш ал айткан туган ж ерде эр ю м н щ жанашыр жакыны, жаксы керер жандары калып баралы. Bipey карт ек е, кад1рл1 анасын еске алады, б1реудщ коз алдына жаксы жар, жас баласы келедь Ешн 6ipeyfliH ж у р еп н д еп жар етем деген жанына косыла алмай кеткен ар- ман-зары ащы запыран болып актарылады. Шал c e3 i э р ж уректщ туктр!нде жаткан осындай мунды сырдын пернесш басады. Элден уакытта: - Ж ок, калган жок. Ол б1збен 6ipre! - деген, санк еткен бала бурк1т уншдей, ж1герл1 жас дауыс еспл дь Бул зенб1ректщ екшин кездеугш а Кусайынов Айткали деген жауынгердщ уш едг Айткали карангы бурышта отырган орнынан турып, шамга таман жакындады. —Туган жер мына кггаптын iiuiKUe. Ол журтка сол кезде баспадан жана шыккан, e3i Алматы- дан аттанар алдында вокзал басында сатып алган «Акын» ро- манынын алгашкы ютабын Kepcerri. Ж ауынгерлер тез, куат- ты, улкен магниттарткан коп, усак ш егедей болып, А йткали- дын айналасына жиылды. Вагондагы жалгыз жарык сонын алдына карай итершдк Bip табадан ыстык кунде шуп1рлей су imKeH ак урпек балапандай болып, кара коленке вагон imiiuieri кайратты ж астардын басы сол кггаптын уст1нде TyfiicTi. ImiHfleri жандарды жылауык баланын бес1г1ндей узд1кс1з шай- кай тербеген улкен вагоннын кабыргасына тускен уйме-жуйме коленке узд1кс1з козгалып турды. Солдатгардын «Акын» романын окуы осылай басталды. Алматыдан атгана аккан жулдыздай зымырап, шубала со - зылган узын кызыл эшелон Москвага келд1 де, казак брига- дасы астана тубш деп Бабушкин деген калада поездан тустз. Мунда 6ipa3 жатып, тыныкканнан кей1н, жауынгерлер калын тогайлы, кекнмл келд1 Калинин облысынын жер1не карай жаяу тартгы. 0 н е бойлары муздай кок карумен курсанып, кун демей, тун демей, ерлер етшпенен су Kemin, аттары ауыздык- пен су irnin, суыт жур1П, узак сапар шекть Артиллеристер майдан жер1н1н батпагын белуардан кеш1п, ер каруы — узын тумсык, кок болат зенб1ректерд1 тынбастан алга карай суй- рейдг Ол батып калган жерде: «Раз, два —взяли!» деп, орман iiuiH жангы рта айгайлап, оны н калканы нан, стволынан итеред!. Донгалактары кушпектер1нен батпакка баткан ауыр каруларды ауыр азаппен алга тарткан мундай киын, кысталан шактарда eKi етег1н белге туршген жаяу эскер зенб1рекш1лерд1 басып озы п. оларды артка, алыска тастап кетедк 6-465

Алдынгы шепке такаган сайын колоннанын бас жагынан: «Во-о-здух!» деген заредей ашы ун ж ж еспле бастайды. Ире- лендеген жыландай етш, созылтып, шубалта айткан осы 6ip ypeftai свзд1 ести сала солдаттар жолдан шыгып, тым-тыра- кай кашып, жол ш етш деп орманнын койнына тыгылады. Канатында кара Gyflici бар сэры ала самолеттер ырылдап кеп тебеден тенедк.. Мше, осындай жорык кездершде он бес-жиырма минут- тык улкен 6ip дамылдау шагы болады. Он ею Myuieci cay Kiciaep кас какканша колынан айырылып, шолак, аягынан айырылып аксак боп шыга келетш, жана гана каская кулш турган немесе кулындай ойнактап журген жолдастарын лезде жан тапсырып, менлге жокбоп кететш, адамeMipi тунп улкен огган ушкан усак ушкындай сенin жататын майдан eMipi ушщ он бес-жиырма минут кыска гумырлы солдат кауымы дамыл- дап, жан шакырып, талай кызык кулюлерге кенелетш, есте- л1ктер айтысып, ес жиып калысатын езшше 6ip узак уакыт. Колоннанын алдытоктап, сол жерден 6ipeyaiHаузынан 6ipey кагып вкетш, артка карай дауыстап жетюзш жататын «При­ вал!» деген команда шыкканда тежздщ жиепне карай жанга ракат берер таудай толкындар лыксып, 6ipiH-6ipi куалап, бар лэззат, кызыгымен езже карай жакындап келе жаткан сияк- танады. «Привал!» Сен де бар даусынмен куана дауыстап, езщнен кежнде келе жаткан журтка жар саласын да, жол ше- тше шыгып, сызды жерд1 салулы тесектей Kepin, жолдаста- рынмен 6 ip re жантая кетесщ. Бойындагы солдаттын ауыр жупнен арылып, курыс-тырысынды жазып, ракаттана KepifleciH. Танертенп ауылдын муржаларынан жарыса будак- таган TyTiHfli еске Tycipin, комагайлана буркылдатып темею сорасын. Дем аласын. Артиллерия дивизионынын жауынгерлерй жиырма мен жиырма бес арасындагы, кырдын Кызыл ГYлiндeй жайнаган, кыршын жас ж тттер едк Бул шактагы кешлге жаксы жар, суду кыз жайы кеп оралатыны даусыз. ©MipaiH бурипк атар кектемадей бул туста осы жастар орталарын как жарып етш жаткан осынау майдан жолына кегенделген кеп козыдай бо- лып, согыс элепмен сол 6ip ыс гык шактан алые калган. EipaK олардын еркайсысынын журепнде алаулап жанган махаббат бар. Сондыктан да осындай тыныштык, демалыс минуттарын- да, алдымен eKi-уш солдат куйрык-жамбастарымен жер сыза, жымындай жортактасып келш, Айткалымен ■ пзелесе жайга- сады. Онын 6ipi еркашан да зенб1рек кездеуппа Ризуан Ка- лиев болады. 82

- Айткали, Абай мен Тогжаннын кездескен жерш тагы 6ip окып ж1бермейсщ бе? —деп колкалайды олар. Айткали шаршап отырмын деп бэлденбейдк Аркасындагы зат капшыгын иыгынан сыпырып, алдына алады. Сабынга ай- налар сакардай шубатылган зенб1рек майы кеп ciH in, жара- дар болтан, жарылтан жерл ерш е батпак орнап, кап-кара боп к у стен т кеткен колынын арбитан салалы саусактарымен кап- шыктын аузын аша бастайды. Онын ш ш д е танертен старши­ на берген кушпк корек — жудырыктай нан, карабиншн ал- пыс патроны, «лимонка» аталатын, сырты такталана белш ген шоколад сиякты бужыр-бужыр eKi граната жатыр. Солардын арасында жорыктаты солдаттын ешкашан да пайдаланылмай капшытында журетш таза бет орамалына оралтан «Акын» штабы бар. Айткали орамалдын ш ш е н мтапты алып, онын e3i жатка бш етш «Шытырман» деген тарауын ашып, тамагын кенеп, карлыгынкы даусын неппне келпрш , оки бастайды. Айткалидын колындагы ютапты кергеннен кей!н булардын T eniperiH e таяу мандагы лардын 6 ep i Teric жиналады. Зенб1ректе жегул1 турган атынын шылбырын колына устап, ©сенов те Айткалидын артына келш жантаяды. Тараудын бас жагы э к есш ш жумсауымен жасесп!р!м б о з- бала Абайдын Суйшдж ауылына келгенш, онын KopiKTi, акыл- ды кызы Тогжанды Kepin, оган гашыкболатынын баяндайды. Айткали тамагын тагы 6ip кенеп алып, ары карай окиды. «...Орташа келген кырлы мурыны enai анык Kepinai. К,ыры- нан Караганда б1ртурл1 суйюмш екен. Жумсак, жумыр иегшщ астында жука гана 6ip толкындай боп , н е зж бугагы б ш н ед ь Жылтырап таралган шашы, кап-кара калын ер1ммен ерекше аппак, незйс мойнына карай кулап тусш ть Улкен де, Kirni де емес эш екей сыргасы aipia кагып, дамыл алмай сш сш е Tycin тур...» - Уап, беле! - Кызым-ак екен-ау e3i де! —деп эрю м дер осы туста суй- ciHe ун катысып калады. - Е, Абайды езш е гашык еткен кыз осал болады дейсщ б е ! — © сенов жез муртынын ушын ширатып ж 1 б ер т, акырын 6ip жутынып кояды. У зак сапар uierin, шаршап-шалдыгып келе жаткандардын езулерше жылы кулш ж у п р т , кездер1 жайнай туседк Журектер! лупш кагып, ездер1 сол сулу Тогжаннын касында тургандай сезш едк Ж урек тубш ен ерш мге елде кал­ ган е з Тогжаны елее береди Онымен е зш ш ен алгаш калай кездескен! еске оралады. Bip сетке олар ездерш щ орман iuiiH- де, ок астында отыргандарын, жаны теб!рене жар денесш си- 83

