Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

сездерд1 тек кана Ментайга арнап ед1м. «Осынымды укты ма екен?» деп мен басымды кетергеннен кеш н, баскаларга бшд1ртпеуге тырысып, Ментай жакка к е з тастадым. Мен окыган сездерге кыздардын Ke6i нитей ракаттанып, бас кетере алмай, темен тукырыса, сылкылдап кулюш калган екен. Зайкулдш eKi K63i .iiuin-ж еп , маган кадалып алыпты. «Тагы да бар ма, тагы да окышы» деп е тш генд ей, сурап, тшегендей куй танытады. Тек Ментай гана кулместен, жыми- мастан, мен in сездер1мд1 ест1мегендей боп, маган емес, тере- зе жакка кезш кадап, ойланып калыпты. —И э, агай, сыйлыгынызды алыныз, —дед1 Майра жанагы мен окыган узш дш еп некер кыздар мактаган ханшадай жы- миып. —Калаган кызынызды суш ш з. Мен жанагы махаббат жайында узш дш ер окыган сэтте бар дуниеш умытып, ойымнан шыгарган екенм ш . С ейлегеш м упнн маган да сыйлык бары, сыйлык болганда тандаган, жа- ным жаксы керген кызды кушактап', бетш ен суюге праволы екешм ешй гана eciMe TycTi. С ол-ак екен ж ур епм е з-езш ен луп1лдеп, дурс1лдеп коя берд1. «Суйсем бе екен, суймесем бе екен?» деп ойладым. «Жок, осындай caTi кеп турганда cyflin алайын, ол кайтер екен?» дед1М де, акырын басып, Ментайга карай аяндадым. Ментай маган келе жатыр деп ойламаган сиякты калып керсеттл, баска кыздардай кымсынып, беттн баса бастаган жок. Мен онын касына такап калганда да езш щ сол жагындагы кыздын бет1нен суюге келе жаткан болар деген- дей, о н жагындагы корил кызына карай мойнын бурып, оны сезге шакырды. Д эл сол кезде мен колы д1р1лдеп, ен алгаш мер устаган ауылнайдай, етектей ерн1мд1 жиган боп сел бу- picTipfliM де, оны Ментайдын кагаздай мойнына былш е т ю з т басып кеп калдым. Бейкам отырып, селк еткендей болып ж ене кытыгы келген сияктанып кыз мойнын iuiiHe тартынкырап, кайтадан сол жагына карай бурды. Ол кез менщ кызга кумар- тып, киналып журген шагым емес пе? Егеудей epHiM М ентай­ ды н мойнын, юшкентай кулагын уйкелеп барып, лезде кып- кызыл боп кеткен ак бетш щ ушына токтады. Оны ез1мше акырын епт1м де, кыздарды кыран кулк1ге батырып, мае Ki- ciaefi сенделектеп, е з орныма карай аяндадым, Менен кей1н кыздар б1рл ест тагы да елен айтты. BipaK олардын не айтканын мен уккамын ж ок. Ментайдын бет1нен 6ip суйгенге 6ip шиша шербетт1 басыма KOTepin, жалгыз ci- м!ргендей, ез-ез1мнен масайып, буын-буыным курып, елтщ1м де отырдым. Сол кезде колына шагындау дэптер устап, ор- тага Ментайдын 63i шыкты.

- Ойыннын шарты взгешелеу нэрселер даярлап экелуд1 талап еткен сон, - дед1 Ментай бегеле свйлеп, - мен мына 6ip двптерд1 ала салып ед1м. М унда ш еш ем нш айткан б1рсыпыра свздер1 жазылган. Шешем бастауыш мектепте мугал1мдж кызмет аткарган, сауатты Kici болатын. Окыган мтаптарынын ак бетж е е з ойларын жазып, тастай салатын. Мен1н он жасыма дейш 6i3 ауылда турдык. Одан сон Риддер деген калага кеш ш барып, екем жумысшы болды. Былтыр ауылга барганда (вкемнш iHici ауылда турады) апам окыган ютаптардын беттерж б1р-б>рлеп актарып отырып, онын вз колымен жазган жазуларын мына двптерге Kemipin алган ед1м. Талай кызык кпапты ездерщ де окып журандер гой. Мен сен- дерге апамнын жазгандарын айтып берейш. Мунын кей тустары турпайылау да боп KepiHep. BipaK6apiMi3 де ес бшген ересек ба- лалармыз гой, ондайларын алып тастамай-ак тутас оки берейш. - Дурыс. - Жвн. - Окы, Ментай, —дедж 6i3 жарыса шуылдап. Ментай тамагын кенеп алды да, асыкпай, жайлап, 6ipiHiH сонынан 6ipiH Ti3in, ана ж урегж ен шыккан акылды накыл- дарды актара бастады. «1. Жазгы салкыннан жанынды аяма. 2. Ешкашан да euiKiMfli жамандама. Ен жаман деген адам- нын да вз жаксылыгы боладьг. 3. К,ыз кейлепнщ eTeri тсзеден жогары шыкпауы керек, ce6e6i кыздын жаланаш ж ерш е кеп кезш ш курты тусмш келедк Ал халыкта: «Есп кыз eTeriн кымтап устайды* деген макал бар. 4. Эйелдш жаланаш д е н е а еркектж кумарлыгын козды- рады. Акылмен бегеп, сабырмен тусалмаган кумарлык тау- дан тенкершген сен сиякты: жолындагынын берш уйпа-туйпа eTin, жайпап, жойып кетой. Сондыктан е й е л д т еркек кумар­ лыгын коздыратын ашык-шашык жерд1 квбейтпей, жауып, жария етзлмейтшш кымтап устауы абзал. Scip ece етект1 кара санга дейш кетермеу, кеудеш жаланаштамау жвн. Сонда ер­ кек елендемейдк айел аланламайды, адалдык бузылмайды. 5. Ешюммен баркылдап урыспа, баганды жоясын. 6. Каркылдап кулу, таркылдап свйлеу —даракылык белrici. 7. Кемш шкЫ з Kici болмайды, оны квруден онай жок. Kici кемш ш гш тез керуге емес, тез тузетуге квмектес. 8. Кызга катты кулудщ каж ел жок, ж тт тер ге онын жы- миганы да жетш жатыр. 9. Ауыз ш еш ендж эрю м де болады. Bcipece кыздын аузы 152

суйрендеп, кеп сейлемегеш абзал. бй тк еш кыздын кулюш, жымиюы, бас изеук кезкарасы, журю-турысы - 6api де сай- рап турган свз. Сондыктан, онын аз сейлеп, айналасына акыл- мен танылганы дурью. 10. Шошанлаган кыз шешен1н атына Kip келттредь 11. Баласы арак iuice, m euieci у iuiefli. М аскунем, жаман бала жаксы ананы ажалынан бурын керге ю р пзедк 12. Жаман туыс TicTeyiK, жаксы жолдас ушрсек. Жаксы дос жаман вкеден артык. 13. Y mIt куткен улы окбаган боп кетсе —вке сорлы; кызы куйеуге втпесе - шеше сорлы; сулу деп алганы с у й ю м а з боп шыкса —ж т т сорлы; кыран деп тигеш жапалак боп шыкса — жар сорлы. 14. А к кеш л мен адал ниеттен туган ic всем болмаса да суйю м дь Айла мен арамдыктан туган ic вдем1 болса да жшркешшть 15. Кыздын жаксы ж т т к е шыгуы, ж т т а н жаксы жар тан- дап алуы женюпен пара-пар. Алдымен ж еш ске жету кымбат, ал жеткен женю™ баянды ету —одан да кымбат. 16. Квшеде келден ентура калып, 6ipiHiH epHiH 6ipi жулып жердей боп жалмап, ж урт кезш ш е cyfticin жаткан кыз бен ж т т т е ар да, уят та болмайды. Ондай адеттен без, ондай курбыдан аулак. 17. Кей адам ю лт етпе келед1. BipaK ол м1нез жас балага, сулу вйелге ж ене улы адамга гана жарасады. Бул уш еуш ен баскага 61ткен кынырлык кырсыкпен тек. 18. Махаббат барша байлыктан куш™. BipaK кушт1ге де квмек керек. Сол сиякты махаббат та езш байлык пен бар- лыктын коса колдауын унатады. 19. EKi адамнын 6ip-6ipiHe шын ыкыласпен калткысыз кыз- мет eTyi не араларындагы адал махаббаттын, не асыл достык- тын аркасы. 20. Еркекке журек керек, вйелге ™рек керек. 21. Tipi адамнын бар бакыты, бар кызыгы ж ер бет(нде. Оган квкке умтылудын немесе о дуниеден умгг етуд1н кажет! жок. Сол себеп™ бар Tepai Terin, барша ой мен акылды жумсап, жер бетш, турган yfiiHai жумак ете 6ia. 22. Ел сыйларлык баган болмаса, елге ага болдым деме. 23. Жаксы адам —магнит. Магниттщ б1рнеше TeMip шеген1 e3iHe тартып ала алатыны сиякты, жаксы адамнын да жанына журт квп ушршедк 03iH жаксы болсан - айналанда досын кеп; жаман болсан — жалгыз журес)н; орташа болсан - сен де 6ip жаксынын жанын жагалайсын. 153

Досты сыргган iaaeMe, жакыннан i3ae, езщ нш iuiiHHeH, iuiKi дуниеннен i3ae. Жанын жаксы, ж урегщ жылы, акылын пара- сатты болса - 1здеген досын алыстан yftipiflin, e3i келедь 24. Б1здщ ауылдьщ казактары баягы ecxi вдетпен эл! кунге деш н жузге белш едь Содан сон эл1 ж е т к ет е л а з ш аягынан шалып, бвтен ж уздщ баласы деп жудырыктап, жулмалап, жундеп жатады. Алауыздыктын атасы - ж уз жойылса екен. Ж узге белж геннш жуз1 куйсе екен! 25. Ел билеген жаксы адамнын ем1рдщ кунделжт1 куй- бешмен KeTin, ертенп урпакка мура боларлык вз атынан еш- тене калдырмауы екш ш ть Абай атамыздын взгелерден артык- шылыгы да осында —артына тастап кеткен асыл ютабында гой. 26. Bipeyai паленше квп б1лед1 деп мактайды. Квп бииен адам квп тындырса, мактауга болар едь Квп б ш п , тук тын- дырмайтындар да бар. Мундай icKe пайдасыз б1лпш-пкп б<лд1м деудщ кажет1 жок. Ондай «б1лпштен» аз 61л1п, квп тындыра- тын коныркай адамнын e3i артык». Ментай дэптерщ щ бетш жауып, KeKiperiHe басты, журтка басын шн. Кыздар козыдай жамырасып, жарыса свйлей женелдь —Ундемей ж у р т , бар б ш м сенде екен гой, Ментай. —MiHe, тамаша! —Ютап свзш ен кем емес! —Кей ютаптарды кырык рет актарсан да, мундай сездерд1 таба алмайсын, —десть «Ментайдын мунша сабырлы, устамды болуы шеше твр- биесш ен екен-ау, —деп ойладым мен. — Асыл ана ешкашан да аптыкпа, асыкпа, шошакай болма деп кызынын кулагына c inipin отырган-ау, Teri. Акылды ананын адал перзентше бер- ген ак бата - тврбиесш е не жетсш , ипркш!» — Ал Ментай, сыйлыгынды ал. —Не ттлейсщ? —дест1 кыздар каумалап. Мен1н ж ур епм , кос iuieri катты буралган домбырадай бо- лып, согуын токтатып, тынып калган сияктанды. Ментай не •плер екен, Зайкулше, 6ipey к е л т белм нен суйсш дер ме екен деп ынтыктым. Ментай басын шайкады. —Бул м е н т вз жанымнан шыгарганым емес, мен апамнын айткандарын гана окып берд1м. Сондыктан мен вган ешкан- дай сыйлык тыемеймш. MeniH eKi бет1м ду ете тусп. Жана, вз кезепм келгенде, 6i- реудщ свз1н окып бергешм учли акы -плел, Ментайдын бетшен суйгешме уялдым. 154

KeuiiMi3 кениии болып, узакка созылды да, университет- тен жатакханага кеш кайттык. Улап-шулап, KemeHi басымы- зга кетере дабырласып келе жатгык. Bip кара берюте мен М ен- тайга тал каттым. - Ментай, сен маган екпелеп калган жоксын ба? —дед1м. - Неге? - Баганагы суйгешм ушш. - Ол, 6ipiHiiiiAeH, ойыннын шартына байланысты болды гой, - дед1 Ментай. —Екшшщен, ci3 м еш н агайым icnerrici3. Агасы бетшен суйгенге карындасы екпелеуип ме ед1? - Шын екпелеген жоксын ба? —дед1м мен куанып к е т т . - Шын, —дед1 Ментай байсалды унмен. - Онда ракмет саган... Bipa3 жургеннен кейш тары да ун каттым. - Ментай, 6ip OTiHimiM бар eai айтатын, —дед1м. - Айтыныз. - Руксатетсен, жанагы окыгандарынды Kemipin алар ед1м. Ментай унс1з ею -уш аттады. Содан сон барып жауап бердк - Двптерде баска да шимайларым бар efli, —деп баяу айт- ты да, тез шеннмге келдь — Жарайды, алыныз. BipaK баска ешшмге керсетпесшз. - Керсетпеймш, —дед1м мен ант еткендей елшлдеп. Кыз колтыгындары дэптерш маган бердь Вагана, оны 6ip суйгенге суйепм балкыган едк Енда дэптер1 колыма тигенде патшанын сарайынан кетергенш ш е алтын алган кайыршыдай куандым. Жатакханага жетш, бвлмеге юргеннен кейш стол басына отыра калдым да, шамды келенкелеп алып, кадалып кыз дэптерш окуга KipicriM. Дептердш алгашкы б1рнеше бетш е «АПАМНЫН АЙТК.АНДАРЫ» деген заголовокпен Ментай- дын баганагы окыгандары пзш ген екен. Онын одан кейш п 6errepiHe кыз езш щ окыган, бшген, керген жайларын жазып- ты. Соларга байланысты э з ойларын маржандай -пзш тт, кыска- кыска eTin кагазга т у а р т т ь Б>ткен э р ойдын арасын сызыкпен бел in тастап, кей жазбаларына жеке-ж еке ат койып, рим цифр- ларымен тараулап отырыпты. Дэптердщ кей тустары кунделж icnerrcHaipiain, онда кыздынжан сырлары баяндалыпты. Мен ол беттердш бэрш дастаркандагы тэтп н щ 6ipiHeH сон 6ipiH су- рап, кол созган баладай болып, бас алмастан оки берд1м. Тан агарганша тапжылмастан отырып мен М ентай д эп - тер1нен мыналарды окып шыктым. «Кулактан KipreH eTipiK пен есек гашыктар ж урегш щ те- pine таскорган боп каланады. Турмедей капас, сурыксыз ол кор- 155

ганнын KipniiirrepiH балталап бузып, суйменмен согып, кирата алмайсын. Оган езгеше курал керек - актыкка квз ж етт, адал- дыкка кенш сенгенде гана ол кул болып, квкке ушады. Зулымдык махаббатты ториды. Кашан да махаббаттын калай мерейш темендетсем екен деп аласурады. Тек куцгп махаббат кана зулымдыктын торына туспейдг Шыгыс н а к ы л ы. I. - Баска мммен дос болсан, онымен дос бол, 6ipaK мынадай уш адаммен дос болма, —д е г т 6ip да- нышпан е зж ен акыл сурай келген адамга. - Акымакпен дос болма, ол саган жаксылык жасаймын деп ж у р т -а к жамандык жасайды; зерж ю ш жанга жолама, канша с енгентм ен ол сеж тастап кетед1; епрж ш щ ен аулак бол, ол с е т всекке танганын 03i де сезбей калады. II. Bip адам казынын алдына келш : «М енш уш турл1 кумарлыгым бар, олар: шарап, вйел, eTipix айтушылык. Осы уш еуш щ кайсысын тастасам екен?» - д е т а . Казы ой- ланып отырып: «GTipiKTi тастаганын ж ен болар» депт1. Ке- н ес алган адам кайтып кетед1. Bip куш оны н б етен эйелге к е н ш ауады. Сонда оны н басына мынадай ой келед1: ic аягы насырга шауып, казыга барсам — ол менен «Баска- нын эйел1н азгырганын рас па?» — деп сурайды. «Иэ», — десем , жазага ушыраймын, «жок» десем, eTipiKmi бола- мын. К ой, одан да вйелкумарлыкты да тастайын деген корытындыга келед1. С ей-rin, ол e3iH in шарапкумарлыгын да тастаган екен дейд1. «Бул байгус неге шелге кумар?» деп балык туйекуска тан- данады екен. «Бул неге соншама суга гашык?» деп туйекус балыкка танданатын болса керек. 1нжу тешзд1н терен туб1нен алынады. Теш здщ суыгына тонып, суына туншыкпаганнын ж ж у мен меруертке колы жетпейд1. Махаббат та сол сиякты. Жылтыраган к1шкентай ушкыннан лапылдаган врт тута- нады. Махаббат та сол сиякты. Жаманга бастамак мураттан жаксыга бастар уят артык. Ш елдемей турганда exi рет imKeH Судан шел кысканда 6ip рет кангаинын 03i абзал. Жалыкпайтын жан жартасты муж!ген сумей тен. Ю нэ тагу —кик1лж1нн1н басы. Зер1кк1ш жаннын махаббаты кайтарылмас карызбен тен. Сокырдын кез1 керм есе, кунде канша жазык бар. Тату болып, ажырау жанына тускен дакпен тен. Араз б о ­ лып, жакындау, ол да езш ш е 6ip мерей. Турактылык - махаббат мураты. 156

