Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

ты к газетге тшии боп, ел к е з т жур» деп жауап беред! Жомарт- бек. Отан Мухит aFa риза боп калады. «Бэле, жас ж т т г щ e\\iip KepreHi жаксы. Ол - согыстын сурапылын белуардан Keuiin кел- ген азамат. Еши ел елирше кансын. Ербол сиякты ж ттте р ге елирдш 93i университет. Kopepciaaep, Ербол улкен журналист болады э л 1» деГш Мухит ага. Bi3, Ментай екеулпз, асыл аганын ci3ai м актай айткан бул созш е тобелнз ко к к е жеткендей боп куанып капамыз. Рас, кой, Ментай? —Ментай сабырмен бас йзедк —Ракмет, - деп мен де басымды изед1м оларга. Содан кейш мен оларга анада, осы екеуш i3aen театрга барг- анда, Мухит агай маган алдынгы катардан орын ал деп акша бергешн, 6ipaK мен ол акш ага билет ала алмаганымды, кешн, облыска кеткенде жол каражатына жумсаганымды айттым. — Соны алмауым керек eai, алганым уят болды-ау деп осы кунге дейш ойлаймын. BipaK улкен Kici 03i усынып турганнан кеГйн алмауды тагы epci корд1м. — И э, оны н Heci бар? Т эб эр ж кой, кайта жаксы болады, — дед1 Майра. —Ол KyHi Мухит аганын залда ci3fli колтыктап, эн п м е ш ер т т жургенш 6i3 де коргенб1з. Мухит агай кандай эн п м е айтгы деп Ызден сурагалы бурышта тосып турган едж. —И э, и э сонда. Ещи сол акш аны Мухит araFa калай кайырып берсем деп журмж. —Койыныз, ол Kici ренж1р, —дед1 Майра. —Неге? Егер мен студент боп кайтарып берсем. ол Kici ренж!р едк Ал Ka3ip мен журналиспш, ж ас интеллигентпш гой. —Ж ок, тэб эрш болады, оны козгаманыз, —деп М айра узш д г Kecbini KeciMайтгы. —Ал еши не калды айтылмаган онда. - деп кос кы зга кезек карадым. - ByriH мен сондай мактанш акбоп кеткен сияктымын. К он ш м е келгенж н бэрш кш рм ей, актарып жатырмын. Ол ceuaepai сагынгандыгымнан болар, кыздар. KemipiM ет^ндер. —Ж о-ж ок, 6opi де жаксы , агай, —дед1 М айра бэШк болып. — Ci3 келгенге жанымыз жасап калды. И э, айта берийз, тагы да айтыныз. —Онда, мынау меж н «Алатау жулдызында» осында журерде жарияланган ен сонгы макалам едд —дед1м папкамды кайтадан ашып, он ы н iuiiHeH тутас газет номерш суырып. - М ахаббат ту- ралы. Енд1 соны окиык. Тарихы мынадай. Bip ж т т г щ уэделес- кен кызы баска 6ipeyre турмыска шыгып кетедк Соган назала- нып ж т т редакцняга: «Осы ма ею, ей калка, берген сертщ* деген макала жолдады. Макала газетке басылып, оган коптеген пш рлер келдй Сол хатгарды корытындылау маган тапсырылган едк Мен 251

Gipneuie кун ойланып, толганып журт, осы накапаны жаздым. Maiipa, сен окисын ба, мен окиын ба? - дешм газетой iiuKi бетж ашып жатып. - Э келЫ з, агай, мен окиын. Ci3 баганадан 6epi анпме айта- айта шаршаган боларсыз. Мен газето Майрага берд1м. Ол тамагын 6ip кырнап алып, макаланын басына коз жупртп. - «Ербол Есенов. жас журналист», - дел Майра алдымен ма­ кала такырыбынын ycriHri, он ж ак шекесше бадырайта жазылг- ан менш аты-жежмш айтып, сэл тыныс жасады да, содан сон судыратып, томендеп макапаны оки женелдЕ Алтын дщгек «Алатау жулдызы» газетж щ осы ж ы лга 12 майдагы санында «Осы ма еш, ей кадка, берген сертщ ?..» деген такырыпта макала жарияланды. Будан кей1н газет бет1нде б1рнеше дурк1н окырман кауым сол макапага байланысты в з niKipnepiH ортага салды. Аталган макалада да, оган байланысты кетертген энпмеде де адам ж ан ы н ы н ен суду, ен асыл ce3iMi, ж ас гумырдын жа- лы нды ан1 - махаббат мэселес1 с е з болды. М ахаббат деген не? М ахаббаттын басты шарты кайсы? Т ек сулулы к уш1н гана сую- ге бола м а? А лган ж ар ы нн ы н MyciHi кекейдег1 муратына сай келм есе, не icTey к аж ет? «Bip коргеннен» гаш ы к болу деген рас па? Ек1 адам 6ipiH -6ipi корместен гаш ы к бола ала ма? Ку- марлык пен гашыктыктын арасында айырма бар ма? Махаб­ батты н жауы не? Т ураксы зд ы к кайдан туады? Сез1мд1 турак- ты e rin капай тэрб и елеу керек? - м1не, осы ж айлар едэу1р тал- кыга туст1. К еп окы рманны н 6ipi рет1нде мен1н де бул энпм еге атсалысуыма тура келдЕ Газетгеп макалаларды окып ш ыкканнан кейш мен1н ойыма сонау жайлауда ж агкан 6ip карт шопан айткан сез тустк С оц и али сп к Енбек Epi 1лияш Кызырбаевпен внпмелеЫп отырг- анымызда, 6ip peTi кеп калган туста мен 1лекеннен «Махаббат деген не, 03i?» деп сурадым. Карт шопан кой багуга байланысты емес бул суракка д а ойланып жауап бердЕ —Ол —эр уйд1н алтын дш геп гой, шырактарым, —дедЕ - Сонда кемш р мен шал азд ерд е де махаббат бар ма? - дед1 мегймен 6ipre келген жас зоотехник Глекене бэйб1шес1 Акнурды нускай эз!лдеп. — Осы сен кун нщ нешеу екен1н 6ineciH бе? — Осылай деп, 1лекен зоотехник ж т т к е карсы сурак койды. —Б1лем1н, аспанда жалгыз гана кун бар. 252

- Ж ок, —дед1 ш опан бурыл басын ш айкдп, - кун екеу, оны н 6ipi кекте болса, 6ipi ж уректе. Ж у р ек тепн ш аты — махаббат. Махаббат мекендемеген журек кыстыгуш кар астында калган карангы уймен тен. 1лекен езш е сурак койган ж т г п осылай жеш п Kerri. Б13 шо- паннын тапкырлыгына мэз боп, кутгыктап, кезек-кезек колын алдык. «Махаббат деген не?» деген суракка газет бетшде бул мэселен1 талкылауга ат сапыскан журттын 6api жауап бердк Бул женшде даналардында, данышпандардында айткандары кеп. Бул суракка шопаннын да берген жауабы орынды. вйткеж ... «канша бас бол­ са, сонша акыл болады, демек, сонша журек, соншама махаббат болады» (Л. Толстой). Осыдан ею мын жыл бурын Рим акыны Тибулл махаббатты «Terri жумбак» деп атаса керек. Ш ыгыстын 6ip булбулы, атакты Х аф из акы н оны «меж мэл1мс1з сет» дептт. М эселе махаббатты KiMHiH калан атаганында емес. Э н п м е адам ж у реп нщ осы кымбат казынасын кад1рлеи б1луде гой. Газегте жарияланган макалаларга Караганда кейб!р жастар- дын махаббатка ж еш л-желш карайтыны байкалалы. М уны н 03i олардын махаббат мураты не екенш алдын ала ойлап, бажайлап, саралап алмайтындыктарынан болуга тшс. Махаббатгын алдын- да жазда алыстан кезге шалынган таудай мунартып, эркаш ан eKi максат туратыны аян. О ны н 6ipi табиги ттлек те, е ю н и н а сана мураты болмак. Табиги ттлек деген1м1з уры к, урпак калдыру ж еш н д еп сокы р сез1мн1н ж е т еп екеш TyciHiKTi. О л к ы з бен ж ш т п н 6ip-6ipiHe кызыгып, кумартуы Typinae б ш н е д р Hencire преледк Ал, сана мураты ж ш ттщ кыздан немесе кыздын ж т т т е р д е н ез1мен ойы тен , акы лы сай, 6ip-6ipiHiH куаны ш - рен1штер1не OMip бойы ортак болысып, мун шагып, сыр mepTin, шер айты-сатын, жанымен жаны ундес адам i3aeyi, 6ipiH -6ipi шекс1з суйет1н ж ан тауып, соган косылып, косылган с о н 6ipiH- 6ipi еле-елгенш е кад1рлеп, курметгеп етуге умтылуы. «KiMHiH жаны махаббаттан тен леззэт1мен коса рухани л еззет алуга умтылса, тек соны гана адам деп багалаймыз» дейт^н Бальзак сезш щ M8Hi осы арада айкы ндала тусед1. Кызкумар ж 1птпн (немесе KepiciHiiie) ж елокпе, ж еш лтек, кызыккыш, кумарткыш келепш ежелден белпл1 жай. Ондай адам- дардын кыска кызык, ш олак шаттыкка ансарлары ауып турады да, бара-бара нопсш щ кулына айналады. Ондай жандар оздерш ш осы Henci кумарлыгын езгеге махаббат деп усынады. BipaK шы- найы махаббат пен кумарлыктын exeyi ею баска. Кумарлык Ke6iHe аншыга тен касиет. Аншы керген анын куткармауга ты- рысады. Ол к ек ала канат уйрекп cyiireHine емес, соган огы ны н 253

тигенше разы болалы. Аншыга шолаксеттш куанышы гана кажет. Ал, махаббат м ен г ш к куаныш тынтуын устайды. Кей кыздар махаббаттын басты шарты сулулык деп тусшедк Негурлым ж т т т е р ге суду боп керш сем, согурлым махаббатга жолым болады деп есептеши. Сондыктан ондайлар бетж бояп, касын кузеп, KipniriH «узартып». ерш н кызартып, элек болады! Ж акы нда трамвайда сондай 6ip каракез кызды керд1м. Касты кырып, оны н орнына 6ip сызы к кара бояу тартыпты. Сол бояуды к ез 1 н т куйрыгына да жагып, оны ж эн е «узартып» койыпты. Бепндеп баттаскан бояуды былай койганда, касынын орны мен кез1н1н куйрыгынан катарласа сызылтан жанагы eKi жщ1шке сызык колденен адамга жыланнын айыр тш ндей танылып, с у й ю м аз эсер етедк Кыздын онда шаруасы жок, «Мен сулумын, маган суктана карандар» дегендей жагып таянып, орындыкта cipecin отыр. Онын касына карт ана келш, турегеп турды. Кыз KimiaiK жасап, улкенге орын берер деп ойлап ед1м, 6ipaK биту оны н кэп ерж е де келмедк Bipey кызга колын созып, касындагы кассадан билет жыртып эперуд! епш и . Суду адам сыпайы болуга MiHaeni еместей-ак, ол кмз бакпастан Tepic айналып. терезеге карап кегп. Мундай кызга кандай ж т т т щ гаш ы к боларына тан каласын. Табигаттын оз бояуы бойында турган уыздай жас кыздын жал- пак журтка деп шыгарылган кайдагы 6ip жасанды бояуды жа- гып, суду боп KepiHyre тырысуы келкпейд1-ак. Кеп кыздардын iiuiH сулуламай, тек сыртын сулулауга тырысуы eKiHiiuii. Кыз канш а боянганымен саналы ж т т оган салганнан кулап туспесе керек кой. Кызга ажары yuiin гана емес, адамгерш ш п уидн гаш ы к болмай ма? Гаш ы к адам cyfiireHiHiH бойынан сулулыктан баска да асы л касиеттер 1здейд1. Ол касиеттер: акылдылык, адамгершшж, сыпайылык, сыйластык, енбексуйпштж болса ке­ рек. Ж алкау кы зга жан жоламауга, ерш ш ек кызды ер алмауга THic. М уны н растыгына кептеген мысалдар бар. Енбекте уздж п суйедь Окуда озыкты калайды. К ай кы з жумысты жаксы icrece, жумысшы ж т т соган умтылады. Кай кыз сабакты жаксы окыса, студент ж т т соган кырындайды. Н аш ар окитын кыз езш суШкн е п п керсетуге тырысады. Ж1riTTi де кы з танауы учли емёс, та­ ланты ушш суйедк EpiHiueK ж т т к е ешю м карамайды. Ендеше махаббаттын басты шарты сулулык емес. Бул арада алгашкы ма- калада айты латы н Кулэш деген кары ндастын Ж омарт деген ж т т п «тур-тулгасы уипн суйемш» дегенш е косылуга болмайды. С улулы к жогарыда аталган гаш ы к болуга каж етп шарттардын 6ipi гана. Суду деп казакта KopiKTi ейелд1 айтады. Ал коркйпн успн е акыл-парасаты мол ейелд1 ару деп атайды. бкпрде суду кеп 254

те, ару аз. Ауыз эдебиелнде ару бейнесждеп Куртка, Карашаш, Меншсулу сиякты кыздар гана суретгеледь Kefl6ip ж т т т е р «мен п эленш еге 6ip к ер ген н ен гаш ы к бол- дым» деп согады, ал «6ip керген нен гаш ы к болу» eiu6ip кисы н- га келмейдь Bip кергенде кыздын унауы немесе онын ж т т киялы ндагы e3i м урат еткен ейел б ей н ес ш е 6ip жер1 (б е л , ау- зы, K03i, м урны , ш аш ы, т. б.) уксауы ы ктим ал. С ол у ксасты к ж нгг ж ур е п н д е п кумарлы ксез1мш лап е тк 1зед 1де, ол e tu i кы з­ дын калган касиетгерш ез ойындагыдай eTin, киялмен жоба- л ай ж ен сл едк О сы ны ол «6ip к ер ген н ен гаш ы к болдым» деп тусш едк Бул шындык емес. вй тке ж , 6ip керш ген кыздын басындагы касиеттер оган караган ж т т т ш кенийндеп бей- неге каншалыкты уксайтынын бйрнеше кергеннен кейш гана аныктауга, сонда онын кеп белплер1 сэйкес келм ейлж не кез жетюзуге болады. ¥лы Отан согысына деж нп 6i3aiн ауыл бозбалаларынын к еш ш л ш ж н арманы аккуба onni, а к жузд1 ж ар eai. © йткеж онда эйел ж е н ш д еп 6i3fliH мураты мы з ф ольклордан, акы ндарды н елендерш ен калыптасты. Bi3 ушш ол кезде дуниедеп ен суду ейел Кыз Ж1бек болатын. Ал, киссада ол былай суретгелетж: Кыз Ж1бек-пн актыгы Науры зды н акш а карындай... Кекейде калыптаскан осы 6ip жаксы жар муратын Абайдын «Б1лектей аркасында ерген бурым», А кан ccpiHiH «Аккуба катын алсанбойы сунгак» дейтш елендер1 жанетолы кты ратустк Сейтш олар танадай жалтылдаган кара коздк кардай аппак кызга шык- ты, сондай жарга колымыз жетсе деп арман етп. Согыстан кешн олардын б1рсыпырасы ж ар cyiiai. BipaK Ke6iHiH к еш л д еп мураты алган ейелдерш щ MyciHiMeH уйлескен ж ок: «наурыздын акш а карындай» ак кыз орнына караторы, бидай енш , кызыл шырай- лы, аксары , ш ию лсары келж ш ектерге не боп шыга келгсть TinTi олардын бойлары да ер турлк сунгак, орта, тепелтек; кездер1 де ер тустк коныр, uierip, кек болды. Ежи олар мураттарын алган жарларынын мусшше лайыктап, кайта калыптастырды. Осы арала олар ездерппн бурынгы мураттарынын мол ппшлгеи кжмдей олпы-солпысын да керш , к ем ш ш п н де б!лд1. Егер ж ары нны н жаны жаксы, адамгершш п биж болса, онын «актыгы наурыз­ дын акш а карындай», ал кез1 «аласы аз, кара» боп келуймн TinTi де каж ел ж ок cKenin укты. Мен1н курдастары мны нбалалы кпен тагы 6ip бшмсгендер! жарымыздын бойы А кан айткандай сунгак болса деп армандауы болыпты. Ешй карасак, оларды н Gepiiiin ез бойлары орта, тепелтек, бакене екен. Ал езж тап ал, жарын биж болса, онда кандай жарастыкболмак? Ж т т т е р оны да байкамап- 255