пауга созылган колдары каз1р автоматгын суык стволын кы- сып тургандыгын умытып кеткендей болады. Осы кезде ал- дан, э р турл! дауыспен ышкына айтылган «По местам!» деген жауынгер команда кулакка шалынады. Бойларына куш жиып, куаттанып калган жауынгерлер орындарынан атып-атып тура- ды... Жауынгер Айткали Кусайынов 1943 жылдын тогызыншы кантарында, Великие Луки каласынын туб1нде, жау TaHKici мен зенб1рект1н жекпе-жек атысында ер ел1м1мен каза тапты. Согыстын катал дэстур1 бойынша елген солдаттын денес1, бойынан кару, жарагы, койнынан документ! алынып, жана казылган жас Ka6ip басында карулас cepiKTepiHiH акыргы курме-ri кврсетш п, туган жердш топырагына бер!ледк Отан ymiH кан т ол п , жан берген ер солдатты жер-ана кушагына кысып, мвнг1л!кке алып калады. Айткалиды кастерлеп койып, жауынгер жолдастары жау- дан кепщ и аламыз деп серт еткендей, аспанга уш дуркж ок атып, салют бергеннен кейж , онын ж ел м а р е п , жерде жаткан карабинш Kiuii сержант Ризуан Калиев KOTepin, ал зат кап- шыгындагы патрондарды езге cepiKTepiHe бел in 6epai. Кал­ ган eKi гранат пен «Акын» ютабын Kimi сержант е з койнына тыгып алды. Олген жауынгердш койнынан алынган документ комсомол билет! мен кызыл аскер книжкасынын арасынан женелтжмей калган ушбурыш хат шыкты. Хаттын сыртында: «Семей облысы, Белагаш ауданы, Ерназаров с /с , Тогасова Задага» дел!нген eaipic бар екен. Зада - Айткалидын суйген кызы. Ол сонау Белагашта, селолык советте секретарь болып icTeflTiH. Айткали кыздан узбестен хат алып туратын. Село­ лык советтен хат келген сайын куанып, жолдастарына суйген кызы жайында кап-кап жалынды эшмелер шертет!н. Заданын сулулыгын да, сабырлылыгын да 6ip гана Тогжанмен тенес- TipeTiH. «Тек Заданын кулагында «flip кагып, дамыл алмай, ш лкже Tycin туратын» сыргасы гана жок» деп куана да, кула­ на кулетж. Хат iiuiHfle Айткалидын маржандай epinTepiMeH мынадай саздер жазылыпты: «Кадкам Зада! Bi3 каз1р улкен 6ip орыс каласынын туб!ндем1з. - Айткали аскери купияны сактап, Великие Луки каласын осылай атапты. - Жау осы калага ара- нын ашып, анталап тур. BipaK 6i3 оны бермейм1з жауга. Оган сешмш квм!л болсын. Ka3ip тун. Мен жертеледе кезекиимж. Жолдастарым жа- нымда теп е тыныгып жатыр. Олар тонбай, жаксы уйыктасын деп, TeMip пешке OKipTin от жагып отырмын. Далада шыныл-

тыр карлы шыкырлата баскан сакшы аягынын сыкыры еспл едь Ж ертеленщ сыртына немштер жакын келш, 6ip мина жарылды. «Корыкканга кос к е р ш ед » деген рас болуы керек. Нем1стердщ туш бойы осылай тусшен шошынгандай, бет алды окатып отырмаса кешлдер1 кенинмейдь Сен одан корыкпай- ак кой, мундай кур далбаса ymiH атылган жау огынын маган да, MeHiH жолдастарыма да келт1рер кырсыгы жок. Сен каз1р уйыктап жаткан боларсын. Мен пешке шайыры мол кургак агашты калап койып, снаряд гильзасынан жасал- ган солдат шамынын тубш де кггап окып отырмын. Ол сен ту- ралы, екеум1з жайында жазылган ютап - «Акын» романы. Сонын «Бел-белесте» деген тарауынын аяк жагында Абай мен Тогжаннын eKiHmi рет кездесу1 баяндалады. E ki дос ж ан ерен табысып, 6ip-6ipiH e журектерш жайып, ынтыга умтылыскан та к т а оларга Карауыл е зеш тасып K erri деген суык хабар келедВ Бул Абайга да, Абай жанындагы ейелдердщ де баста- рына твнген катер едк Сондыктан ол да тез кетпек болып, кимас гашыгын тастап, асыгыс ж енеледк Ютаптын осы ж ерш окышы, сен Зада, тагы 6ip кайталап окышы. Екеум1зд1н жайы- мыз да нак осы сиякты болды гой. Bi3 осы ж азда косыламыз деп уэде байласкан шакта, сол 6ip T erri тунн1н танертеш нде сотые басталып кетт1 емес пе. Б1зге тенген катер кектемде тасыган шагын е зен Карауыл емес, шалкар Отанымызды шар- пыган сурапыл согыс болды гой. Окасы жок, Зада, сол Карауылдын калын ceHiHiH камауы- нан кутылып, езеннен аман еткен Абайдай болып, 6ip кун1 жауды жеш п жетерм1н мен де саган кустай ушып. Куана кул1п, алдында турармын канатымды кен жайып. Сонда б1здщ со ­ гыс ажыраткан кушагымыз кайта айкасады. Менг1л1к болып айкасады. К ош , с еул ем , Задашым—Тогж аны м м ен1н . А к бет1ннен аймалай cyftin, ceHiH тек кана сен1н Айткалиын. 8 кантар, 1943 ж. Дала почтасы 1745, 125-бел1м». Жеб1р согыс жалмаган асыл азамат суйген1не жетпед1. Тебе басын томпитып, алыста калды. Будан кейш де согыстын сансыз TeMip Tici т1лг1леп жаткан азалы жерге адам суй еп н сепкен талай кундер e r r i. Жауын- герлер килы-килы канды жорыктарды, киын-киын кыркыс- кан урыстарды бастарынан Kemipfli. Жырым-жырым болып, солдаттар койнындагы к1тап та тозды. Bipax ж ш ттердщ ж у- peKTepiHfleri Тогжан тозган ж ок. Ол «вшекей сыргасы flipia кагып», жорыкта солдаттармен катар журд1. Ол «жылтырап таралган шашы, кап-кара, калын ер1ммен, ерекше аппак, нез1к мойнына карай кулап Tycin», жауынгерлермен кол устаса, 85