Суш скен жандар 6ip-6ipiH eH алыста ж урсе, туе керкпп, туплркешеедк в и д е твн табысса, тусте жан жанасады. Туе туралы. Fашыктар керетш т у е п н терт Typi болады. I. Суйгеш тастап кеткен гашык туеш де суййстнлмен жа- кындап, кайтадан татуласып ж ур генж к ередь Ояна келсе, онысы туе болып, е к ш ш к е батады. II. Суйгеш жакында, 6ipaK араларында влдеб1р салкын журген гашык туеш де суйгенш щ езш тастап кеткенш Kepin, катты 0Kinin, кейде екеш жылап оянады. Бул онын солай бо ­ лып кетпесе и л ед1 деген iiiiKi ойынын жалгасы. III. С уйгенш щ yfti жакын ж ердеп гашыктын туеш е алыс- тап, аулактап кеткен боп керш едг Буган катты киналып, урей- л ен е оя н ган ол бул Tyci е к е н ш , гаш ы гы ны н еш к ай д а кетпегенш 6i лin, «yh!» деп, е з-е зш е н куаныш табады. IV . Суйгеншен алыста журген гашык туеш де онын касында болып шыгады. EKeyi косылып, куаныш, ракат табады. Ал ояна келгенде онын 6ipi де ж ок болып шыгады да , бурынгыдан да к у ц т кайгы мен кашретке батады. Устамды вйел мен устамды еркек кулге квмул1 коламтага уксайды, олар кулхи аршып, ездерш е жакын келген жанды гана куйд1ред|. в з ойларым: Неге екенш бшмеймш, мен вйелдер туралы, олардын жа- ратылыс-табигатындагы м эн п л ж мазасы зды к жайында кеб!рек толганамын. Кейде менщ эйелд1 т у н п белмеде маз- дап жанып турган шыракка тен еп м келедь Олай дейпш м , шырак буш л бвлмеге свуле шашып, нур таратады. Сонын жарыгымен уй iiuiHiH куш нзп п р ш ш п жалгасып, шаруасы icTeain, реттелш жатады. Сагат сайын шырактын майы аза- йып, бойы аласара беред1. Ен сонгы тамшы майы саркылып, б1лтес1 бггкеннен кейш, «ал, маган разы болындар» дегендей, кеудеден актык рет дем шыгаргандай 6ip flip етед1 де, шырак сен едг Ол жан-жагына у з д ж а з жарык шашып, карангылык- ты куалаумен бар eMipiH еткеред! де, м е н п вшед1. Байкал, барлап карасак, э йелдщ де OMipi осыган уксайтын сиякты. Бойжетш, босага в зг ер т т , басынан кыз д э у р е т кет- кеннен кейш ол кызметке турады, жумыска орналасады. Б1раздан кейш балалы-шагалы болады. Одан с о н кызмет, куйеу ж ене баланын гана камын ойлап, бар жанын соларга салып, дедектейд1 де журедн Кешке артынып-тартынып жу- мыстан келе сала бш ек л сыбанып ж1берш, уй iuiiHe ас 63ip- лейдй К епш ш к еркектер туз шаруасы, кенсе кызметшен кел- 157

геннен кейж , жыгылып калмау уш ж денгелек устелд1 жага- лаган жас баладай болып, диванды тешректейдк Мен муны ауылдан да кеп керд1м, каладан да байкадым. Ал эйел оган мулле кабак шытпайды, балаларынын бетшен 6ip-6ip и1скеп алып, уй iiuiH KyMic кулю re толтырып, жайрандап, жаркыл- дап журе бередь Мен осынын 6api вйел ж урегж деп ш еказ махаббатка байланысты-ау деп ойлаймын. Мешнше, вйел ма- хаббаты - ен к у и т махаббат. Еркектер вл1мен куши болса, вйелдер махаббатымен мыкты. Эйел махаббаты - элемнщ туткасы. Мен осылай деп тусж ем ж . Эйел махаббатынын купи Жердщ тарту купннен кем емес-ау деп ойлаймын. М1неки, айел деген осындай, ерекше енбекил журт. Ол дуниеге eMip таратады, когам и п л т н е енбепм ен улес коса- ды, семьяга куаныш вкеледк Сол уш ж ол карлыгаштай лы- пып, ешкашан тыным таппайды. Будан баска TipuiMKTi eui6ip эйел eMip деп тусшбейдк Bi3 де 6ip куш семья курып, апа, аналарымыздын м эн гш к Kaci6iHe KipiceMi3-ay ель (Бйздж диван жагалагыштарымыз кандай болар екен десенип?!.). Семья - мемлекеттщ Heri3i. Bi3fliH мемлекет!м1з - азат- тыктын, едш джтш , адамгеринлжтщОтаны. Семьяга адалдык- тын ynrici д е елден елге, урпактан урпакка бгзден тарауы ке- рек. Сондыктан мен ерл1-зайыпты адамдардын жуптылыксал- тын адалдык занындай ардактап, булжытпай орындауын калаймын. Эйелдщ ж ур епне жара туспесе екен, ол эркашан да бакытгы, куанышты бола берсе екен деймж . Барлыкэйелдж Kyfteyi аккещ л, адал болса екен, олар эркашан эйелдерж кад1рлей бш се екен деп ттлеймш. М ен Отанымды суйем ш . 0 з мемлекепмд1 е з у(Нмдей керемж . Егер мен согыста болсам, с у т к и Отаным ymiH Зоя Космодемьянская, М энш ук М аметова, Элия Молдагулова сиякты, касыктай канымды, шыбындай жанымды аямас ед1м. BipaK мен1н улемме согыска бару тиген жок. Мен бул согыс­ та талай адамнын каны т е п л ш коргалган каси етп м емлекепмнж моральдык H e riu e p i одан сайын 6epiK бола беруш мурат тутамын. GpicrrereH экономика мен берж мораль­ дык Heri3i бар мемлекет ешкашан да, ешюмнен де жешлмейд! деп бшгенджтен соны ныгайта беруге улес косуды арман етемж. Он ceri3 жас —от боп лаулап турган шагы екен гой адам­ нын. Жанын жалынды болып, жас гумырды елще пайдалы eTin етю згенге не жетсш ! Жан-жагына нур шашып аткен ам1рден ардакты не болсын! Кино —жаксы анер. BipaK кейб1р кыздардын сабакты тас- тап, кун сайын киношыл болуы —жаксы анер емес-ау. 158

К ез кермегенге куд1к келпрм е. Куд1к — eTipiicriH, жала- нын 6ip TYpi. Ауыздан шыккан сезд1 андыма. Анды сан да жаманга ж о- рыма. С ы р л ар. I. Кеше университеттен Е., Ж . ж эне мен ушеум1з 6ipre кайттык. К ул к ш , кызык жайларды квп айтысып, жа- такханага дейш жалу келд1к. Bip кезде улдардын кыздардан сыр жасырмайтындыгы, ал кыздардын улдарга сырын айтпай- тындыгы свз болды. Е. менен осынын ce6e6i не деп сурады. - Кыздын жагдайы киын гой, агай, - дед1м мен. - Олар ж тт тер ге сырын лак eTKi3in ешкашан актара алмайды. - Неге? - Онын неге екенш айту киын. Бэлюм кыз табигаты, жара- тылысы солай шыгар. Эйтеу1р кыз сырын imiHe бугель Ол cyftin турган адамына мен сеш суйем1н деп айта алмайды. Айта алма- гандыктан онын суйген ж т т ш е н айырылып калуы да ыктимал. - Айтуы керек кой. - Ия, айтуы керек. Б элм м кыздын Kaflipi сол айта алмау- ында шыгар, KiM 6iaeai. - Мен кыз болсам, айтар ед1м, - дед! Ж. - Кыз жанынын н э з1 к т т , жасканшак, уркек, сыршылдыгы айткызбаса, калай айтасын? —дед1м мен кулш. II. Б упн 6i3fliH белм еге ж упр ш 3. келд1. - Мен 6ip Ж1птпен танысып ед1м, соны сынап бepш i, —дед1 exi иыгынан дем алып. - Кой, 3., «Ш окпардай кекйл! бар, камыс кулак» деп зау- латып коя беретш ж 1г1т жылкы ем ес, калай сынайды оны? — дед1м взтлдеп. - Койшы, сен бш ес1н го й , адамнынжаксы, жаманын б1рден айырасын гой, —деп 3. внештеп болмады. - Таныскандарына канша болды? —дед1м ол кыр соным- нан калмаган сон. - Бакандай он алты кун. - Тым аз екен, - дед(м мен басымды шайкап. - Сен1нше ж1г1т пен кыз канша уакыт таныс боп журу1 керек? - Ойбай, - деп 3-ны н K03i бакырайып K erri. —Оган дей1н мен1н imiM жарылып кетед1 гой, М ентай-ау. - Ж 1г1тт1н жанын сынау айлар мен жылдарды керек етед1 дейд1, —деп мен кулдйм. - Койшы, кулмеш1, мен онын барлык касиеттер1н санап шыгайын, сен маган онын кандай ж т т екен1н айтып берш1. 159

3. елердеп сезш айтып, жалынгандай болды. Мен оган eKi- уш сурак койдым. —Ж т т щ арак iuie ме? —Ептеп imefli, 6ipaK кеп емес. —Мае болганын кердщ бе? — Bip-ак рет. Онда да 6ip вечерде жолдастары iui-iui деп болмаган сон... —Баска кандай мшш бтлесщ? —Баска еш MiHi жок: жаксы билеЩц, и ш п турады, кинога апарады. Онын успне агасы жаксы кызметте кершедь 3. мен ж т т щ жаман екен деп айтып кала ма деп саскалак- тагандай, оны уст1-успне мактай женелдь —Кой, 3„ - дед1м мен тэты кулш. - Бул сурактарды саган еш еш н, езш уцпн койып жатырмын. Мен сырлас емес Kicire сын айта алмаймын. BipaK апамнын 6ip ж !пт жайында айтка- ны е а м д е калыпты. Каласан, соны айтып берейж. —Айтшы, ж тттерд1 калай сынау жайында болар, - деп 3. одан сайын узд1ге тустт. Апам мен жогары класка кешкеннен кейш ем1рдщ ер алу- ан киындыгы, жаксы мен жамандык, э р килы адам мшездерй жайлы энпм ел ер айтып отыратын. Сонда байгус апам айтка- нынын барлыгы MeHiHкулагыма ещ е 6epciH деп ойлайды екен гой. Bip кун1 апам вз-е зж ен отырып, маган ж1пттер жайлы э н п м е айтты. —0м1рде MiHci3 Kici болмайды, —деп бастады апам сезйн. — Кызга ж1пт ж уз процент жаксы боп ешкашан да кездеспейдь Ж т т п жуз процент жаксы етет1н жаксы жар, жаксы эйел гана. Сондыктан кыз балалардын дап-дайын, жаксы куйеуге шыга коямын fleyi киын. —Апам осылай деп басын 6ip шайкап кой- ды. Мен элдеб1р кiтапка коз ЖYгipткeн боп, уназтындап отыра 6epfliM. —Ол ж1пттерд1Н де KiHeci емес, —дед1 апам кайтадан св31Н жалгап. —Олардын да бул icTe 61л1м, тэж1рибелер1 жок. Кел1ншек алу керектш н б1лсе де, онымен калай eMip суру KepeKTiriH б1лмейдк Оны ж уре-ж уре Ж1птке eMip уйретед1. Сондыктан жас ж т т т е р маган кесек-кесек руда icneirec боп танылады. Ал жас эйелге сод руданын кен1н алып, жаксы MyciH жасау кажет, езш щ кен1л1ндегщей куйеу eTin шыгаруы керек. Бул уш ж 6ipeyfliH epKeci боп, булгактап ескен кыз бай- густа теж1рибе жок. УЬ! —деп апам элдеб1р ауыр жук арка- лап келе жаткандай боп курешш койды. - Эрине, руданы ic кылу онай. Ол yrniH заводта арнаулы мартен nemi бар. Пештщ кызуы руданы балкытып, онын бойындагы курышты кокыс- тан бел!П алуга мумк!нд1к беред1. Содан сон шебердщ таза 160

курышты кайла пайдаланамын лесе де ерю бар. Ал ж т т п руда сиякты пешке салып балкыта алмайсын. Оны тек эйелдщ махаб- баты тана балкытады. Kyurri махаббат кана куйеудщ бойындагы юнэратгы женедг К у д т махаббаты бар, акылды, сабырлы эйел гана жаман ж тт тен жаксы жар жасап ала алады. Содан кешн олар GipiHiH айтканынан 6ipi шыкпай, сыйласымды, тату-тэтп eMipfli бастарынан кеплредг Бул жолда айелдщ кеп кажыр, кай- раты жумсалады. Ол жаксы жарды содан сон барып табады. - Апам байгус бул внпм есш маган 6ip емес, б1рнеше рет кайталап айткан едь - дед1м 3-га бурылып. - Сондыктан кула- гымда калыпты. - Ал ешн мен саган не дейм ш ? М еш н айтар акылым 6ipey гана... - Е, соны айтшы, - дед1 3 . шыдамсызданып. - Мен1н айтар акылым мынау гана: е з щ 61л, е зщ ойлан, е зщ есепте. Кыздын езш е лайык ем1рлж жар тандауы ауыл боп акылдасып, базардан ат сатып алу емес. б з щ оган жаксы ж ш т деп шан жуытпай турсын. Ал жаксы ж т т т щ элден арак iiuyi маган унап турган жок. Косылган с о н кем ш ш гш тузеп экетуге вл1м келед1, апам айткандай, махаббатымнын Kymi, е з кажырым оган жетед1 десен, е зщ е cepiK ет оны. - Сонда оны жаман ж т т дегщ келе ме? - М енщ emKiM жайында асыгыс niKip айткым келмейдг Онын ycTiHe ез!м кермеген, бш мейтж адамым туралы олай деп TinTiд е айта алмаймын. Бэлюм, 6ip Караганда 6ipeyre 6ipey жаман кер1нген1мен, н е п зш д е ол жаксы адам боп шыгар, юм бгледь Ж т т ycTimieri кейлек емес кой 61рден и э жаксы, ие жаман деп багасын беретш. - Осындайдын 6epiH кайдан бигесщ? —дед1 3 . кулш. Мен оган шындап жауап берд1м: - Адам бойындагы, acipece кыз бойындагы касиет ана бер- ген тэрбиеден гой. Апам маган ылги: «Карагым, адамды б!лмей жатып, асыгыс жамандама. Юм бм еш , сол жаман деген адам- нын да жаксылыгы болар» деп отырушы едь Мен ол KiciHiH eMipi 6ipeyfli «ол солай» деп жамандаганын ecTireH емесш н. Одан с он адамга тербием мектеп пен ютап беред1 гой, —дед1м. - М ектепте мен де окыдым, м енщ де шешем бар. Ендеше мен неге сен бшгешн бншеймщ? BipaK мен ешкашан да бас- таган ютабымнын аягына шыккан емесш н. Неге екенж бйш еймш , к1тапты колыма алсам-ак уйкым келедн - Сен де жаксы кызсын, - деп мен 3-ны н мойнынан кушактадым. - Сен аккенш сщ , ойындагыны жасырмай тура айтасын. Бул - жаксы адамнын касиетк BipaK сен сэл уш- калаксын, кергенщ мен естпеш щ й байыптай бермейсщ . А з- 11-465 161

даган керсекызар, модышылдыгын бар. BipaK мунын 6api кейш езш ен-оз1 калады. — Рас айтасын ба? Мен шынында жаксымын ба? —деп 3. куанып калды. Куанганы сондай, ол маган акылдасамын деп келген анпм есш де аяктатпастан умытып Kerri. Bi3 университетт1н екшпп курсын аяктауга айналдык. Ер- тен 6epiMi3 сонгы емтиханды етм зш , ушшпп Курска квшем1з. Kefi6ip кыздар кеш е алмай кала ма деп коркып журуин ед1м. Эутр1мдеп олар да eTin келедь Оларга емтихан кезшде Е. агай катты кемектесп. Ертен кешке курсты б т р у г е арналган кеилм1з болады. Оган 6epiMi3 жана нерсе даярлап апаруга к е т сп к . Мен «Апам- мын айткандарын» окып берсем деймш». Ментай дэптерш ен кызык романга ушлгендей боп, бас алмастан окыдым. Эш ейш де кеп ундемейтш, ешюммен ешк- ашан да с е з жарыстырып жатпайтын, куптаганын жымиюмен ж е т ю з т , Tepic кергенш у н а з калумен ангартатын Ментай- ды н жан ш еш ен д тн жанадан тагы да таныгандай болдым. Окыган ютаптарынан жазып алган у л п , гибрат боларлык сездер1, когамдык м е т бар кейб)р мэселелерге езш ш е ой ж упртш , бага 6epyi меш сонша теб1ренгп. «Осындай KepiKTi, акылды, адам герш ш п мол кызга колы жетш, жар еткен жан- нын арманы болар ма екен, cipe», —деп iurrefi KypciHin, ын- тыккан уст1не ынтыга тусл м . Баганагы оны бетшен суйгешм ойыма оралганда ж ур епм лушлдеп, толкып, лыкып аузыма к е л т калгандай болды. Ментайды ойыннын TepTi6i дегещп сылтау eTin, руксатсыз суйгешме кайта кысылып, «апырай, ол екпелеп калган ж ок па екен?» деп ж ене киналдым. Осы ойлармен мен тан ата белм еш н шамын ouiipin, ба- жылдауык т е се п м е барып кисайдым. Мактасы тушртпек- туш ртпек боп ею -уш ж ерге жиылып, е зге тусы мулде жука- рып кеткен, жамбаска жайсыз ecKi матрац устшде ел1 тиген- дей боп д ен бек ш ш м . К езден уйкы кашып, Ментай туралы ойым шынжырдын шыгыршыктарындай 6ipiH e-6ipi жалга- сып, жана 6 ip еленнщ жолдары туды. Ол жолдарды умытпау уцпн кайта-кайта орнымнан турып, кагазга Ti3fliM. Эрен ле­ генде 6ip-eKi сагат к е з шырымын алып, туске таман Ментай дептерш е онынтоктаган ж ерж ен жалгастырып мына шумак- тарды жаздым. Ай - касы, кун - Ментайдынexi квзк Бакыт - ыстык кушагы, байлык казына. Дуние деген тек сонын жалгыз езП 162