ты. (Эрине, еинрде узынлы-кыскалы боп та жуптаса бередг Бул косылушы ею адамнын кеш л жарастыгына байланысты). Махаббатты езенге емес, келге емес, тек кана тешзге тенеспруге болады. Т еш з сиякты муны нда бетнще тулаган тол- кындар журед1, туб1нде гажайып сырлы терендж жатады. Адам­ нын жыныстык сокы р сез1м1нен туган сусыма жуйрж тм ек тол- кынга уксаса, шын санадан шыккан жан теб1рентср жаксы мурат, асыл арман Ti36eri махаббатгын тер ен дтн ганытады. «Bip керген- нен гашык болу» деген с ез де сол «толкын» icneirec, ол тэн кумар- лыгынан туган, ж алт етпе cesiM гана. Алгашкы лап еткен сетте оны н куштт боп KepiHyi де ыктимал. BipaK бутан карап алданып калуга болмайды. Тэн кумарлыгы алдамшы, еткшип, тураксыз сез1м. Онда шынайы махаббатка лайыктерендж жок. «Bip керген- нен гаш ы к болдым» дегеннщ ез1-акол сез1мнщтаяздыгын таны- тады, коре сала соны кушуга кумарткан жугеназ, ушкыр-блекл керсетедк Тещ зш 6ipinuii рет керген адам оны н суынын ащы немесе тущы екенш , астында не барын б1рден бшмейдк Муны теш зге Tycin Kopin, тубше талай сунпген адам гана айта алады. Сол сиякты 6ip кергеннен адамнын бойындагы барлык адамгериллж касиетш ангаруга болмайды. Оны аныктамаган сон гаш ы к болу да м умкш емес. Ендеше «Ci3fli 6ip кергеннен гашык болдым» деген сезге сенушн орны жок. Олай деп онай «олжа» тапкысы келген ку ж ш тгер мен шын сез!мнен хабары жок, жасесп1р1м, бейкунэ кы здар гана айтуы ыктимал. Соны м ен, «6ip кер ген нен гаш ы к болу» деген уш кары сез. Bip керген нен тек к ан а унатуга, кызыгуга, кумартуга болады. «Кум арту —гаш ы кты к емес. Адам ж ек к ере турып та кумарта бередЬ> (Ф . Д остоевски й). А л, б1рсыпыра ж астар 6 ipiH-6 ipi уната сала: «Birri, 6i3 гаш ы кпы з!» деп есептейд!. С ей тш , кол- м а-кол cyflicin, с у й к е ш с т ж1бередь Кезд1 ашы п жумганша ерл!-зайыпты боп та ш ыга к еледг О лар муны н шынайы сез!м емес екен1н арты нан ангарады . Содан сон 6 ip-6 ipiMeH айты- сып, ажырасып влек болады. Мундай куйге душар болмас ушж жастар тез кауышуга кумартпауы керек. ¥ зак сейлебп, сый- ласып, сырласып, ебден бш скеннен кейш, шын суйетшше, 6 ip irin , ж арасты eMip к еш етш д ерш е аны к сеню кеннен сон гана 6ip-6ipine лэзза т куш актары н ашса абзал. KipiuiKci3, таза махаббаттын т э т п л т де сол болмак. Кыздар бос куйеу тап- каны на емес, дос куйеу тап каны н а куануы каж ет. >Kirirrep кино, театрга 6ipre баратын жолсерж кана емес, жан серж тапса ган а бакы тты . О сы лай жуптасы п, зайы пты лы к eMipfliH алты н б о сагасы — д о с т ы к пен м ахаббатты 6epiK устаган берекел1 семьяны гана корил унатады, когам куптайды. 256

Махаббат ушкыны дананын да, дангойдын да журепне туседг BipinmicniiH ж у р е п н е тускен уш кы н м ахаббатты н м аздаган м ен гш к отын тутатады; сонгысына тускеж —муз устше лакты- рган Кызыл ш окка уксайды. Ш ын махаббаттын ш ыргаланы да болады. М ахаббат м е н г ш к болуы уилн, он ы н о т ы euineyi yuii н оган жуп боп косылган exi ж ак кезек «тамызык» тастап отыруы па- М унын взге eui6ip математнкалык формуласы ж ок. Махаб- батта 6ip-ax формула бар, ол - турактылык. Махаббаттында досы мен касы бар. Досы: уят, ар, борыш. О сы уш еуж ренж1тпей, взш е ceiuM.:ii cepiK еткен махаббат кана зайыптылык занына 6epiK бо­ лады. Касы: ашу, кызганыш. ки кы ж ш . О сы л ар д ы н езезш —арак. Ж ас жубайлардын 6ipiH-6ipi суй in косылуымен ic 6iTneiiai. Олар косылганнан кейш де е з махаббатын гулдей мепелей 6epyi THic. CyniKTiciH куантуга тырысу, соны риза етерлж 6ip нерсе icTeyre умтылып отыру —м епелеудщ 6ip Typi осы. С уйгеш ннщ к е н ш н калдырмау уилн оны н ттлепн м ултж аз орындау да танибет. Сайып келгенде эр адам —е з махаббатынын багбаны. Солып калмауы ymiH кай гулге каш ан су кую к е р е к т т н булжытпай бшетш багбан Tapi3/ii, адам да е з махаббатынын унехо жайкалып туруына тынбастан жагдай жасап отыруы ти к . Бул уилн epai- зайыптылардын еркашан да 6ip-6ipiHe куштарлыгы, ш е к а з ceHiMi, влдекалай iiirre бас кетерген кызганышты сы ртка ш ыгармай, са- бырмен женуь агат айтылган сездерд1 кек тутпауы, KemipiMfliairi, езара калткысыз камкорлыгы, сыйластыгы, ашуды тежеп, неп аш тыйып устауы кажет. Bip сезбен айтканда, ездерш тертш пен устай бшген зайыптардын махаббаты ешкашан ешпек емес. Бул арада атакты Абайдын: «Болмаса м ш езш щ жат Keceri, майы скан бейне гулдей толыксыган, кем емес алтын тактан ж ар Teceri» деген сездерш еркашан да есте устау абзал. Сонда тана ерлнзайыпты- лар арасындагы жарасты махаббат уйге нур, уяга Kepiк береди турмыска ажар, кеш лге базар орнатады. М ен макаламды ш опан картгын сез1мен бастатан ед1м. Сол сезбен аяктагым келеди «Махаббат - ер уйдщалтын дщ геп» де­ ген болатын 1лекен. Бул — ете орынды айтылган даналы к сез. вй ткеш дщ гек болмаса, у й теб еа ортасына шегеш, кулайды. Мен Глекешнн оезж кайталап. ep6ip жас семьяныналтын .-liHreri ерка­ шан да 6epix болсын деп ттлейхпн. Э р уйдщ ортасында нур шаша жаркыраган алтын дщгектер турсын деймж». -Т у у , журепм лушлдеп Kerri го й ,-д ед ! Майра газета маган кайырып 6epin жатып. —Агай, е з ш з мулде e3repin, есеййп кет- кен сияктысыз. 17-465 257

—Ел керш , ем)р1мен араласкан сон солай болады да, - aeai Ментай. —Адам ысылмай ма? —И э, дегенмен агай алгашкы эскерден келгендегшей, б1здщ бар!м1зден жасканып туратын уян ж т т емес, ешй бэр1м)зге акыл айтатын, нагыз байсалды Kicire айналган. Ж алгыз жастардын гана емес, мен мына макалалардан журт камын ойлайтын улкен аза- мат унш де ангарып отырмын, Ментай. — Туу, койындаршы, - дед1м мен кыздардын мактауынан кысылып. —Мен баягы калпымдамын. Ештенем де взгерген жок. Ал енд1 кун KeujKipin барады. Ж анагы эн п м ен щ жапгасы немесе аягы icnerri 6ip мш кентай гана е нп м е айтайын да, кетейш мен. —И э, айтыныз, агай, —деп Майра тагы да тындауга дайында- лы п, жагын таянып отыра калды. — Жанагы Майра окыган макалада жайлауда 1лияш Кызыр- баев деген карт шопанмен кездеспм дешм гой. Ол к у ш 1лекенб1зд1 босатпады. Конак eiiri, эз ем1ршен кеп хикаялар шертп. Июнь айы ны нэсем кеийнде далага тесек салдырып, (лекен, жас зоотех­ ник, мен ушеум1з далага жатгык. У заксейлесш , энпм е аяктапган- нан кейнн уйкы тыныштыгы туды. М е н т кв31м жана ш нш бара жатыр eni. 1л ек ен менен жасыргандай боп, жас зоотехникпен куб!рлесе бастады. «Булар не сэйлесер екен?» деп уйыктаган боп жатып, мен олардын езара ку к к ш н е кулак салдым: — Келш м ен кайтадан ж арасты н ба, балам? —дед1 1лекен xiriTKe. —Ж ок, 1леке, ана окигадан кей ж кайтып ж1бимш? —Суду эйел бактан узш алган 6ip ш ок гул сиякты гой, шыра- гым. Tyaai KiMHiH HicKerici келмейдк Суганак 6ipey сен бейкам турганда колындагы кетерген ryniw ii 6ip nicKen калса, сол ушш сен оны лактырып тастай аласын ба? —Bip емес, уш nicxece кайтем, 1леке-ау. —Гулщ жаксы болса, оны н жупар Mici мын ш скесен де жой- ылмайды. Bip рет немесе е зш айткандай, уш рет игскеш деп, мын рет л эззат алар хош Hicii ryaim ii лактырып тастаганын жен бе, балам? —Bipey мурнына такаган гулд1 капай ш скеймш , 1леке-ау? — Сен оны ешюм жскеш деп ойлама. Тек кана езш nicKen жатырмын, бул тек мен1к гана гул1м деп ойла. Сонда ештене де етпейдь —Бул G3iHfli 03iH алдау гой. — Адам озж-в31 алдамайды, балам. Адам езше-ез1 басу ай- тып, бакытсыздыктан сактанады. Келш нщ бауырыкда алтын ай- дар улын бар. О нын 6ip б ш м ес т т н KeuiipyiH керек, шырагым. Адам 6ip адаскан жершен екж дл рет ем1рде адаспайды. 258

- 03iM де жаксы керемш оны, кимаймын. - Онда 03inai де, оны да кинама, балам. Ал уйыктай бер ендт Ж 1пт тун1 бойы донбекшш , уйыктай алмай шыкты. Танертен екеум1з аттан ы п к е т п к . Ж т т ж олда сы р ы н айтты . «Енд1 эйел1ммен косыламын!» деш. Осылай деп анпм ем д1аяктадым да, мен ею кызга кезек карап, ез1мнен-оз1м ыржиып кулхим. Майра б1рденеш сезгендей, жы- миып томен карады. - И э, ал будан шыгатын корытынды не? —дед1 содан сон. - Аксакалд1к( дурыс кой! - дешм мен тэты да ез-ез1мнен кысылып кулю. Ш ал мен ж )гптщ сонау жайлаудаты, жулдызды тундег1 осы диалогы аркылы, соган астарлап, бул м еню Ментайга оларды iaaen келген максатымныцтуйжж айтканым едк Б1ракМентай ештене укпагандай, у н ш калды. Кун бата ек1 кыз меш шыгарып салмак болып, автобус ток- тайтын жерге epTin экелдк - Туу, агай, келгеж ш з кандай жаксы болды! - дед1 Ментай кетерде маган ризалыгын жетюзш. —Коп ракмет. (л з менш кеу- деме керемет 6ip куш куйып, ж н е р бергендей болдыныз. Сонгы кезд еж тттерд ж еш кай сы сы н к ер п м , кездерш етусю м келмеунй едь Ал багана ci3a i коргенде, неге екен ш б и ш ейм ш , б1рден куанып Kerriм. - О л Ербол агайды 03iHHiH туган агандай керетшхйктен гой, Ментай, - дед1Майра сэл жымиып, астарлай сойлеп. - Рас, содан болар, —дед1 Ментай М айраны б1рден костап, тагы да он ы н с езж ж ас тары н укпагандай калып керсетш . —Мен киналган шакта а з д ж 6ip айткан co3iHi3 к ен ш м е медеу боп, кай- рат берд!, агай. О з ол не сез екенш би геаз бе? - Кяйдан б1лей1н, Ментай, мен солдаттан келгел1 коп сейлед1м Fofl, - деп кулд1м мен. - Т ер т жыл ж аумен унЫз согы скан кундердж есесю кайтардым бшем. - ЕЫшзде ме, ci3 былай д еге н ш : «Адам оз басына ту ск ен нж б арж е кенуге де Tnic, оны котеруге де М1ндетп. Ойтпесе он ьж Heci адам?!» Осы сезж !3 OMip бойы жанды жаниты н жануыш тай боп, KOKiperiMae каллы. О з бул сезд1 б1здж белмеде. «Кызыл керпеж» шыгарган KyHi айтып едноз. М еню де eciMe TycTi. Ол куш Одиссей мен Пенелопа жайын- да эн п м е болган. Сол куш Ментай OTiHin, маган Салима окигасын айткызган. Автобус келю, мен кыздармен коштастым. Ментайдын кольж устаганда журепм аузыма тыгылардай лутлдеп коя бердк Ол: «Тагы ештене 6im eai ме?» деп зар какканлай болды. Елж1реп, 259

Ментайдын б ел не телм1рд1м. Ол темен карап кетп. Автобус меж eKi кыздан айырып, Алматыга карай ала кашты. XIX Бул кун1 мен ештене 6iTipe алмадым. Ментайдын хал-жайын 6inin, егер оны н басы бос болса, тагы сез айтсам деген ойым орын- далмастан калды. Орындалмаганымен, оны кергешме мез болып, толассыз, токтаусыз сейлей берд1м. Сурагандарынын барж е жа- уап та кайырдым. Ментай толык етш айтынызшы дегеннен KeiftiH е р е н п м ен щ буге-гшгесше дейпн калдырмай, тэплш теп баянда- дым. М актанып кетпм бе, масайрап к етам бе, бшмеймш, кыза келе облыстык газетте жарияланган макалаларыма дейш KepceTriM. О сы ны мны н 6ep i оры нсы з болганы н тунде, Калинин кеш есш деп жатакхананын отыз ж елн ил белмесшде жатканда 6ip-aK пайымдадым. KyHi боны мае болып, енш гана eciMai жи- ганпай куй KeurriM. «Апыр-ау, неге eciiriM? Here KOKin, узак кунге ж ак жаппай, сейлей берд1м? Одан да Ментайга оны oai кунгедешн суйеп м м ш неге айтпадым? Айтып турып, «адал жарын болайын, енш мен1ем 1рлж с е р т н е т » деп неге жалынбадым оган?» деп ез1ме ез1м урыстым. «Ж ок, айтуга мумкш дж болды ма» деп ез1мш-ез1м жене актадым. «Агай, басыныздан к еш к ен н т берш бупнп кунге дейш толы к айтып 6epiHi3Lui» деп Ментай киылганда мен калай унс1з отырамын. О нын уетш е Майра да манымыздан шыкпай койды. Сейтш 6ip енп м еге 6ip а нп м е жалгасты. Тогыз айдын окигасын тогыз сагатта айтып шыгу окай ма? Qni де айтылмаган талай сездер калды...» «Талай сездер калды, талай сездер калды...» - деймш б1раздан к ей ж 63iMfli ез1м кайтадан ежуалап. - Сен «сез, сез* деп aai журещ . Ал майданнан сеш мен катар кайткан ж т т г е р келе сала уйлеш еш алды. Олардын каз1р б1р-екшен балалары да бар. Баса- кектер батылдыгын жок боп, суйгешнш тек кана сырттай кызык- тай берсен, eMip бойы ку л зен ш кушактап етерещ с ен ...» «Yйле- ну онай, уй болу киын гой, —деймш мен белгип накылдын белгип сез1н кайталап, тагы да акталып. - Сомадай ж т т боп, сез айтып турсан, саган д а 6ipey тиер-ау. Т ен де табыса беретш болар. BipaK алдымен адамнын жаны уйлесу! абзал гой. Жаны уйлескен жан- дар гана жаксы eMip cypin, кызыкты кундер кешпек. Ал, жан жарасымы махаббат аркылы келмек. Махаббат - жас гумырдын жалынды жыры. Ж астыкка тен ерекше exi касиет ерлж пен ма­ хаббат болса, 6ipiHLUiciHiHсынынан суршбегешм аян. Енд! екш - ипешен де суршбесем деймш. Ол ушш т а м суйген жанды гана 260

ж ар ет-yiM керек! Ол - Ментай гана... BipaK «батыл емессж» дегенщ рас. Батыл болсам, баягыда, согыста, жургенде Сэлимага: «Баска еиш мге барма, тек кана м е т ю с!» деп кесш айтпайтын ба ед)м. Батыл болсам, баягыда Ментай: «9з1шз айтынызшы: та- ста деш зип ол ж т т п , буз деш зип уэденип - бузы п-ак кетейш» деп толкып турганда, «Таста! Буз!» демейтш бе ед1м... Ж арайды, енд1 ейтпеймж. Ертен кайтадан барамын. Барамын да Ментайга б1рден ез1мнщ оны ani кунге дейш cyfteTimMfli айтамын! Содан сон 0FaH: «жарым бол» деп -пкелей тш ек бииоремш! Б1рден осы- лай дейм!н!..» Ертешнде мен Бургенге тагы да танертен келд1м. Ауылдын орта тусындагы кешеп кок терезел1токал у й д т тусына такаган- да отау уй icneTrec донгелек беседкада онаш а отырган Майра мен Ментайды керд1м. Олар меш жандарына жакындаганда 6ip-aK 61ЛЛ1. Майранын с ез арасында «иэ, иэ» дей беретш вд е л болушы еш- Bip нэрсеге танданып, ив куанганда аузы на с ез туспесе, онын «иэс1» мулде кебейш кететш. —И э, ив, ез1шз де сэлем етаз бе? И э, иэ, к е л т калдыныз ба? И э, и э, терлетзшз, —дед1 меш орнынан турып, беседка баспалда- гында карсы алган Майра. —И э, иэ, к е л т калдым, —дед>м мен OFaH Э31лдеп. — И э, и э, келетшщ1зд| б1лгенб1з, —дед1 М айра кулш , М ен­ тайга карай жузш бурып. Баспаллакка аягымды сала 6epin, мен де тез Ментайга кара- дым. Беседка ортасындагы денгелек устел жанына терт кабат- тап салы нган niefli керп е устш де о н колы м ен жер Tipen, сол колымен кеш еп кызыл юбканын етепн т е с т е н твмен Tycipe кымтап, 6ip ж амбастай отырган М ентай, м енш тагы да келгешме сенер-сенбесш бшмегендей, неге келгешмд4 таба алмай дагдаргандай, денгелек кара кездерш тандана кен ашып, босага жакка бакырая карап калган екен. Мен беседканын сонгы ceKiciH аттай бергеш м де ол лы п eTin о р н ы нан турды. О ны н алгаш ы нда с эл кукы лдау к ер ш ген а к б ет ж е лап eTin кызыл бояу жайылганы байкалды. BipaK кыз iuiiHaeri тол- кынды тез басып, танданарлык ештене болмагандай калып- пен маган карай колын созды. —Агай, с элем етаз бе? EKi кы з кол алысканнан кейш меш беседканын терш е карай икемдедк —И в, танертенп шайымызды жана гана iiuin болып, еши жи- найык деп жатыр ешк, - aeai Майра едендеп улкен кара таба iiuimieri кулшн ус л а д е турган шойын шайнекке енкейе 6epin. - И э, сэл кеипксешз, жамандап журеш е к е н аз д ей л н едж. И э, шай 261