жауга карай сан рет шабуылга шыкты. «Елде сенщ де суду жарын бар» деп эр солдатгын Кулагина сыбырлады, эр журекп наздана кытыктады. Жаралыга ум1т болып, шаршаганга кай- рат берд1. Кдрангы тунде алыстан маздаган от, аспандагы Шолпандай болып, Тогжан оларды этой салып, жешске ша- кырды, eMipre жетектедк Сотые 6irri. Эшелон-эшелон Кызыл вагондарта тиелш, сол- даттар туган елге кайтты. Же Hiс поезы желдей ж уйткш . Сол эшелондардын ш ш д е тарыдай шашырап, баяты Казакстан бригадасынын ж тттер 1 де келе жатты. Вагоннын ек! жак eciriHeH б1рдей солдаггар уйме-жуйме болып, сыртка квз са­ лып тур. Олар ездер! жорыкпен вткен, соларды азат ету ушш кан те п п , киян-кеск1 урыс салган калалар мен селоларта, ор- мандар мен шокыларта, езендер мен келдерге карайды. Сол жерлерде м е н п уйыктап жаткан ер жолдастарын ecTepiHe Tycipefli. — Апыр-ай, бул сотыстан Tipi каламын деп ойлатан жок ед1м, —дейд1 жездей сары муртты, Kepi солдат касындагы сер- жантка бурылып, басын шайкап. —«Ажалсызта тау куласа да елмейш» деген осы екен-ау... Сары муртты солдат —баяты всенов. Онын касында турган сержант — Ризуан Кдлиев. Калиевтын кеудеш ордендер мен медальга толы, ©сеновтын де к е у де а кур емес, кос медаль жаркырайды. Сержант та Kapi солдатка куле карайды. Баягыда Алматы- дан алгаш майданга аттанган шак eciHe туседь Сондагы осы шалдын бую л вагон ш нндеп журттын ж урепне каяу салып, шерлене KypciHyi бар. Солдаттарды сол сэттеп шер тунгиы- тынан шыгарган Айткали болып едьау. «Жок, туган жер кал­ ган жок, ол (мзбен 6ipre, мына ютаптын ш ш де» деп жарк eTin шыга келш efli-ay, айналайын... Айткалидын влген жерш eciHe алып, сержант epiKci3 кабагын шытты. Жалгыз Айткали ма, талай-талай мангаз ж ш т, аяулы азаматгарды мерт кылып KeiTi гой бул согы с . С ер ж ан т H acin К алиев , Kiuii сер ж ант Эбд1рахман Бимурзин, жауынгер Сембек Молдабаев юмнен кем ед1? Взвод командир! лейтенант Акыраш Андиров, под­ полковник © бшкайыр Баймолдин, пулеметип, батыр кыз М энш ук М эметова ше? Bapi де жанып турган, лаулап турган жалын eai. Отан ушш, анамыздай кымбатарымыз уипн кабак- тарын шытпастан жандарын киды да, He6ip каланынтабалды- рыгын жастанып, He6ip езен н ш кабагын карайтып, арыстай боп кала 6epfli олар. Сержанттын кез алдына ез батареясы- нын командир!, капитан Жамалбеков елестедь Урыстын 6ip

толас шактарында немесе бел!М екшнп эшелонда турган кез- дерде жауынгерлер алкакотан отыра калып, кезекпен «Акын» ютабын окысатын едь Жауынгерлермен 6ipre отырып, бул ютапты капитан да тындайтын. Ел сагынган журекке осы 6ip тозган к1тап улкен медеу болатын. 0 c ip e ce оны нТогж ан жай- лы айтылатын жерлер1н окыганда жауынгерлер жымындасып, ею езулер1 кулактарына жете мэз болысып калатын. Жалгыз жауынгерлер гана емес, капитан коса жымиятын. Эшей1нде Tyci суык, суеты керш етщ командир жуз1 Тогжаннын ж урю - турысы, кылыкты кимылдары суреттелген ж ерде мулле ж1бш, майга балкытылган коргасындай толыксып кететш... Сейтш, артга Еуропа калды. Артта кираган калалар калды. Калалар- дын T eniperi толы молалар калды. Ешй мше, ж еш епен елге келем1з. Казактын кара к е з кыздарын керем1з. в з Тогжаны- мызга барамыз... Калиевтын киялы шарыктап, Шар ауданын- дагы 03iHiH туган ауылына карай канат кагады. Ажары аткан тандай жылы жузд1, жум сакбш екп, су тиген каракатгаймедшр кара кезд1 аса 6ip сымбатгы жан уяла да, куана кеп мунын алды- нан шыккан тэр1зденедь.. Ол кезерген ернш жалап, 6ip тамса- нып калып, жанындагы жолдасына кайта бурылады. — Рас, «ажалсызга тау куласа да елм ейдЬ деген... —дейд! в сенов ке, ер ce3iH y3in-y3in айтып. — А пыр-ай, М ескеуге кашан жетер екенб1з. Тез1рек керсек-ау К,азакстанды... Сержантгын журег1 аузына кеп тыгылардай боп, кесек л у- шлдеп, катты согады. «Рас, рас... туган ж ер, туган ж ер...» де- гендей, эшелон толы солдаттар вагон ыргагымен бастарын кайта-кайта изейдЬ». М ен окып болдым. Самайымнан тер соргалап Kerri. Жазг- аным Эуеновке унамаган шыгар деп ойладым. Кысылып, 6ip кырындай турып, профессорга кез1мн>н киыгын салдым. Онын eHi нарттай кызаранкы сиякты KepiHfli. М енщ окыганымды бер1ле, бар ынтасымен тындап шыкканга уксады. — ПвЛ1, Ербол, сенщ мынауын керкем шыгарма гой e3i, — деп мурнын 6ip сипап калды. - Муны новелла десе де, естел1к атаса да, немесе керкем очерк деуге де келедь Бунда бук1л 6ip ескери бригаданын кыскаша тарихын айтыпсын. Тогжан бейнес1н жаксы туй1ндепс1н. Оны тек жаксы кыз деп кана емес, жан суйсш тер сулулык мураты, ем1рдщ 03i, TinTi Отан тулгасы деп те туешуге болады екен. Б13 жазган Тогжаннын майданда осындай ecepi болганын согыска катысып келген солдат сен щ аузы ннан есту маган кандай ганибет екен1н б1лес1н бе, Ербол? —деп профессор меш кекке кетерш таста- ды. Муны жазганда менщ ойыма туй1ндеу деген де, 6ip брига- 87