Кулактын cyiiKiNuiici - онын аты. Кездш Kepxi - 6ip сызык жазган хаты, Ужымак деген бары рас болса, Ол - тек кана Ментайдын махаббаты. Ракат - сонын кеудеск гул - мжезь От - взже тура квз тжкен кезн Дуниедеп ен тетп - сонын epHi. Двхп кайтып, ешкашан етпес мез1. Маржан, жакут дейтждер - сонын Tici. Кез тартар вдеппенен кылган ici. Bip ауыз айткан ce3i жанды epiTin, Mac болар ак дидарын кврген Kici. Тигенде колым онын бюепне Жеткендей болдым барлык Т1лепме. Басыма бакыт орнап емйрдеп, Бар шатгыккуйылды кеп журепме. Кайтер ем егер Ментай кушактатса - Жаркырап, кунше кулш, тан боп атса?! СуйгЫп тагыда 6ip ак тамактан, вн 6epin, жылы шырай жауап катса?! Bapi аз багасына барша саннын, Тэж, тагы мал мен мулк! патша, ханнын - Ментайды мэнп кушып суйетугын Бар екен не арманы ж т т жаннын?! Двптерд1 езш е кайтарып берейш деп алпыс екшил белм е- ге барсам, Ментай бугш тустен кей1нп п оезбен каникулга ауылына кайтпак боп эз1рленуде екен. Ютаптарын текшелеп буып койыпты. Устел устш де аузы жайындай ашылып, кара чемодан жатыр. Канипа, Майра, Аканас, Н эзил эш , Зайкул 6epi сонда жиналтан, жапырласып ж ук буысып жур. - 0 й , сен кайда журсщ ? - дед1 Зайкул мен1 коре салып, жук салатын кенепке тыгыздап жаткан М ентайдын керпе- жастыгын тастай 6epin. — Аузын туймелеп, б у мына кызыл кврпеш. Мен колымдагы двптерд1 Ментайга кайырып улпргенш е Зайкул агаш туткалы, жук буатын eKi айыр брезент белбеуд1 мен1н мойныма салып кеп ж !б е р т , буйдалап алган тайлагын- дай елпендет1п, жуг1 жиналтан жаланаш тесекке карай жете- лей кеп женелдк - Койсаншы, Зайкул, —деп кыздар ду K ynicin жатыр. - Е, не коятыны бар. «Кызыл кврпе» деп тандайы такыл- датанда сондай, бусын кызыл керпесш . 163

Мен бурылып, колымдагы дэптерд1Ментайга усындым. - 6 , менщ д э т -epiM бе? - деп Ментай оны маган бергешн мулле умытып кеткен сияктанып, жайлап колына алды да, бет1н ашпастан ашык жаткан чемоданный imiHe тастай сал- ды. Мен 6ipey-M ipey даптерд1 актарып, ондагы менщ елен- сымагымды Kepin кояр ма екен деп корыккан ед1м. Асыгыс болгандыктан ба, eftTeyip, егшим оган назар аудармады. Лезде ол Ментайдын чемоданга салган баска заттарынын астында калды. Зайкудцщ басшылыгы, Майранын кемепмен мен Ментайдын керпе-жастыгын, кыскы пальтосын кенепке жайгастырдым. —CeHiH осы жалкаулыгын-ай, Зайкул, —дед1 Ментай касы- мызга келш, —агайды эуре кылмай, езщ -ак буа салмайтын ба едщ? - Е, Ербол турганда мен неге буамын? —дед1 Зайкул. — Ж т т деген кыздын кек eceri емес пе, Teflipi. Кыздардын ж у п н KOTepin, жумысын тындырганды бакыт деп 6 iay i ке- рек булар. —Осылай деп Зайкул кыздарды ду кулд1рт алды да, сезш кайта жалгады. —Онын устше мен буган жаксы- лык жасап турмын, — деп иепм ен меш нускап, Ментайга бурылды. — Сен1н етщ е тиген KepneHi колына устаттым, сен1н HiciH с1нген заттарды мурнына HicKerriM. Будан ар- тык не керек ж т т к е ! Ербол, солай ма? — Зайкул меш иыгымнаннукыды. Мен терлеп-тепш ш, кулш, басымды изед1м. —Туу, Зайкул, сен де жокты айтады екенсщ, - деп Ментай кып-кызыл б о п , Tepic айналып Kerri. Кыздар сылк-сылк кулюш , томен карасты. Зайкулдщ с езш ен бе, кыздардын кулюсш ен б е, KyHHiH ыстыктыгынан ба, элде шынында да, Ментайдын заттарына колым тиген сон елж!реп, есенпред1м бе, eftTeyip, мандайым, е н е бойым ж ш сш , лезде аркамды тер жауып кеттк Калын солдат гимнастеркасы оны сырт кезге керсетпегешмен, со- ган e p erecin, касакана, кыздар KepciH дегендей, eKi самайым- нан жарыса домалаган кос моншак енкейш жумыс icTen жа­ ткан м ен щ мурныма карай жылжыды. Муны кыздар керм есе екен деп, менкитш асаудай мойнымды imiMe алып, одан сайын буга туст1м. Д ес 6epici, осы сотте 6 ipey дуб1рлете ж у п р т келш , сартылдата белм енщ eciriH какты да, журтгын 6opiHiH назары солай карай ауды. Ол тунде каладагы жа- кындарынын уйш е конып, кыздарды шыгарып сала алмай калып койдым ба деп желпендеп келген Жомартбек екен. Кыздар жапырласып оган бурылып кеткенде мен урланып, 164

гимнастеркамны н ж еш м ен eKi самайымды, мандайымды сургпм . Содан сон жук каптын eKi ж ак басын буы п, тыгыз- дап, белбеуш тарттым. Кыздардын KeH6ipeyi колдарына 6ip-6ip бума устап, буыл- ган ж укп мен, чемоданды Ж омартбек к е т е р т , в зт -к у л ю м ен жатакхананын дэл1зш басымызга к е т е р т , кеш еге шыктык. EciK алдында Ж омартбек eiri колыма тен болсы н деп мен к е т ер т келе жаткан жукке умсынып efli, Канипа колын кылыштай сермеп кеп калды. —Жок, болмайды, муны тек Ербол тана алып журу1 керек. —Неге? —дед1 Жомартбек апалактап. —Ce6e6i бар. Солай гой, Зайкул? —Солай, солай! —деп Зайкул Жомартбек екеу1м1здщ ор- тамызга кимелеп Kipin, арамызды алшактатып яабердь Epirin келе жаткан журтка бул да езу жидырмас кулк1 бол - ды. Койшы, не керек, аттап басканымыз e su i, кит еткен кимы- лымыз кулю болып, жатакхана жанынан ететш трамвай ж о- лына ж етпк. Никольск uiipKeyiHiH тубш деп кек базардын касынан базардан шыккан журтпен таласа-тармаса екшип трамвайга отырып, онын imiH ж ене кулк1ге толтырып, exiHmi Алматы вокзалына келд!к. Вокзал басын кернеген к1лен студенттер екен. Б1з перрон- га шыгып, 6ipiHmi жолда турган, кабыргаларында «Алматы — Новосибирск» деген жазулары бар вагондарга жакындадык. Бул поезбен Ментай, Майра, Сакила аттанбак. Олардын жуг1н вагонга жайгастырып, жерге тустж те, алка-котан тура калып, внге KipicTiK. Энд1 Ж омартбек бастады. Аккумнын 6ip кызы бар 1нкер атты. Ce3i бар алуа, шекер, баллам Terri... — Б есе, - деп сыкылыктай кулд1 Зайкул. — Ж омартбек «Аккумды» айтатын шыгар деп ед1м, тура содан бастады. Енд1 оны поезд жургенше созады бул. Жомартбек езш е карап кул1п, б1рдене деп турган Зайкул- ге басын изед1де, эн1н токтатпай жалгастыра 6epai. Адамнын езгм керген абзалы екен. Айтайын енге косып... перизатты. Еги-гай, Еги-гай, - деп ол, кай ж ерж ен суырып алганы 6earici3 , курыктай уштал- маган кара карындашты б1зге к<|рай с1лтеп, сел бвгелд! де: «Ал ешп косылындар» дегендей, вркайсымызды 6 ip нукып, 165

дирижерше басын изей бастады. Б13 тез эннщ кайырмасына KipicTiK. Еги-гай, сеулем, Еги-гай, сеулем, Еги-гай, сеулем. Еги-гай! Bip вагоннын касында эн басталуы-ак мун екен, б1ртшдеп баска вагондар тусынан да кэп дауыстар косыла айткан эуен- дер шыркалып кетп. Bi3re Kepmi вагоннын жерде турган ж о- лаушы кыздары <•Басында Камажайдын 6ip тал укЬ» деп бас- тап, куйкылжыта шыркаса, 6 ip жагымыздан «Маусымжан, Маусымжан, танимын, сеулем, даусыннан» деп ж т т т ер екпшдете ж ене жэнелда. Одан apipeKTe «Айттым сэлем, кала- мкас», «Айнамкез» айтылып, енш 6ip жактан «К,ызы ед1м мен У элидщ ... » деп Майра SHi сайрады. Мен Жомартбек баста- ган эннщ «еги-гай, ек-кэйш » коя салып, солардын эркайсы- сына кезек кулак TireMiH. Студенттер мен жургшпп жолау- шылар жана гана чемодан суйретш, ж ук аркалап, кайшылас- кан перронный ещи лезде эн аланына айналып кеткенше тан каламын. Эр ж ерде накы ш -мэнш е келт1ре шыркалган эндерд1нтаныс эуендер1 мен сездер1 журект1 кытыктап, жан- ды тербей тамылжиды. Туса туар, артылмас... Мен epiKci3 Ментайга карадым. Ол ак мандайы жаркырап, кыздар айткан екшнп эн «Гэккуге» сабырмен косыла шыркап тур. Кус салып, айдын келде дабыл кактым. Эн салып, талай жерд1н демш таттым... 0HHiH э р сезш айткан сайын кыздын оймактай аузынан кер1нген KipmiKci3 аппак TiCTepi ж арк-журк e iin , кез шагы- лыстырады. «Сек1лд1 колмен т1зген im кайнайды» деген акын ce3i ойга оралады. M eH in де imiM кайнайды. Мен кыздын мш ез, KepiK, келбет, акыл, парасатына кызыгамын. Мен онын адамгерш ш к, инабат, устамдылыгын унатамын. Сары алтын- дай сабырлылыгына суйс1нем1н. Мен ш тей осы кыз 03iMHiH жарым болса екен деп -плеймш. BipaK сол TineriMfli оган ашып айтуга тш жок. Т<л бар-ау, т1лге тшек-п жетк1зд1рер тэуекел жок. 0йткен1 кыз меш «ага» деп ардактайды, туысындай Kepin, курметтейд1. Онын осыдан баска ойы жок. Ойы жоктыгын кыскы каникул кез1нде «Кызыл керпе» еленш е байланысты 6ip 6ianipni. Кеше оны тагы да ангартты. Кешке, сауыктан 166

кейш университеттен жатакханага кайтып келе жатканда мен1н б е т т н е н суйгеш ме екпелеген ж оксын ба деген сура- гыма: «Жок, б1ршилден, ол ойыннын шартына байланысты болды гой. Еюншщен, ci3 м е н т агайым icnerricia. Агасы бетшен суйгенге карындасы екпелеуил ме ед1?» деп жауап бердк BipaK Ментай калай кашкалактаса да, менен бойын кан- шама аулактатса да, 6opi6ip, мен оны жаксы керем ш . Ол кушпз ойымнан, тунде туам нен шыкпайды. Маган 6ip ауыз жылы жауап бермесе де мен онын жакыннан ж у зш , алыстан карасын кергенге м эзб ж . Анадайдан М ентайдын Te6eci Kepiiice болды, желд1 к ун п дш рменнщ калагындай калбалак- таймын да каламын. 0з1м нш сонш ам а кулкЫ жайга TyceTiHiMfli сезем ш . С езсем де, ce3iMiMfli теж ей алмаймын. Ыржалактап кулш, ыкыластанып, каукалактай беремш . BipaK кыз оны сезбеген, укпаган калып танытады. М енщ ж урепм де оган деген соншама ыстык сез1м барын бш меген, тусш беген куй керсетедн K,a3ip де онын менщ 03i жайында гана ойлап турганыммен шаруасы жок. Маган коз киыгын да салмастан, ж узш де бурмастан кыздармен косыла э н шыркап, э н ырга- гымен сэл тербеле, тенселш тур. ... Тускенде сен ecibte, ерке Гокку, Кулпыртып осынау eimi толганамын. - дейд1 М ентай кыздармен косыла. Кыздар булай д есе, мен imiMHeH сол эуенге косып э з эжмд1, э з ж урепмш жарып шык- кан жырымды агытамын. М ен де ез-оз1м нен ыргалып, толас- сыз тербелемш. Eepi аз багасына барлык санный; Ментайды мэнп кушып, суйетугын Бар екен не арманы жтт-жаннын?.. Мен кайта-кайта жаутандап Ментайга караймын. «Жаным- нын жырын уксаншы, ж урепмнщ Te6ipeHiciH тындасаншы!» деп жалынгандай боламын. «Мен с е т ею ай кэрмеймш. Ею кун кермесем, eciM шыгатын басым ею айга калай шыдаймын, Ментай? Сол ею айга азык боларлыктай етш, маган 6ip рет киыла карасаншы, аясаншы меж» деп жылагандай боламын. Бэлю м , колдененнен аныктап караган адамга м енщ иепм д1ршдеп, ержм кемсендеп кеткен де шыгар. BipaK эсем энге елтиен журттын ешкайсысы менщ KopiKci3 б епм е кощл аудар- ган жок. Вокзал радиосы поездын журуше б ес минут калганын ха- барлап, перронга «Саржайлау» ку йiнiк е к т ш п эу ен щ TOKTi. 167

Осы кезде кыздар мен ж т т т е р шыр кебелек айналып, етек- тер ym plnin, ершдер кул1мдеп, вагондар алды би аланына ай­ налып Kerri. Ею-екщен жуптаскан жастар аяктарынын ушта- рымен зыр какканда маган вокзал алды 6ipiH-6ipi куалаган сансыз куйынга толып кеткен сияктанды. Кан кобелек айна- лган сол куйындар кокке бурандадай буралып, казгр ушып- ушып, бшктен caMFan, алыстап кететш кпеттендн Жомарт- бекпен билей жонелген Ментайга K03iM Tycin efli, ею 6eTiHiH ушы кызарып, eKi танауы эсем боп делдшп кеткен Ментай- дын юшкентай эдем! аяктары жерден жогарылай кетерш п ба- рады екен. Одан айырылып калардай зэрем ушып, «алла!» деп кез1мд1 жумдым. MeniH бакытыма карай осы кезде куй аяктал- ды да, бауырын жазып, кокке кетершуге айналган акку кай- тадан жерге конды. «УЬ!» деп ium ie терен 6ip дем тартып улпргежм ш е проводниктердщ тус-тустан жамырай айткан: «Ж олдас жолаушылар, вагонга юр1шздер!» деген ynaepi есплдн Перронды кернеген жанагы «куйындар» теп е вагон- дарга карай лап койысты. Bi3 де кыздарымызды колтыктап, вагоннын тепюш егш е кетердж . Олармен асыгыс кол кысыс- тык. Ментай м е н т колымды каттырак кысып, узагырак устай- тын шыгар деп ум1ттенген ед1м. Олай болмады, онын алаканы мен1н колыма тиер-тиместе еюнип 6ipey кагып OKerri. Осы кезде радио «Караторгай» энш бастады. Оган перрондагылар косылды, вагондагылар ж ене шыркады. Коп адамнын косыла айткан OHi желд1 кунп тегоздей толкып, вокзал уетше кетериип де, кен проспект™ керней Алатауга карай лыксыды. Мен дереу uirepi умтылып, вагоннын алдына келд1м де: —Ментай, сен маган урыспа, дэптерщ е 6ip со з косып кой- дым! —лс/пм дауыстап. Осы кезде гудок 6 epin, поезд козгалды. Перроннан поезга, поездан перронга карай колдар созылды. Ментай басын изеп, кыздарга колын булгады. Ол басын маган изед1 ме, кыздарга изед1 ме, меш н не де ге тм ш е стш ме, есимед! ме - айыра ал- мадым. Мен1н кез1ме м елилдеп жас келдь Оны озгелерге керсетпеу ушш жылжып бара жаткан вагондарга карап колым­ ды сермей 6epfliM. Кол сермеп, ж ердеплер шыркап тур. Ва- гондардын терезелерш ен, еЫктершен кол булгап, поездагы- лар шыркап барады. Сермелген колдар калыктап ушып бара жаткан кара торгайларга уксайды. Bip топ кара торгай зымы- рай, самгай ушып, алыска бет койгандай. Bip тобы калыктай кетер ш п , кайта айналып келш, алгашкы орнына конуга бет алып, кайта томендегендей. 168

Булан e-rin касымыздан сонгы вагон е т п . Сары жалауша- сын шошайта устаган кондуктор сан кездщ шарасына жалг- ыз Kipin, бейне 6ip сол кездердщ тунгиык тубш е сщ гендей болып, терендеп батып бара жатты. Радио музыкасы тынды. Эн токталды. П оезды н дурс1лi 6ipT e-6ipre алыстай да бэсендей бердк Калган журт у н -т у н а з Kepi бурылып, вокзал кашасынан калага шыгатын какпага карай агылды. Перрон той еткен , жэрменкеш тараган такыр тебеге уксап, кулазып, бос калды. Сол перрондай болып, по­ ездын карасынан к ез айырмай, калтиып жалгыз калган Meniii к ен ш м кулазыды. - Ереке, - дед16ipey акырын дауыстап. Бул Ж ом артбекпн yHi едк Ол мен ескерден келген алгашкы кездепдей «агайды» койып, кейде осылай, «Ереке» дейтш болган. У йреш се келе баска б1рсыпыра кыздар да меш «Ербол» деп атауга кешкен. Тек Ментай гана «агай» деп атайтын. Мен мойнымды бурсам, мын Kici сыярлык перронда Жомар- тбек екеум1з гана калыппыз. Жомартбек менщ Ментайды кулай суйепш мш iurrefi тусгнетш едг Сондыктан болар, ол жакаурата сейледк «Ек1 ай деген не, eKi-ак кундей боп ете шыгады eai. Со- дан сон тагы да бас косамыз гой 6epiMi3, —дед1 ол eKi танауы делдендеп. - Ж урвдз, журтта ci3 екеум1з гана калдык». Жомартбек мен1 жубатгым деп ойлады. Б1раконысы жуба- ту емес, жаранын аузын тырнаумен тек болды. «Ек1 ай eKi кундей боп калай KopiHciH, - деп назаландым imiMHeH. —Мен кызыкканга келдененш н курыгы туск1ш келуш! ет . KenifliM кулаган осы кызды да тагы 6ipey кагып кет1п, дэ т деп калма- сам жарар eai. Онда мен калай OMip cypeMiH? С елиманын uiepiH сотые туншыктырган eai. Бул кызга колым жетпей кал- са, оны н OKiHimiH не умыттырмак? М ундай к елб ет-к ерю KeaicTi, акыл, парасаты мол, жаным суйген жаксы кыздан ай- ырылып калсам, сорлы ж урепм OMip бойы кап аркалаган кай- ыршыдай, арман аркалап кетпей ме амалсыз. Муны умытты- ратын баска жаксы кызга кездессем куба-куп, кездеспесем, мугедектей мунды болып калмаймын ба OMip бойы. Ендеше аузын бугаи еп зге уксап, с е п з ай бойы неге журд)м ун-тунс1з? Неге айтпадым шынымды? Неге аягына жыгылып, «жарым бол» деп жалынбадым мен оган? Кейб1реулер кызды 6ip коргенде-ак «мен саган гашыкпын. Мен сенс1з OMip суре ал- маймын» деп, жеИм козыдай каксамай ма, жак жаппай? Кумарлыгын гашыктыкка балап, кыр сонынан кала ма кыз- дынондайлар? Кантсалган каптай гып, колма-кол ж ур е1Ч1нн аузын ашып тастамай ма анкайтып? Ендеше мен шын гашык 169