жиналмай келгешш зге Караганда 6i3ai жаксыламасаныз да, жа- мандамайтынынызды 6iaaiK. И э, оган да ш уюршшк. —О не дегенш , Майра, - дед!м мен к у л т . - Сендерд1жаман- даган ж т т п н жаны шыксын дер ешм. BipaK мактаган KiciHiHде маз болмайтынын байкаганбыз. —И э, ай, осы а зд щ т ш ш з-ай ,—дед1 Майра сыкылыктай Ky.nin. К у л т турып, <*бул кайтер екен?» дегендей, к е з ш т киыгын Мен- тайга тастады. Ментай сэл жымиды да, устел успндеп бос шыны аяктарды 6ip жерге жиыстыра бастады. —М айра, мен ушш шай коймай-ак кой. - Оган карап, «рак- мет» деген ишара б1лд1рш, кеудемд1бастым. —И э, танертенп шайынызды iuiin пе ешшз? — IurriM, - дед1м мен ani оразамды ашпасам да. —И а, асыгыс па ехишз? — Асыгыспын, — дед1м тагы да бас шп. —Онда от ала келген боларсыз? —дед1 Майра басын шалкай- та Tycin, сакылдай к у л т . —Рас, от ала келшм, - дешм мен неге екенж б1лмейм1н 6emmi Ментайга карай бурып. Ментай колына бос шыны аякты н 6ipiH устап, турегеп тур eai. Мен: «Рас, от ала келшм» деп оган карай бурылганда кыздын ак ж узш тагы да лап еттп кызыл жалын шалган icnerreHai. Осы кез- де Кызыл юбка, а к кофта киген Ментай маган маздай жанып, ла- улап турган аш пес отгын e 3i сиякты боп танылды. —И э, онда, асыгыс болсаныз, —дед1 Майра шайнект! кайта- дан орнына койып жатып, —нан ауыз ти1ш з, кей 1н кел1нш епш з тастап KeTneyi ymiH. Осылай деп М айра тапл да сыкылыктап кул1п алды. —Ауыз THefiiH, - дед1м мен устел успндеп бауырсакка колым- ды созып. —К е й ж тастаса тастап-ак KerciH, а з жамандыгымнан онда. BipaK буп н колым жетсе екен соган, —деп мен де к у л т , 6ip бауырсакты аузы ма тастап кеп ж 1берд1м. —И э, бауырсакка бапандай KepiHeci:!. жететтн шыгарсыз оган да, - деп Майра тагы да кулдь — Енш кай тейш , «таз аш уы н тырнадан алады» деген бар гой, —дед1м мен уялган тек турмастын кеб1н танытып. Буган М айра екеум1з косы ла кулдж. —И э, ci3 асыгыс болсаныз, мен де асыгыспын, —деп Майра кетуге ынгайланды. - Кешеден 6epi апам басым ауырады, журепм ш аншиды деп мазасызданып жур. М е н т сол KiciHi flapirepre керсе-пп, д эри дэрм ек алып 6epyiM керек. —Ж уректш aapici маган да керек едк - дед1м мен Майрага эзшдеп. 262

— И э, б ш п турмын, - дед! Майра да эзш ге эзш м ен жауап катып. - Ci3fli Ментайга тапсырамын. О зг е керекп д эрЬ дэрм екп тауып, 6i3 келгенше емдеп кояр деп ойлаймын. —Бул Kici менен дэр1 сурап келмеген ш ыгар, - дед1 д е, М ен- тай токтап калды. «Бул сезд1 бекер айтгым-ау» дегендей боп, вз- езш ен кызарып, темен карады. —Двр1 сурамаса, дэнем ен кетпес. Bi3 келгенш е агайды е р т т , езен басына барып кайт. Агайга ауылдын айналасын керсет. Коктебенш басына е р тт бар, - деп Майра курбысына шегелей тапсырды да, e 3i шапш ан аяндап, уйге карай женелдк — Слздш уакытыныз бар ма eai? - дед1 Ментай М айра уйге шргеннен кейш. —Бар. —Онла, каласаныз, мен ci3re ауылдын айналасын керсетейш. ... Bi3 аяндап Бурген озен ш щ жагасына келдж . Айгай-шуды кебейтт, ак кебж аткылап, ез-езшен л еш р т жаткан таяз езенге 6ipa3 унс1з карап турдык. —Т ау е зе ш Kenipin, кеп сейлейтш мактанш ак.дангой адамга уксайды, —дед1м м ен. —К а р а т ы , суы т1зеге ж етпеш и, шуы жер жарады. Ментай мен1 куптап, бас изедь —Рас. Д ала езеш лы ксы п, у н а з агады. Суы да терен болады О сы дан к ей ш 6i3 гулд1 озект1 к у ал ап , К е к т е б е г е карай бетгедж. — Мен с!зд1 ешкаш ан да кермейтш шыгармын деп ойлаушы ед1м, —дед16ipa3 журген сон Ментай. —Неге? —Б ш м е йм ш .. . —Онда м е т ойлаган екенсш гой? —Ойладым, кеп ойладым. Ci3 туралы ешкашан да ойламай- мын деп ез1ме-ез1м талай рет ант етпм. BipaK соны н артынш а капай ойлап кегкежмд! е з 1м де бшмей калып жур;пм. Мен Ментайдын колын уысыма алып, кушырлана кыстым. Ментай колын тартып алмады, TinTi ауырсынган да белп бермедг Енш мен онын колын алаканымнан шыгармадым. —А л мен сеш 6ip кун де ойымнан шыгарган ж окп ы н , М ен- —Сенемш. —Тогыз ай сенен аулакболу м еш н махаббатымды ешрме- се, оипрген жок. Мен сеш сол калпымда суйемш! Осыган сене- ciH 6e? —Сенемш. BipaK. 263

МентаГ| оппак, жуп-жумыр мойнын сэл солга карай бурынк- ырап, ун аз каллы. —BipaK дегенщ не? - дед1м мен сыбырлай ун катып. —BipaK... - Ментай ар жагын тагы ла айткысы келмегендей, epHiH тйтелед1 де, тез босатып xi6epai. Калпына келген томпак epiH т1стегенге запы болгандай, 6ip flip eTin барып, кайта ашыл- ды. - BipaK меш нсакинам сынып, сабагым уз1лin калды той... - Ментай тагы да ерш н Т1стеледп —Кешн бетке илркеу болар... - Ментайдын тамаплиа жас кеп тытылтанын антардым. Жаным онымен коса киналып, не icTepiMfli бшмей, кабатымды шытып, мен де epuiMfli Э стелей берд1м. BipaK ол лыкып келш калган коз жасын тез токтатып тастады да, сабырмен c©3iH аяктады. —Жак- сы жардан жан ауыртар соз ecTin отыру азап болар... — Ж ок, ж ок, —flefliM мен о з ушме не бола алмай, кыстыга сейлеп, — мен с е т согыстан келген куш 6ipinnii рет керген куйпмде кабылдаймын. Сен сол кушндесщ, сол калпындасын, Ментай! CeHiH ештенен озгерген жок... Ментай акы ры н ган а басын шайкады. MeHiH одан сайын Aer6ipiM кашты. Оны калай жубатарымды бшмей, жаным куйзелдп TicTeHin, жан-жагыма карап, пидж апмнщ OHipiH жулмаладым. О сынын 6opiHe сол ю нэлщ ей-ак, б1ржола жулып алардай боп, кайта-кайта туймемд1 жулкыладым. —Co3iMe сенбесен, 03iMe сен еан бе?-д ед 1 м ек! танауым кусы- рылып. Ментай бетзме карап, акырын гана басын изедп T eri MeHiHeKi KG3iMкурык Kopin, куйрыгын Tirin алып, шыгандап кашкан каша- ганнын козшдей долырып кеткен болуы тш с. Ментай тез ею колын б iрдей KOTepin, б ел мдi сипады. Осы кезде мен алкымын бугалдырык кыскан асаудай жуаси бастаганымды 6iaaiM. —Сенемж! Сенемш! - деп Ментай 6em m i сипап турып ею рет кайталады. — Д егенмен, б1рде болмаса б1рде кеж лге к е л т журмесе дегежм гой. —Келмейд!, келмейдЛ —дед1м мен басымды шайкап. Осылай деп мен Ментайды кушагыма алып, бетш ен, кезш ен, мандайы- нан, иепнен аймалап суйе бастадым. Ол карсылык б!лшрмеш. Бар ыкыласымен бауырыма Kipe Tycin, актам ак, кызыл epiH, жумыр мойнынын мен калаган жерш ерж метоса, ею K©3iH шартжумып алып, ш алкая бердь Bi3 то б санд е турган Коктобе тен с ел т кет- кендей болды. Ол 6i3fli махаббатгын 6eciri болып, тербей жонел- ген сияктанды. Осы сэттен бастап мен уакытгын молшерш бшуден калдым. Ментайдын манында журсем, маган шыгыстан саргайып тан атса- а к болды, K03fli ашып-жумганша батыстан TyHepin, тошрекке тун 264

m ere бастайтын тер1здендк ЭншеГинде аягын тай-тей басып, жук жагалаган баладай боп, аспанда куш бойы дангелеп журю ала- тын кун ешй гурс е лп стволдан шыга сала дуре е лп , каздеген жерге барып жарылатын танктщ снарядындай ушкыр боп кетп. Сол сиякты тун де, электр кырыктыкпен кыркылган кара кой- дын жабагы жунш дей боп, лезде eHcepiaeai де калады. А л мен Ментайдын касынан сэл узап шыксам-акб1тп - сагат журмейдк кун 6eaipefiin 6ip жерден козгалмайды, тун туншыктырып, туыр- лыктай тутасып, жатып алады. «Еркеклн танын атырып, кунш шыгаратын, куш йзш KapiKTi, туню Tarri ететш, жакында журсе, жанына канат 6epin, алыста журсе, ансататын. жулдызын онынан тугызып, енбегш жемгсл етелн суйген жар екен гой илркш!» деген ой осы кезде келд1маган. Сонымен 6i3 М айраны н уйш е кеш ке карай б<р-ак оралдык. Ментай: «Апамнан уят болды-ау. MeHi кайда Keiri деп i3fleftni- ау» деп, жеткенше кысылып келдг Майранын lueuieci шынында да Ментайды кутю отыр екен. —Карагым, кайда журеш ? Карнынаш ы п капды гой, —дед1 ол eciKTeH аттай берген Ментайды кушагын жая карсы алып. Содан сон ш еп eTKi3in мандайынан суши. —СэлеметЫз бе, апа? —дед1м мен кемш р М ентайдын белн ен cyftin бола берген кезде. —Сэлем ет пе, капкам, —деп ол бурылып, м ен ю бел ы е кара- ды. —Keuieri баламысын? Е, жогары ш ык, шырагым. —A na, 03iHi3 калайсыз, Tayipci3 бе? —дед1 Ментай. —TeyipMiH, кадкам, твугрмж. Осы дэрн ерлердщ 6ip салауа- ты бар. Уйде канша ынкыл-сынкыл болып, ауырып журсем де, кудайды н KyflipeTi, д эрш ер аллы на барганда ж азы лам ы н да кетемш. Б ул и д ес ей т л м . Багана, тусте бергенaapiciH im in, агыл- т еп л терлеп eaiM келю . Ещц мулде жазылып кетлм . —Беле, жаксы болган екен, апа, —деш Ментай кемтрдй кушак- тап. - Ойбай-ау, мен ез1м н т ауруымды айтып, сарнап турып алыппын-ау, —дед1кемшр тез орнынан козгалып. —Сендерге деп елпнде 6ip май ш айкап койып ед1м. Майра келгенш е нанга жагып, соны жей турындар. Майра каз1р келед>, сиы р кайырып келуге Kerri. Мешрбан ана батар куншн сонгы сэулес! мол теплю турган Topri белые шмндеп денгелек устелге дастаркан жайып, Ментам екеум1зд1н алдымызга ас койды. - Осыны аужал кыла турындар, карактарым. М ен K33ip тез сиыр сауып, ыстык ас жасап беремж. Осыны айтып, М айраны н uremeci шыгып Kerri. 265

— Апам сондай гажап Kici, - дып Ментай. —Мен бул KiciHi осында келген куннен бастап ез шсшемдей Kepin Kerriм. EciK кайтадан ашылды. — И -иэ, eki гашык, кол устасып келд1ндер ме? —деп журе сойлеп келе жаткан Майранын уж есттлдь — И е, отка келген KiciHiH отыз ауыз ce3i бар деуш1 едь О зд щ ce3iHi3 одан кеб1рек болды-ау деймш. Бул Майранын м е т танертен айткан асыгыспын деген соз1ме орай кагытканы едт М енщ кенмпме келмесш дегенджтен болар, ол «отка келген каты ннын отыз ауыз co3i бар» деген халык мака- лын сэл езгертш, «катыннын» дегенж н орнына осылай, «KiciHiH» деп айтты. —Майра-ау, ол отына ж эне келген KiciciHe байланысты шы- гар, —дед1м мен кулш. —Э рине, м еш н Ментайым отыз ауыз с ез айтып, быксытып, бакырга салып ала женелетш ауыл-уйдщ арзан оты емес. Бул - алыстагыны KyRnipin, жакындагыны жандыратын, жаманды ес- тен тандыратын, жаксы нын кумарын кандыратын, озгеше от. —Рас. М айра-ау, е зщ акын болып кетш сщ гой, —дешм мен. —И -иэ, неге акын болмайын: арманым орындалып, айтканым келген болса. —Осылай екшеие сэйлеген Майра шапшан Мен- тайга бурылды. —И э, ал айт жылдам, тура солай болды ма? Ментай жымиып, жайлап кайта-кайта басын изей бердг Май­ ра ден гелек устел басында отырган Ментайга шапшан енкейш, оны н eni бетш ен кезек шеп eTKi3in eKi суши де, капсыра кушак- тап орнынан тургызды. —И э, ей, турсаншы, жарылып кетпей негып отырсын? —деп ол Ментайды ш ы рк кебелек айналдырды. —И э, айтпап па ешм мен саган, Ербол ceHi meKci3 суйед1, ал шын суйген адам ештене- ге карамайды деп. И э, айттым ба? — К езш 6ip ашып, 6ip жума Tycin, Ментай тагы да бас изедг —И э, мен саган кыстыгун1-ак, ана сумпайын «катын алдым» деп кеткеннен кей1н, айтпап па ед1м Ерболды i3flefiiK, осыны айтып, хат жазайык деп. Сен без-без етш б ол ды н б а сонда. — М айра eHfli М ентайды н дауысына сала сэйледй — «Ж о-жок. Агай мен уиин окуын тастап Kerri. Е н д т б1реумен танысып та койган шыгар. Оны бузуга болмайды. Мен не бол сам , ол б олай ы н . BipaK ол KiciHiH бакы тты болуын •плейм;н!» деп ешреп жылап, жатып алдын. Аш кузендей 6yriain, 6ip жума бойы тесектен турмадын. И э, сонда мен саган айттым емес пе: агайын сиякты адамдар тез таныса бшметш. Ондай Kici таны сыны н 6opiHe табына да бермейш. Осында, оны н айнапа- сында отыз шакты кы з окыдык. Солардын !ш1нде жалгы з саган гана ыкыласы ауды. С енен кудер узгенде д е 63reMi3fli кезге 266

Уместен кете барды. Басканы былай кой ганда кдкылдаган Кани- па мен Myfli3i карагайдай Зайкулге де караган жок. А гайдын ба- кытгы болуын тшеймш д ейин. Мен айтайын сатан: Ербол ешка- шан да сенс1з бакытгы болмайды, сен онсы з OMip суре алмай- сын! И э, осылай дед1м бе? Дещ м. И э, енш суй каз1р гашыгын- нын бетш ен. Осы м еш н кез1мше суй! Ментай кулш, екеуш щ касында турегеп туртан маган карай колын созды. М ен магнит тарткан буркениикп шегедей лып етш, кыздын касына бардым. Ол м еж суймекин боп жатыр едь Ж1бектей созылтан Ментайдын балу кимылына шыдамадым бм ем , бассалып, оны 03iM суйе бастадым. Майра сакылдап кеп куле женелдь — И э , апырай, к е ш ж з кеуш калган екен ш д щ , - дед1 ол кулю сш тыл алмай. —Тура турыныз, енш ciзд1 мына к ы з суйсш. Отка такаган балауыз шамаай кызып, балки бастатан мен арен токтадым-ау деймш. Сол кезде Ментай келш , бар ыкылас, ма- хаббатын таны ты п, д1р1лдеген ы сты к е р нш epHiMe такатанда TCMipuiiHiH электр д ан екерлеп ш ш щ тумсыты тиген кесек корта- сындай epiiin, елж1реп бара жатканымды сездйм. — Ж арайды, болды, болды, —дед1 М айра таты кулш. — Bip жабыссан, айырылмайды екенсщ гой езш . —Енш кайтейш , суй деген сон суюш н ж еш осы екен деп жат- каным да, —деп Ментай да кымсына кулак —С ен ез1н жанагылардын 6apiH т еп е айттын ба? Айтты ма? — деп Майра кулю сш тыйганнан кешн Ментай екеум1зге кезек карады. Ментай басын изедк —К уш бойы арамызда айтылмаган жыр, ашылмаган сыр кал- маган сиякты, —деш м мен. — Б эсе, 03ini3 айты н ш ш ы . Эйтпесе м ынанын куанганынан ■пл-аузы байланып калыпгы. - Майра Ментайды нускап, тагы да сакылдап кулш алды. - Ежи ci3fli «агай» дегенш койды ма? —Койды, - дешм мен кулш. —Bip, - деп М айра сол колынын шынашагын буктк —«Ci3» дегенш койды ма? — Койды. BipaK буган б1рнеше рет репетиция жасауга тура келш. Умытып кетш , кайта-кайта «ci3» дей бередк —Эй-reyip ci3fli «сен» деуге т ш келд1 гой. —Келдк — Exi, - деп, М айра аты ж о к саусап>ш буктк Содан сон ол «ундемешз* дегендей ишара жасап, маган акы ры н к езш кысып койды. -Д у р ы с . Ал енш ci3re Ментай «жаным, сэулем!» aeai ме? —Ж ок , - дед1Ммен басымды шайкап. 267