данын тарихын -пзу деген де келмеген едь Мен тек e 3iMкерген, жолдастарымнын басынан кешкен жайларды гана айтуга ты- рыстым, айта алдым ба екен деп шубеландым. Профессор сел б е г е л т барып, с езш кайта жалгады. - Мен мундай болар деп ойламаган едйм. Татар сыным, айтар MiHiM жоктын касы. Сен 63iH журналист боламын деп ж урсщ той. Э бден боласьщ. Мына аяк алысын сеш н каз1рдщ езж д е дап-дайын журналист екешнш танытады. М енщ сатан берер кенеам: осы жазганын- ды газетке апар. Мен ушш емес, е зщ уплн апар. Газет деген улкен жаршы орын. Сен сиякты болашаты бар ж у р н а л и с т газетке жарияланып, KepiHe 6epyi абзал. Ал мына тырнакал- ды ен б еп н уялмай жариялаута ебден жарарлык. С е н т муны кысылмай усынып, газетпк кымсынбай басуына болады. Э уенов маган редакцияга баруымды мэслихат eTin бола бергенде лекциянын бггкенш паш eTin, конырау шылдырла- ды. Мен 63iMHiH аудиторияда сабакта отырганымды сонда 6ip- ак бшд!м. Аудиторияда Эуенов екеум1зден баска жандардын барын да енд1 ангардым. Эуенов туруга ынтайланып, алдында жаткан папкасын жиыстырып, устел у сп н е кырынан устап отырды да, тэты 61рдеце айткысы келгендей, асыкпай менщ бас-аягыма карады. —Солдат студентпн жайы баскалардан repi ауырлау бола­ ды. Сен е зге журттан кей1н1рек келдш той, Ербол, жатакха- Hafa жайтасып па едщ ? —деп сурады. Мен жатакханадан орын тимей, пэтерде жатканымды айттым. —Ал е зге жайларын дурыс па? —Дурыс, —дед1М мен. —Онда каз1р мен1мен 6ipre деканатка жур, сен1н жатакха- на жайынды сейлесейж. Мен куанып KerriM. Жатакхана жалына кол жетпес жаксы артымактай арманым ед1. Орнымнан атып турып, Эуеновтын сонынан iflecTiM. Декан е з орнында отыр екен. Ес1ктен Kipin келе жаткан Эуеновты K epin, ушып турып, оган е з орнын берд1. Бас изеп, мешмен де сэлемдест1. Бутан менщ imiM одан сайын жылып, у м т м кушейе TycTi. — Ыбырайым, —дед1 профессор деканнын орнына жайга- сып жатып, — мен е з 1щн жаксы декандардын 6ipi санаушы ед1м. BipaK мынау iciHZli куптамай калдым. — Не боп калды, Муха? - дед1 декан оган карай енсерже кулатын тосып. — Мынау Ербол деген ж1пт, — дед1 профессор босагада турегеп туртан мен1 нускап, - табандаткан терт жыл согыста

болып, осы турган шагын бойымен ер шыдамас, нар кетермес жук котерт , жауды женш келген асыл азаматгардын 6ipi. Осы ж т т согыстан кайтып келе жатып, туган жерше де бармастан, осы 6i3fliH университегге окуда калган. Муны 03iH кабылдапсын, онын дурыс болган. BipaK осы ж т т уш айдан 6epi туысы емес, танысы емес, согыста 6ipre болган жолдасынын тар уйш сол уйдш коп жанымен косылып мекен степи керш ей. Танымайтын бет апды 6ipey бул ж т т к е босагасынан орын бергенде ез yfti сиякты университет неге жатакханадан орын бермейд1? — Ойбай, Муха, — дед1 декан, — каз1р жатакханада орын жок. Бул ж т т сол турган уйш де биылша б!рдене гып шыдап шыксын. Алдагы оку жылында жатакханага кайтсем де орна- ластырайын. — Полк со да с е з бе екен? —дед1 профессор тусш б1рден суыкка сала сойлеп. - Орын неге жок? Жатакханага жайга- сып алган, ездер1 согыска бармаган, жай-куйлер1 жаксы, кок жага, куйд| студенттер бар емес пе? Н емесе, ана нашар окитын студенттершнщ 6ipiH жатакханадан шыгарып ж1бер де, орнын осытан бер. —Ол болмайды гой, М уха, —де д | декан саскалактап. —Болмаса мен ректорга барамын. Буны кайткенде д е бол- дыру керек. Б1здщ осы болымсыздан кол жетпейтш б и ж , кош етпейтш шынырау жасап алатынымыз жаман. Эйтпесе кола- стында уш жуздей студент! бар деканга жатакханадан 6ip орын табу киын болып па? —Ойбай, Муха, с е з ш з етш кетп. Мен бул ж т т п кайтсем де б1рдене гып орналастырайын, — деп декан маган бурылды. — Фамилиян KiM, карагым? —Есенов, —дед1м мен. Декан меш н фамилиямды жазып алды да: —Б упн лекциядан кайтарында маган сога кет. Оган д е й т коменданттармен хабарласып, 6ip нарсе ютетпрейш , шыра- —Е, полк —дед1Оуенов кайтадан жадырап. - Ж ен штедщ, Ыбырайым. Бул е з 1 камкорлык жасауга туратын ж т т . М ен деканга да, профессорга да ракмет айтып, куанышым койныма сыймай, деканаттан шыктым. Ертеншде мен жатакханага к е и т м . Виноградов коше- сш д еп уйдщ екшил катарындагы 65-болмеге, Жомартбектщ касына орналастым. Тосек-орын жоктыктан, 03ipre ол екеум1з 6ipre жататын болдык. С ейтш , мен1н eKi ысты ктш епм б1рден орындалды: жатакханага жайгастым, Ментайдын жанына жа- кын келд1м. Суйген кызынды сыртынан жи! Kopin журудщ 03i 89

бакыт кой, инркш! Бул бакытешн менш журепмд1 кун сайын кернеп, оны урген шардай тырсылдата Kepin, жукартып бара жатгы. VIII MeHiH жазганымнын Эуеновке унауы бую л группаны куанышка белели Курсымыздагы отыз кыз бен менен кейшп еркек кшджт! жалгыз ул Жомартбек сол куш м еж кезек-ке- зек куттыктаумен болды. КелеЫ кундер1 де бул энпм е ауыз- дан туспедй Э а р ес е, Зайкул: «Мухит агага мен айтпасам, мен Ерболдын колынан ж азу келед1 демесем, мен ол Kicire с е н т влен шыгарганынды да ж етю збесем — сен муны жазбайтын е д щ д е, Эуенов аузынан мундай бага да ала алмайтын едщ», — деп коп мактанды. Ал Ментай б1р-акауыз сезбен бага бердн «Анау елген ж т г п н койнынан алынган хат окылганда ойы- ма е з агайым Tycin, кез1ме жас алдым» —дедй Маган Зайкулдщ ж уз рет айткан «мен-меншен» осы 6ip ауыз с ез елдекайда кымбат боп Kepi ши. Кыздар Эуеновтщ айтканын орындап, жазганымды тез редакцияга жетюзу1мд1 ж ен кердь «Газет муны кайтсе де ба- сады», «Мухит ага макулдаган э н п м е ж неге кабылдамасын» десш , апармаска epiK алдыма коймады. Шынымды айтсам, ол кезде кыздармен коса ез1м де кере- мет куанышты ед1м. Кеудемд1кайдагы 6ip лапылдаган сабыр- сыз мактаныш кернедй Редакцияны i3flen келе жатканымда Э уенов айткан 6ip ауыз жылы с е з канат боп, мен! аспанга кетерш экетш бара жаткандай Kepi ши. Творчество адамда- рынын к ен ш н д е езге жанда кеп кездесе бермейтш ерекше 6ip леп болатынын мен 6ipiHiui рет сонда гана сезд1м. Сезд1м де: «Bip елж уаз эн п м е жаздым деп кеж репм гимнастеркам- ды жырта Kepin, кектемде тасыган шолак сайдай курк!реп, шолтандап м е н т ез1м каншама элек-шэлек болдым. Ал элде- неше эн п м е , пьесалар, «Акын» тэр1зд1 улкен роман жазган Э уенов негып топан суындай тасып, сел боп каптап, жолын- дагы журтты жайпап кетпей жур екен?» —деп ж ене ойладым. «Teri жазушы парасаттылыгы жазган дун иеи жаксы болган сайын шошандап, шоршандап, кеуде кагуда емес, сабырлы, салмакты бола тусуде шыгар», - деп тагы туШим. «Сап-сап, к е н ш м , сап кен ш м * - деп, бул ойыма жене тусау салдым. «Сен немене, дел 6ip жазушы боп кеткендей- актолганып келес1н. Саган Эуенов жазушысын немесе жазу­ шы боласын деген жок. Журналист боласын, каз1рдщ езш де 90