тык сырымды неге актармадым сонша куннщ ш ш де? - деп iuiTefi еш реп, е з бармагымды 03iM шайнап, суйретш п, вок- залдын какпасынан арен шыктым. Жаным жанагы поезда KeTin, бул жерде кур сулдер1м гана калгандай, мен-зен куйде Жомартбекке м е с т келш, трамвайга мшд1м. XIII Трамвай Карл Маркс кешеймен жогары ерлеп келт, Шев- ченкога карай бурылган бурышта Жомартбек rycin кадды. Кдла- дагы туыстарынын 6ipiHiu уйше Kerri. Менен Жомартбектщ жаг- дайы элдекайда жаксы: мынадай улкен калада агайын, туганда- ры бар. Солардын уйше барып, ас imefli, аунап-кунап кайтады. Елде эке-шешеЫ,6ip ауданды билеп турган агасы бар. Онда бар­ са да куп ете туседь Ал мешн суйенш болар каладада, ауылда да emKiMiM жок. Сорайган сока басым. Каладагы жалгыз танысым майдандас жолдасымнын согыстан мугедек боп келген агасынын yfii. Кеп балалы жене жалгыз KiciHiH пенсиясына карап отырган ол уйге сомалай боп, сопиып кашангы бара бересщ. Эскерден алгаш келгешмде паналатып, жатакханага кешкенше тар уйшщ 6ip бурышынан орын бергеншщ езш е ракмет. Tipi болсам, агай- дын ол жаксылыгын етермш эль Трамвай салдыр-гулд1р е т т , Никольск базарына келттокга- ды. Осыдан ею сагаттай бурын Ментайдын ж упн кетерш, журтпен таласа кулш мшген трамвайдан enai алты ай жаздай сузекпен ауырып, содан жана гана тургандай суйретшп жалгыз тусттм. Вагана бул жерде адам да кеп, базар да кызу сиякты еш. Ешн аялдама басында ешюм жок, базарга Kipe 6epic манда да eni6ip жан кезге кершбейдь Эшешнде жатакханадан шыга кал- сан да, университеттен келе жатсан да менмундалап, сэры ала тон киген патшанын сурепне уксап, унем1 кожырайып алдында туратын нлркеу де жок, тагынан тайгандай, тасаланып калыпты. Трамвай жолынан eTin, салбырап, жатакхана какпасына карай бет тузед(м. ©не бойым сал-сал. BipHeme кун мае бо- лып, M enripin калган сияктымын. Басым салбырап, пеленбай жылдан 6epi студенттердщ аягы таптап келе жаткан такыр асфальттан к е з алмаймын. Ж ерден 6ip нэрсе керсем деп ын- тыгатындаймын. BipaK киыршыктас, улпа топырактан баска ештене керш бейдь MiHe, кызыл KipnimTiH сыныгы жатыр. Бул сынык багана 6i3 жатакханадан шыкканда жол ортасында турган. Кыздармен катар, алда келе жаткан Ментай токтай калып, аягындагы юшкентай ак танкеткасынын тумсыгымен K ipniujii HTepin, асфальгпн шетше карай сыргытып кеткен. 170

Содан сон сел бурылып, арт жакта жук кетерш келе жаткан Жомартбек екеум1зге караган. Мен онын аппак аяктарынын каздиып осы KipnimTiH касында турганын е з кез1ммен керге- мш. Ещр MiHe, сол жерде де онын i3i жок. Мен ершмд1 тютед1м. Суйген жаныннын i3i коз алдында неге сайрап жатпайды екен деп наза болдым. Токтап, асфальтка енкейш , кызыл KipnimTiH сыныгын колыма алдым, у н ш п оган да карадым, онда да еш белп жок. Сонда да оны колымнан тастамадым. Bipece бул Ментайдын танкеткасы болсашы деп ойладым. Bipece онын аягын ecTin сипасам-ау дед1м. Алаканымдагы KeceKTi кайта- кайта кысып койдым. BipaK ол бурышты, катты, икемздз куйш де калды. Жатакхананын сырткы eciriHiH мандайшасы- на орнаткан жаппанын Tipey агашына кыстырып, imKe KipfliM. Алаканыма кызыл KipnimTiH кып-кызыл унтагы ж осадай жугып калыпты. Fашыктык i3i осы болганы ма деп ойладым езу тартып, ез1мд1-ез1м мыскылдап. Ж ок, мен 63iMfli-e3iM бекерге мыскылдаппын. Гашыктын i3i болады екен. BipaK ол топыракка, таска туспейд! екен. Мен оны ж урген ж олдан бек ер i3flenniH. А сф альтка оры нсыз у н ш п , жан-жагыма боска жалтактаппын. Ол i3 е зге ж ерге TycnenTi, менщ ж урепм де, ойымда калыпты. Оны мен екшпн кабатка к етер ш п , дел1збен суйретш п , Ментай белм есш ш ал- дына барганда 6iafliM. Оны мен е з белмеме Kipin, жастыгым- нын астында жаткан койын flenTepiMfli колыма алганда керд1м. Неге eKeniH б1лмейм1н, е з белм ем нщ алдынан eTin, М ен­ тай белмесш щ eciriHe бардым. Сол жерден кайырылгым келд1. Сол ж ерде Ментайдын осы белм еден шыгып бара жатканда сонгы айткан ce3i ойыма оралды. Кыздар топырлап белм еден сыртка карай беттеген efli. Олармен (лесе Ж омартбек шыгып бара жатты, Зайкул мен Ментай е а к к е карай аяндады. Ен сонында жукт1 алып, мен шыккалы жатыр ед!м. EciKKe бара 6ep in , Зайкул жалт бурылды. - Ойбу, мен айнага карамаппын гой, - деп ж упр ш барып бурыштагы шифоньерд1н eciriH ашты. Онын какпагынын imKi жагындагы шар айнага HTiHin, тыртыскан мандайын, уйпала- нган касын сипады. - Тура тур, М ентай, мен 6eTiMe опа жа- гып алайын. Ментай кайырылып онын касына келд(. Зайкул жалма-жан сумкасын ашып, ди1рменшшей буркыратып, бет1не ун жага бастады. Мен ж ук л алып, дел1зге шыгып, босагада кыздарды тосып турдым. - Ментай, осы сен неге боянбайсын? - деген Зайкулдщ YHi ест1лд1. 171

Ментай сел бегелш (Teri ол э де-ri бойынша акырын 6ip жымиып алган болуы тию) барып жауап катты. —Мен табигатпен таласуды ж ен а здш деп бшемш. —Ол не деген сезщ ? —Адамга табигат берген бояудын e3i жетш жатыр. Онын уст1не бетше баггастырып б1рдене жагу... - Ментай yHi узш п калды. Мен eciKKe карай кулагымды тоса туст1м, онын ce3iHiH аягын естуге кумарттым. - Не десем екен саган? И э, табигат берген бояудын устше баттастырып б 1рдене жагу Рафаэльдщ немесе Репиннщ гажап картиналарын жана бояу суйкеп жак- сартамын деп ауре болумен пара-пар. Мен сондыктан боян- баймын, Зайкул. Мен бул ce3fli ез1м айткандай куандым. Ментай жауабы- нын тапкырлыгына да, онын езге кыздар сиякты ешкашан боянбайтындыгына да суйащ нм . «Сол керек саган, Зайкул» дед1м iuiiMHeH. BipaK буган Зайкул кысылмады. —К,ойшы, сен де кайдагыны согады екенсщ , - дед1 Зайкул е з-е зш е н сыкылыктай кулш . — Бояуга не жетсш , нмркш! EpiHfli кы п-кы зы л, касты к а п-кара eTin бояны п шыга келгешнде ж т т тер дщ жаны женнемга кетпей ме? Сенщ бетщ ак кой, опа жакпасан да болар. BipaK ерш мен eKi бето н ушын кызартуын керек. Сонда сен ypin ауызга салгандай болар едщ. — Ж ок, Зайкул, мен сенщ орнында болсам опа да устамас ед1м, жосага да жоламас ед1м. Ойга емес, опага, бойга емес, бояуга кызыккан ж т т т е н не баркадар шыгар дейсщ. Туфли екш есш щ тыкыры шыкты. EKi кыз ашык турган eciKTiH табалдырыгынан аттады. ЗaйкYлдiн коныркай 6eTi ай­ ран жаккандай ала кожалакбола калыпты. Сонысын сулулык санап, кiшкеятай ешю басын кекжите устап, касымнан erri. Мен дереу eciKTi кайырып, кмгпн сала бастадым. Кш тп бурап жатып, Ментайдын Зайкулге айткан свздерш е а м де калды- руга тырыстым. EKi кыздын сонынан ж упр е аяндап, баспалдакпен темен Tycin келе жатсам, тем енп катарда кыздар кутш тур екен. —Сен ушеущ онаша коштасып шыкканнан саумысындар? — дел1 Камина кезш ойнакшыта, мойнын кикандатып. — Ж о-о-га, —дед1 Ментай даусын созып. - Мына Зайкул айнага карал аламын деп. Мен Берлин какпасынын ю лтш устагандай масаттанып колымдагы кш то жогары квтерд1м. Кыздар болмесшш алдына барганымда кенеттен сол сездер ойы ма TycTi. У мы ты п к алм ау уш ш ж азы п кояйы н д еп, вз белм ем е келш , даптер1ме унииим. TyHi бойы отырып KomipreH 172

жазуларым кез1ме оттай болып ж эне басылды. Бул да Ментай свздер1, сонын ойлары. Ендеше гашыктык i3i деген осы емес пе? А к карга тускен кызыл тулкшш (зшдей сайрап ол кею лде, KOKipeKTe, ойда калады екен гой. Гашыктын i3iH тек кана журектен i3fley керек екен гой. Мен осылай деп туйд1м. Бул кезде мен жумыс ютейтшмю. Жазуымды жазып бол- дым да, жумыска барганша аздап тыныгып алайын деп receriMe жантайдым. Уйыктап кап, жумыстан Kemirin ж урмейш деп ж эне ойладым. Олай деп ойламай кайтеш н, бул м ен ю арен колым жеткен кызметсм гой. Тесекте шалкамнан жатып, бул жумыска калай орналасканымды eciMe TycipniM. ... Оган дейш мен жексенб1 сайын жатакхана манында керш бей, жок боп кететшмш. Кайда кетш, не тындыратыным- ды 6ip белм еде жататын Жомартбек те, Пернеш те, Телеубек те бюмейтш . Олар бш меген сон кыздар мулде сезбейдь Журтка сезд1рмей мен жексенб1 куш танертен ерте Фурма­ нов кеш есш е туею алып, томен карай заулаймын. К еш е мен TeMip жолдынтуйюкен жершде сексеуш базасы бар. Жексенб1 сайын оган отын тиеген эшелон келедь Оны Tycipy уш ш ба- зага косымша жумыс колы кажет. Мен база жумыскерлер1мен жалгасып, платформадан жерге сексеуш кулатысамын. TeMip жол жиег1не 6i3 кулаткан сексеуш тау болып у й ш п калады. Кала тургындары оны б1рнеше кун бойы 6ipey есек арбамен, 6ipey ат арбамен, колы узындаулар машинамен алып кетш жатады. Эрюмге колындагы талонына карай отын берш едг KiMHiH канша отын алатынында м еню шаруам жок. Мен кеш- ке ецбепм уш ш колыма тиген 250 килограмм сексеуш дщ та- лонын бш емш. Соны сатып, акшасын стипендияма жалгап, 6ip апта бойы талшык етемш. Кешке карай жатакханага кай- тканда eKi аягыма eKi пут TeMip байланып калгандай боп ерен козгаламын. Ертешнде де вне бойым ауырып, жайсыз куйде боламын. Q cipece колым калтырап, лекцияны зорга жазамын. Содан кейш 6ipTe-6ipTe курыс-тырысым жазылып, келеш де- малыска дейш денем нщ ауырганын мулде умытып кетемш. Кыс пек кектекип осылай отюзд1м. Тек жазгы емтихан ба- сталганнан 6epri жексенбш ер гана сабакка ез1рлшке кетш жатты. BipaK 6yriH гагы да екем нщ уйш е бара жаткандай асы- гып, сексеуш базасына карай бет коюыма тура келдй C e6e6i сен емтиханга е з!р л ен т жатыр екен деп е з-езш ен калтана кок 173

тиын келш туспейш гой. Ал, калтадан акша кетсе, карыннын кут-берекеа кетедк Акшан барда тойган козыдай томпайып унс1з жататын моп-момакан карнын калтан кагылса, imiHe коралы каскыр Kipin кеткендей боп, улып шыга келетчш бар емес пе. Шурылдап, шуылдап, курылдап, корылдап мазанды алатынын кайтерсщ. ЭЫресе, кыздардын касында отырганда кинайтынын айтсаншы онын. 1ш епн шурылдап, карнын кундей KypKipen жвнелгенде шекеннен тер шып-шып шыгып, кысыла бастайсын. Сол кезде Канипанын: «Ербол, im ine ит камап койганбысын? Коя берсении ол байгусты» деп езшдеген боп вз-езш ен сакылдап кеп кулетшж айтсаншы. Кыз кулкга деген 6ip жерш ен от тисе, барлык тусы б1рден лап ете кала- тын ашык ыдыста турган бензин icnerri емес пе? Олардын 6ip тутанган кулюсш сеншру кандай киын. Тек Ментай гана олар- мен косыла кулмейдк Белшм ол меж аягандыктан сейтетш шыгар. Кулкш щ неден туганын ангармаган болып, дайында- лып отырган пен1м1зге к аж егп аса 6ip керект1 датаны 1здегендей, даптер бетш парактай бередк Б упн мен, Канипа айткандай, iummeri «камаулы игл» бо- сатып коя бер у унпн келе жатырмын. Келе жатып Жомартбектщ 6ip кылыгы ойыма тусш кетеш де, акырын мырс етш кулш аламын. Bip болмеде мен, Жомартбек, Пернеш, Твлеубек тертеум1з турамыз. Солардын менен баска ушеушщ де уйшен азык келедк Жомартбек ушнен келгеннщ 6apiH каладагы жакындарышюне алдырады. Пернешке б1рдене келсе, журтпен бвлш жеп, тез тау- ысуга кумартады. Апгаш дам татканнан кейш калганын 03i жесш деп, 6i3 унем1 шепншектей берем1з. Сабактан келе сала, оны- муныны сылтауратып, болмеден шыгып кетем1з. Ондайда Пер­ неш дэл1зден 6i3ai 1здеп, сонымыздан куып журедк «Кайда кашып кетпндер? Келсендерпл, мынаны бел in жешк» деп шыр-пыры шыгады. Кейде екеум1з онаша калсак, ол маган: «Агай, мынадан 6ip алып xi6epiHi3ini, жалгызменщтамагымнан отпей отыр» деп жалынады. Ал Телеубектщтамагынан ете бередь Ол ешюмге дэм де татырмайды, журттын кезшше Tepic карап алып, ушнен кел- ген сэры май мен жентп кара нанга жагып, куйсетед1 де отыра- ды. Кун сайын сейтедк Bip кушТелеубек тесепнщ алдында Tepic карап жайланып алып, карыннан шыккан сап-сары майды нанга жагып, жана аузына тыга бергенде жанына Жомартбек жупрш барды. —Теке, мынаган да жагып ж1берщ!зип, журепмд1 жалгай- ын, —деп калжын-шыны аралас колындагы 6ip жапырак на- нын тосты. 174

— Ж ок, 6irri, - деп Телеубек дереу тесек астындагы кара чемоданга кулыпты салды да тастады. Осыдан кей1н Телеубек кушнз журт кезш ш е кара чемода­ нга жоламайтын болды. С ейтсек ол тунде, 6i3 уйыктаганнан кеГпн, е з тамагын e3i урлап ж еуге кеинпп. Онын 6epiH Ж о- мартбек ку б ш п ж у р т п . Bip куш тунде меш 6ipey тесепм н ен жулкылап оятты. Сейтсем, Жомартбек екен. —О, не болды? —Ереке, турыныз, осы уйге уры Kipin Kerri. — Кайдагы уры, не алады бул уйден? —деймш мен ештене тусшбей. —Жок, ез1шз турынызшы, - деп ол болмай орнымнан тургыз- ды да, карангыда касыма отыра калып баяндай бастады. —Шырт уйкыда жатыр ед1м, еден сыкыр ете т у с т , оянып KerriM. Расында да б1здщ белм енщ едеш сыкырлауык болатын. 0 c ip ec e Телеубек жаткан тустынтактайы Liiipiren ед1 де , онын TeceriHe карай аяк бассан, бажылдап коя беретш. — Ие. —Басымды кетерш алып ед1м, 6ipey Текен ш н чемоданын тыкырлатып жатыр екен. «Эй» деп калып ед1м, уры демш ш ш е тартты, еденге у н -т у н а з жата калган сиякты болды . T eri Текенн1н чемоданындагы курт, май, жентш урлауга келген 6ipey болуы керек. Жомартбек сезш щ жаны бар сияктанды. —Онда Телеубекп неге оятпайсын? —Теке! Теке! —дед! Жомартбек дауыстап. —Теке, туры­ ныз, касынызда уры жатыр. Телеубекте ун жок. —Э не, айттым гой, Т екен катты уйыктап калган. —Ендеше шам жак. Пернешы оят. Жомартбек шам жакты. Пернеш те оянган екен. BepiMi3 анталап, Телеубект1нтесепне карадык. Ол басын буркеп алып, каннен-каперЫз уйыктап жатыр. TeceriHiH астындагы куш - туш кулып кетпейтш кара чемоданный аузы ашылып калып- ты, —Эне, айттым гой, —деп Жомартбек баж ете т у с т , ж у п р т барып, Тел еубекп жулкылады. —Ойбай, турыныз, Т ек е, че- моданынызга уры туей. BipaK Телеубек туратын емес. Басын кымтап алып, куны- са туседн —Ойпырай, Текенн1н уйкышылы-ай осы, —деп Жомарт­ бек онын усп н деп KepneHi жулып кеп алды. Кырыккан серкештей тыртиып, Телеубек орнынан турды. Аузы компан-компан етедн Алгашында ол Жомартбект1н 175