- Ендеше соны айткызу керек, - деп, Майра бурыштагы бшк устел жанындагы жайдак орындыктан атып турды. Ментай онын буйрыгын ею етпедк Жерде катар отырган менщ колммды устап: —Жаным! Сеулем! - дед1 уздне ун катып. Маган сол арада дуниеде Ментай аузынан шыккан свзден Terri, осы eKi сезден куш п ештене ж оксиякты боп KepiHai. - К ой, М айра, сыртка шыгып, апама кемектесейж, - деп Ментай тез орнынан турды. —И э, ci3 де ж у р т з , —дед1 Майра, не кыздармен 6ipre сырт­ ка шыгарымды, не уйде каларымды бшмей, кипактап калган маган. —Ментай сиыр сауады, ci3 бузау устайсыз. Осыны айтып, М айра тагы да кулдь Сырттай сабырлы KepiHeiiH, оры нсы з кеп те сейлей бермейт1н Майра бупн адам т ан ы гы сы з боп е зг ер ш кеткен сияктан ады . Э р турл1 е з т - кулю ш м ен Ментай екеум1зд ш жанымызды кытыктап, кумгс коныраудай сылдыраумен болды. Bi3 6ipiMi3fli-6ipiMi3 жетектеп, сакы лдай кулш , сыбырлай сейлеп, сыртка ш ыксак, Майранын апасы сиырды сауып болып койыпты. Беседкага таяу турган, ю ртш тен каланган юшкене муржалы казанды к басында кешк1 тамагын Tycipin жатыр екен. - Майраш , т е р п уйге шам жактын ба? —деш ол кыздарынын даусын ecTin. Bi3 уйде енпм ем ен отырып, байкамаппыз. Кун элдекашан батып, кеш еге карангылык yflipiae бастапты. — Ka3ip, ana. — М айра 6i3re карай бурылды. —Белей, ci3re бузау устатып, Ментайга 6ip сиыр саудырып керешн деп ед1м, болмаганын караты ... Майра тап>1да ез-ез<нен сакылдай кулш, imKe карай женелд!. Bi3 де кайта KipaiK. Майра ондык шамды жагып, би!к устелд1н устше койды. - М айра, мына орындыкты денгелек устелге жакындатып, шамды устш е кояйы к. Сонда жарыгырак болады, —дед1Ментай 6ip колымен шамды, 6ip колымен орындыкты алып жатып. —Жарайды, жарайды, —деп Майра енш ыдыс-аяктарды сыл- дырата бастады. - И в, ж1пт1м аузын таба алмай кала ма деп жа- нын шыгып барады гой теп... М айраны н e3yi кулкшен жиылмалы. Bip с ез айтып —6ip, eKi с е з айтып - eKi кулед1. Куле жур4п тамак iuieTiH тарелкаларды устел жанына жайгастыра бастады. Шам жакындаганнан KeftiH денгелек устелд1н ус п бурынгыдан бетер жарыктала тусп... «Ментайдын мунысы кандай онды болды?» деп ойладым мен imiMHeH. Тек устел басы гана емес, Ментайдын е р ce3i, ер кимы- 268

лынан жаныма ж ары ктарап , журепме нур Kipm ж аткан сиякть болып Kepinai маган. —Элде, ci3... Ереке, - дед) М айра маган карап. О л бурынгы ша «агай» д ей ж дед1 де, олай атамай «Ереке» дедк —И в, ала келен кеде аузынызды таба алмайтын ба efliHi3? —Майра, мен вз аузымды карантыла да таба аламын, —леди жымиып. в з 1мше тауып айттым деп ойлап, ш леи ракатганып кал Майра бутан сакылдап кулаг Bip толкын к у л ю а толастай бер- генде eKiHmici басталды. Содан кетмн жаланаш бш епмен к о з1нщ жасын cypTin, кулю сш тыйды. —Э й, кайдан б1леГпн, карантыда табатын Kici жары кта адас- паса керек eai. Майранын усп-устш е толкындата неге у зак кулгенш мен енш тана антардым. Ол м е н т батылсыздыгымды, бостыгымды ажуа- лап тур екен. Ол Майранын «Батыл болсан, Ментайта баятыда колы нж ететш едЬ>дегеж екен. Мен оны б1рден мойындадым да: —Ив, оны н да рас, М айра, —дед1м. М айра тагы кулдп —Эй, Ереке-ай, кандай адал, ак кен ш аз. Ш ындыктын ш ел шыкса, шынжыр торга шырмалгандай боп калатыныныз тагы бар- ау азд щ . Б1здщ мына кы зды н квкеш н Tecin журген де осы адал- дытыныз той, цйркш! Ментай ундеген жок. Тек касында турегеп турган Майранын 6ip иыгынан кушактап, оны н мандайынан как жартан кос бурым- ды узын шашын кайта-кайта сипалай бердг —Екеу1не 6ip тарелка кояйын ба? - дед1 Майра иыгын кушак­ тап туртан Ментайта мойнын бурып. Ментай кезш жыпыктатып, басын изедт —Bip касык берешн бе? Ментай тэты да бас шулгыды. — Айттым гой мынау бупн т1л-жагынан б1ржола айырылып калган деп. Майра тагы да сыкылыктап кеп кулаг Кыз журген жер кызык- сыз, кул к газ болмайды той. Д егенмен Майра 6yriH 6ipneme кы з­ дын к у л к ю н 6ip 03i мшдетш е алган сиякты болды. О нын устше М айранын бул жатдайы кулгенжен Kyaiwcipeyi коп Ментай мен ешкашан каркылдап катгы кулмейтж м е н т касымда ерекше б ш н т турды. Алайда Майранын кулюс1 адал доска деген ак журектен актарылып жаткан асыл казына екенш 6i;iin, 6i3де оны 1штей косыла куптауда ед1к. — Балалар, устелд1 ж асады ндар ма? - деп дауы стады осы к езде ыдыс к е т е р т , сы ртган Kipin кеде ж аткан М айран ы н lueuieci. 269

—Дайын, ana, —деп Майра мен Ментай косыла жауап катты. Майранын апасы буы буркыраган 6ip тегене ыстык асты устел касына екеп койды. 0 3 i соны н жанына жайгасты да, кызынын колынан 6ip-6ipaen тарелка апып, 6ef>iMi3re белш куя бастады. Абзал ананын колымен а к сутке жасалган кеспе коже Ментай еке\\пм!з актшеумен табыскан алгашкы кун! аузымызга алган асыл асымыз болды. —1шпщер, каракгарым. Нанмен косып iiuiwiep, - деп шешем1з байек болып жатыр. Содан сон маган карай бурылды. - Кара- гым, сен азаматсык гой, тауысып iui. Келгенщ жаксы болды, ай- налайын. Сенщ тебен кершгеннен 6epi мынаеж баламнынажа- ры Kipin, адам болып калды. — Ие, ажары гана емес, мына кызыныздын кеудесше жаны Kipin, жаксы болып калды, апа, —деп Майра езж ен жогарырак- та, маган такау оты рган Ментайды нускады. Шешес1 басын KOTepin, кызына карады. Ментай «тыныш отыр» деген ишара жасап, Майраны акырын жешнен тарткылады. BipaK оган Май­ ра токталмады. —Ментай мен мына отырган баланыз eKeyi 6ip- 6ipine Кыз Ж1бек пен Телегендей гаш ык болатын. Араларына 6ip Тумажан деген Бекежан тусш, мына баланокуын тастап, был- ты р баска калага к е т т калган. Дуниеде Бекежандар онушы ма eai, ол Ментайдыноку б т р у ш тоспай, баска 6ipeyre уйленш кой- ыпты. С ей тш мына анкау кызынды алдап к е т т т ь И э, кеткеш жаксы болды сол сумпайынын! — Бул туста Майранын жазык мандайы шытынап, кеудесж ыза кернегендей, дауысы д1ршдеп шыкты. - Мына балан оны бшмей, ана жакта журе берген. Ал к ы зы н уялып, оны айтпаган. Сонымен андагы Ербол балан жа- згы окуга келе жатып, жолда 6ip жерде жанагы сумпайымен — Бекежанмен кездеседк Содан бар жайды бшедь Бгпген сон Мен­ тайды i3flen, кеше осында келедь И е, апа, мына кызын, —ол колы­ мен Ментайды 6yftipineii туртп, —6yrin бурынгы Ментай емес. Т елегеж н е косылган Кыз Ж*бек боп отыр кез1р. Ал кутгыкга, апа, балаларынды. — Алла, карактарым-ай! Алда, айналайындар-ай! Бакытты болындар ендеше! Б осагаларынберж , уб!рл)-шуб!рл1 болындар, калкаларым, —деп М айранын meiiieci капел1мде аузына тускен тш епн айтып, ак батасын бердк - Keaiaaepuii, карактарым, eKeyiHHiH де беттержнен суйеГпн, - деп орнынан турды. Bi3 де коса квтер1лдж. EKi 6eTi кып-кызыл боп кеткен Ментай темен карап, 1лб 1п басып, Майранын анасына карай аяндады. Ана оны айкара кушактап, бауырына басып, кайта-кайта шашынан шекеле Содан сон мандайынан суйш де: - Косагынмен коса агар, бо­ там! - д е д е 270

- Айтканыныз келсж, ana, - деген уш сезш даусы щришеп арен айтгы да, Ментай Майранын анасын тез кайта кушактап, солкылдап жылап коя бердк Оган косылып, ана да кезш е жас алды. Ментай жылаганга мен коса киналып, ержмш Эстелей ба- стадым. 1ш1М1здег1 Mi3 бакпаган Майра гана болды. — И -и э, несше жылайсын? Куанганы на к о р т е ж ! - дед1 ол курбысын сыртынан кушактап, анасынынбауырынан ажыратып жатып. Содан сон маган карап, к е з ж 6ip кысып койды. — «Куангаи да, коры ккан да 6ip» деген гой, к ай т а н ж ы ла- май, —дед1 М айраны н uieiueci басындагы орамалыны н ушымен в з K03iHin жасы н с у р т т жатып. - Б элю м , анасы eciHe тускен болар. Ол байгус Tipi болса, е з колы нан узатар efli гой б у п н . - Осы создерд! айтып болган сон ана кушагын жайып маган бурылды. - Кел, балам. А налы к кушагын кен жайып турган бул меш рбан Kici MeHiH де е з шешеме уксап кетп . Meni де алдымен TociHe басып, сонсон eKi колын eKi иыгыма салып, Te6ipeHe соз сейлед1 - Сен де жалгыз екенсш, балам. - «Жалкылыгым жадында екен-ау» деп ойладым iummeH. — Ж алгы зды н ж ан жолдасы — ары мен жары болады. Ендеше, калкам, жарынды жанынмсн тен уста, жанынды арынмен тен уста. Сен ceHiNtai cepiK болсан, Мен- тайым MeiiipiMfli жар бола алады саган. Ж ерден ш ыккан жетзм кыз алдым деме, шырагым. Акылды кызга —ана коп, аяулы жа- нга —пана коп. Мен жалгыз М айранын гана емес, Ментайдын да анасымын, карагым... - И о, 6i3fliH апам боздатты б1ржола, —дед1 М айра Ментай­ дын коз жасын кургатып жатып. 03i3 ана ез сезж одан opi жалгастыра бердь —Ендеше сен курсагымнан шыкпаса да, кушагымнан шыккан баламды алгалы турсын. Miне. Еркекпн бакыты да, такыты да жаксы жар болады, шырагым. Саган айтар акыл, берер к ен еам , карагым: oaiimi тапкан ананды сыйласан - анау адал жарынды сыйла. Ceiiin де анан б 1р кезде осындай жас ке;пн б о п ту а п , жан ушырып жур1п, ceHi дуниеге кел-прген. А на болганнан кеГйн дана болган. Адам- нын cKiiiuii кымбаты—арынды к:ш1рлесеи, жарынды кад1рле, кара­ гым. Мына булд1рш1ндей Менгайымды жарым деп кана емес, жа- ным деп кабылда, калкам. —Осы арада ана 6ip токтап, тыныс алды Да, сезж аяктады. - Буны Жетюудынб1рбейтаныс KeMnipiniHC03i емес, оз1нн1нтуган шешеньпн осиетт деп ук, балам! Осылай деп ана м ен ж д е мандайымнан cyimi. Ананынсоздер1 мен1н де сай-суйепмд) сыркыратгы. Ментай коз1нентагы да ун и з жас соргалады. Бул туста Майра да босады. М унысын б ш арм су yuiin ол Менгайды уата журш , оны н бет1н унс!з аймалай берш. 271

Ж урепм елж1рей турып мен осынау шуйкедей кем трдщ ш еш ен д тн е, даналыгына тан калдым. Менщ Флобер, Бальзак, Тургенев, Горький ютаптарын айлар бойы актарып, алтын тапк- андай куана койын дэптер1ме Keuiipin алатын асыл созлср]м;и бул Kici 6ip гана сэтге туйдек-туйдепмен тект1 де салды. Осы уйдеп кешеден 6epi ен елемеген адамым да осы Kici едк Кеше келгенде «С елем етаз бе, апа» деп солем 6epin, кетерде «сау болыныз, апа» деп коштасканнан баска жылыушырап, 6ip ауызсейлескемш жок. MeHiH е ал -дерп м eKi кызда, Ментайда болды. Солар не айт лесе, соны айтып, осы уйш н алдында патефондай сайрадым да отыр- дым. О лар кулген сайын мен енпмемдй соза берд1м. Оларды кулд!ре тусю м, куанта тусю м келш. Сонда м ескан щ ушымен басып, eciKTi сыкырлатпай ашып, уйге Kipin-шытып журген осы Kici коленке icneiri гана боп KepiHin eai маган. KiTan кадйрлепш, еткен данышпандарды сыйлагыш мен eKi кун бойы касымдагы Tipi дананы елемепшн-ау. «Ана болганнан кейин дана болтан» де­ ген ce3i кандай жаксы eai апамнын! Ж о-ж ок, жалгыз бул емес, жанагы айткан бар co3i маржан гой т1з!Л1П турган. Кеш MeHiH бшместш мдь данышпан ана. Мен iiunefl маспын гой бул кундерь Mac Kici не бтлуил eai, не ангарушы eai. Соны ескер, абзал ана. Эрине, мен муны ауызшаайткамын жок. Оймен айттым. вйткеш мен ундемей отырып, ш т ей сейлесуге гана шешенимн гой. Ал ауызша айткан бар евзйм мынау гана болды. —Алдияр ана, айтканынызды орындаймын! —деп бас иш, ант еткендей он \"лземш 6yKTiM. Бул м ен щ анага деген ризалыгым eai. Бул жене Ментайга ри- залыгымнан айтылган евз болатын. Осы аз сездщ 03iH эренайт­ тым. в й тке ш мен 63iMHiH тебшгшей улкен epinaepiMe ие бола алмай калдым. Ол жылаган жас баланын ержндей боп, кемсен- деп кетп. Майра ЖYгipiп кеп, меж колтыгымнан кетердк —И э, не боп Kerri 03i. Ж урт куанады екен десе, —деп ол ез- езш ен куб1рлеп жур. —К уаны ш деген осы гой, к у ж м , —дед1 ана ешй камзолы- н ы н кал т а сы н ан о р ам ал ы н алы п , K03iH cypTin ж аты п. - Куаныш тек кулюмен гана келмейдк Ол тек бала басынан кеипретш тэг п куаныш кана. Азаппен келетш ашы куаныш таболады. Нагыз куаныш Бомонда жанды кинап, журектт сыз- даты п , ж ы лата кeлeдi гой, карагым. Ен кайырлы куаныш та сол болады. — Ио, апам б уп н философ болып KeTinTi, —деп Майра 6i3fli орнымызга жайгастыра бастады. - Отырынызшы, Ереке. Отыр- саншы, Ментай. 272

- «Былайсоп-мылайсобыннын» не екеш н бш меймш, кал- кам, - дед1 ана кызы орнына отырган сон. - Согыс кез!нде сокага жеккен сиырды «соп!»дейтжб1з. М ежнбш епш м осы гана. Е н д т б т е п т м —ертен ел-журтты жинап, той жаса, балам. - И э, жасаймыз, —деп Майра кул1мдеп Kerri. - Ертен ана ак бузауына айырбастап колхоздан 6ip сем1з кой ал. Жиырма жылдан 6epi осы колхоздын ыстыгына куйш, суы- гына тонып келем!3 гой. Согыска кеткенше акен де табан аудар- май жумыс 1стеген. Берер 6ip малый. - Береди ana, береди —дед1 М айра алаканын шапалактап. - Берсе, солай ет, ботам, —деп ана орнынан кетершди Ол тегенеж, Майра мен Ментай ьшыс-аякты жинап алып, ауыз уйге 6Kerri. Tepri белмеде онаша калган мен ез-ез1мнен отырып тагы да теб1решпм. Epi согыста елген, жалгыз кызын медеу eTin, кунделжт! енбепм ен кун Kepin отырган ж е а р эй ел дщ мынадай мырзалыгына жене тан калдым. Алты аласы, бес 6epeci ж ок 6ipeyre той жасап, жалгыз бузауын сойып бермек. Н еткен дарк- андык десенид бул! Бупн 6ipeyre той жасап, ертен езде pi аш оты- руга 6efiia гой бул ел. Ж ок, Ментай екеум!з бузауды сойдырт- паспыз. Ал алда-жалда айтканымызга кенбесе, eKi есе гып етерм1з бул жаксылыкты. Ж алгыз М айранын гана емес, ушеум1здщ б1рдей ортак анамыз eTin алармыз бул KiciHi! Мен осыны ойлап отырганда Tepri уйге Майра ю рдь - Bi3, Ментай екеум13 де кунде беседкага жатушы efliK, - дед! ол орындыктагы шамды алып, бш к ycTeaaiH устгне апарып жа- тып. - Yй ыстык. Ci3re тесектз кайда салайык? - У ш ин Te6eciHe жатуга бола ма? —дед1м мен. MeHin б у п н п к ещ л KyfiiiMне уйд1нтебес!не, не тауды нтебесш е жатуды керек кылгандай едг - Болады. Онда мен с>зге тебеге салайын, —деп М айра тер жакта жинаулы турган ж укп буза бастады. Орнымнан ушып турып, мен де ofaH кемектесу re KipicriM. Мен текеме-rri, Майра керпе-жастыкты к е т е р т , екеум1з сыртка карай беттед1к. Ментай ауыз белм едеп 6niK агаш TeceKTiH жинауын бузып жатыр екен. - Ментай, - дед! М айра шыгып бара жатып, - сен андагы, апамнын receriH салып болганнан кейш ез1м1зд1нтесек-орынды беседкага апара бер. - Жарайды, Майра. Бул eKi с ез маган гажап музы ка, аск ак ендей боп 6i.aiHfli. Сол эн мен музыка жаныма кан ат6iTipin, жайрандап далага шыксам, ай суггей жары к, ауа кымыздай Tarri екен. Кеуде.\\ш кере дем 18-465 273