дайын журналист екенсщ дед1 гой, —дед1М в31ме ез1м. — Ен- деше неменеге ит кутан бузаудай боп, eKi танауын шелектей делдш п, ед1рендеп келесш?» Улкен eKi кеш енщ киылысында туртан уш кабат уйдщ биж , тас баспалдатынын алдына кеп токтадым. Уйдщ мандайшасы толган кызыл шаршы шыныларта республикада шытатын га­ зет аттары катазта басылатын кезге таныс т ш ш м ен бедер- ленштк Осында келген ен Heri3ri жумысым солдай-ак, мен тура калып, оларды шетшен оки бастадым: «КазТАГ», «Совет­ с к Казакстан», «Советский Казахстан», «Жас улан...» Мен i3aen келген редакция да осында екен. Ж урексшш кеп, тас баспалдактын 6ipiHuii баскышына аягымды салдым. Редакция дел1зш щ eKi жаты катар-катар eciK екен. Эр eciKTiH сыртында тактайта буранда ш егемен б е к т л г е н ала- кандай кызыл шыны тур. Шыныда ер белм енщ аты ж ене онын MeHrepymici мен ед еб и к ы зм еткерш щ фамилиялары керсетш пть Эр койдын шабын 6ip турткен ж елм козыдай болып, ер eciKKe 6ip у н ш п келе жатыр ед!м, алдымнан тасыр-тусыр пу­ лемет атылып коя бергендей болды. Сейтсем мен ашыктуртан 6ip eciKTiH алдына кеп калган екенмш. Белме iuiiHe жаталай KeaeMi KiuiipeKTey келген б1ркелм тапал-тапал устелдер кой- ылыпты. Э р устелдщ уст1нде 6 ip -6 ip машинка. Э р устелдщ басында елекедей жалантан 6 ip-6ip eaeMi келж ш ек. Эр келшшектщ касында алдындагы кагазына карап, 6ipiH in айт- канын 6ipi тындамай, ез-е зш е н екшене сейлеп отыртан 6ip- 6ip еркек. Еркектердш ауыздары жыбырлатан сайын келшшектердщ ак саусактары су бетше ceKipin ойнатан ак кайрандай боп , ж арк-журк етедь Эйелдер де, еркектер де ез екпшдерше ездер1 апиын ш к енд ей елтш, eKi жактарына ке- зек тенселедк Баксам, ол машбюро екен. Онымен катарлас, eciri ашыкекшин белмеден дунмлдеген жене 6ip дыбыс естш й . Карасам, ш ш д е еш ю м жок. Жанагы- дай тапалтак устелдщ устшде туртан 6ip машинка тарс-турс eTin, е зж ен e3i басылып жатыр. Одан б1ртшдеп еденге карай сусыган молотилканын кеш кулаш б е л б е у в д ей узын сэры кагаз жылкынын картасына уксап, ycTi-ycTiHe катпарлана тепледк Бул телетайп б е л м еа екен. Сол жактагы eciri ашык туртан баска белм еге ж ене кез1м тусш едк катар туртан ею устелдщ басында алдарындагы кагаздарына енкейе тусш , сы- рылдата жазып, уш адам отыр екен. Олар маган, неге екеш н бмм еймш , 6ip-6ipiMeH у зен п катысып, танаулап келе жаткан уш сейгулж тщ жалдарына букшия жабысып, еркайсысы ез 91

атына камшы баскан уш шабандозга уксап кетп. Осынын 6epi маган лыпып согып турган тамырдай с езш п , редакция жумысы- HbiHiuiKi ыргак, eKniHiHтанытты. Акыры, дэл1зшнентуктр1ндеп (здеген eciriMe де жегпм. Онда былай деген жазу бар екен: «Эдебиет жене опер 6o.mii, Menrepyuiici М. Омаров. Эдеби кызметкср Ш. Шалгынбаев». EciKTi кагып ед1м, бул белмеде 6ipey менщ келу1мд1 асыга к у т т отыргандай-ак табан астында «да» деп барк ете тускен, сыпайылыктан repi сызы квп тырнауыкдауыс ееплдк Белмеге KipceM, ш ш д е eKi адам отыр екен. Ж ас жагы- нан 6ipiHe-6ipi тетелес сиякты: те р д еп тарамыс арык, кара- торысы отызга жана ж етсе, eciK жакта отырган калын шаш- ты, аккуба e a a i, с ел пушык мурындау келген сымбатты, дембелш е ж т т одан у ш -терт ж ас кана Kiuii болуы керек. EciK жакта отырган сымбатты ж т т бел1м бастыгы болар деп ойладым. С ондыктан да оган: «Омаров агай ci3 бе?» дед1м. Буйра шаш ж т т багжиып 6 e m ie карады да, иепмен терде отырган KiciHi нускады. Оган жете бергеш м де теле­ фоны шылдырлап, ол трубкага: «Ka3ip, каз1р» дед1 де , бел- меден шыга женелд1. Ол шыгып кеткеннен KeftiH буйра шаш орнынан турды да, маган карамай, шолак мурнын мангаздана пуштырайтып, ба- стыгынын орнына барып отырды. Креслоны mrepi козгап, ныгырлана жайгасты. Содан сон, он жактагы телефонды кула- гынан суйреп экеп, алдына койды. Онын трубкасын кетер1п, кулагына тосты да, орнына кайта салды. Осьшан сон барып маган карай колын ерш е созды. —Мен1н атым Шалдуар Шалгынбаев. Кане, не екел1п едщ? —Новелла, - дед1м мен Эуеновт1н осылай деп атаганы eciMe Tycin, не д е болса айды аспанга 6ip-aK шыгарайын деп. «Естелж» дей1н десем, ол от басында отырып еткен-кеткенд1 еске TycipeTiH шалдардын шаруасы боп кетер, «очерк» десем, кара макалага уксар да, мына купиген эдеби кызметкерд1н алдында бедел1м Tycin калар деп ойладым. Э деби кызметкер е з -е зш е н м э з бола каркылдап кулш алды да: —Ж 1гт м , сен е з т кекте екенс1н, ah! —aefli маган карап. - Неге? - дед1м мен абыржып. - Сол. Ж ер басып журген жоксын efiTeyip. Эйтпесе но­ велла дей ме екен Kici? Э нпм е десенин онан да. Ал, мен1нше, мунын энпм е де емес. - Неге? —дед1м тагы да одан сайын саскалактап. 92