жулкылаганынан шошып кетш, уш шыкпай калган екен деп ойлады к. С ейтсек аузына толтырып алган талканды жута алмай, какалы п тур екен. Ауызындагы Ke6ip талканнын жартысын арен ары карай ж енелткен Телеубек кез1 аларып Жомарт- бекке бакшиды. — Сен немене KiciHiH а з тамагын езш е ж епзбейсщ бе? - дед1 аузынан ак боран буркылдап. —Ойбай-ау, Токе, мен кайдан бш ейш ш здщ аз асынызды 03iHi3 урлап жеп жатканынызды, - деп Жомартбек езтосепне карай ш епнш ектей бердй —Иа, бьлмегенш... Пернеш екеум1з Tepic карап, сылк-сылк кулш жатырмыз. — ОллаЬи, бш геш м ж ок, - дейд1 Жомартбек Mi3 бакпас- тан. —Ci3fli айтед1деп kim ойлаган?! Bi3 кайтадан орнымызга жаттык. Жомартбек шам eiuipyre беттеп, сейлеп бара жатыр. — Б1здщ ауылда 6ip KaHiri уры болтан екен, - дейш ол езшен-оз1 даурыгып. - Сол Kici эбден картайып, атка мшуден калган сон, анда-санда, тунде оз у й т щ шошаласынан ет урлайтын коршедь Оны айдалага апарып, бакырга асып, ма- найда ешюм жок екенш бш е турса да, айналасына алак-жулак карап отыратын болса керек. Шала п1скен еттен 6ip асап, опыр-топыр отгы ceHflipin, карангыда букпантайлап тура кеп кашып, уйш е к е л т , содан сон eKi-уш кун катарынан ракатта- нып уйыктайды екен. Б1здщ Токен сейтш ... —Э й, оттамашы езщ !.. Карангыда 6ip нэрсе кабыргага таре ете каллы. Эрине ол Телеубектщ бузаубас туфлит Туфли еш жерше тимесе де Жомартбек: «Ойбай, елд1м!» деп баж етш тосепне кулады. Bi3 тагы мырс-мырс кулем1з. Жомартбек те кулш жатыр. Онык м эз бола катты к у л ге н д т сондай, тосеп н ш тот баскан шын- жыры б1рсыпырага деш н шик-шик етп де турды. Кешеде келе жатып мен ез1мнен 03iM осы окига еФме туеш кулемЫ. «Эй, Жомартбек-ай, Heci бар екен Толеубек байгу- ста?» деймш басымды шайкап. Кулемш де, «артыннан тым болмаса катыксыз кара талкан к е л т турганнын 03i де кызык ек ен -ay» деп ойлайм ы н. Осы кезде к о з алдыма Ментай елестейдг Ол калын KipniKTepiH томен Tycipin, «Рас» деп, акырын гана м еж куптап, бас изегендей болады. Эрине, рас деймш мен содан сон 03iMfli-03iM куптагандай. Ой ойга ула- сады. Кызга гашык болу ж т т eMipiHiH гажап 6ip кезевд гой. К е й ш п ом iрiн н iи реш ш , куанышы да соны с ен щ калай 176

TYciHin, калай откергенщ е байланысты. Кайта оралмас, кай- ырылмас сол 6ip кымбат с эт п KaaipiH кеттрмей, адалдыкпен ардактап, ертен еске тушргенде е зш суйсш ш, езге гибрат алар- лыктай eTin етш згенге не жетсш , ийркш! BipaKсен сыртынан суктанган KepiKTi кыз к е н ш н е то к болганы мен, карнына канагат екелменш екен. MiHe, мен сондыктан тан атпай де- дектеп, сексеугл базасына келе жатырмын. BipaK бул жолгы келу1м c a r ri болмады. бй тк еш сексеуш тасу ici жазда токтап, кузде 6ip-aK басталады екен. Bi3 емти- ханга KipicKefli базага 6 ip де состав келмептк Алайда отын тау- тау болып у й ш п жатыр. Журт жазгы каж етж е ептеп осыдан алып кете берм ек. MeHiH мундагы cepiKTepiM де ыдырап KeTinTi. Калган б1рен-сараны ерш м ш н есек арбасына отын тиесш , HeciHin мырзалыгына карай б1рдене алатын к ер ш ей . Туске дейш 2-3 арба тиесш, мен де он-он бес сомдай акша таптым. BipaK кыстагыдай емес, ж урт аягы сирек. Кыста ма­ шина мен машина кагысып, 6 ip ey re 6ip ey жол бермей ию-кию боп жатушы едк Ешн алматылыктар жазда от жагып, ас nicipM eyre ант етшкендей, тыйыла калыпты. Мандымды еш- тене болмаган сон, мен туе ауа кайтайын деп калага карай бетгед1м. Сексеуш базасынан шыга 6epicTe есек арбага epin келе жаткан Ш алдуар Шалгынбаев кездесе K erri. — Ay, аманбысын, Карадомалак, ah! — дед! ол меш коре салып, бейне 6ip редакциянын дал}зш де тургандай ектемс1п. —Сэлеметсгз бе? —Е, негып ж ур ещ мунда? —Журтка сексеуш тиесеш н деп келш ед1м. —Ж ур, онда маган да тиес. Ш алдуар меш колтыгымнан алып, кейш карай бурды. Ыкылас, ризалыгымды да сураган жок. Екеум13 есек арбага молшерлеп exi ж уз елу килограмм сексеуш салдык. Шалдуар колынын ушымен гана кимылдайды, Ke6iHece маган буйрык берумен жур. —Э й, анау куарган Kepi сексеуш д! арбадан алып таста. — Не ге ? —Сол. Онын орнына мынау бугынын м уш зж дей ербиген жасын сал. —Жас сексеуш жару га киын болады. —Неге киын болады? Балталаймыз онда. —Балта етпейдк —Таска согамыз. —Таска урганмен тез сынбайды: KiciHi электр тогы сок- кандай естен тандырып, ею колды салдыратып тастайды. 12-465 177

—С ок ертепж . Одан да epiHin турмын д е сетш . — Ершет1н дэненеЫ ж ок, сад десевдз, салып 6ерей1Н. Ма­ ган 6api6ip. Екеум1з сексеуш тиеген есек арбага inecin, калага келе жатырмыз. Есек neci узын сирак бала дедектеп, алда келедк Э р кеш еш н бурылысына жеткенде ол артына бурылып, Шал- дуарга айгай салады. —Агай, ew ii калай журемш? —Тура тарта бер, - дешй Шалгынбаев мардымсып. - BipaK э р кеш еш н киылысында осылай токтап, сурап отыр. —Кайта-кайта суратып кайтес!з? Одан да баратын жердщ aaipicm б1рден айтпайсыз ба? —деймш мен баланы аяп. —Сурасын, алатын акшасын адалдап алсын, —дейд1 Шал- дуар тумсыгын KOTepin. «Ш алдуар лесе, шалдуарсын-ау озш . Атынды экен д эл та- уып койган екен» деймш мен imiMHeH. Содан кешн мен ептеп Шалгынбаевтан сыр тартамын. — Ш эке, осы редакция манынан жешл-желш жумыс та- была ма? Ол бед1рейш маган карайды. — KiMre? — Маг ан . Шалгынбаев шалкалап кеп кулдь —Саган негылган жумыс? Сен студентсш гой. — Студент болсам да, жумыс штемесем болатын емес, турмыс киын боп барады, — дед1м мен шынымды айтып. — Т анертен лекцияда болып, тустен кейш жумыс ютер ед(м. Tiirri туннш б|рсыпыра ж ерш е дейш icTeyre де бейшмш. Teri менщ ушм жалынышты боп шыкты-ау деймш, Шалг­ ынбаев енд1 кулмедь Онын кулмегенш пайдаланып, мен e3iMHiH кыстай демалыс сайын жалданып, ептеп а к т а тауып келгешмд1 айттым. —Э й, сонда сен канша акша таптын? —дед1 Шалдуар ток- тай калып, меш иыгымнан жулкып, езш е каратып. «Эй», «ой» деп со й леу , сейл егенде касындагы адамын иыктан, желкесшен nepin калу, жулкып, езш е карату Шал- дуардын эдет1 екен. Байкаусыз келе жаткан меш ол иыгым­ нан жулкып калганда кулап тусе жаздадым. «Мынаган не бо- лган?» деп ойлап, апалактап онын бетше карап ед1м, Шалдуар- ды н м енщ тэлт1ректеп барып тузелгеш мде шаруасы жок, бед1рейш 03 сурагына жауап кутш тур екен. —Жексенб1 сайын 20-30 сомга дейш каратушы ед1м, - дед1м мен мардымсып. - Ол коп акша гой! 178

Шалдуар ею санын шапалактап, каркылдап кеп кулан Одан сон ол м е т тагы да иыктан nepin калып, жол шетш деп арыкка кулата жаздады. - Коп а к т а дейдН - дед1 ол imiH басып, кулю сш тыя ал- май. - Тапкан екенсщ кеп акшаны. — Ол кулюсш ер е н б а ­ сып, мешмен кайта катарласты. Tafbi да мактана сейледн — Сен1н ол «кеп акшан» 6i3fliH 6 ip юшкентай информациянын куны гана. С ен бгпесщ бе? - деп Шалгынбаев он колынын бармагы мен суксаусагын 6ipiHe-6ipiH жакындата устап, менщ кез алдыма тосты. - Бес жолдык мынадай информацияга бар гой, б1зде он сом кояды. Ал мынадай болса, - сук саусак пен бармактын арасы алгашкыдан алшая туст1, — жиырма сом. Егер информациянын келем1мынадай болса, —ол 6ip нерсеш елшеп жЫеретшдей боп карысын керсегп , — алпыс сом. БЫдщ бе: 6ip карыс информация ж азсан, б1рден алпыс сом аласын. Ah! Бул газетой 6ip номершде 6 ip информациян гана шыкса алатынын. Кейде 6ip номерде б1рнеше информациян шыгып кету1 де ыктимал. Ол езщ н ш пысыктыгына байланыс- ты. Ал айына газетой неше HOMepi ш ыгатыны н бш есщ бе, 25- 26 HOMepi шыгады. Сонда 6 ip айда орта есеппен он б ес ин­ формация шыгарган ж урналисты e3i тогыз ж уз сомдай акша табады. БЫдщ бе? Ah! Шалгынбаев маган e xip efle карап, бармагын шошайтты. М ен кез1м бакырайып, басымды изед1м. Teri Шалгынбаевтын мен1к кез1мд1 мулде уясынан шыгарып x i6 e p r ic i келд1-ау дейм ж , сел кабагын шытынкырап манызданды да, кайтадан сейлеп кето. — М ен ез1м информацияны Kecin кылмаймын, — дед1 ол елденеден жшркенгендей танауын тыжырайтып. —Оны Kecin кылу тышкан аулаумен 6ipaeh. М ен етектей-етектей очерк- тер жазамын. Сен менщ 6ip очерю м е канша гонорар койыла- тынын бш есш бе? Ah! Мен басымды шайкаймын. MeHiH оны бш мегеш ме Шал­ гынбаев одан сайын разы бола туседн - Бшмейсщ. Саган оны биту кайда? Мен 6ip очерюме алты- жет! жуз сом аламын! - «Ал, капай?» дегендей, ол белм е кара- ды. «Сумдык кеп екен!» деген ишарамен мен K63iMai жумдым. — Ал сен мен1н айына канша гонорар табатынымды б т е с щ бе? Ah? Мен тагы да басымды шайкаймын. Шалдуар одан сайын мез болады. — Эр айдын аягында мына деден , — ол бармагын шошай- тып, кеудесш турто, - мын жарым-eKi мын сом гонорарды 179

калтасына салып алып, талтандап журе бередк Онын ус-пне м еж к ай сайын с е п з жуз сом жалакым тагы бар. Енд1 осынын 6epiH косшы ез1н. - Кеп акша гой, - дед1м мен. - Жок, ез1н косшы кене. - EKi мын уш ж уз-eKi мын с е п з жуздей-ау деймш. - Д ел, дел . Кейде мына уш еудщ 03i де боп кетед1, ah! - деп ол бармагымен шынашагын басып турып, калган уш сау- сагын шошайтады. — М ш е, коп акша кайда жатыр? Ал сен отыз сомды коп акша KepeciH. - Рас, —деймш мен Шалгынбаевтын каламакысынан ба- сым айналгандай томен карап. - Маган айына eKi-уш жуз со- мнын жумысы табылса да icrep ед1м. Алда жазгы каникул келе жатыр. Ол кезде жумыссыз бос журу де KacipeT кой... - Э й, - дед1 Шалгынбаев узанкырап барып токтап турган есек арбага карап, аягын шапшандата басып, - б1здщ редак- цияда eKi-уш ж уз сомдык жумыс болмайды. Курьердщ 03i айына торт жуз сом алады, корректорлардын айлыгы алты жуз, одеби кыз^еткерлердЫ ceri3 ж уз. Сен сиякты шию студент­ ке едеби кызметкер болу кайда. Сен корректорга да жарамай- сьщ. Егер курьер болгын келсе, ертен (йзге кел. Мен сеж жа- уапты секретарьга алып барайын. К еше Нюра деген курьер кызымыз демалыска шыкпакшы боп, орнына Kici табылмай жаткан сиякты едь Bi3 есек арбанын касына келдж. - Эй, былай бур, —дед1 Ш алдуар есектщ шылбырын уста- ган балага кеш енщ он жагын нускап. — Ыстыккол кошесше карай тарт. Анау, бурыштагы уй. Есек арба онга карай бурылган сон мен: - А л, Ш оке, кош болыныз. Ертен редакцияга келемш, - деп оз жош ме кетуге ынгайландым. - Эй, кайда барасын? —дед1 Шалдуар «03iHHiH eciH дурыс па?» дегендей маган бажырая карап. - Жатакханага... Емтиханга эз1рлен1п жатыр едж. - Жатакханага... —дед1 ол маган б1рденесж OTKi3in койган- дай кабагын шытып. —Сен еши мынаны Tycipin бермейсжбе? «Асыгыспын, 03iHi3 Tycipin алыныз» дегел1 6ip турдым да, Шалдуардынтур1нен корыктым. «MiHe3i -лк поле екен, р'енж1п кап, ертен жумыска алдырмай журер» деп ойлап, онын соны- нан ыкы лассы з mecTiM. Ы сты ккол Komeci мен Гоголь кеш есш щ бурышындагы eKi катарлы уйд4н алдындагы сарай- дын касына есек арбадагы сексеу1лд1 TycipfliM, Шалдуар yfliHe Kipin, акша алып шыкты да, арбакеш баланы ж онелто.

—Э й, негып турсын? - дед! ол кетуге ынгайланган маган карап. - Енш буларды анау таска согып, жармайсын ба? — М енш кырсау кимылымды ангарды ма, ол б1рден бастырма- лата женелдь - Сен е зщ менен акы д о м е т т жургеннен сау- мысын?! Саган акы не керек. Отыз сомды олжа керш журген сен ертен курьер боп, айына терт жуз сом алып отырсан, шекене тар келе ме? Менщ саган берер актам сол. Уктын ба? Ah?.. Мына пеле шынында да 6ip сумдыкты шыгарып ж урер дедйм де, у й ш п жаткан ceKceyiflfli у н -т у н а з шет!нен суйреп, жаруга KipicTiM. Таска согылган сек сеуш жшер1 жаланаш колымды жангыртып, вне бойымды электр тогы соккандай flip-flip етю зедь С онда да TicTeHin, тырмысып жатырмын. «Муны 03iM жаратынымды бшгенде багана тез сынатын, mipiK сексеу1лд1 кеб1рек салатын efliM гой» деймш imiMHeH. BipTe- 6ipTe алаканымнын Tepid ойыла бастады. Акыры, колым шы- дамай бара жаткан сон, жарылган с ек сеу тд ! аягынын ушы- мен жинастырып турган Шалдуарга бурылдым. —Ш эке, жаман колгап б1рдене табылмас па екен? — 9 й , сен езщ ... студенттщ жаман колын аяп, —деп еж ь peftfli ол маган, ею колын калтасында устап, пирене турып. — Мен саган жаман колгапты кайдан табамын? — Кол шыдамай барады, —дед1м мен Шалдуардын колга- бы жогына бейне 6ip 63iM юнелш ей-ак ыржия кулш. —Онда HeciHe солдат болып ж урсщ , бес тал агашты ж ару кольщнан келмесе? Ж е, жар да, болган сон ана сарайга уйш , кулпын сыртынан бос сал да, жатакханана журе бер. Осыны айтып Ш алдуар алшандап уйш е карай Kerri. «Журтка жылы сейлеп, сел ю ш ш к керсетсен, естш иыгына MiHin алатыны жаман, —деймш мен ез1мнен-ез1м куйш -nicin . — Маган б1рденесш етю зш койгандай ем р ен д еп , алшандау- ын. Солдатты адам емес, TeMipдеп ойлайды екен-ау бул. К ерер ед1м согыста болсан, сенщ жаныннын кандай тем1рден согы- лганын!» 0cTin, imTeft кунюлдеп канша урысканыммен, ол KyHi Ш алдуардын бар шаруасын тап-туйнактай eTin тынды- рып кету1ме тура келдк Ертеншде, сагат танертенп тогыздан аса ую дей ушып ре- дакцияга ж егпм. Редакция орналаскан уш кабат уйдщ алды- на келсем-ак менщ журепкии езгеше 6ip лушл кернейдй Онын сырткы би ж тас баспалдагына кетершгеннщ е зш е тау болма- са да, тебе басына шыккандай к е н ш м биж теп сала береди Маган редакция адамдарынын 6epi ерекше жаралган жан боп кершеди Олар шетшен жаксы, шетшен суйюмд1 сияктанады. Ш алдуар Шалгынбаевтай боп олардын ортасында журуден 181