алып, кабыргага суйеут турган саты агаштын орта белше дейш к а т е р а м де, текем етп жогары шыгардым. Одан сон жсрде турган М айранын колындагы керпе-жастыкты алып, тесект) G3iM салып аламын деп оны коя берд1м. Маган аландамай, олардын тез1рек беседкага жайгасуын тигешм. XX М айра маган 6ip кврпе мен 6ip жастык ж эне узыншак келген курак кврпеш е 6epinTi. Согыстан сонгы, дуниеге тапшы кез eai гой ол. Курак кврпеш еж текемет успнен тесеуге epi простыня орны на бергенге уксайды. TeceKTi тез салуын салып алганым- мен, тыншыгып жата алмадым. Текеметке кж м ш ен кулаган бой- ыммен, ел1 тигендей д ен б ек ш т , 6ipece о н жамбасыма, 6ipece сол жамбасыма аударыла беремш. Кейде томен домалап, уй устше каулап вскен алабота, кок курайды сытырлата сындырып, аунай кеп женелемж. Твбедеп швпт! ат аунагандай етш жапырамын да, одан сон кайтадан орныма ораламын. Biраздан кейш KiiiMiNiai шеиншнм де, тек трусиш ен гана куйде калдым. Содан сон, аюмен алыскандай боп, eKi иыгымнан демалып, ею танауым делдендеп 6ipa3 шалкамнан жаттым. С в й т т ж урт аягы басылып, ел уйкыга кеткенше ез-оз1мнен аласурумен болдым, Элден уакытта жолбарыстай ыргып орным- нан турдым да, 6ipey Kopin коятындай енкендеп, 6ip басып, eKi басып саты нын касына келшм. Беседка жакка к ез салып ешм, кыздардын жайбаракат уйыктап жаткандары ангарылды. Саты- дан тусе салып, ж у п р т кастарына барсам, Майра басын буркеп алган екен. К ою кара шашы а к жастыкка шашылып, шалкасы- нан ж аткан Ментайды квргенде устш е кулап тусе жаздадым. Буын-буыным калтырап, тынысым тарыла тусш, Ментайды е н к е й т ерншен суйшм. Ол тез козш ашып алды да, меж кос колы- мен беттмнен сипап, мойнымнан кушактады. М ен aer6ipiM к е т т , оны тез орнынан тургызбак болып, eKi колы нан тарттым. Ментай кеудесш KOTepin отырды да, Майра ж акка карап, маган eKi саусагын к в р с е т т , е р т н е басты. Онысы: «Акырын, Майра оянып кетедЬ> дегеж деп уктым. Мен оган сау- сагыммен беседканы нускап, одан сон уйдщ устш корсетпм. Оным: «Ж ур, уйдш тебесш е барып жатайык» дегежм едк Ол ор­ нынан турып. ундеместен соныма шесть Беседкадан шыкканнан кейш екеукпз кол устасып, сатыга карай женелдж. Жука, шолак ш ке й л еп н ен ею Ti3eci жарк-ж арк KopiHin, а к мармардэй мойын, кеудеа айга шагылысып, калын, кою, узын кара шашы ту сыр- тын кара макпалдай кымтап, Ментайдын сахнага шыккан бишщей 274

аягынын ушынан лыпып басып, касымда келе жатканын кергенде менщ журепм жарылардай боп дурс-дурс сокты. У й д т устше шыкканнан кешн Ментай тесек устше келш, демш inline тартып, дымы курытандай боп шокиып отыра кетп. Сол туста кекте кайырган кыраннын TereypiHiHen тайсалактап, шрш катып, жан ушырып, теп е жерде шалкасынан кулаган Кызыл тулкш ш устш е жарке™ п, нажагай соккандай болды. Epinai epiH тауып, 6ip-6ipiHeH шырын сорып, бал жутыскан тойымсыз, ты- нымсыз толассыз 6ip сет туды. Ментай екеум1з кушактасып, жаланаш денем1з суйюкен ею epinaevi жабысып, корпе астында у н -ту н аз у зак жаттык. Бул — кун ыстыкта узак ж ол журю , каны Keyin ш арш ап, каталап келш , алдынан кездескен мелд1р булакка бас кой тан адамны н алгашкы алган ракатынан Kciiinri тапкан тынысы тэр1зд1 ш ак e/ii. Катты шелдеген адамнын сусыны канушы ма eni? М е ж н тагы да шел кандыру ерекетш е KipicKi.M келдь Осы кезде Ментай м еж сел бегеп, 6ip нерсе сурагысы келгендей ынтай б ш йрш . —C i3... сен менен ж ж ркенген ж оксы н ба? —дед1 ол. -Ж ок. —Ж ш ркенбейсш бе? —Ж ок. —0Mip бойы ма? -И е... Осы кезде метин денемнш Ментай ж а к жартысы flip ете кал- тандай болды. flipm тез кайталап, б1рден жш лей туст1. Сейтсем, Ментай eKcin, жылап жатыр екен. Оны неден р е н ж т п алдым деп мен жаным шыга бейек болып, асты-устше туспм . —Не болды, жаным? —Ж ай, ешеГнн. —Э ш еш н емес кой, айтшы, куатым, - дед1м мен жалынып. —Э ш ей ш , —дед1 Ментай у с т н з д е п кер п ен ш ш етш е кезш сурлп. —Айтшы, сеулем?! - дед1монынашы жас шыккан ею кезш ен, аузынан тынбастан су й т. —Айтшы, куатым. —Ж ай, еш ейш дед1м той... Сен болмасан, меш KiM багалар eai? в з е п н е курт тускен алмата KiM колы н созар едт., деп... Эшейш соган.. Ментайдын неге жылатанын енш бшд(м. Тез1рек оны жуба- туга асыктым. —Коиш ы , калкам, оны ойламашы, —дед1м тэты да толассыз суГйп жатып. - Ол б1рсвттун де керген жаман туссиякты болып, e rri де KeTri емес пе. Ойламашы соны. Сен 6iTey туртан, бузыл- маган ен тв тп алмасын, жаным! 275

- Мен азд ей ... сендей Kicire лайык емеспж-ау, тен емеспш- ау деп ойлаймын. - Ж ок, лайыксын! Сен менен артыксын, сэулем! Ментай 6ipa3 у н а з жатгы. - Ж арайды, сен щ к е н ш н е келмесе болды маган, - деп ол м еж ыстык epHiMeH аймалап, ж ум сак алаканымен жанымды суйаш н ре жауырынымды сипады. - Келмейдь келмейди куатым! Сенш1маган. Келмейш ешка- шан да! Ешкашан да! Мен сеж осылай кушып жатканыма ба- кыттымын, куатым, кызыгым, oMipiM, езепм!.. - Айналайын, кекетайым! - дед1 Ментай «айналайын» деген свзд! жанды epiTe созып айтып. Айлы тунде айдай жарымнын ашык жаткан аппак кеудесше тагы да кумарта к ез TiKTiM. ¥ л ы даналар жасаган жан л еззал — жаланаш эйел бейнелер! кез алдыма елестаи сол сэт. Гойянын бийс твсекте шалкалай сулап, топ-томпак кос анары кызыктыра к ез тартып, езш е маужырай караган буран бел, жаланаш Маха- сын кергендей тамсандым. Енд16ip с эт Тицианнын кою колан шашын уыздай денесш е шел1етш жамылып, жумыр бш ел, кос анары, улб!реген а к тамагы гана ашык калган жанды ер!ткен жас суду М ария М агдалинасы мен а к санын айкара ашып тастап, са- быры саркылып жаткан Данаясынын; 6ip сэт Рубенстш он иыгына жалтбуры лы п, элденеге кумарта карап калган сымбатты Вирсавиясынын касында тургандай суктандым. - А йналайын, —дед> осы кезде Ментай даусын соза сейлеп, жалынгандай болып, - карамашы Teciain, койшы, к екем! Уяла- мын! Bipey Kepin кояды. - KiM кэред1? Ешк1м де кормеШ п, — дейипн мен оны кеуд еан д еп тырсиган ак алмасынан аймалап. - Эне, ай Kepin тур, —дед1 Ментай кул1п, кытыгы келш. - Ай керсе, кере 6epciH. - Ол айналасына айталы. - Айтса, айта берсш. - Ж улдыздар Kepin койды. Олар жер жузше жаяды. - Жайса, жая берсш. Дуниеде эйелщнтэн!нен тэтп, онынтулгасынан сулу ештене ж ок шыгар деп ойладым мен Ментайдын а к денес1н керпемен кайтадан кымтап жатып, — Эйедшн асыл тан!не тенл болу - еркектж TipminiicriH туй!нi шыгар деп туйшм мен онда. BipaK eui6ip картина м ен щ М ентайымнын сымбатын бере алмайды. Б арлы к Венералар да, Д анаялар да, Мариялар да, Вирсавиялар да Ментайдын ш енж е келмейд!. ©йткеш бул ешюм керм ейтн, мен1н ез картинам, ез дунием, ез байлыгым, ез бакытым! MiHe, 276

мен Ментайды бауырыма басып, imiMHeH осылай деп жаггы м. «Ментай - менш вз картинам, е з дунием, вз байлыгым, е з бакы- тым!» деп мын мэртебе кайталадым. Э йел м усш ш ш сулулы гы н кы лкалам м ен жы рлап етк ен улы даналар калдырган Эрмитаж кабыргаларындагы 6ip керген адамнын ешкашан есшен кетпес м ен гш к гажап картиналар- дай болып, сол 6ip тун, ж ары к ай, жаланаш М ентай куш бупнге д е т и менш кез алдымда калды. Сол жолы мен сулу- лыктын шын сырын уктым. Эйел сымбаты, ecipece оны н жа­ лан аш MyciHi д ун иед еп е н куатты куш е к е н ш т у а ш н м . Э й ел TOHi еркектер уш ш м агнитпен п ара-п ар екен ш & л д ш . Ж ал а­ наш эйелд1 ж ау да жене алм ас-ау деп ойлады м. Бул сабакты матан сол тун, сол сот бердн Ол тун маган дуниеде ен 6ip улы сабактын алгашкы элш пеш болды. Мен шалкамнан жатырмын. Ментай 6ip кырындап, м е т кушак- тап алтан. Мен оны мойнынан кысып, екшип колыммен колын сипап жатырмын. Аспанда асыга ай денгелеп барады. Одан epipeicre мен1н Ментайымнын жузш керуге таласкандай боп, жулдыздар жапырласады. Олар 6ip-6ipiMeH жарыса жымындасады. Содан сон: «Сен кандай бакыттысын!» деп маган бас изегендей болады. «Иэ, мен бакытгымын! —деймш жулдыздарга куб1рлеп. —М енш бакы - тыма сендердш де сандарын жетпейдП» © crin Ментайды кушактап, жулдыздармен сейлес1п жатып мен соншама 6ip гажап, р акаттеж зш ш ту б ш е карай шым батып бара жаткандай сияктандым. Танертен Ментай ерте турып, мен! кайта-кайта суйд1. Содан сон беседкадагы М айранын касына кетп. Мен жалгыз калдым. Бул жолгы жалгыздыгымды мен баскаш а сез1нд1м. У й уст1нде 6ip 63iM онаш а болганыммен, Ментай кезге керш бей, касымда жат- кан тэр1зденд]. Ол да онаш а емес, касына м еж алы п ж атыр деп ойладым. Кекжиектен денгелеп кун шыгып келе жатгы. Ж алгыз жа­ тып, мен куб1рлеп кунмен сейлеспм, сыбырлап желмен ттлдесттм. Оларга да е з бакытымды айтгым. Bip кезде уйден шелег!н салдыратып, сиы р саууга М айраны н анасы шыкты. Мен киш ш , уй тебес1нен Tycin, абзал анага селем бершм. —Армысыз, анам! —Бар бол, балам. ¥ й к ы н келмесе, езенге бар, —дед1 ол. - Бурген, Бурген, мен бакытгымын, - дешм езен жагасына ке;ип айкайлап. Одан сон аяндап гулд1 е зекке туст1м. - Гулдер, гулдер! MeHi куттыктандар! М ен сендердей гул 277

кушактадым, м ан п куштым! —дешм оларга. Гулдер куана кутгык- тап, бастарын изес-ri. Содан сон мен К ектебеге квтер1лд1м. — Мен бакыттымын! - дешм тебе басында турып дауыстап. Маган алыстагы таулар ун косты. Олар: «Мен бакыттымын! Мен бакыттымын!» деп жангырыга жауап катты. Маган Бурген езеш шалкып жаткан дарил, К ектебе аскар тау сиякты боп кершд!. Мен дуниенш тор!не шыгып, тебес!нде тургандай сезшш м езймд!. И э, сол куш кешке Майра болмастан той жасады. Ауыл жи- налды. Махаббат гимн! - «Жар-жар» айтылды, эндер шыркалды. Ауыл адамдары Ментай екеум!зге акжуректер1нен шыккан адал п лектерш айтысты. Ш арап ж ок, ш атак ж ок шаршы гана жиын жасадык ез!\\пзше. Ертеганде М ентай, Майра, мен ушеум1з калага келдж. Ж а- такханага KipceK, маган деген -пядей аш ы к хат жатыр. Окып Ж1берсем, былай деп жазылыпты. «Ербол! Сен 6i3re аса каж ет с т . Т ез келш , маган жолык. Б. Уазитов». —MeHi редакция iaaen жатыр. Барамыз ба, кыздар? —дешм неге екен!н бшмесем де ез-ез!мнен куанып. —Барайык, —дед! олар б1рден. Базардын касына кел in. трамвайга отырдык. Одан кейш 6ipa3 жаяулап, редакцияга бардык. Жол бойы мен жак жаппастан сейлеумен болдым. Кыздар кулумен болды. Кы здар тосы п, сыртга калды. Мен iuiKe KipfliM. —Э , кел д ш б е, Ербол? - дед1 жауапты секретарь мен1 ке- p in . —С элем етсщ бе? Хал калай? Сессиян 6irri ме? —Окуынды кашан тауысасын? —Енд! 6ip он шакты айдан кеййн. —Б1зде б!р орын босады. CeHi кызметке алсакдеп ойлап едж. Калай KepeciH? —А кылдасып кеп артынан айтайын. Ю мшн орны? —Ш алгынбаевтынорны. MeHiH к ез1м бакырайып кепт. —О л кайда? Негып кетп ? — Б аск а ж ум ы ска ауы сты . Газетте icTeyre каб1лет! ж е ттю р е м ед ь О нын уст1не мактаншак, дангой, iuiKim адам бо- лып шыкты. Ал е з uieumiiRai айт кене. «Апырай, Ш екем-ай,—дешм мен1ш1мнен. —«АЫ» деп ез!ннен ез1н сиы р кайыргандай болып отырушы eaiH. «TipKeMeni»жуз елу грамм туб!не жеткен екен гой, теп». 278

—К,аз1р, семьяммен акылдасайын, Бэке, —дед1м содан сон. - Семьялы болын па е д т ? К утты болсы н! - дед1 жауапты секретарь. - Семьялы болсан. осы кызметке ю ргеж н жон бо- лар. Ж упрш eciK алдына ш ыксам, Ментай мен М айра кутш тур екен. —И э, неге ш акырыпты? —дед1 Майра. —Б1зге кызметке кел дейдь —И э, ci3 не дешшз? —Семьяммен акылдасайын, —дед!м. Майра м эз болып кулд1. —Ал, семьясы, айт, —дед1 Ментайга бурылып. - Оку бар гой, —дед1 Ментай. - Калган 6ip курсты жумыс icTen журш -ак б т р м е й м ш бе? - Ана жактагы жумысынды кайтесш? - Оны тастаймын. Редакция ол жактан 03i босатып алады. —Кайдам, оз1не ауыр болып журмесе? - Ж ок, тусейш. Менщ арманым нагыз журналист болу емес пе? Ол уцлн осы газетге жумыс icreyiM керек. О ны н устш е кы з- мет icTeceM, екеум1зд1н де жагдайымыз жаксарады. —03iH бш. EipaK маган осыдан арты к еш жагдайдын кереп жок, Ербол. М ен кандай киындык болса да шьшаймын гой. Сол куж маган Ербол Есенов республикалык газегпн эдеби кызметкер1 болып тагайындалсын деген буйрык берш дь Тагдыр м еж н суйген кызымлы да, суйжтт к ы з м е т и й де осылай, 6ip-aK кунде колыма устатгы. Сонымен, не керек, нагыз бакытгы жан мен болдым. Ментай екеум1з М ичурин кеш есш ен онаш а болме жалдап алдык. Мен Ментай легенде, ол мен легенде iuiKeH асымызды жерге коятын болдык. BipiMi3 жокта 6ipiMi3 6ip урттам су iuinemiH 6i3, тамагы- мыздан отпейтш. Мен жумыстан, ол сабактан босасак-ак болды, екеум1з 6ip-6ipiMi3re карай умтылатынбыз. Ж ылдам ж е т т , жо- лыгысканша асыгатынбыз. Б1здщ юшкентай белмем!з букш курс студенггершщ орталы- гына айналды. Олар, acipece, демалыс Kyuaepi б1здщ уйден ш ык- пайтын. Шай ш е т ш , шарап тататын. 0те-м ете Ж омартбек пен Майра 6i3fliii уйге ж ж келетж. - Екеу1н косылсаншы, - дейтшб1з 6i3 оларга эзшдеп. - MeniH косы лгы м-ак келедиау, —дейтш ондайда Ж омарт­ бек кулш. - EipaK мына Майра мен сеней уш жас улкенм ж , апан- мын деп болмайды. —Осылай деп Жомартбек кулю сш ты я кояды да, моп-момакан болып, Ментай екеум1зге кезек карайды. Содан сон: - Апасын алушы ма eai журт? - деп сурайды. 279