— Неге екенщ айтайын каз1р. - Э деби кызметкер шалкая отырып, с ук саусагымен м енщ колжазбамнын такырыбын тур тп. - Мынау не деген с е з , ah? — «Тогжан», - дешм мен эдеби кызметкер менщ жазуымды ажырата алмай, элде кез1 жетщмремей отыр екен деп ойлап. —Ол KiM, ah? - Шалдуар маган теЫле карады. —«Акын» романынын кейшкерь —Онда сол роман жайында гой мунын, ah? —Ив, 6ipaK... —Б1рагынды коя тур. Мунын романга рецензия болса, онда 6i3re Keperi жок. ©йткеш ол туралы б!зде профессорды н ре- цензиясы шыккан. - Шалдуар суксаусагы н шошайтгы. Оны- сы «сен студент канасын, ал (йз профессорлардын ездер1мен icTecni3» дегеж -ау деп уктым. — Ал бунын роман туралы не- месе сонын 6ip кейшкер1 туралы эн п м е болса, онын не кажет1 бар 6i3re? Сен Эуеновтен артык жаздым деп ойлайсын ба езщ ? —Ж ок, 6ipaK бул тек Тогжан туралы гана емес... —Токта, токта, - дед1 Шалдуар, —сен алдымен менщ сура- гыма жауап бер. Эуеновтен артык жаздым деп ойлайсын ба езщ , ah? —Ж ок, —дед1м мен. —Ендеше муны газетке басуды н кажет1 де ж ок, - дед1 эд е ­ би кызметкер. —Сонда да алдымен ез1шз окып кермейс1з бе? —дед1м мен дагдарып. —Токта, токта, —деп ол бейне 6ip меж кылышпен шауып тусет1ндей сустанып он колын кетерд1. — Сен е зщ газет кы зметкерлерт KiMдеп ойлайсын, ah? Жумысы ж ок, сандал- бай деп бщ есщ бе? Б1здщ бел1мге сен1н мынауын сиякты, — ол менщ кагаздарымды дудырата устап, жогары кетерд1, — кун1не отыз елен, он эн п м е кел1п тусед1, ah! Bi3flin бел1м осы редакциядагы ен хат кеп келет1н бел1м. 9йткен1 казактьщ ен ж ок легенде eKi ауыз елен шыгармайтыны кемде-кем. Сонын 6epi ездер1н акынбыз деп бщедк Газетке басындар деп ола- рын 6i3re ж1беред1.1ш1нде iain аларлык ештенес1 ж ок сол хат- тардын 6epiH, сен1нше, 6i3, Омаров екеуипз, басымызды каты- рып, окып отыруымыз керек пе, ah? - Ол eciK жакка 6ip карап концы. — Омаров окиды. Ол елден келген хаттардан ен ж ок легенде с е з уйренуге болады дейд1. Ал мен, - ол даусын сэл акырындата сейлед1, —елден келген шала сауатты хаттардан ештене де уйренуге болмайды дейм1н оган. - Шалдуар дау­ сын кайтадан катайтты. —Сендерд1н бул сиякты бытпыракта- рынды окып 6i3 отырып алсак, онда редакциянын жумысын 93

KiM icTewri? KiM icTeftai, ah? Егер сен 6i3aiH орнымызда бол- сан кайтер е д т ? Окыр ма едщ сонын барж , ah? Окымайсын. Ендеше басты катырма: мунынды окуга уакытжок. Ж ене, сен б ш п кой, газет тек актуалын мэселелерд1 гана жазады. CeniH муныннын газет уинн еш актуальдыгы жок. С ен е зш «акту- альды» деген н ш не екенш ту сш есщ бе? Ол злободневный вопрос деген сез. Вот, бЫ п кой. Ж эне сен езщ шуу деген- нен э н п м е жазамын деп ойлама. Ол - киын жанр. Осы белм ед е отыратын ек еу м !зд щ imiMi3ae э н п м е ж жанагы Омаров кана жазып жур. Саган кайд-да эн п м е жазу. - Ш алдуар «кайда* деген сезд1 м еж бел1мнен соккандай гып созып айтты. —Сен тургай осындай улкен редакцияда кыз- мет eTin отырган мына м енщ ез1м де э н п м е ж азуга ж урексш емш . Мен ез1м каз1р очерк™ боратып ж ур м ж . Сен бинп кой: очерк деген га зетп ц романы. Очерк™ екш ш 6ipi ем ес, ж урнали стщ T epeci гана ж аза алады. Б iлдiн бе, ah? Ал артынан eHriM ere ауысамын. - Мен1н мынауым да очерк, —дед1м мен баганагы айтка- нымнан 6ip саты твмендеп, «очерк» десем_, Ш алдуар ж1б1мес пе екен деп дэм ележ п. - Очерк? — Ол маган урке карады. — Саган очерк жазу кайдан келсш?! Армиядан келген солдат студент™н мурнына очерктщ Hici кайдан барады? Жай, эшейш, кызбалыкпен ай- тып турган шыгарсын, жжпчм. Мен не дер1мд1, не айтарымды бшмед1м. - Окынызшы 03iHi3, осы очерк, —дед1м Шалдуарга жалын- гандай болып. - Окымаймын. Бул очерк емес, «Тогжан» деген атынын 03i очеркке келмейдь Егер аты «сауыншы кыз Тогжан» деп турса, онда очерк деп ойлауга болар едь Ал алда-жалда мунын кейб!р жерлер1 очеркке уксай калса, онда em6ip актуальдыгы жок. Осы 6ip «актуалын» деген свз маган пэле болды. Шалдуар соны сойыл гып смггеп, шокпар гып сермеп, м еж мандайдан перплеп, тобыктан ургылап, еЫмнен тандырды да отырды. - Актуалын болмагандыктан мунын газетке кабылданбай- ды. TyciHiKTi ме? Ah! —дед1 ол тагы. - Газетке баспай-ак койыныз. Тек маган окып шыгып, niKipiHi3fli гана айтынызшы. - Осы саган редакцияга бар деп журген KiM е з 1? Ш алдуар м еж редакцияга бар деген адам каз1р колына туссе, тупп ж1берердей боп, сустанып Kerri. - Муны профессор Э уенов а зд ер ге апарып керсет деген с о н келш eniM. 94

Шалдуардын Tyci кайта жумсарды. TinTi кулш те алды. — Улкен киллер солай деп айта салады, - дед1 ол. - С е н т кенш ш й кимаган гой. Ж ене ол кюшщ мазасын алатын сен си- якты студент аз деймклн? - Шалдуардын Tyci кайта суыды. - Ал Эуенов айтты екен, сол Kici ж ен с1лтед1 екен деп сен мал- данба. Bi3 Эуеновты н жазганынын да 6epiH баса бермейм1з. Экелгеш актуалый болса гана басамыз, TyciHiKTi ме? — TyciHiKTi, —дед1м м ен еш н eciM ш ыгы п, тез1рек кетуге ынгайланып. —TyciHiKTi б олса, ж уре бер. М э, м ынауынды а ла кет. Мен колжазбамды алып, eciKKe карай аяндадым. Осы кез- де он ы н eciHe а в т о р л а р д ы н к у д ер ш узд1рмеу к е р е к д еген ж урналиста кагида тусп-ау деймш, маган кайтадан дауыстап: —Э й, е й , токта, - дед1 колын шошайтып. М ен токтадым. — Егер актуалый б!рдене ж азсан, тагы да келерсщ . Ешн журе бер, —деп ол колын сермедк Мен журе берд1м. Редакциянын босагасын алгаш аттауым осылай аякталды. Кеше гана Эуеновты н алдынан KGHiaiMe канат 6iTin, iurrefl тасып, лешрш шыккан мен Ш алдуар Шал- гынбаевтын алдынан жермен-жексен болып шыгып, редакци- яны нбшк баспалдагынан тэлт1ректеп, жерге эрен ту сп м . «03i- ме де сол керек, - дед1м былайырак шыккан с о н iuiiMHeH. — Тунгыш баласын ЗА ГС -ке ттркетемш деп, туган куннщ ер- теш нде ала жупрген жас анадай ж елпендеп, алды-артыма карамай ж упрш ед1м редакция кайдасын деп. Ал ж упр ...» Осыдан кешн 6ip куш тагы да редакцияга бардым. Баягы белмеде Шалгынбаев жалгыз отыр екен. —Бул жолгым актуалый меселе efli, —дед1м мен Ш алдуар шле ме деп умптенш. —Йемене? — Алда Жамбылдын кайтыс болган куш келе жатыр гой. Bi3 согыс кезш де Жамбылга хат жолдап, ол юсщ ен еленмен жазылган жауап алганбыз. Сонынтарихын баяндап ж ене... Каншама ш апшан сейл есем де Ш алдуар м енщ ce3iMfli аяктатпады. —Онын да актуалый емес, —деп колын 6ip-aK сермедк — Жамбыл туралы филология гылымынын кандидаты Турган- баевка макала жаздырганбыз. Филология гылымынын канди­ даты, - деп кайталады ол. —Соны машинкага бастырып, мына е з колыммен апарып, осы жана гана редактордыналдына кой- ып кел/им. — Шынымды айтсам дел сол сетте редактордын устелже макала апарып коятын мынау Ш алдуардай едеби 95