артык бакыт жок 1спеттенедг 9cTin, редакция уйшщ ар буры- шына аса зор курметпен карап, дел1зде кездескен ар адамы- на, ол м еж елемесе де, шле сэлем 6epin, жана тускен жас келшдей сызылып келе жатсам, Шалдуар машина бюросынан шыгып барады екен. — Ш эке, - дед1м оны кергенде экемд! кездест1ргендей куанып. Шалдуар жалт бурылып, калбаландай умтылган маган тан- дангандай, сузе карап калды. —Ш аке, сэл ем ет а з бе? — CeHi KiM шакырды, ah? - дед1 ол касына келген менщ колымды да, сэлем1мд1 де алмастан. —О з бупн кел деп ед1шз гой. —Катан? —Кеш е, а з д щ уйге отын туЫргенде. Ш алдуар кабагын тыржитты. — Отын, отын... —aeai ол елденеге м еж кекеткендей. - Жумыс жайында десеш ш одан да. —Ив, жумыс жайында гой, Ш аке. Курьер алып койган жок па едш здер? Шалгынбаев меш н бул сурагыма жауап бермедк — Ж ур, —aeai ол ектем унмен иыгымнан жулкып калып. Баганагыдай емес, Ш алдуар енд1 мангаздана аяндады. Мен сумендеп сонынан iaecTiM. 1лесе бере, оган тагы 6ip сурак кой ды м. —Ш эк е, 6i3 KiMre барамыз? —Жауапты секретарьга, —дед1 ол мойнын бурмастан. —Жауапты секретарьларыныз KiMдеген Kici ед1? — Сен б1лмейс1н, - Шалдуар он колын шорт алтедц - жанадан келген адам. Сен сиякты согыста болган. Мен «ендеше ол Kicire юрмей-ак кояйык» деп улпргенше болмады. Ш алдуар «Жауапты секретарь» деген жазуы бар кабинетон eciriH жулкып калып, мен1 жещмнен суйрей imKe Kipfli. Кабинет neci устел iне енкейе тусш , газет карап отыр екен. — Осы Kici жауапты секретарь, осы юшмен сайлес, - деп Ш алдуар меш 1лгер1 итермеледк Мен Шалдуар G3i айтып, кызметке a3i алдырады екен деген у м т е н келген efliM. Ол малту бшмейтш адамды терен суга лактыргандай, меж каби- нетке Kipri3e салып, e3i сыргып, шыгып кетуге ынгайланды. Осы кезде жауапты секретарь басын катерш, 6i3re бурылды. Онын жуз1н кергенде мен а з каз1ме e3iM сенбеген сияктан- дым.. KipniKTepiM у с п -у с п н е жыпылыктап Kerri. Касы тукси- 182

ген, орыс ен дес, сабырлы, аксары Kici. Ею K03i де бурынгы- сындай сел ш епрлеу. YcTiHe жай кшм кигеш болмаса, буры- нгыдан еш e3repici ж ок, ескери журналист, капитан Баги Уазитовтын нак e3i. — Беке! — дед1м мен жауапты секретарьга eKi колымды 6 iрдей созып. Бакен де меш жазбай таныды-ау дейм ш . Т ез орнынан турып: — Ербол, ceH6iciH, айналайын! - деп кушагын жайды. Мен Б екецнщ мол кушагына калай eHin кеткежмд1 бшмей калдым. Ол: «Аман-есен келдщ бе?* деп бауырына кысып, аркамнан кагып жатыр. —Ш уюр, Беке, мен былтыр келгенмш, —деймш Б екеннш MeHi куш актаганы на кен1л1м б о с а н к ы р а п , 6ipaK оны бшд1рмеуге тырысып. —0 зщ 1 з кашан келдМ з? — Ею айдай болды. Осында бурынгы кызмет1ме орналас- тым. 9 з ш кайдасын, Ербол? — КазГУ-де, окудамын. — Берекелдь Ал, отыр, енпмелесежк. — Э н п м ен ш улкеш , осыган жумыс керек, —дед1 жанагы мен1 осында Kipri3e салып, шыгып кетуге ынгайланган Шал- дуар кайтадан бурылып к е л т ж ен е меж калай да кызметке орналастыруга бел байлагандай белсен дш к 6iaflipin. — Бул корректорлыкка жарамайды, курьер ету керек. 0здер1ш з де таныс е к ен азд ер гой. — Болганда кандай! — д е д 1 Б екен баптай с ей л е п . — Б13 6ip б е л 1мде кызмет еткенб1з. М ен редакцияда болды м. Ер- б о л ды н ел е н , макалаларын газет1м1зд е ж ш жариялап тура- тынбыз. Б екенш н бул ce3i меж 6ip кетерш тастады. Ш алдуар «жа- ман студент», «жаман солдат» деп желкемнен туспей койып едк «Белем, 6iami мен кандай солдат болганымды» дед!м imiMHeH айызым канып. М еш н осы ойымды сезгендей Шал­ дуар шап ете тустг. —Бул елен жаза алушы ма ед1? —дед1 Бекеннщ с езш е сен- бегендей. —Беле, жазганда кандай! М унын елендерш ш кейб1р жол- дары 6i3fliH бел1мнщ туы icnerrec боп кеткен. Бел1м шабуыл- га шыккан сайын 6i3 Ербол елеш ж н: Алга карыс бассан, бас! Суйем кей!н шепнбе! - деген жолдарын унем1 газетпн шпигелше беретшб!3.

Шалдуар басын шайкады да: —Мынадан елен шыгады дегенге ешкашан сенбес ед1м, ah — деп м е т буш рден т у р т т калып, сакылдап кеп кулдк Жауа’п- ты секретарь с е з ж кайтадан жалгады. —Онын устше мен Ерболга согыстан аман келш, осы орын- да отырганым ушш тж елей карыздар KiciMiH, - дед1 ол Шал- дуардын парыксыз кулюсшщтокталуын тоспай. - Бул бакан- дай уш журналист! тж елей ажалдан алып калган. Шалдуар буган сенбегендей боп, маган карады да, басын шайкады. Жауапты секретарь уш ж у р н а л и с т алгы шепке келш, маган жолыкканын, б1здщ позициямызды жау аткылап, 6ip снарядтщ жер уй алдына келш, ысылдап жатып алганын Шалгынбаевка таратып айтып жатпады. — Ербол, сен Ныгмет ЕлеуЫзовтщ каз1р кайда екенш бш есщ бе? —дед1 маган бурылып. —Жок. —Бэле, ол каз1р С. каласында, облыстык газет редакторы- нын орынбасары. Ал капитан Рыжовтык кайда екен1нен ха- барын бар ма? -Ж ок. — Ол Москванын 6ip баспасына орналасыпты. Мен хат алып турамын. Bip хатында ceHi сурапты. — Апырай, э , —деймш мен куанган устше куанып. Уази- тов енд1 менщ жайыма ойысты. —Сен студентс1н гой, —дед1 ойлана отырып. —Эрине, коса кызмет (стемесен болмайды каз1р. Ал саган не жумыс тауып берсек екен? Ол карсысында турегеп турган Шалгынбаевка карады. — Е, муны Нюранын орнына кеш м курьер ете салыныз, ah, —дед1 Шалдуар жулып алгандай. —Буган сол да жетед1. —И э, —дед1м мен басымды изеп. —Ж ок, мен Ерболга ту п к ш к п жумыс болса деп отырмын. Курьерл1кт1 койш ы , Е рбол ту б !н д е б1здщ белд1 кызметкер!м!зд!н 6ipi болуга тш с. BipaK каз1р сол уакытша курьерлштен баска бос орын жок. —Мен курьер-ак болайын, Баке, - дед1м осы бар кызмет- тен айырылып калмайын дегендей асыгып. — K.a3ip емтихан eTKi3in жатырмыз, 03i ксшк1 жумыс болса, маган колайлысы осы сиякты. — Жарайды, a3ipiue осыган орналаса тур. Ар жагын тагы коре жатармыз, - деп жауапты секретарь маган 6ip жапырак кагаз усынды. - Арыз жаз уакытша курьер е т т алуды сурай- мын деп, колынды кой. Кешю алтыда кызметке кел.

- Айттым, орналастырдым... Ah! Ал енш не гыл деййн? Ah! - деш Шалдуар жауапты секретарьдан шыкханнан кейш маган гшрене карап, - Сен менщ бул жаксылыгымды умытпа. —Ракмет, Ш аке, умытпаймын, —дедйм мен оган асыга бас М шеки, осыдан жиырма шакты кун бурын мен кызметке осылай орналаскан ед1м. Кун сайын кешю алтыда редакцияга барамын. Т ун п он 6ip-OH екще жумысымды 6iTipin, жатакха- нага кайтамын. Алгашында «курьер» деген с е зд ш м а ш й н ж е ш й б ш н м р ем ей де ж урд1м. С айтсем, редакция мен баспа- хана арасына кагаз тасушы Kicini осылай деп атайды екен. Редакцияда eKi курьер бар. К унш зп курьер Даниловна дейтш картан эйел. KeuiKi алтыга дейш редакциядан баспаханага кагазды ол тасиды, кешке ол жумыска мен KipiceMiH. Б!здщ таситыиымыз редакция бел1мдерш щ кун сайын газетке басы- луга даярлайтын макалалары. Соны жиналган сайын топтал секретариаттан алып, баспаханага апарып тастаймыз. Цех ба- стыгы курьерден келген макалаларды кол койып алады да, дереу линотипискаларга белш бередг Олар алдарында турган пианино тар1здес машиналарга —линотиптерге отыра кал ып, макала сездерш коргасынга кеинредк Осылайша exi курьердщ кун1 боны кезектейп баспаханага тасыган кагаздары ертешнде газет болып шыгып, окушылардын колына жетедк Маган редакция да, баспахана да кызык. Кун сайын eKeyiHiH де ж ум ы сы ны н ж айы на каны п, т у с ш е т у с т 1м. Туйн генн ен кейш ез1мд1 катар жаткан кос келдщ айдынына кезек сунгитш коныр уйрекке тенед1м. Редакциянын неп зп макалалары баспаханага к ебж е кущцз жвнелйлед! екен. Кешке кущцз улпрмеген азын-аулак макала, коб1несе алдагы номерлерде басылуга THic запас материалдар тасылады. Анда-санда ТАСС-тан келген тыгыз макалалар бола- ды. Аударылганнан кейш баспаханага соларды жетюземш. Кайткенмен де кешю курьердщ б о с уакыты кеп болатын. Ондай свттерд1 б ос ж1бермей, мен онаша кабинеттердж 6ipiHe Kipin алып, емтиханга эз1рленетшмш. Ал емтихан етю зген кундер1 Даниловна апайдын куанышына жумыска 6ipep сагат ертеде шыгатынмын. Елпек атка ю м н щ м ш п й келмейдь Кал­ ган жумысын Даниловна да маган тастай салады. Кызмет аягында кайта басылган макаланы салыстырып, асыгып отыр- FaH бел1м MeHrepymici де маган жалынады. - Ербол, сен мынаны тындай койшы, мен окып тастайын. —Ербол, сен мынаны окып ж!берцц, мен оригиналга карап отырайын, —дейдь

Ен алдымен мен! машинистка Биб1ш апай жумсайды. Мен баспалдактан кетерше бергенде машбюронын ашык турган eciriHeH терде отырган апайдын K03i меш шалып калады да, дереу столынын тартпасын аша бастайды. - С элем етаздер ме? - деймш машбюронын ашык eciriHeH басымды сугып. - Айналайын, MeHiH Ербол бауырым елгезек кой. Маган теменнен барып 6ip папирос экеп бере койшы, - деп Бибш апай б1рден акшасын усынады. —Осы шарша-а-ап елейш деп отырмын, бугш жумыс сондай кеп болды. Мен кулш, бас изеймш де, рсдакциянын астындагы буфетген 6ip пачка «Прибой» екеп беремж. Оган апай мэз боп калады. - Ой, TineyiHui 6eprip. Ой, 6ip жаксы келшшек алып, кесе- ген кегерпр! — деп батаны уеп-устж е жаудыртады. Апай жаксы келшшек жайын айтканда мен ез-ез!мнен кызарып кетем1н. Коз алдыма б1рден Ментай елестейдк MeHiH осы гашыктыгымды осы апай бейне 6ip бЫ п отыргандай боп керш едь б с т ш ж у р т оку жылын да аяктадым. Ешн бугш нен бастап дайындалатын емтихан жок. Кыздар да ауылдарына K erri. Bip бвлмеде калган Жомартбек екеум1з гана болсак, оны н кешке дейш келу-келмеу1 екпипай. Ол да ертен не 6ypciryHflepi елше кайтпакшы. Бэлюм, ол Ka3ip би­ лет алудын камында журген болар. Сондыктан мен сагаттын алты болуын кутпей, б у п н жумыска кундегшен ерте бардым. — Ербол, ей, Ербол, —дед! Б ибш апай менш тебем бас­ палдактан KepiHiciMeH-ак. - Жылдамырак журил, айналайын. Апайдын TeMeKici таусылып отыр екен. Ka3ip тартпасын ашып, сумкасын актара бастайды деп ойладым iuiiMHeH. - С эл ем етаздер ме? Жай ма, Би-апай? Апай кулш ж1берд|. — Темемге жумсайды екен деп калдын ба? Темеюм бар, калкам. Осы Ka3ip гана ceHi жауапты секретарь i3aen отыр едк Соган бара койшы тез. Саган жана жумыс берплер! келш отырган сиякты. Салып отырып жауапты секретарьдын кабинетше барсам, Бэкен жалгыз отыр екен. - Хал калай, Ербол? - дед! ол сэлемдескеннен кейпн. —Хал жаксы, емтиханды б т р д ж . - Каникулда кайда болмак ойын бар: осында каласын ба? Элде 6ip жакка барасын ба?

—Осында каламын, кайда барамын? - дедам мен. - Ауылта барып кайтайын д есем , арлы-берл1 журуге каражат керек. — Онда биыл жаздай б1зде корректор б оп штей турсан кайтед1? — 1стей м ш . — Ертен 6ip KeuiKi корректор демалыска шытушы едй Со- нын орнын сатан устап отырмын. К елеи айда тэты 6ipeyi шытады, онын орнын ж эне сен басасын, —дед1 Б акен сабыр- лы, камкор кеш лм ен. —К уш из уйкын кантаннан кейш матан келш жур. Э н еуп дей емес, колын босады той. Мен сеш ещц завод, фабрикаларга ж1берш, хабар, корреспонденциялар ж аз- дырамын. Бул да косымша каражат болады. —Ракмет, Баке. — Бара-бара макала, очеркпен де айналысарсын. Сейтш екеум1з сеш н кольщнан ж азу к е л е тш д т н осындагы журтка делелдейтш боламыз. Мен басымды изедцм. —Онда мен сеш ертеннен бастап корректор кызметш ат- карады деп буйрык берд1ремш. Сейтш мен сол куннен бастап eKi ай корректор болдым. Eki айда «Е. Есенов» деп колым койылып, газетте 6-7 хабар, корреспонденциям шыкты. Газет айына ею рет каламакы, eKi рет жалакы беред! екен. С тудентон айына 6ip рет бер!летш стипендиясындай емес, 6ip айда колына терт рет акша устау- дын e3i матан ересен байлык сиякты боп KepiHai. Онын устж е Уазитов атай мен1н хабарларыма студентпк жайымды есеп- теп, унем1 кетерщ ю каламакы койып отырыпты. Оны кала­ макы алган сайын Ш алдуардын бас шайкауынан 61лд1м. Мен каламакы немесе жалакы алып шыксам-ак, алдымнан Шалг- ынбаев тап бола кетед1. —Э й, Карадомалак, акша алдын ба? Ah? —дейдк — Алдым, —дейм1н мен арсаландап. —Экел, санайык, - дейд1 ол колын созып. М ен жана тана кассирден санап алып, кенетоз гимнастер- камнын омырау калтасына ек1 буктеп салып койган акшаны кайта суырамын. Ш алгынбаев оны уыстап алады да , мен1 онашалау жерте карай бастайды. Содан сон ол жайланып оты- рып MeHiH акшамды санай бастады. Санайды да: —Кеп, —деп басын шайкайды. —Неге? - деймш мен ез-ез1мнен кысылып. Ол бухгалте- рията айтып, акшамнын жартысын кайтадан алдырып коятын- дай боп керш ед1. Саскалактап, Ш алдуардын бет1не жалтак- жалтак караймын. 187

- Ken деген сон кеп! - дейд1 ол акшаны маган кайырмай, уыстап устап турып. Мен 6 ip онын колынан суырып экетет1ндей, будыраган кагаз акшанын уысынан шыгып турган шелн бармагымен басып кояды. Сосын меж тергей бастай- ды. - Сен бул жартыда неше хабар жаздын? — Екеу. - Эне, айттым гой. Ею хабарга мунша аккша THicTi емес. Бурый 6 i3re аз койылатын. —Мен кайдан 6iлейш, —деймш Шалдуардын алдында кыл- мыс жасагандай кысылып. - Сен бшмейсщ, мен саган бшген сон айтып турмын, ah! - aeiwi ол мангазданып. Bip жолы, Шалдуардын осындай тергеушен кейш, мен одан: - 6 з1щз канша алдыныз? —деп сурадым акырын гана. Ол басын шайкады. - Бул жолы мен ештене алганым жок. Кдз1р e3i очеркке лайык материал жок, —деп кабагын шытты. Мен одан сайын кысылдым. Бейне 6ip Шалдуарга тж сп акшаны ез1м алып койгандай куыстандым. Меж бул киын- дыктан Шалдуардын 63i шыгарды. —Ал ендгбуган iumeflMi3 бе? Ah? —дед1 ол менщ акшам- ды устаган он колынан жогары KeTepin. Мен басымды изедйм. — Жур1жз, Ш еке, ci3 imiHi3, мен1н imneflTiHiMai ез1юз бшес13 Fofl. Булай дейт1н1м, курьерл1к жалакымнык алгашкы жарты- сын алганымда дел осылай Шалдуар кездесе кеткен. Сонда да ол менщ аз акшамды колына алып, epHi жыбырлап санап шыгып, «ал ещп imneflMi3 бе?» деген. Мен оны кеше буры- шындагы кек будканын 6ipiHe epTin бармп, exi жуз грамм арак эпергенмш. Одан кей1н де жалакы, каламакы алган сайын Шалдуар менен MiHflerri турде eKi жуз грамм imnece, аузы кисайып кетет1ндей боп эдеттент алган. Сол кездесулерде мен1н жарытып 1шпейт1н1ме онын K63i жеткен. —Бул сенщ неш1нш! каламакын? —дед1 Шалдуар акшаны ез1ме кайтарып 6epin жатып. —Уш1нш1 FOfl, Шеке. - А, солай ма? Сен де ушшип рет каламакы алып ж1бердщ бе, ей? - Ол каркылдай кул1п, едет! бойынша аркамнан кой- ып кеп калды. Ынк ете тускен мен1н аузымды аштырмастан тагы да 63i сейлеп кетп. —Онда былай болсын. YmiHmi кала- макыны жаксылап жууымыз керек. BepiMi3 де сейткенб1з. Эйда, жур, кек базардагы шайханага барамыз. 188