EapiMia кыран кулю боламыз. Майра Жомартбек-ri темпеш- теп, eKi кулагынан кезек жулалы. —Ойбай, апатай, алмаймын, апатай, —деп Жомартбек бакы- рып, уйд| басына катередг Бутан да кез1м1зден жас акканш а ку л ю п, мэз боламыз. Кейде Зайкул келедк Келед1 де ол б ш т ecKi-кускы базарынан сатып алган жаман дпванымызга жалп eTin отыра кетедь Содан сон, 6ip аякты 6ip аякты н yciiiie салы п, ю бканын етеп н кей ж cepnin ж1берш, eKi санын жаркырата жаланаштап тастайды да, сезге Kipiceai. — 0 з курсында окитын кы з бен ж ш т п н онаш а yfiii болып, аякты к е с ш п тастап отырган кандай ракат, - дейш ол мардым- Ж омартбек оган дурсе коя берш. — Эй, ай, Зайкул, —дейш ол кабагын туйш. —Сен Кербез агайыннын алдында отырган жоксын. жап етепндк —0 й , осынын 03i м эд ен и етаз,—дейш Зайкул Mi3бакпай, бетш тыжырайтып. — Кызга Kici есттп двю р сейлей ме екен? Ж омартбек каркылдап кулю ж1бердк — Е, немене, кы з емес д егж келе ме, —дейд1 Зайкул басын какш ита устап. —MeHiH мына Ментай сиякты KyfleyiM бар ма? Ж ок. Ендеше не керек саган? Артга калгансын. Мен саган жол- да жатсан, карамас ед1м. Ментай тез орнынан турып, Зайкулд1н касына барды. —Койшы, Зайкул, Ж омартбектщ калжынына несше ашула- насын, —fleftfli оны кушактай аркасынан капли. —Карнынашты ма? Ж умыртка куырып берей1н бе? — C eflniji, Ментай, — дейд> Зайкул Жомартбекпен урысып отырганын б>рден умытып. — IiuiM улып барады. Мен куырган жумыртканы сондай жаксы керем1н, Ментай. —Содан сон Мен- тайдын кулагына сыбырлайды. —Ш арабын бар ма? —Сеш йк б1рдене табылады, —дейш Ментай тез Зайкулд1 та- мактандыру камына Kipicin. Б1раздан кеш н мен Ментай nicipreH жумыртканы табасымен KOTepin, ш ыжылдатып эк еп устелд1н у спн е коямын. Ментай б!реулерден калган ш араптын аузын ашады. —Зайкул, ж алгыз imeciH бе? Ж омартбек басын шайкап отыр —Ж ок, мен сеж м ен кагыстырып imeMiH, —дейд1 Зайкул ша- рапты жутпай жатып, сыкылыктай Kyain. —М ен муны imneflMiH. —Неге? —Мен1н шарабым баска. 280

Зайкул алдындагы стаканды сыргыта салды. - Ендеше мен де нипеймш. Сендер Tayip шараптарынды ездерш iinin, маган б1реуден калган жаманын 6epin отырсындар. —Мен кулд>м. - М енщ шарабым, шербетам мш еки, —деп касымда бейкам отырган Ментайдын бетшен суйш кеп алдым. - К ун сайын imeciH, кунде мае боласын, а? - дед1 Ж омарт­ бек ж ел тн т. - Иэ. Зайкул сыкылыктап к у л т, стаканга кайтадан колын созды. - Олай болса, imeMm. - Ербол, Зайкулмен согысып imceHiiii, —деп Ментай маган да куйды. - Ендеше маган да тамыз, —деп Ж омартбек те стакан тосты. — Bopi6ip Ербол Зайкул екеум1зге баска ш арап-ш ербелнен та- тырмайды. Зайкул орта стакан шарапты 6ip-aK кагып салды да, кулдк - О не, Зайкул? - дед1 Ж омартбек бурылып. - MeHiH шарабым баска легенде мунын 03i онаш а iinin журген бэлзамы бар екен десем. Мен 6ip мыктынын уш нен iuiKCMin он- дай бэлзамды. Б1раконынсауыты кыздынбел1ндей ж т-ж щ ш к е болады екен. —Осы арада Зайкул K03iHiH киыгымен Ментайга карап койлы. — Ал, мына Ерболдын бэлзамынын сауыты... — Зайкул одан сайын сыкылыкталы. —Аузын кенеппен тыгындап коятын койшылардын Карелии сауытына уксай ма, калай, Ж о ­ мартбек? Ментай кызарып кетл, бгракундемедг Iiui бмпнш, журю-туры- сы ауырлап калган жарымды свкксн1 маган да унамады. Ж омар­ тбек те Tepic айналып Kerri. - Эй, ай, окпелеп калдындар м а ? - д е д Зайкул б1рден кулюеш тыйып. - Мен калжындап айтамын. - М ен калж ынды бшмеш и д ей с ш бе, Зайк у л , —дед1 М ен­ тай. —Аландамай тамагынды im in ал. - CeniH осы ешю мге ренж1мейтш м ж езщ уш ш жаксы коремш , Ментай, - дед1 Зайкул шанышкыны кайтадан колына алып. —MeHiH 6ip ауыз калжынымды кетере алмай. мына eKeyi торсиды да калды. Ойпырай, биыл госэкзамен келе жатыр гой. - Зайкул колына алган шанышкысын кайтадан тастай салды. - Анау кггапты Kepin, ойы матуеш Kerri. - Bip талде, (ярынгай таза свйлеуге болмай ма осы? - деп Жомартбек Зайкулге тагы листа. - 03iM оры сш а араластыра сойлегешй суйемж. - в й т к е ш сен Чеховтын ««карындасысын» гой... 281

- Онда жумысын болмасын. Араластырып сейлесен, ен жок легенде eKi таий бгаетМ н б ш н е д г Маган журт Сагынова орыс- шага да, казакш ага да судай екен деп TyciHce болды, басканын Keperi жок. - О ны к атын кезбояу дейда. - Эй, болса бола берега! Ментай басын шайкады. - Ол жен емес кой, Зайкул. - Озгае не унаса - сол жен, баскажю не керек, - деп Зайкул шанышкыга кайтадан кол созды. - «Адасканнын алды —жен, арты - сокпак*. - дсп Жомарт- бек акырын ендетга койды. - Осы гатапты керсем бар гой, - деда Зайкул жумырткадан тагы 6ip асап жатып, этажеркадагы жтаптарга K63i 'rycin Kerin, — аза бойым каза болады. Ю тапты жек к ер етш д тм н сн бе кайдан бшейга. Энеукуга тудамде бар гой, Ментай, бар ютап жиылып, мега сабап жур. Мынау Ж омартбектей цллмиген жуп-жука «Ло- гиканын» ез! жудырыгын туйш, ентелеп келе жатыр. Тусте к1таппен тебелескен не болады екен осы? Biaecra бе, Ментай? - Ментай басын шайкады. - Ендеше мен емтиханда кулап кала- тын шыгармын деп жорыдым. - Сен куласан, мен мурнымды Kecin берейга, —деШй Ж омар- тбек куланып. - Keperi ж о к мурныннын. BipaK калай куламаймын —терт жыл окы ганнан туйiрдей ештене ж ок басымда. С енеандер ме осыган? Bi3 ушга жауапты Ж омартбек берда. - Сенем1з. BipaK сендей суду кызга жасаган жар болады, Зайкул. Зайкул мактанып, куанып калды. - Табигат ед1л гой, нлркш , - деда ол. —Ой бермей, маган ен бергенш айтсаншы! - Устел raeiinaeri айнаны алып, басын кисан- датып 6eTiHe тосты. — Мынандай era бар Kicire ойдын Keperi не? ЭИ? - «А йнанын карсы алдына маймыл барып», —aei”mi тагы да Ж омартбек эндетга, 6ipaK «маймыл» деген сезд1 Зайкулге ест1ртпей, м1нг>рлей айтып. —Ж аман болсанда, жас болганга не жетсш, Зайкул. Bi3 6epiMi3 д у кулеьнз. С е й п п Зайкул KeTefli. Одан сон езге- лер келед1. Кулга кулю ге жалгасады. Осылай базар болып турган алтын отауымыздын шанырагы 6ip-aK кунде, ойлам аган жерде салдыр-кулд!р етга ортасына TycTi... Fany еттоздер, мен бул энг!мен1 eai кунге лей in теб1ренбей, 282

кез!ме жас алмай айта алмаймын... Ол кундерде ешрегенде етелм толатын едк.. Одан 6epi жиырма жылдай уакыт eiTi. Б ф ак 6epi- 6api ani кунге деш н кез алдымда сайрап тур... И э, кай жерге кедin eaiM? K,a3ip... Bip KyHi тунде Ментай ншм ауырды дедк Ол былай болды. Мен ол KyHi кущ пз редакцияны н тыгыз тапсырмасымен 6ip заводка барып к е л т , кешке макала жазып отырдым. У стелят екшдл басында Ментай болашак бепем1зге деп кейлек niuiin, ебперленш жатты. —Ербол дейм ш , —дед1 6ip кезде Ментай. —Ау, —дедйм мен тез кагаздан басымды KOTepin. —GcTin, TiriciH сыртына каратып тепш и берсем, бола ма? —Болады, болады, Ментай. Осьшан кейш екеум1з де е з шаруамызды icTen отыра бердж. —Ербол деймш, —дед16ip кезде тагы да Ментай. —Ау, Ментай. —С е н т иткей л еп н болды ма? —Болган шыгар. —MeHiKi де болган шыгар, —дед1 Ментай басын изеп. —BipaK 6i3 гой шешем1зшн оны калай TiKKeHiH б1лмейм13. —Э рине, б1лмейм1з. — И ткей леп н екеум1зд1н осылай акы лдасы п отырып TiKKeHiMiaai б1зд ш бепем1з де бшмейтш болады гой a ai, и в Ер­ бол? —Кайдан б ш л н ол тентек... —Ой, imiM, - деп Ментай iiiiiH баса калды осы кезде. Мен орнымнан ушып турып, оны аркасынан кушактадым. -Е р б о л -ай , 6ypin екетш барады, енш кайтты м?—дед1 ол ман- дайынан тер бурк ете Tycin. М енщ де жаным шыгып кете жаздады. —Ka3ip, K33ip, жедел жэрдем шакырайын, —дед1м саскалак- Ментай басын изедк Мен жан ушырып квшеге шыгып, авто- маттан жедел жврдемге телефон соктым. Коп кеш жпей жедел жврдем машннасы к е л т , мен Ментайды перзентханага алып бар- дым. Мен киналмасын деп перзентханага жеткенше ол тютенш дыбыс шыгармауга тырысты. Барысымен сестралар «ай-туйге» каратпастан, iLUKe карай ала ж енелдк «Кетпешз» деп 6ipeyi ма- ган ecxepTin те кетп . Осы каз1р к е л т ш е л ь ш босандырып, ба- ламды экеп колыма кушактатады екен деп, оган eaeyip д эм ел е н т калдым. Bip кезде к о л ь т а туйш ш ек устал, жанагы сестралардын 6ipi шыкты. 283

- Алыныз, —деп ол ту й ж ш екп маган усынды. - Муныныз не? - дед!м мен шошып к е т т , шегжшектей кейж сыргып. - Э йелш |зш н KniMi. - Э йел1м кайда? Сестра кулак - Корыкпаныз, яаггпм, е й е л ш з осында калады. Kni.Min уйге алып кайгасыз. Босанганнан кейш 6ip аптадан сон кшмдерш кай та алы п к е л т , а й е л 1ш зд 1 де, баланы зды да у й М зге алып кетеЫ з, —деп тыныштандырды ол. «Аузынызга май!» дед1м мен imiMHeH. Содан сон Ментайдын KHiMiH кушактап уйге кайттым. Уйге жеткенш е денемш к aipLii басылмады. «Апырай, мына к11iмiн кайтарып 6epeTiHaepi жаман ырым екен!» дей бершм шймнен. Сонда неге жаманга жорыдым екен деген ой маган кун! бупнге дейпн келедк Эрине, ол ойла- гандыктан да емес кой. Эшейпн кур далбаса гой MeHiKi. Сонымен не керек, мен сондагы Ментайдын KHiMiH кушактаган бойда кал- дым гой акыры... Ментай перзентханада терт кун болды. Ущ кун бойы кунше уш рет барып, терезеден Kepin к е т т журд1м. Ол еюнил этаждагы палатада болатын. М ен «Ментай!» деп дауыстаймын келе сала асыгып. Ол м еш н ушиип ести сала тесепнен Tycin, терезеш н ал- дына келедк Ce3iMi3 6ip-6ipiMi3re женд! естшмейдк Содан кейш екеулйз сакау юсшей ымдаса бастаймыз. Мен теменде турып, оган суга батып бара жаткан Kicire уксап, кайта-кайта иск кагамын. Оным —«Ж айын калай?» дегежм. Мен­ тай бапаша жымиып, басын изейдк Ол —«Туащцм» дегенк Содан сон аурухананын олпы-солпы а к к ей лепн щ сыртынан кеудесш басады да, алаканын жайкайды. Онысы —«Корыкла, мен ушш алан болма» дегенк Сейтед1 де, exi козш ботанын кезшдей мелд1рете к ен аш ы п, маган карайды. С у к саусагымен кайта-кайта меш нускайды. Онысы —«@зш калайсын?» деген!. Мен бас изеймш де, eKi колымнын басын темен салбыратып x i 6epin, кезек к етерт, саусактарымды жыбырлатамын. Оным —«Кешел макаламды ма- шинага бастырдым» дегежм. Ментай TyciHin, кайта-кайта басын изейш. Сонсон мен суксаусагымды шошайтып, аспанды нускай- мын да, бас бармагымды керсетемш. Муным - «Макаламды ре­ дактор окып, жаксы деп айтты» дегежм. Солай TyciHin, Ментай да кайта-кайта бас изейш. Мен тагы да ишара жасап, колымды сипел, кеш е жакты нускаймын. Оным - «Макала баспаханага тершуге кетт1» деген сез)м. Ментай алаканын шапалактайды. Тагы 6ip барганымда Ментай «Маган там акэкелм е, ©3iH im» деп ымдады. Bip куш кеш ке exi колын ж а ст ы к ет т , соган кисай- 284

тып басын койды. О нысы —«Маган аландамай, жаксы лап уйык- та» дегеж едк Bipae колын те б е с т е н аса созы п, ез! жогары кара- ды. Онысы «Узынбала» - Жомартбек келш кегп дегеж деп уктым. в й т к е ж Ж омартбек: «Ежи женгем болды н, маган ат кой» деп болмаганнан кешн Ментай саган койган атым деп оны Узынбала деп атайтын. Bip жолы ол бас бармагы мен сук саусагын д ен гелетт кезш е апарды да, eKi саусагын керсетп. Онысы - «Тос- таган к ез М айра буп н eKi рет келш к е т » дегеж болатын. Тертж ил куж тусте (танертен де келш, Ментайды керш кет- кен болатынмын) ж упрш келш , таныс терезеж н туб1нен «Мен­ тай!» деп дауыстадым. Терезе алдына еш ю м келмедк Тагы да «Ментай!» деп айкайладым. Бул жолы о з дауысымнан ез!м шо- шып кетг1м. Д аусым палатага да урейл< ecrm ai-ay дейм ш , терезе алдына орта жастагы казак aiieai ж е т т келдг Келш де меж коре салып к е й т кашты. Тулабойым и т п р к е ж п , не болганымды бшмей кегпм . Тагы да «Ментай-а-ай!» деп айкайлап ж 1берд1м. Бул жолгы ужм перзентхана манын гана емес, буюл Алматыны, барша Алатау аясын басыма кетере шыккан жан даусымдай едь 1штен акхалат киген картан сестра жупрш шыгып, тез-тез б1рдене деп, мен1 колтыктап iume карай алып Kerri. М ен азд ер ге будан KefiiHriciH айтп ай-ак кояйы н. Оны тар eciKTi, муз едешн мэйгтхананын тас тесеп н ен калай кергеж м дк асыл жарды eni туган перзенпмен 6ipre калай киып кара жердщ кушагына 6epreHiMi3ai айтуга д вп м шыдамайды. М ентайды койганнан кей ж ушшып ку ж уйге ж ас оры с эйел1 бас сукты. - Ci3 Есенов боласыз ба? —деп сурады менен. - И о, EceHoeniH. Алдымен эйел а зд ш кайгынызга ортакпын деп маган кеж л айтты. Содан сон 03iHiH перзентхана сестралары ны н 6ipi екенж 6iaaipin, калтасынан кол басындай доптер шыгарды. Тани кегпм . Бул MeHiH Ментай перзентханага тускен куннщ ертежнде апа- рып берген дэптер(м болатын. - Осы дэптерд1 зайыбыныз ciaaiK е з колы ны зга тапсырыныз деп аманат eTin eai маган. Эйелдш колынан дэптерл1 алып, денем aipinaen, 6ipiHuii бетж аштым. М ентайдын маржандай жазуы коз1ме оттай басылды. BipiHiui бетке ол былай оры сш аж азы пты : «Улица М ичурина, 65. Есенову Ерболу, лично». Агыл-тепл тагы жыладым. Келденен журтка жаксы керген жарынан айырылган еркектш ежрегенш есгуден ауыр жай жок екснIм сонда Oiлдiм. Ж анжарынан айырылган еркектщ собидей коргансыз, сакау, саныраудай бейшара боп калатынын сонда 285