кызметкер болу маган кол жетпес бакыт сиякты Kepiaai. Шал- дуар м енщ осы ойымды ce3in калгандай, кайтадан кекете сейледь —Йемене, Жамбыл туралы макала жазып, каламакы та- уып, аякастынан 6ip байып калайын дегенст-ау, такыр студент. Мен Шалдуардын бул сезш е шамданганым жок. Студент екешм рас, студенгпн Keniiiiairi такыр кедей болатынына тагы да талас жок. HeciHe ренжимж. Тек одан ез1м бурын есттмеген, бжм ейтш сез1мн1н мэнш сурадым. —Каламакы дегеш ш з не? —дед1м. Ш алдуар тагы дурсе коя бердк — ©й, сен ез1н каламакыньщ не екенш бш мейсщ , калай журналист боламын деп журсш?! — Мен юнел! адамдай ба- сымды изед1м. Сол TypiMfli аяды-ау деймш, Шалдуар жанагы вз аузынан шыккан, оны бшмеген адамнын журналист болуы мумк1н емес сиякты сикырлы с езд щ мэнш маган туавднрген болды. — Каламакы деген гонорар деген с е з. Ал гонорар дегенщ кып-кызыл а к та . — Шалдуар е зж ен e3i тамсанып, сыкап салган акшасы сыймай тургандай, шалбары мен пид- жагынын калталарын кайта-кайта басып, сипап койды, — TyciHiKTi ме, ah? Ш алдуардын осы 6ip «АЫ» деген с езь а к жуйкеме тиедь Ол бул сезд1 «солай ма, рас емес пе?» деген магынада айтады екен. BipaK ол муны екпесш кабындыра аузынан катты дем шыгарып айткандыктан, маган онысы кеперЫз келе жаткан адамга тасадан «ап!» деп елдеб1р коркынышты нэрсе тап бер- ген сиякты боп сезш едь «TyciHiKTi» дегендей мен басымды изед1м. —Ендеше кете бер, —деп Шалдуар телефонга карай колын созды. С е й т т тагы да Шалдуардан кайтып, адасып журш, Tiкенек, калын караганнын арасынан арен шыккан адамдай калжы- рап, карын ашып, журек карайып, бурлыгып, университетке, лекцияга келд1м. Университет алдында Ментай кездестк — Агай, ci3re айтатын 6ip жаналык хабарым бар, —дед! Ментай мешмен селемдескеннен кейш балаша жымиып, куана кул1мдеп. Ж урепм е з-езш ен дурЫлдеп коя бердь Ментай жайлап езш щ Пушкин атындагы штапханадан келе жатканын, онда жана гана жазушы ©уеновтын окырман- дармен кездесу1 болып еткенш айтты. — П рофессор окырмандар алдында сез сейледн —дед) М ентай. - С езш щ сонында ол 6i3fliH университетте согыс- тан кайткан, болашакта ум1т к угп р ер л ж 6ipcbinbipa еде- 96

биетнп, журналист жастар бар лей келш, солардын ш ж де ш здш де фамилияны зды атады. М ен ci3fli шын журектен куттыктаймын, агай. Осылай деп ол м п-ю ш кентай, жуп-ж умсак кос алаканы- мен мен1н колымды кысты. Kymi солгын, Kyaaipyi к у и т ак саусактар о н алаканымнын im i-сыртын сел тана сипай уста- ган сол сэтте ш те тулаган ыстык лептер дауыл куш теш з жа- галауындагы жалгыз жартасты сабалаган толассыз толкындай каптап, журеют согып, шушнип сурагандай онын уйкы-гуйкы- сын шыгарып, жулкылап, жулмалап жатты. Бал-бул жанып, куана жайнап турган Ментайдын жуз1 маган бурыппясынан да суду, суйюмд1 керш дь Егер журттын бэрш де б1рдей менщ квз1м мен ж урепм болса, онда М ентайды бар студент, буюл галам жер устш деп ен суду, ен акылды кыз осы гана деп бага- лар едиау, плркж! Дарига-ай, дуниенщ туткасы колымда бол­ са, бар жаксылыкты осы кызга жасап, бар бакытгы осынын басына ушп кояр ед1м мен. BipaK кедей студент менщ колым- нан махаббат пен турактылыктан баска не келед1 десенпп. Ментаймен 6 ip re ш к е Kipin, iu m ia e ri осы ойды мазасыз баладай тер бетт, екшпи катарга к етерш п келе жаттым. Алай- да бупн 6ipiHini рет Ментайды керш , eni кайтара онынколын устауым, ол айткан жанагы жылы хабар маган куш, куатбердь Карным ашып, калжырап, шаршап келе жатканымнын 6epi лезде умыт болды. IX Студенттердщ кос екпесш е найзадай TOHin, жазгы емти- хан да жакындап келе жатты. Найзадай тенетш1, студентсияк- ты жас желен кауымнын ш ш д е желбас ж т т г е р мен желекпе кыздар аз болмайды. Кыскы семестрд1 калт-култ eTin еткен- нен кейш олар: «Эй, жаз кайда, 6 ipey кайда» деп колды 6ip-aK сермеп, KiTan пен KOHcneKTiHi жауып тастап, секендеп сауык 1здеп, сел кшлеп би билеп кетед1 де , емтихан такаганда ecTepi Kipin, кыл кеш рдщ аузына келгендей калтырайды екен. С о- гыстан келген маган студенттердщ емтихан тапсыруы ескерлердщ узакжаткан бекшштен кетерш п, шабуылга шык- кан шагымен пара-пар сиякты б оп та танылады. Ш абуыл ипркш жаксы-ак кой. Эйткеш шабуылга шыккан армия 1лrepi басады, жещ ске жакындайды. BipaK дауысы кулакты тунды- рып, жау шебш бауырдай тшгшеген артиллерия атысы - ко- нонададан кешн окоптан кетер ш п , мылтыгыннын найзасын умсына кезеп, уралай умтылган ж ауынгерлердщ 6opi 6ipfleii 97