Мен бурынгы едет бойынша Шалгынбаевты кеш елердеп кек будкалардын 6ipiHeH сыйлап кайтарармын деп ойлап ед1м. Ол м еж д е д е к те тт, кек базардагы шайханадан 6ip-aK шыгар- ды. Устелге отыра сала, даяшыны шакырып, e3i заказ бердк — Ж уз елу грамм арак, - дед1 ол даяшынын колындагы кагазын иепмен ымдап, оган тез жаз дегендей ишара 6mflipin. — Ш еке, eKi ж уз грамм iiuiHi3, — дед1м онын кунделш п мелшерш туспалдап калган мен. —Ж ок, 63iMHin ece6iM бар, —дед1 Шалгынбаев, —ж уз елу, жаздьщыз ба? Ah? Ж азсаныз, оган уш рет дунган KecneciH косамыз. «Б>з екеу емесшз бе, уш кеспе деп осы Kici кателест айтгы ма» деп ойлап, онын бетше карадым. М енщ ойымды уккандай Шалдуар: «Уш кеспе деп жаздыныз ба? Ушеу деп жазыныз» деп жене ею рет кайталады. «Бэлюм тага 6ipey келетш шыгар, уилнил кеспеш соган алып отырган болар» деп туйшм де, ундемед1м. Заказ алган даяшы кухнянын TeciriHe карай кетш бара жа- тыр ед], Шалгынбаев кайтадан баж ете ту ей . —Токта, токта, 6epi кел, —дед1 даяшыга колын ycTi-устш е сермеп. —TipKeMeci калып койыпты гой, ттркеме косыныз. Даяшы устел шетше ецкейш , кагазына ж ене б1рдене туртш алды. «М унын TipKeMeci не нерсе, кымбат б1рдене емес пе екен?» деп кыпылдап отыр efliM, Ш алдуар маган карады. —Э й , сен, тым болмаса 6ip кружка сыра imceHuii, ah? —Bip саптыаяк iiuceM ш ей ш , —дед1М мен. KeTin бара жа- ткан даяшыны Ш алдуар тагы токтатты. —Тагы 6ip кружка сыра косыныз, —дед1 ол мойный со- зып. — Костыныз ба? Ещй экеле 6epiHi3, тез эк ел Ы з. —Жанагы 6ip Аркеме дегеш ш з не? —дед1м мен Шалгын- баевка. Ш алдуар сакылдап кулш , MeHi буй1р1мнен тагы 6ip nepin калды. —Соны бшмейсщ бе? — М енщ 6ineriHiM машинага TipKen, су й р етт журетш 6ip нарселер сиякты едк М эселен, зенб1рек суйреткен машинаны... —Е, оны бш сен болды, - дед! Шалдуар ce3iMfli аяктатпай. Шалдуар теп e3i гана сейлеуд1 жаксы керетш . Q cipece ол менщ C03iMfli кез келген жерден к и т Kerin, uiipiK жш тей узе салатын да, 03i сейлей женелетш . — Бул да сол сиякты: жуз елу грамм арак - машина, 6ip кружка сыра - соган иркем е. —Ал егер арак жуз елу емес, ж уз грамм болса ше? —Онда 6ip кружка сыра ттркеме бола алмайды. —Неге? 189

—Сол. - Ол менш бет!ме б ш п ш с ж т , бажырая карады. - Жуз грамм арак, 6ip кружка сыраны тарта алмайды. Т уаш кп ме ешп? Ah? Мен басымды шайкадым. — С ен топассы н, — дед1 ол бет1ме бедйрейген Kyfli. — TyciHiriH нашар, угымын жок. Сондыктан сенен мына мен сиякты жуйрпс журналист шыкпайды. CeHiKi ет пен тершщ арасындагы ж ел ж сиякты б1рдене. Майданда 6ip нэрселерд1 шатпактаган болуын керек. Уазитов сол ушш ceHi кекке кете- ре мактайды. Менщше сенде eui6ip талант жок. Мен не дер1мд1 бшмей, кызарактап куле берд1м. Осы кезде касымызга даяшы келш, 6i3 сураган ас-суды подноспен екеп, алдымызга койды. —К е с п е н т 6ipeyiH, сыранын 6ipiH ал, —дед1 Ш алгынбаев. Мен айтканын 1стед1м. Содан сон ол кеспенщ 6ipiH е з ал- дына жакындатты да, екшип тарелкадагыны сонык устже твнкере салды. Кара бурыш пен усак тузды мол етш cenTi де, асыкпай араластырды. —Дунган xecneciH жаным жаксы кередь ah? —дед1 ол. — Сондыктан мен 6ip ж егенде онын екеуж осылай 6ip табакка саламын да, 6ip-aK жеймш. Ал, сыранды кетер. Ke6iri KenipmireH кырлы шыны саптыаяктын кулагынан уста- дым. Шалгынбаев буййрлй келген кырлы стаканга кешрдектете куйылган аракка аска телм1рген итгей ем1не карап, жуткыншагын секен enci3in 6ip жутынып алды. Содан сон, 6ipey апдынан ала кашатындай, шап 6epin кос колдап устап, aipia каккан стаканды жыбырлай женелген ернше тез такап, кылкылдатып жута баста- ды. Стаканды басына кетерш болып, кабагын шытгы да, дереу сырага кол созды. Одан кылкылдатып ею жутымды жэне уртгап жШерш. Осьщан кей1н ол терлеп-Tenuiin, кеспеге бас койды. Шалдуар касыкпен копара кетерш, кауып асап, асты да тез жейд1 екен. Мен шектей шубатылган узын кеспешнб1р-екеу1н сораптап жутып улг1ргенше, ол е з табагын котарып та таста- ды. Шанышкы мен касыкты б о с табакка салып, устелдш ж иег1не карай сыргытып ж1берд> де, саптыаякта калган сыра- сына кол созды. Кол созып жатып, epipeK устелдерде отырг- андардын 6ipiMeH бас изеп амандасты. —Э й, сен менщ к1ммен амандасканымды Kepin кой, - дед1 ол мен1 буй1рден нукып. - Таяуда вскерден босаган акын ж т т , 631 аракты ею ртш im eai. Ah! Мен жолдасым нускаган жакка бурылдым. «Аракты eKipTin imeTiH» Кызыл шырайлы келген енгезердей ж т т екен. «Болса болар» дед1м imiMHeH. 190

—Э й, сен мына сырага караты , —дед) Ш алдуар саптыая- гын катере устап. —Осынын. Tyci кандай? - К,оныр емес пе? - Ж ок, таба алмадын. Жаксы iuieiiH 6ip журналист муны былай деп суреттеген: Тобылгы торы сыраны Толкыта iuiep кун кайла? Тостаган коз кыздарды Толыкси кушар кун кайла! «Тобылгы торы сыра» деген) жаксы тенеу емес пе, ah? Fa- жап тауып айткан. Ah! — Осылай деп Шалдуар калган сыра­ ны басына 6ip-aK кетердь — Тобылгынын TyciH торы демеуин ед1 гой, — дед1м мен cepiriM саптыаягын устелге койганнан кейш. —Кызыл тобыл­ гы де се керек едь Торы деген с е з тек жылкыга гана айтылмай ма? Егер арактын дэм ш аюдай акырган ашы дей келш , сыра­ ны торы жылкыдай жуас де се 6ip cep i емес пе? —Ж ок, сен тук бт м ей с щ , тобылгынын да Tyci торы, —дед1 ол маган бет бактырмай. — Ж е, сен оны кой, - Шалдуар бм еп м н ен кысып устап алды. — Енд< мен осы тобылгы торы сырадан пиемш бе? Ah? —0 з1щ з 6meci3. - Жок, сен оны кой. Мен сыра ш ем ш бе? Ah! — 1Ш1ШЗ. Ko3i кглегейлешп, ол маган теЫрейе карады. - Жанагыдай Аркеме кылып ш ем ш гой? Ah! —0 з жайынызга караныз. — Ж ок, менщ жайымды негыласын, ешй 6ip т1ркеме ж урпзем ш бе мен? Ah! Шалдуардын тагы да до м ет т отырганы белпл! болды: Осы жолгы капамакымды косып, ки1малып кисем деген ece6iM бар ед). Ол ойым жузеге аспауга айнапды. 1ш)мнен кынжылсам да, мен оган актам азайып капады дей алмадым. Амалсыз бас изед1м. Шал- гынбаев дереу даяшыны шакырып алды да, кайтадан заказ 6epfli. - Ж уз елу TipKeMeciMeH... - Ол те з маган бурылды. —Сен iuieciH6e? - Ж ок, - деп мен безек болдым. —Дунган кеспесш жейсйн бе? - Жок, жок, вбден тойдым. - Онда, — дед1 Ш алдуар даяшыга карап, ек< саусагын KopceTin, —eKi рет дунган KecneciH экел. М енщ 6ip апта imeTiH тамагымды мынанын б1ржола im in кеткел1 отырганына irniM ашыды. EHairepi шайханага кел- 191

м е с т и деп в з1ме 03iM ант та берд1м. Сол eKi арада Шал- дуар кулагынан кун KepiHeTiH 6ip арык адамга орнынан туры п, к е у д е сш басы п, б а с и зе д н Б иске шакырылган енипж н сахнанын екшин шетшде нотасын реттеп жайба- ракат отырган пианист! орнынан тургызып, е з 1мен коса копке бас идарелш сиякты, Шалдуар тукырайып, кеспе жеп жаткан м еж иыгымнан жулкылап, шайнандатып, орным- нан турп>!зды. —Агана сэлем бер. Мен аузымдагымды эрен жутып, жанагы Шалгынбаевша о н колыммен кеудемд! басып, жука кулак Kicire карап, бас ишм. Ол менщ сэлем1мд! керек етпедьау деймш, ары буры- лып Kerri. —Бул Kici KiMед1? —дед1м Шалдуарга (лесе мен де орныма отыра 6cpin. — Бшмейсщ бе? -Ж ок. — Мессаган! Бул атакты акын гой. — Шалгынбаев онын кай акын екенш айтпастан, б1рден мшездеме бере женелдк - Жасында мыктап iuixeH Kici. Kepi тарлан сыр берместен eai сол шабысымен сштеп келедн Айтпакшы, сен бш есш бе? Ah? Тамакка умтыла берген MCHi ол тагы да бушр1мнен ту й т калды. Мен касыгымды кайта орнына койып, Шаягынбаевка карадым. —Жазушылар одагы осы кек базардын iprecimre гой. Ah! Тусте олар осы шайханадан келш тамак im eai. Екеумйз сел Kemirin келдж, эйтпесе мен саган олардын He6ip жайсанын керсетет!н ед1м. С ен маган жазуш ылар ас iiueTiH жерге окелгежм ymiH ж эне анадай exi акынды керсеткежм уинн ракмет айт. Ah! Мен сеж ана xepi тарланнын ез1мен кол уста- стырып таныстырайын ба? Ah! EipaK оган ана... не.. — деп Шалдуар о н колынын сук саусагы мен бармагын 6ip-6ipiHe шапшандата уйкеп-уйкеп ж1бердк - Ана... н етж ... тагы да акша шыгаруын керек. Ah! Мен кулш, басымды шайкадым. —Ш оке, рахмет. Мен езге емес, осы шздш е зш зб е н таны- сканыма бакыттымын!.. Осы кезде ж уз елу грамм аракка 6ip саптыаяк сыра, ею та­ релка дунган KecneciH «Tipxen», даяшы же-rri. Шалдуар алга- шкысындай, KecneciH 6ip табакка котарып алды да, босаган ыдысты сыргыта салды. Содан сон аракка колын созып жа- тып, маган: —Сен барып, даяшыга акшасын толеп кел, —деп буйырды. 192

Мен даяшымен е с е п т е с т , кайтып оралсам, кырлы стакан босап, табактакырланынкырап калган екен. Шалгынбаев тер- леп-тепшш, кызара 6epTin KeTinTi. Табак туб1нде калган асты сыпырып-сиырып 6ip-aK асады да: —Сен жаксысын! Ah! - дед1 ол маган бурылып. Содан сон кабыргамнан тэты да 6ip койып кеп калды. — Рас айтамын. Сен жаксысын деймш! — Мактаганынызга ракмет, Ш оке, - дед1м мен ыржия кулш, 6yftipiMfli сипалап. Ш алдуардын ез1мд1 мактап турта- нынын есер1нен бе, бш меймш , бул жолы 6yflipiM бурынгы- дан аз ауырган сияктанды. Осы арада: «Белей, жана а ктам кеп Kerri деп бутан бекер ренж1ген екенмш» деп те ойладым. Егер eMeypiH б1ЛД1рсе сол сетте мен отан ешй 6ip «ттркеме» алып беруге де пешл ед1м. BipaK Ш алдуар е з шамасын бйгед!- ау деймш, б1рден орнынан турды. —Кеттж. EciK алдына шыккан сон Шалтынбаев eKi сезге келген жок. Матан колын ал тед) де: —Ал сен кете бер, енш керепн жок. Ah! - дедь Содан сон кетлдене аяндап, е з жен1мен Kerri. Осыдан кей1н 6ip кун1 жауапты секретарьта жолыктым. —Халын калай? —дед1 ол. — Жаксы. — К.аламакы алып журс1н бе? —Алып журмш, 6ipaK ci3 матан кеп койып журген жоксыз ба? —Неге олай деп ойлайсын? —Шалдуар мен каламакы алган сайын «сатан кеп койып- ты» деп басын шайкайды. —Содан сон? — Содан сон: «Муны мелшерл1 калыпка KenTipeftiK, жур шайханага», —дейд!. Жауапты секретарь калын касы тукси1п, тем ен карады да, устелд1н тартпасын ашты. Одан 6ip папка суырып, MeHi касы- на шакырды. — Мынау каламакы шкаласы, —дед1 ол папканы н бет1н ашып. Мунда кандай макалага канша сом койылатыны керсет1лген. М ж е, мынау —сен жазган хабарларга койы- латын бага. Осыган карал еткен жартыда жазган макалан- нын саны мен отан койылатын каламакы мелшерш есеп- теп Kepmi. Мен ершм жыбырлап, imTeH есептеуге KipicTiM. —Дурыс па екен? —Дурыс сиякты. 13-465 193

- Ендеше Шалдуар шатаспасын! Бул каламакы дегеннщ 63i кып-кызыл саясат. Мен сеж канша жаксы кергежммен, THicTi мелш ерден арты какш а к о я алмаймын. б й ткеш ол м е н т е з акш ам емес кой. TyciHiKTi ме, Ербол? М ен басымды изед1м. - Б асе, аркам нан ауы р ж ук тускендей болды гой, - дед1м шын куанып. Кун сайын ж у п р ш жумыска барып, ай сайын акша тауып журсем де, мен бул ею ай бойы ез!мд1 карангы капаста калг- андай сез1ашм. Ж атакханага келсем де, жумыска барсам да 6ip нэрсем д1, аса 6ip кымбат затымды жогалткандай боп, 1штей аландаумен, елепзумен болдым. Кейде жеген тамак, жуткан суымды да унатпай калатын cerrepiM кездесп. Осынын 6epi манымда М ентайдын жоктыгынан едь Осы кушм Ментайга арналган уш ш ил е ле н боп ж эне кагазга тустз. М енщ оган ар- наган ен сонгы елеш м де осы болды. Ол мынау едк Кун кунпрт, тун карангы, ай болса да, Келмес уйкы жаксы орын, жай болсада. Куншытыс жоктай болып кершед1 Терт бурышы тежректш сай болсада. Кун шыгып турса-дагы тук кермеймш. Айналам карангыдай кол сермеймш. Ментайдынак жузже тенгермеймш. Жутуга ауадагы жайсыз аса. Кайдан Terri болмакшы aya mipKiH Ментайдындем-леб!31 косылмаса. (здеумен елепзш кысылдым сан. Тен терлеп, журек жудеп. киналды жан. Кун - кунпрт, ай - карангы, ауа - ауыр - Ментайдынбул манайда жоктыгынан!.. Сонымбн ж азетп. Кузде онтустжке карай беттузеген тырна- лардай зззш п , Алматыга лек-лепмен студенттер кайтгы. Эр жак- тан, алыстан к е л т , 03iHiH уйренилкзз келш е конган аккудай сы- ланып, отыз кы з е з 1м ш ш отыз уш шил аудиторияга жиналды. Ментайды Kepin, менде ес калган жок. 6з1ме онша назар аударып, жакын тартпаса да, бар б ей ш м соган ауды. Онын аудиторияга Kipin-ш ы ккан ы , ж урген ж у р ю , свйлеген с ез1, кулген к у л ю а - 6api маган куаны ш болды . Енш маган кун де кул!мдед1, ай да ж аркырады, ауа да ж аксарды . Сары алтын­ ны й буына м асайгандай, к в н ш м к е т е р ш п , к е з 1м кулЫ деп, м эз болдым да калдым. Свйтш журш сентябрынн еткенш де ангармаппын. 194