уктым. Солан кейж ол двптер межн бойтумарым болды. Онын бетгершдеп жазулар, тыныс белплери утзр-нуктесше дейш, та­ ска кашалган Орхон-Енисей жазуындай болып менщ журепмде м вн п сакталып калды. Мен Ыздерге соны окы п б ерейж де, энпмемш аяктайын ендь Ал тынданыздар. Азгантай гана e 3i де. «Ербол, жаньш Ербод! бткен тунде, сен мет перзентханаеа экеп салып, цайтып кеткеннен кешн маган осында влт калатын шыгармын деген ой Ke.idi. Мен елеем де, бала елмесе екен деп тиедш. А тын взщ кой. Сен не деп койсац, мен соганризамын, меншен келктш деп есеп- те. Бул - менщ, болашакка жолдаган селем хатым болады гой сонда, ив. «Мамац аты к ш ?» десе, «Мечтай» дейdi гой ол тш шыццан соц! Ол мет айпщаны гой. Сонда сен кулесщ де, курант мет еске аласыц гой. Жо-жок, бул жай ой гой, Ербол. Мумкт мен ымейтт шыгар­ мын. Б/рак, «влетin адом ажалын сезшетш сищты» деп сен взщ айтушыедщгой. Мен деб/рдецешсеземшбе,кайданбиейт. Сезбегенш жаксы болар edi. Балкш, бул сет шеказ суйетшдишнен шыгар. Се­ мен ажырамасам екен деген тиегш взтен-взi урейге уласатын бо- лар. Суйген журек - dipuuiu, куйген квци - ырымшыл кыепин шы- Ерболым менщ! Мен тагы да коркынышты ойлар ойладым. Адамдар 6ipiH-6ipi суйedi. Содан соц 6ipeyi влт, саудыраган суйек болып, жер ас- тында колоды. Ол ештецет дебимейдц сезбейдЕштецегеканал- майды, ойламайды. Б ipак, бар салмац, бар ауыртпалык mipi цал- ганга mycedi гой. Жаман, арсыз жар ecenmi mipuiuiem жасай жатар. А дал жарга ауыр muedi-ay жалгыздык,. ЦИркт, шын cytiicncHuii. 1iKnen цосылган жандар влмейтт болсашы! Жоц, муным табигат зацына кайшы болар. Онда, ондай адамдар узак жасайтын болсашы ец болмаса! Б ipак мен влеем де влмейтт шыгармын деп ойлаймын тагы да. вйткем мен шшнен шыгатын балада жене сенщ журегщде омip суремтгой. Сонда олменщ влмегенш емеспе? Солай емеспе, Ербол? Солай demi, жаным, квкетайым! Мен саган бул жолдарды тек ш ш ауырмасын деп кана жазып отырмын. Ербол. Сет ойлап, сен туралыжаза бастасам-ак,, шшнщ ауырганы коя кояды. Teei immeei тентек жест сыйлайтын балуы керек. Кордщ бемте, вкенщ беден кандай болатынын! 286

Айналайын, квкетайым! Сен мети осы свздершд1 жаксы квресщ гой. Сен ecmiciu депмен мунда осы ею созд! вяденешеpent айттым. Еспйдщ бе? Ойпырай, ииш экетт барады... УИ, бурапбуран, арен, басылды- ау, эйтеу/'р.Дэрхгерлермерзтмен бурынкелген толгак deudi. Ол неге мерзштен бурын келед!екен?.. Не айтайын деп едш саган? Ио, жаца есше mycmi. Унжыргацды туа’рмей, уацытында шашыцды алдырып, эркашан даумаждалма- ган тазакиш KiiiHinжур, куатым. Журт сенщ пище унимейд/, сыр тына царайды. Жанын жадау, ж аган ж ам ау болса, соган суйсшеттдер де шыгады, Ешюмге таба болмай, пик жур, жаньш, жарайма ? Арак пипе, керег\\жок~ &зщ де кумар емессщ гой. &зша ituneu улгi кврсетсек, кешн балаларымыз да iiunec ediдеп ойлаймын, iumece деп тыеймш! Менщ ерюме салса, буки болашак урпак аты- мен арак iumece екен деймш. Капитализмнщ калдыгы дегеннщ ец зулымы — осы арак- Бад/'ц когамымыздыц пию жауы да осы. Ендеше аракты курту керек, вм/рден аластау керек оны! Арак бар жерде, менщше, eiu6ip мораль заны, ол кандай асыл свздерден таит, ал­ тын эртпен жазылса да жузеге аспайды, Ербол. Дуниеде су, сут, шай, кымыз, лимонадка жетепин не бар, uiipKin! Адамды желЫт1рмейтммомын суйык — осылардын оз<жаксы. «Момын суйык» дегенш к т сиякты боп кетпй, иэ, Ербол. Бул бейнелеп свйлеуд/ сенен уйренгенш болу керек. Сенменен не уйрендщ? Ештеце уйренген жок шыгарсьщ деп ой­ лаймын. Ал мен сенен квп нэрсе уйрендш гой, кунш. Kicini алаламау- ды, адамдыарынакарап курметтеуд/, вз ойынды кумижтей, ашык айтуды, кайырымдылыкты, баскаларга болыскыштыкты, б/реудщ шйндегi ж ан ауруын бид/рмей бит ала коюды — осынын бэр/'н сенен уйрендш, Ербол. Нагыз вм/'рдщвзin сен уйреттщмаган! Сенсщменщ мэнгшк устазьш! Бадщ псиатада 6ip артистщ эйелi жатыр. Сен биесщ, Ербол, ол артист/, «Отеллода» Яго боп ойнайды. дйел\\ ситыншы балага босаныпты. Босанганына 6ip айдан асса да, тапжылмастан осында жатконKopmedi. - А пай, мунда негежатырсыз уйгекайтпай ? - депсурадым кеше одан. — Ой, шырагьш-ай, тамагы жаксы, тыныш жерде жата беру керек кой, - дед/ ол. - Осында оцшып алган жаксы. Булар dip опта вткен сон-ак шыгарсшыз деп кодырандай беред/. Ал, adicin тапсан, 287

шыгара алмайды. Алгашында «тымау mudi, басым ауырады» дедин. Соцгы бес кун бойына <•температурамен* жатырмын. — Ыстыгынызжогарыма? - дептн огананкаубасым. дйелкулдс — дцгше сол ыстыгымныц жоцтыгында гой, — dedi ал.— Ысты- гьшды елшеуге термометр бергенде сестраныц козш ала 6epin, жщнчке жагын одеялга ысып-ысып ж^беремт. Кейде - 37, кейде - 3 8 бон шыга келедй Олар сенедг Кей/'н сен десвйт. Мен жагамды устадым. — А пай, алдаганьщыз дурыс емес кой, — деп басымды шайкадым. Жо-жок- Мен ешкашан да ейте алмаймын, Ербал. Перзентха- нага келгел! туткынга тускендеймтмен. Осында взщса вткен уш кун ( бугт уийшш кун) уш жылдай бон Kopmdiмаеан. Мен босанган- нан кейш 6ip кун де калмаймын мунда. Мет босана салысымен дер/герден сурап алып кет, Ербол. Жарайма, жаным, жарайма? Журт куйеулертееркелеттam койьтжатадыгой осы: Курман- галиды—Курмаш, Уатайды— Уаш деп. Мен сеталi бipрет еркелетт атамаппын гой жаным. Бугтнен бастап Ертай деп еркелетешнш1 сет. Ертайымменщ! Сенщ халык камын, мемлекетмуддест ойлайтын улкенжурна­ лист болганыцды корсем деп арман emyuii един ш/тей. Багана взщ экеп бергенгазетте басылган «Жумысшымуддес.i» дегенмакалацды окып, твбем коккежеткендей бон калды бугт. Редакторыцмакта- са,мактагандайекен! Б/раксеноганмактаныпкетпе, кунш. ( Мак,- танбайтыньщды бшем гой, эшешн айтамын, оган вкпелеп калма. Жарайма?) Айтпакшы, бугтмайдын 5-i екен гой. Сен экеп бергенгазеттен Kopin, есше mycmi. Сет баспасоз куншен куттыктаймын. Жещс кутмен куттыктаймын. Жалгыз мен гана емес, «Папама менен де солем айт!» деп 6yiiipiMdi тепкыепжатыр мынатентегш. Онын да салем/нкобыл ал! А йтпакшы, Ертай, сен барып деканапщаайт -м ет перзентха- надажатыр депмемлекеттк емтиханга шргпбей койыпжурмест. Метц «Эдебиеттеei ецбекшi эйыдер бейнес»'* деген такырыпта жазган диплом жумысычнын да дайын екеншайт. взщ биесщ, осы- ган детн 6ip кун сабактан калган жокпын гой мен. Мемлекеттк емтихантапсыруга калайдакуйш Kenedi. Калайдаменщбиылкурбы- ларыммен 6ipee диплом алуым керек. Мектепкежолдама алып, кла­ ска Kipin, «Сэлечеттсщдер, балалар. Мен сендердщмугалшщмш» деп, ж ас уландардьщ алдында жымия култ турсам, ар.ианым бол- маседi, дуние-ай!.. 288

Ойпырау,мынау Салемхат тагы да тынышсыздана бастадыгой... Мен осыны Салемхат, Салемхат дей беремт. Тубтде Салемхат атанып кепйп журмест осытентегша. Мен бултентегщдi цандай бмса екен деп ойлийтынымды быесщ бе сен? К» болса — саган, к,ыз болса - маган тартса екен деймш. Брак; ул болса да, к,ыз болса да ацылы, адамгершит сендей болса екен. Ал сагантагы да Салемхат- тан салем, пинасы. А дал дос адамгамедеу де, демеу де, макрпаныш та, мереке дегой, ш/ркт! Бадщ Майра сондай гой. Жаны цалмай ж ур байгустыц би уийн. Багана келт: «Баланыуайымдама, босанган сон, апама бак,ты- рамыз.А пам озше экеп берщдер депайтты» депкетпй. А панды ауре цылмаспыз. Солардын сырттайжасап жапщан намцорлыгына ж а- ным epudi. Оныц артынан взщтц «кешм квлецкеп» — Жамартбек келд/. ( Сен екеущ 6ipindi-6ipin жене алмай-ак, келесщдер кажасып. Сен оны кешю каленкем деп атасан, ол ceHi езшшц mycxi квлецкеп деп шыга келедк dumeyip кисындырып, dip нэрсенi таба цояды.) Sip ea3emmi бала emin алпештеп, •щга-щга» депметмазацтап кетпй терезе сыртынан. Мейл/, мазацтаса, мазацтай берет. Ершен вз/ кеиншек алып, балалы болганда коренi3 онын ауселест. Бу/i кунделтт!мен жай, эшейт, ермек ушт жазып журмш, па­ патай, Саленхатын баж emin, бацырып жерге тускенненкейтвзще 6epin жзберемт муны. Кетн дос-жарандарга ок,ып, тунгышымыз- дындуниегеналайкелгешн айтып, осы кундердi ескеалып, култ оты- ратынболармыз эле Соганжазсын, соганжеткаст! Иэ, папатай...» 19-465

ЭПИЛОГ ОРНЫНА К е н ш босап, к езю е жас келгендей болып, Ербол 6ipa3 уакыт унс1з отырды. Бойын жиып, буынын беюткеннен кейш ол соз1н кайта жалгап, енп м есш аяктауга KipicTi. - Мшеки, Ментайдын сонгы кунделт осы. Жан тесмпмж жасап жаткан адамнын акыргы тынысы, сонгы кырыл, сонгы д1рш сиякты , асыл жарды н акыргы ce3i ед1 бул. BipaK осы аз- гантай сезде мен ушш каншама сыр, каншама жыр жатыр десещ знн! Каншама ею ш ш , каншама мун бар мунда. Окып оты- рып, сан рет eKipin, OKcin жылаганмын мен. Одан айырылып каларымды ез1м де сезд1м бе, кайдам, Ментайды аялап, айма- лап, кушып суюге, баладай элпеш теп, еркелетуге 6ip тоймаушы ед1м. Акыры оны н 6ip ю ш кентай кара тырнагына да зар боп, анмрадым да калдым. Т ерт жыл согыста тарт талына кылау ю рмеген кем1рдей кара шашым Ментайдан айырылган туста аппак кудай боп шыга келш. Талай рет уйыктап жатып Ментай YHiH е ст ш м . «Ж аным Ербол, ер бол!» деп ол сан рет кулагыма сыбырлады. Еден сыкыр ете туссе, Ментайдын журтсж танып, сан рет басымды KOTepin алдым. О нын кей л егж щ сыбдырын еспгендей боп сан рет елендед1м. BipaK ол келмедь керж бедк М эн гш кке ж ок болды, гайып болды. Тан алдында керген тэгп тустей гана елее калды. Кейде 6ip окашада еткенш ойлап, мунга батасын. Сонда «Кудай-ау, кайла сол жылдар?» деген Абай жолдары е р ж а з еске туседь Ойлап-ойлап келш, жастыкшагыннынорынсызетпегенш iuiTeii медеу, мактаныш е т е с т . в й т к е ж адамзаттолкын-толкын болып дуниеге келед1, туйдек-туйдепмен вм1рден етедь Эр тол- кын, эр туйдек алгы шепке шеру тарткан аскер лепне уксайды. Октябрь революциясы мен Азамат согысына катыскан курыш адамдардын TeMip таекынды л епне шеею, 6i3 18 бен 22 жастын арасында азатгыктын ауыр ж у п н аркалап, терт жыл толассыз кан кеш тж. Пештен жана гана котарылган Кызыл шойындай жуйткш, батыстан Москва га карай лыксыган от пен ерт селшщ, коргасын мен тем1р топанынын алдын тостык. BiafliH жас тэшм1зд1 HeMic ф аш истерш щ огы шурк-ш урктесю лед1, жау танктер1 у с тн зд ен таптап, жас cyfieriMi3fli сы кы р-сы кы р сындырды; жас журектер1м!зге нем1сттнселш щ кос кулаштай канжарлары Kipni- Kipui кадалды. Конилагерьден кашканымызда некпепн каекыр nrrepi кон eiiMisai жулмалап, тер1м!зш жалбыратып, кан-жоса etin талады. Bi3fli зулым жау камераларга камап, улы газ xi6epin, туншыктырды. Бгзл! олар ттршей ертедк кез1м1зш бакырайтып койып, т ж ам зд ен тж тургызып, керге кемдк BipaK 6i3: 290

- Касиет куил ¥лы Отаннын, Каиатым бер кыран кустын, Ашуын берарыстаинын. Журегш бер жолбарыстын! Орна мешн кеудеме кеп! Жау жолына атам ceHi, Бомба бол да жарыл, журек!1- деп, жантан самолеттен жау колоннасына жай огындай шаншыл- дык; айналата ел1м шаш кан аж ал Д ЗО Т -ы на ез денем1зд1 03iMi3 кол гранатадай лактырып, душпан пулемепн канымызбен какалт- тык. Жаута жанымызды берсек те, арымызды бермешк. Bi3 ж ы - гылып жатып —турып жатгык, елш жатып —женш жаттык. Хал ык намысын кортасынта коса куйып, курышпен KipiKTipaiK те, бомбата канат, снарядка заряд етп к . Ел т еу ел азд ш н тебем1зге ту е п п кетерд1К. С ей-rin 6i3 дуниеш жайпап келе жаткан те\\пр топанды токтаттык. Б13О тан жауы н осылай жещпк. А кын айткан б1здщ «сол жылдарымыз» — махаббат, кы зы к- тан repi муны мол боп еткен ж асты к кундер1м1з, жарты сагат бурын дэл тебеннен курюрей жауган калын жанбырдын булты баска жакка карай аунап, онын ер жершен бой керсеткен алые нажагайдын кылыш бойындай тана кыска жаркылы кпеттенш , куннен-кунге, айдан-айга аулактап, ш епнш, узап барады. Сол ж а р к ы л д ы н imiHfle м ен д е , м е н т М ентай ы м д а б а р д еп куб>рлеймж мен осылай, е з-е з 1мнен теб1рене, тербеле отырып, ойымды ез1ммен коса тербеп... Bi3 майданда кандай адал болсак, махаббатта да сондай п эк болдык. Эр журекте асыл аламгершш к, айнымас махаббат болу- ын пл ед ж . вй ткеш ем1рден кол устасып отер ж ан cepiK, жалгыз жарын шын суйе б1лмеген адам жолдасын да жаксы коре алмай- ды, коллективш де курметгей бишейо)- Ж ан жарына адал болма- ган адам кылтан кызмет, icTereH ic, аткартан жумыс, аркалатан котамдык м ш деине де адал бола алмайды. Ce6e6i саналы е м 1рдщ бар кызыгы махаббатка -предел!. Сондыктан да махаббатка сок- пай кететш сез1м аз. Аната с у ш спен ш ш к , жарта куштарлык, Отанта перзен-rriK, тутан топы ракка борыш тылык сез к щ е р ш н 6api махаббатка байланысты. Адам бойындаты ен асыл касиет адамгерш ш к ce3iMi де махаббатпен сабактас. в й тке ш махаббат KaaipiH б ш м ей и н адамаа а д а м г е р ш ш к ce3iMi болмайды , ал адамгершш ш ж ок KiciHiH журегзн махаббат мекендемейд!. Ж о- тарыда Тургенев пен Пришвиннщ махаббат жайындаты тамаша 291