алга баспайды: 6ipey о к к а уш ады, 6ipey денесш ен кызыл кан саулап, жер кушады - жаралы болады. Ал емтихан тапсыр- ганда ешю мнщ окка ушуы жок. Онын есесше кан орнына кездержен жас соргалаган «жаралы» коп болады екен. Б1зд1н курстан емтиханньщ найзасы на 6ipiHuii туйрелген С акила деген сем!з сэры к ы з болды. X V III—XIX гасырдагы к азак эд еби етш щ емтиханы нан ол eKipin жы лап шыкты. —Не болды? Не болды ? —деп жатырмыз отыз ушшцй ауди­ тория eciriHiH сырты нда дэл1зде iuiKe Kipyre кезек Kyrin турган 6i3. — Куладым, —дед! ол солкы лдап кел!п, алда турган кы з- дарды н 6ipiHiH м ойны на асы ла кетш . Б13 оны ортага алып, ез1м1зше жубаты п ж атырм ы з. «Кан- дай су р ак келд!?» дейм1з. —«Бухарды б т е с щ бе?» деп сурады окы туш ы , —деШн Са­ кила солыгын басып. —Сен не дед т? —Бш емж , - дед!м. —Сонсон? — Б т с е н о н ы н ж а н ал ы гы , е р е к ш е л ш к ан д ай ? — дед1 окытушы. —Д урыс, сен не деп жауап бердщ? —Мен ойланып турдым, турдым да: «Бухардын жаналыгы сам ауы р мен а к ш эй н ек кой , агай» дед1м. BipiMi3 к ул ш , 6ipiMi3 р е н ж т ж атырм ы з. «Сейтш Kici жау­ ап бере ме екен» дейм!з. — Кдйдан бш еж н, —дейд! Сакила е к с т н врен басып, — Бухар —сауда-саттык каласы, казакка самауыр мен ак ш эйнек содан тарады дегенд| 6ip кулагым шалганы бар едь.. —Эй, эй, куаттарым, айтсандаршы, - деп вш куп-ку бо- лып Зайкул ортага шыкты. - Осы сурак келш калса, менщ не деп ж ауап 6epyiM керек? —Алды мен, —дед1 М ентай, —сен Бухар жырау елендер!н1н аттарын б ш п ал. —И э, айтшы сол тусю рлердь —дешй Зайкул елшлдеп. — Бухар ж ы рау А бы лай х анн ы н тусы нда eMip сурген, - дейш М ентай ол жайындагы мэл1меттерд! Зайкулге кыскаша айты п туЫ шнруге асы гып. —в л е н н щ атгары мынандай: «Ай- наласын жер туткан...» —М унысы не пэле «жер туткан» ба, «жер жуткан» ба, кай- сы сы ? —дейд1 Зайкул eKi K83i бакы райы п. — в л е н ш н аты — «А йналасын ж ер туткан», —деши М ен­ тай оган ы ж дагатпен Tycimiipin.

—Ойбай-ай, Ментай, менш миымда турады дейсщ бе бул пелен. Одан баскаларын айтшы. Ментай шубырта женелдь — «Ай, Абылай, Абылай», «Керей, кайда барасын?», «BipiHiui т т е к талеш з», «Ж ал куйрыгы к аба деп», «К алданмен урысып»... —Ойбай-ай, М ентай, куатым-ау, мынанын кайсысы есте турады? Эне 6ipey, «Эй, кайда барасын?» дегеш болмаса. Bi3 буган 1шек-С1лем13 ката ку л ш ж атырм ы з. —«Эй, кайда барасын?» емес, ол еленнщ аты «Керей, кай­ д а барасы н ?» — дейд1 М ентай З а й к у л ге б ар ы нтасы н сала туЫширш. — Бул — жыраудын Абылай ханнан жапа керш , удере к о ш т бара жаткан казакты н керей деген руына айткан олень Осы арада журтты емтиханга б1ртандеп Kipri3in, юргендерд1 сыртка шыгарып турган Ж омартбек мыскылга басты. —Зайкул Бухар жырауды негылсын, «Эй, кайда барасын?» деп маган айтып жатыр гой. Bi3 буган imeK-cineMi3 ката ку л ш ж аты рм ы з. —Э й , ж у п р м ек , ты ны ш турш ы, —дейд1 эш еш н д е Ж омарт- бекке жудырыгын ала жупретан Зайкул койдан коныр жуас- тыкпен. —И э, М ентай, одан сон не дейш? —Бухардын жаналыгы не деген сурауга мынаны айтасын. Ж ыраудынелендер! сынсыган ш ешен;ак сездергетолы. Онын елен!н1н кай жолын алып окы сан да акыл, накылга кездесеан. Мысалы, «Айналасын жертуткан айды батпас демешз. Айна- ла imce азайып, кол таусылмас демен1з» деген сиякты . Осын- дай керем ет ш еш енд1к — Бухар е л е н д е р ш щ ерекш ел1п. Осы шешендж едебиет тарихында «Бухар сарыны, Бухар улrici, он ы н жаналы гы» деп аталады. Енд1 у к ты н ба, Зайкул. —¥г у ы н уктым гой, М ентай. BipaK мен кокм и м ы н гой. Ка- 3ip укканы мды каз1р умытып каламы н. С ак и ла, — дед1 о л эл1 OKciriH б аса алм ай т урган c ep iriH e к ар а п . — ceHiH eKiHmi сурагын не? — «М ахамбетт1н романтизм1н б т е с щ бе?» дед! содан с о н окы туш ы , —деп С а к и ла к езш сурте бастады . —Ие, сен не дедш? — BiaeMiH, —дедйм мен. —Б1л се н айт, —дед! окы туш ы . А ры ой лан ды м , 6epi ой лан ды м . А к ы ры окы туш ы Махам- беттщ окыган романдарын сурап турган шыгар деп ойла- дым да: —М ахамбет романдарды коп о к ы ган , - дед*м. 99

—Е, кандай романдар окыпты? - д ед окытушы жымын- дап. Ол жымындаганга мен ойындагысын дал тапкан екенмж деп куанып кетпм де: —А лдымен «Ж умбак жалау» ром аны н окы ган, - дед1м. —Е, тагы кандай романдар окыпты? —дед1 окытушы. — «MeHiH курдастарым», — дед1м мен. —Иэ, сонсон? —дед! окытушы одан сайын кул!мдеп. —«Акын» романын, - дед1м мен дэу де болса кутш отыр- ганыныз осы болар деп. —Зачет книжканды экел, —дед1 окытушы колын созып. Мен кем! уш коятын шыгар деп ойладым. Ол кол койып, кай- тарып бердм Карасам, ею койыпты, —деп Сакила кайтадан енюлдедм — Сагынова Зайкул, — дед1 Жомартбек 6ip колымен туткадан устап, долiзлеri 6i3re де, imTeri окытушыга да ecTipTe дауыстап. ©йткеш окытушы студенттерд1 ез емти- ханына богелтпей, кезекпен Kipri3in туруды Жомартбекке тапсырган болатын. — О з д ш кезепщ з келд1, емтиханга KipiHi3. Зайкул есж жанына жеткенде дар алдына келгендей куп- ку боп кет-ri. Онын юшкентай бегел1п, журепмд! токтатайын деген1не Жомартбек каратам жок. —«Шепнуге жол жок — артымызда Москва!» —дед1 де Зайкулд1 колды-аякка туртызбастан eciKTi шалкасынан ашып, 1шке epiKci3 Kipri3in коя бердм Енд1 6i3 Зайкулд1н TiaeyiH т1лед1к. EciKTiH к1лт салатын тест н е н кезек-кезек сыгалап, онын кандай куйде отыртанын байкаймыз. Содан сон тагы 6ipa3 тым-тырыс бола каламыз. Осы кезде е к а к кысып, солк ете калган Сакила дыбысы естици. —Саспа, Сакила, —дейд1 Жомартбек алаканын бипаздай сермеп. —«Bepi етед1,6api езгеред!» деп мен емес, Гераклитпн G3i айткан. Ендеше бул да озгеред1 — сеш н ек1н ушке тузет!лед1. — Калай? — дейд1 Сакила козш cypTin. — Выдай. Ka3ip Зайкул бес алып шыгады. Содан сон... —Ие, содан сон? —д ед Сакила Жомартбекке, ол бейне 6ip ел1мнен кутылудын жолын айтатындай-ак жалбарына карап. —Содан сон Канипа exeyi окытушыга онаша Kipeai де. ортага алады. Канипа: «Агай, Сакилага уш койып берсен1зш1» дейд1 K03iH кубылтып. «Иэ, сейт1шзш1, агай» дейед Зайкул eMiHin. EKi кыз киылып турган сон коншшек агай ж1бшн. «Са- 100 L