Бул куняе мен бурынгыша М ентайдын касына отырмай- м ын. Ж уртгы н K93i тусш , ce3i кеб ейген нен кей ш , он ы н устш е вз!м н iII оган деген кумарлы гы м ар тк ан сон, ам алсы з кон ы с аударгандай боп, арт жакка, Ж омартбектщ касына кеткенмш. K a3ip М ентай мен М айра ж уптасы п, eKeyi 6 ip re оты ры п, 6ip re ж у р е тт болган. Ол eKeyi сиякты , курстагы еркек кшджт1 бул екеум 1зд щ де жубы мы з жазы лм айты н. E>ip к у ш , ок тя брь д щ а я к к езш де, Ж о м артбек екеум1з са- бактан кайты п ж атакханага жана гана KipreH е дж . Ж о м ар т­ бек дереу шай эк ел уге K erri. О н ы н арты н ан ш е-ш ал а eHTire жупрш белмеге Тана келдь Терезе алдында турган менщ касы- ма озер ж етп де, мойнымнан бассалып, кушактай алып, ещреп жы лап к о я бердд. М ен ш ош ы п KerriM. в н е бойым калты рап, не icTepiMfli, не дер1мд1 бш мей калды м. К,ыз байгусты н кушагы ажырайтын емес. - Ж ыламаш ы, токташ ы , не болды, Т ана? — дед1м мен y p n H in . К ы з то к т ап , с э л саб ы р ту ты п, с е з б ас т ам ак б о п , к в з 1н сургп . С э й то де: —Заман... Заман... —деп, ар жагын айта алмай, кайтадан кемсендеп, агыл-тепл боп жене жылады. Т ан а «Заман» деп м ен щ досы м , вз1н1н эл ге н cepiriH айтып тур ма деп 6ip ойлады м. Э лде «заман» д еп д ву 1рд 1 айты п, ба- сына тускен тагы 6ip мунын ш аккалы келд1 ме екен деп тагы да дагдардым. Bip к езде к ы з eciH жиды. — CyfiiHiui, Е рбол, Зам ан Tipi екен! —дед1 6ip ж ы лап , 6ip Kyain. —flocbiHTipi екен, сенщ!.. М ен ceHepiMfli де, сенбеаьии де б1лмед!м. Т еб е шашым TiKi- pefiin, ене бойым Typmirin кеткендей болды. вй ткен ) осы байгус бала ойсокты боп кеткен ж ок па екен деген кудж келд! маган. Сонымды сезгендей кыз басын шайкап, безек какты. - Рас, рас, Ербол, айналайын, куатым. И лан м енщ сез1ме, илан! —деп Т ана тез ридикю лш аша бастады. Одан 6ip кон­ верт ш ы гары п, ко н ве р т тщ imiHeH eKi хат су ы р ы п алды . - Мынау - Заманнын б1здщ уйге жазган хаты, мынау - менщ cinniMHiH м аган жолдаганы. Мен ж алма-ж ан, саусактары м д1р1лдеп, Зам анны н хаты деген кагазды аш а бастадым. Рас, Заманнын жазуы, сонын эз колтанбасы. Хаттын басына 6ip карап, дереу аягына кэз жуг1ртг!м.«1946 ж ы л, 15 сентябрь» деп жазы лы пты . С одан сон мен бассалып, Тананы шеп1лделп суйе бастадым. Осыдан нак eKi жыл буры н 6ip т есек те ж аты п, Т ан а н ы н б е д н е й cyflin, 195

к еэш ен акк ан кайгы лы жасы н коса жутып ед1м. Енш м ж е, онын бетж ен екж пл рет суйш, кезж деп куаныш жасын коса ciMipin турм ын. Екеум1з 6ipiMi3fliH 6eTiMi3fli ты ным таппай ш етлдете cyfticin жатырмыз. Bip кезде дедек кагып Ж омартбек келдк Cyflicin жаткан екеум1зд1 Kepin ол тандангандай боп сел турды да, колындагы ш ай н ек -п е д е н ге к о я с а л ы п , ж у п р ш к е л ш , е к е у м 1з д ж бет1м1зден к езек суйе бастады. - Сен неге суйесш Тананы? - деймж мен Ж омартбекке куана кулш. - Сен суйген сон суйш жатырмын. Ал сен неге суйесш? - Онда себеп бар. Ж арайды, сен Тананы кыз болган сон суйдж дейж . Ал менде нен бар? —Сен Тананы суйген сон, ол сеж суйдь 9 з ж мен суйсем, Т ан а да м еж суйе м е деп д эм етш жатырмы н, —дед1 Ж омарт­ бек luiMipiKnecreH. YmeyMi3 де к улдж . Содан кейш : — Ендеше с е т де суйейж , бауырым, - деп Тана Ж омартбектж он бетжен шеп етмздь —М ына б ей м екп ел еп калады, муны да суМ ш з, —деп Ж о ­ мартбек дереу Тан ага eKiHuii б ет ж тосты. Т ан а Ж ом а р тб е к т ж сол ж а к б етж ен тагы да cyftni. Т агы да д у к ул дж . Осыдан с о н гана eciMi3fli жинагандай болып, хаттарды кайта окыдык. Сейтсек, 1943 жылы Зам ан елм епть Ол ротасымен коршау- да калады. Коршауды бузып шыгамыз деп тунде ш ептеп нем1стерге шабуыл жасаганда Заман ауыр жаралы боп, жау колы на тусед1. Р отаны н жарты сы ам ан-есен вз1м1здщ ж акка втед1. Ол туткы ндар лагер1нде болады. Б1рнеше рет кашуга талаптаны п, колга Tycin калады. Акыры , 1945 жылы майда эск ер и туткы ндармен 6 ip re 61зд1н колга OTin, к ей ж соттала- ды. Содан 6epi О рал тауында шахтада жумыс 1стейт1н к ер ш ей . Заман хаты ны н соны нда ездер1н1н Свердловск каласы ны н солтуст1к-батыс жагында сексен шакырымдай жердел Билим- бай деген жумысшы поселкесж де туратындыгын айтып, eflipiciH к ер с ет ш т ь Келем деген Kici алдымен С вердловские ж етсе, одан KeHiHrici киы н емес - б1здщ рудникт1н кен тасы- ган м аш иналары агы лы п жатады депть Э рине, ол ешк1мге де, Т ан ага да кел дем еген, 6ipaK epiKTi ез1не тастаган. О л калай дегенм ен д е, уакы ты 6iTin, босаганш а б1раз киы нды к керуге тура келет1н1н ескерткен. А л хатынын ен сонында былай деп-ri: «Согыстан к1мдер Tipi калды? Ербол аман оралды ма? К ерсен, менен к еп -к е п селем айт. 9flipiciMfli бер». 196

С оны м ен Ж ом артбек, Т ан а, м ен ушеум1з устел ус-пне жай- ып ж1бердж те, картага ун1лд!к. Ары карап, 6epi карап, акыры Орталык Оралдан Свердловскш1 таптык та, онын манынан Б илимбайды 1здед1к. - Осы Билимбай дегешм1з картага тусетш ж ер аты емес, Заман агайдын пвтерде турган у й ш щ Heci боп ж ур м есш , - дед! Жомартбек кулд|рт. - Расында да e 3i к а з а к аты н а уксас екен , - д ед 1 Т ан а 6ip жылап, 6ip кулш . Тана жылаган кезш де кезш ен кек маржан домаласа, кулгенде аузынан ак маржан шашылган сеюлденедь - Бэлк1м, б аш курт ж ер( бо л ар , —д ей м ш м ен о ларга е з ж о - рамалымды айтып. - Б эс е, — дед1 6ip к езд е Ж о м ар тбек м асаттаны п, — б ал а кез1мде б1рсыпыра б... жесем керек едк —Осылай деп ол сук саусаты н ш ош айты п, картага Tipeai. - О й, о й , Ж ом артбек , б ай к а, к артаны Tecin Ж1б ер е сщ , — дед1м м ен оган кулм естен , жы м им астан, к е з 1м д1 бакы р ай ткан болып. - Сенш саусагын саусак емес, шеге екенш бммейтш бе едщ ? — Ж омартбек мырс e rri. © йткеш арык, колы-басы шидей Ж омартбектщ саусактары шегедей салалы, узын бола- тын. О ны н саусагы б уМ рш е THin к етк ен кы здарды н кай сы сы болса да баж ете калатын. Ocipece Зайкул: «Эй, ей , Ж омарт­ бек, Tiaiaai калай суксан, олай сук, 6ipaK ана шегелер1нш ары экет» деп безек кагатын. —BipaK мактануы на эбден болады — бала кую нде б...-ны кеп жесен, врине табасын. Ж арайды, сау- сагынды тарт ешп. - «Б» деген нем ене, витам ин бе? —дед1 Т ан а да м ы рс етш . Жомартбек тез саусагын ала коймады. - Н ем ен е, сен «б... » д егенге анан ы айты п турсы н гой, — дед1 ол маган бурылып. Казакта ю мде-юм бала куншде ез к эк е й ш к е п ж есе, е ск ен д е со л к е р п ш болады деген е з 1л с е з бар емес пе. MeHiH де ойы ма келгеш сол ед1, Ж о м ар тбек тщ де «ананы» деп турганы сол. —Оны ж есен, е з щ жеген шыгар- сы н. А л мен б откан ы айтамы н. Б 1здщ ж а к т а Kypiui к еп бо л а­ ды. М ен бала к уш м де Kypiui б о ткан ы к еп ж еген м ш . А л б о тк а жегеннщ кез1 кереген болады дейтж улкендер. - Б1здщ ж акта KypiuiTi ж асы к ас деп есептейдг С е н щ к е р е ­ ген боп ж у р ге н щ к ур1ш тен емес ш ы гар, — дед!м м ен к у л ш . Т ан а да к улдь Б асы н ш ай кап Ж о м ар тбек тщ e 3i д е косы лды . Кулк1м1з ты й ы лганн ан к ей ш Ж о м ар тбек к артад ан с ау са­ гын кетердь Билимбай картада расында да бар екен. Оган K63iMi3 Tycin, е ркай сы м ы з е з ауы лы м ы зды н т еб е сш к ер ген - дей, куанысып калдык. 197

- А л еш и не icTeilMiH мен? - дед1 Т ан а м ен ш бетйме шы- дам сы здана карап. - С еш мен акы лдасуга келдйм. Хатгы кеше алгамын, бупн сабакка да баргамын жок. Мен ойланып калдым. - Заман влд1 деп хабар келгел1 ек! жы лдан асты. Б аска сез 6epin к ойган еш ю м щ ж о к па ед1? - дед!м томен каранкырай, к у б 1р л е п . Кыз жылап жйбердь - Ербол-ay, Заманнын аты ойымда турганда мен KiMre кара- уш ы ед1м. О н ы н аты м е н л м енщ жанымда, ж урепмде, жадым- да емес пе! Осылай деп кыз кезш щ ж асы н кайтадан cyprri. Мен кулш, эз!лге айналдырдым. - М аган да карам ас па едш , Т ан а? - дед1м. - И в , саган да, - дед1 к ы з д а кулш . - BipaK, Заман болма- са, саган карауы м mymkih ед1. - Ракм ет, Т ан а, - дед1м м ен кы зды ш аш ынан сипап. - Ендеше сенщ Билимбайга баруын керек болар. К ы з куаны п, орнынан атып турды. - 03iM де осы коры тынды га к ел ш ед1м, Е рбол, - дед1 ол турегеп турып, мен1иыгымнан кушактап. - Ойбай, бул мвселеден меж де ш ет калдырманыз, —деп Ж омартбек орнынан ушып турып, Танага ол да иыгын тосты. Тана оны да кушактады. - Туу, ракаттанып калдым гой, шашымнан 6ip сипап ж1бер1шзш!. —Тана Ж омартбект1 шашынан сипап, басын ба- уырына кысып, босатгы. - Осында отыз кыздын ортасында оты рм ы з Ербол екеум!з. Bipfle-6ipiHiH д ел с1здей ш арапаты тиген емес 6i3re. Ербол М ентайга неге кум ар десем, кыздын сипаганы ж аксы болады екен гой, ш !рк1н! YuieyMi3 де ду кулд1к. Кулк1 ты нган с о н Ж омартбек бай- салды калп ы н а келд1 д е, Тан ага карады. - Окуынызды кайтес1з, Тана? - деп сурады. - Т астай м ы н, — дед1 Т ан а б1рден. - Заманым ана жакта ауыр жумыста жургенде оку, кы зы к маган не керек? Бара- мын, касында боламын. Ол отка куйсе — 6ipre жанамын, ол су тубш е кетсе —6ipre батамын! М ен Тананынтур1нен ш ын гаш ыктын шеш1м1н таньшым. Та- ныдым да: «Ер е к е н а н гой, айналайын!» деп 1штей куптадым. Ары талкылап, 6epi талкылап, акыры 6i3 мынаган кел1епк. Ж ен П И берсе, Т ана еюнш1 к урсы н 6iTipreHi жайында аны к- тама алады. Бермесе — ж уре беред1, артынан ж1берем4з. 0йткен1 ол д окум ен -rrepiH ала кетсе, Свердлов оку орында- 198

ры нын 6ipiHe Tycin, Зам ан га ж акы н ж ерге орналасады . А л, аны ктам аны аттестаты мен к о са к еш н ж 1б ер с ек , онда ол сон- дагы 6ip институтта сырттан окитын болады. С ексен шакырым жерде институт болса, оны 6iTipin алудын не киындыгы бар?! Одан кейш п мэселе каражат жайына ripejuii. М еш н жазда курьер, корректор болып тапкан ею мын сомдай актам бола- тын. Т ан ан ы н караж аты на сол жарайды деп есептед1м. «Эттен, 6ip 7-8 мын сом болса, жаксы болар едЬ , —деп в31мнен ез!м южшд1м. BipaK кара табан студенттщ кур ю ж ш генш ен не шытады?! Ж окка жуйр1к жетпегенде, ол калай ж етон? — К,ашан ж уресщ ? —дед1м м ен содан сон. —Ymapra канатым ж ок, Ербол. Тез журсем, тез жетсем, тез1рек корсем екен! —деп камыкты Тана. М ен ты гып ж урген бар акш ам ды алы п, ecKi акш ан ы н к ез1 гой он да, к обы раты п, Т ан а н ы н реди кю лш е салы п берд1м. — А пы рай, Е рб ол-ай, — аеа\\ Т ан а тагы да там агы н а ж ас ты гылы п, - м ен ceHiH адал до с екеш щ ц б т г е н м е н , мынадай мырза екеш щ й б т м е й т ш ед1м... Мен бул сезд! де эзы ге айналдырып ж1беруге тырыстым. —Ж олдасын жомарт болса, сен калай саран боларсын, — дедйм к ул ш , Ж о м а р т б е к п нускап. Ж омартбек м еш н осы свз1мд1 пайдаланып, тез ж эп ете ту сп . —Муны ci3 жалгыз Ерболды нбергеш деп ойламаныз, Тана, — дед1 ол кутындап. —Бул а з д ш жолынызга Ербол екеум1здщ косканымыз. — Ракмет. Бул е н б е к т е р )н т Tipi болсам ум ы тпаспы н да, етемей жэне тынбаспын! —Эрине, т з д щ ею есе гып етей п ш щ зге мен ш убэланбай- мын, - дед! Ж омартбек куакыланып. —Э к ел колы нды , бауы ры м, —дед1 Т ан а к у л ш , eKi K63i о т ­ тай ж айнап, - осы е нб ектер1нш уш есе гып етей-пш ме ант е те м !н . Мен баж ете калдым. — К,ой, Т ан а , Ж ом а ртбе к к ал ж ы н д ап т у р . Б у н ы м саган карыз емес, достык карызынын тнпмдей телеу! гана болар бул. Ана карызынан кей ш п ем1рде етелмес улкен кары з досты к кары- зы eKeiiin б ш е а н гой 03iH. Бул эш ей ш жол каражаты болсын дегешм. Бала боп кеткенб1сщ , кайдагыны айтып. Мен ашуланган болып аузымды бултиттым. —А йналайын, айналайы н, калкам, —дед1 ол тагы ж ы лап, — ашуланбашы маган. Т ана 6ip аптанын орайы нда калайда журмек болды. Ж омарт­ бек екеум1з билет алы п, шыгарып салуга уеделеспк. 199

Ертешнде бул окига букш 61зд1н Курска тарады. Жомартбек меж н анада, емтихан кезшде Тана туралы айткан энпмемнщ шын е к е н д т н , Тананын »ciriri, м енщ досым Заманнын елмей, Tipi боп шыкканы, соны есп п , Тананын Ж енП И -деп окуын та- стап, Оралга жургел1 жатканын, м енщ алдагы базарда костюм, пальто, аяккш м сатып аламын деп жинап отырган акшамды 6ip тиынына дешн калдырмай Тананын редикюлше салып бергежмщ 6ipiH калдырмай кыздарга айтып койыпты. Кыздардын 6epi та- наулары делдендеп, д у р л т п апыпты. —Рас па, атай? —Ш ын ба Ж омартбектщ айтып жургеш? - деп менен 6ipiHeH с он 6ipi сурасады. —Алла-ай, не деген к у ц т махаббат! - дейд( Зайкул жагасын устап. - Бул заманда да мундай махаббат болады екен гой. Мен ойлаушы ешм махаббат анау К ы з Ж4бек, Баян сулулармен бакен шыгар деп. — И э, неге сен олай ойлайсын? —деп М айра шап ете тусп оган. — Махаббат м ен гш к, ол ешкашан ошпешп деп окыган ж оксын ба? Ендеше е р заманнын е з махаббаты, вз Кы з Жгбеп болады. —BipaK мен махаббат бар екен деп сонау Оралдагы туткын адамга тебеннен алтын куямын десе де бармас ед1м, кыздар, — aeai Зайкул иыгын кикандатып. —Ол —сен гой, Зайкул, —дед4 Ментай ко зж алыска кадап, катгы ойлана отырып. —Сонда сен барар ма едщ ? —деп Зайкул шап ете калды оган. — М ен гаш ы к емеспж, - дед1 Ментай бурылып. - Ал шын суйш , уеделескен KiciM болса, арине, барар ед1м. «Рас, шын суш п, уэделескен Kicici болса, Ментай ce3ci3 ба­ рар едЬ> деп ойладым мен де iuiiMHeH. — Ж ок, Зайкул, сен барасын. Баратынынды G3iH байкамай отырсын, - дед1 Канипа каска TiciH акситып, K03in куйкылжыта кул1мдеп. —Тебеннен алтын куямын десе, неге бармайсын, ба­ расын, арине. вйткеш , —Канипа бул туста дауысын да кубыл- тып ж!берд!, - ол алтын гой... Кы здар д у к у л к тг Зайкулш н G3i д е кулдк — К айдан бш ей ш , —дед1 ол б асы н ш айкап, - онда барып та калуы м м ум кш -ау. - BipaK ол бул ойы на табан тпремей жатып, тез жалт бурылды. —Эй, алые кой, бара алмайтын шыгармын. Айдаладагы Орал тауы тургай, мына турган Кор- дай тауынын етепндеп ауылыма барып келуге де киынсына- Жомартбек вндетш коя бердь 200