ceauepi кел\"Нр1лш. М е н т OFaH косарым «махаббат» деген асыл ж1бекке тужлген отаншылдык, енбекшшшк, лостык, туыстык, ба- уырмалдык ce3iMflepi ap6ip жас журектщ жалынды туы болса екен деп -плеймш. Bi3 - Октябрь революциясынан кеш н дуниеге кел- ген жана урпак Отанга да, махаббатка да а к ж урепмобен адал кы зм ететтж . MiHe, 6i3 муны e3iMi3niH м ен п л ж мактанышымыз деп б1лем13. О сы м актан ы ш ты н эк е л ер ж у р е п не н балалар ж урепне к еш уж керсету де б у п нп куннж такы ры бы . Оны калай керсету, ерин е, жазуш ы нын м!ндет1. Иэ, ив, уктым. Не сурайын деп отырганынызды туашйм. Ментайдан баскалар кайда каз1р д ем ек а з гой? Оны да айтайын ci3re. Университет б т р ге н н ен кеш н, уядан ушкан балапандай бо- лып, epKi.M е р ж акка кегп . Bipey кияга конып, 6ipey кпырды ме- кендеп журш жатыр каз1р. Балапан баскан тауыктын уясына бай- каусызда Tycin кеткен уйрек жумырткасынан шыккан сушыл балапандай болып, филфакты 6iTipe сала мугал1м болмай, жур- налистиканын айдын кол ж е тартып мен к етл м . Ол отмздын б1разы гылыми кы зм еткер болды. К е п ш ш п мугал1м. Кыздар элдекаш ан куйеуге ш ы ккан, ж т т г е р эй ел алган. Bip кездеп булд(ршждей кы здар мен кыршын ж т т т е р бупнде сэры карын ейел, сакалды шалга айналды. Алдынын балалары институтка ш н ш , баягы 6i3 басымыздан кешкен жастыктын жерменкесше ешй олар Kipni; 6i3fliH жастыктын жыгылган жалауынынорнына олар е з тулары н кетерщ... Солардын ш лнен Ментай екеум1здж м енплж , адал досымыз Ж омартбек Жолдин гылым докторы атагын алды. Зайкул есебж тауып, 6ip бастыкты н етепнен устаган. Сонын бедел1мен, тамыр- таныстык деген Kepi кеселдж кемепмен ол да кандидатдеген атка ие боп алган. Ka3ip ол 6ip институтта «басын жарып, квзш шыга- рып», вдебиетген саб ак береги. Зэкен бурынгынын 6epiH умыт- кан. Энш еш нде ш ею рейш журетж вйел кандидат болса, мулле кеж реш п кетед1емес пе. Ол да солай: кездесе калсан, таныгысы келгенж тан иды, таныгысы келмегенге танауын кетерж журе береди Ж еш лтек адамды жагдай взгертпей коя ма? Мжеки, OMip дегеш ю з кейде ойсыз, уш калак адамды ушпакка осылай шыга- рады екен. Канипа да —кандидат. Майра Абаева Ленин ордежмен наградталган. Ж акы нда оган енбеп сж ген мугал1м атлгы бермшй Тумажаннын да кайда екенж бш пш з келетж болар? Жер устжде ол да жур. BipaK6i3fliH когамымызда ондайлардын орны турме емес пе? Турмеге тускен. Ж инак кассасына менгеруил боп турганда б1рнеше облигаиияга подлог жасап, мемлекетпн коп акш асын жегеш ж ен е ез сез1мен айтканда, баска да « у зт , жулып, 292

жулмалаганы» уш ж кеп жылга сопалган . О ны н eKi с ез ш ш 6ipi «Ошакбаев опык жемейш» болып келуий едк Ж ок. Ошакбаевтар да омака асады екен. Олардын эд ш ета зд тн щ , арсыздыгынын, нысапсыздыгынын зауалы —зан екен. Ал еши, калган юм д ей аз гой? Кос гашык Тана мен Заман болар. Ертедеп еш гаш ы ктын колы жетпеген муратка осы eKeyi ж етп. EKeyi косылып, кеп бейнеттерд1 бастарынан Kemipin, сол жакта ж у р т , институт 6iTipin, елутертш ал жылы елге келдь Каз1р eKeyi де MyraaiM. Тана Серкебаева eKi рет Ж огаргы Советке де­ путатболып сайланды. Б ш м б ай , Ербол, Махаббат, Ментай eciMfli терт баласы бар. Bip ул, 6ip кызына Ментай екеум1здщ атымыз- ды койыпты. Мен олармен анда-санда кездесш турамын. Кез- дескен сайын аллымсн юшкентай кыздарын кушагыма алып: «Ментайым м ент!» деп шешлдете суйемш. Содан сон Тана мен Заманга карап: —Ал осы заманнын Козы Kepnemi мен Баян сулуы, аман- сыкдар ма? —деп кушагымды жаямын. Кездер1 жасаурап, epiimepi flipiaaen, ол eKeyi катарласа маган карай умтылады. Асыл жар, адал доска не жетсш, илркш! 1963-1970 «МАХАББАТ, КЫЗЬЩ МОЛ ЖЫЛДАР» KITАБЫ КАЛАЙ Ж АЗЫЛДЫ ? ( Окырмандареажауап) М е н т «Махаббат, кы зы к мол жылдар» атты ю табы м 1970 жылы ж ары к керш . Содан 6epi биыл yuimuii жылга а я к басты. Б!ракбуган дейш де м еш ноннан аса кггабым жарияланды. Ж урт кез1нде мен1 жаксы очеркист деп таньшы. Солай бола турса да мен ол ю таптарымнын 6ipae-6ipiHe хат алган eMecnin. Ал «Ма­ хаббат, кы зы к мол жылдардын» жалгыз 63iHe гана мынга жуы к хат алдым. Бурын кейб1р ютаптарыма б!рд1-ек1лi рецензия шы- гып, кей ютаптарым атаусыз кала беретш. Ал мына романга рес- публикалык, облыстык, аудандык газетгер беттершде отызга жуы к niKip ж арияланды . Сол сиякты , буган д ей ж мен KiTan окушылар конференциясы, жазушынын ез окырманларымен кездесу1легенд! естиеш м, кергемммен, менщ 6ipne-6ip ютабым бойынша конф еренция отпеген, ез1м жазуш ы рет1нде окырман кауыммен кездеснеген ешм. Ал осы роман жайында Кызылорда, Шымкент, Караганды, Семей пединститутгарында, Кызылорда 293

мен Ж амбыл педучилищелерш де, астанамыз Алматыда С.М. Киров атындагы м ем лекетпк университет пен казактын Абай атындагы педагоггык, институтында, республиканын кептеген казак орта мектептершде окушылар конференциялары OTri. Мен автор ретшде Кызылордадаты Мэнш ук Меметова атындаты кыз- дар педучилищесш щ бес ж уз шэюр-пмен, Алматыдаты казактын Абай атындаты пединститутынын тш-едебиет факультетжщ студенттер1мен жуздеспм. «Махаббат, кы зы к мол жылдар» романына байланысты матан хат жолдатандардын к е ш ш л т студенттер, орта мектептердж жотары класс окушылары, ауыл-селодагы жумысшы жастар, Совет Армиясы мен Эскери-Тешз Флотынын жауынгерлерг С о л а р д ы н imiHfle п ен с и о н е р л ер д щ д е, уй ш аруасы ндаты эйелдердж де, ауыл интеллигенциясынын да леб1здер1 бар. 0 з республикамыздын барлык облыстарынан тепе хат алгандыгым- нын уетже, туыскан 0збек республикасынын Ташкент, Самарк­ анд, Бухара, Фергана сиякты калаларынан да хатгар келгенж, соны н iuiinae ecipece, Каракалпак А ССР-ж ен кептеген хатгар алганымды ерекше этап айтуым кажет. Осы хатгардын бершде де окырмандар алдымен езд ер ж ж бул ш т а т ы кызыга окыганда- рын 6iaaipin, мундай шыгарманы усынганы уш ж «Жазушы» бас- пасына, авторга ракм ет айтады. Сез1м1з ж алан болмас упин б1рнеш е хатган кыскаша у ян ш л ер келпрейж . Орал облысынын Ф урманов ауданынан механизатор Е. Эбда- ров ез ойын кыскаша гана былай деп т у й ж д е т г «Махаббат, кызык мол жылдар» романын нагыз махаббаттын сырын, мэнж уктыратын кунды ш ыгармадеп бшемш .Тагы да айтар ед1м, 6ipaK та эттен, эттен т ш м жетпешн.» Ал Талдыкорган облысынын Панфилов ауданынан «Ж азушы» баспасынын атына келген хат- та мынадай сездер жазылган: «Эзшхан Нуршайыковтынжакын- да шыккан «Махаббат, кы зы к мол жылдар» романын окыдык. Бул штап 6i3re ете унады, вркайсымызга да ой салды. Сол ютаптагы кешпкерлер осы куш бар ма екен? Солардын шын аты-жеш юм? «Ербол ю м? Жомартбек пен Майранын eMipi кандай болады? Бул сурауларды койган ce6e6iMi3 бул ю тапта Мухтар Эуезовтж ать| мен фамилиясы езгерген. М умюн Ербол да сол сиякты осы кунп акы н , жазуш ы лары м ы зды н 6ipi ш ыгар. Э лде бул романнын екж и л штабы бар ма? Б1здж осы сурауымызды еск ер у аз кал- дырмай, жауап 6epyai етжем13. Механизатор кыздар: Ахметова Турсынбубь-Камырбаева П э л гул». Сол сиякты Ш ымкент облысы Кдпланбек шаруашылык оку орны ны н агрономы Махамбет Алтаев е з nixipiH былай хабарлай- 294

ды: Э зм хан Нуршайыков «Махаббат, кы зы к мол жылдар» рома- нында осы заман такырыбынын курдел1 мэселес! —жеке адамга деген махаббатты кепке деген суйюпеншътжпен уштастыра 61лin, дел бупнп куннщ кекейтесп жэйтгержщ пернесш тап баскан. Адамгершшж, i3riniK шартгарын бузбауга, адал махаббатты ардак- тап, соны н ыстык-суыгына куйе бшуге, енбекиллджке уйретедг.. Бул кпапты н журектер1нде махаббат оты бар буюл жастар кау ымы- нын керектт куралына айналып, жаксы icKeтулга боларына ceHiMiM зор. Осындай жан азыгы мол, ж аксы ютаптар шыга берсе екен». Челяб1 облысынын эскери бел 1мшде кы зм ет етуmi жауынгер К ембай ЭШмбетов «Жазушы» баспасына кггапты окыганнан кеш н былай деп селем жолдайды: «Согыс кез1нде Ербол агаларга cepiK болган «Акын» романы сиякты , «Махаббат, к ы зы к мол жылдар» к1табы 6iз/iiк с е р т м в болды. Ж орыктардан шаршап келгенде оны колыма алып, оки бастасам, б 1ржола шаршаганым- ды умытып кетем1н. Касымдагы оры с ж т т г е р ш е де б1рнеше рет енпм елеп айтып берд1м. Оларга да ете катты унады. Б1здщ взвод- тын xirirrepi аздерге жене осындай кызык, тартымды роман жазып шыгарган Эзшхан Нуршайыков агайга кеп-кеп рахмет айтады». Ж итомир облысында ескери борышын етеп жаткан жауынгер Куантай Бузаубаев бул романнын е зш ж ескери бо­ рышын ойдагыдай аткаруга кемектескенш жазады. Сейтш окырмандар ез хаттарында осылай, алдымен ютап жайындагы шюрлерж 6iaaipe к е л т , ездер1н1н «етгеген-айларын» айтады: анау неге олай болмады, мынау неге буйтпед1деген си­ якты е з екш ш терш ортага салады. Осындай б!рнеше суракта- рына жауап 6epyai етж едь Ондай сурактарга окырмандармен бетпе-бет жуздескенде толык жауап беруге мумю ншш к мол. Ал конференцияда кездеспей, республиканын, TinTi, Отанымыздын алые тукшрлержде жаткан окырмандарга жеке-жеке жауап беру кажет. Алгашкы 4-5 хат келгенде мен оларга колма-кол жауап та берщм. Эйткеш мен ол кезде мундай кеп хатгын астында калар- мын деп ойламап ед!м. BipTe-6ipTe хат кебейе бастаган со но л ар - дын еркайсысына белек-белек жауап жазып улпре алмайтыным- ды ангардым. Ж уз1нш1хат келгенде «Ж уз хатка жауап» деген та- кырыппен газетке макала жазуга, сейтш окырмандарга баспасез аркылы жауап беруге уйгардым. BipaK осы кезде наукастанып, узак уакыт ауруханааа жатып калдым. Шынымды айтсам, сол нау­ кастанып жаткан кез1мде окырмандардан узбей к е л т турган хат- тар маган держ ерлердж eMi мен дерю ж ен кем болган ж ок. Эр хат маган эл берд1, жаныма жж ер куйды. М1не, ауруханадан шыгып, колыма куат мргеннсн кеш н, ро- маным ж еж нде жылы леб1здер бш д|р ш , хаттарымен киын кунде 295

демеу болтан Kaaipai окырмандарыма ракметайту ушш колыма калам алып, осы жауапты жазуга KipicTiM. Ж огарыда аталган мынга жуы к хатгы тугел окып шыкканнан кейш солардын iiuiRaeri барлыкокырман ушш ортак м еж бар де­ ген он т ак ты суракка жауап беруш жен коршм. Олар мыналар: Сурак: О з акынсыз ба? Элде жас кезМ зде олен жаздыныз ба? Жауап: Мен бала кужмде вленге кумар болдым. Мектепке барганша елден ecKi дастандарды квп тындадым. Хат таныган- нан кейш «Батырлар жырынын» 6ipiHкалдырмай жатгап алдым. Соларга карап ез1мнш де елен шыгаргым келдк Сейтш жургенде сотые басталды. Алматыга эскерге келд(м. Bip кун1 кеш ке (1941 жылы декабрьде) 6apiMi3fli тезд ет т сапка тургызды. Командир алга кел1п: —Майдандагы 8-гвардиялык дивизияны толыктыруга юм ба- рады —eKi адым алга шыгындар, —дедк Д ен еа тертбактау келген, жумыскер nimiaaec жас ж т т шы- гып, 6i3re каская карсы карап турды. Капел1мде одан баска ешюм шыкпады. Мен шыктым, шыта сала ж1г1ттерге карсы карап турып, е л е н д е т т коя берд1м: - Б|3 женем13, etiTKCiii icinia ак. Барлык злам баласы б1збенен жак. Турмак емес, oaiaaiK жену| хак! Эл!л iciMia yujin шыгындар, азаматтар, алга! - —Ж арайсын! —деп тортбак ж т т колымды кысты. —©лежи 03in шытардын ба? —9з1м шыгардым. С ол -ак екен б1здш о н жак, сол жагымызды ж т т т е р кернеп кетп . Сапка 6ipre ттзтген eKi артдивизионнан кереп 80 адам екен, 100 адам ш ы гы п п ы з. Ж и ы р м а адам а р т ы к деп ком ан дир 6ipcbmbipa адамды кейш ге калдырды. М еж де сол жиырманын imiHe косты. —Сен акы н екенеш. А кын бригадага да керек. Согыска булар- дан сэл к еж ж рек 6ipre барамыз, - дедк -К уп! Майданга барамын деп саптын алдына алдымен шыгып, ж т т т е р г е каск ая карап турган ж т т Т елеген Т октаров едк Кейш нен Токтаровка Совет Одагынын Батыры атагы бершгеж туралы хабарды естненде: «Апырай, сонда Телегенмен 6ipre к ет т калсам, мен де батыр болатын ба ед1м?!» —деген ой келдь Ол м е н т албыртгыгым ель Эйтпесе екш щ 6ipi ер бола бермеШн гой. 296

Сонымен мен манданта бару ушш жанадан жасакталып жат- кан бригаданын курамында калдым. 031м бала кушмнен елге- зек, ш ирак ед1м. EKi кунде ефрейтор атандым. Кап узамай Kiuii сержант боп шыга келд1м. Бер1нен де жаксысы бурын «Ленинипл жаска» 6ip конвертке салып он елен Ж1берсем, соны н 6ipae-6ipeyi басылмайтын едк Ешн бригада газетшде буркырап м е н т елендер!м шыгатын болды. Бурын 6ip ауыз елен шыгарганга 03iNmi акынмын деп санап журген басым бригада газетш щ бетшде «Kiiui сержант Э. Нуршайыков» деген атпен елендер1м ж ш жа- риялана бастаган сон ез1мд1 eaeyip улкен акы нмын-ау деп ойла- дым. Согыска барганнан кешн узакеленмен бригада атынан «Ата- мыз Ж амбыл акынга» деген хат жаздым. MeHiH осы елеш м мен оган берген Жамбылдын «Жуз жасаган журектен» деген жауабы exeyi катар «Социалиста Казакстанда» шыкты. Сотые 6 iiri. Б1рден Алматыга келш , университетке тусп м . «Социалиспк Казахстан», «Ленинипл жаска» елендер1мд1 апар- дым. Ешкайсысы баспады. «Мынауын быкып турган фольклор кершедь Фольклордын заманы еткен, шырагым. Бул турщменен ешкашан да акын шыкпайды» десть Бурынтымнын 6api бос эуреш ш к екенше сонда тана кез(м жетп. С ейпп, албырт, жас кездеп акылсыздыгымнан акын бола жаздап, аз-ак калдым. Осы- дан кейш еленмен уз1лд 1-кес1лд 1кош айтысып, ж у р н а л и с т жо- лта б1ржола бет тузед1М. П розан ы н ауылы жакка да алы стан коз салып журд1м. А л поэзия, алгашында уэдесж 6epin, умптещ йрш , артынан взге 6ipeyre куйеуге шыгып кеткен кыздай болып, к ен ш м н е н де, кекеш м неп де б1ржола алыстап Kerri. Сурак: Осы роман калай туды? Канша уакытта жазылды? Жауап: Мен узак уакыт журналист болдым. Тек кана журна­ листика жанрларымен: бас макала, сын макала, очерк, рецензия жазумен шутылдандым. Ал энпм еш ауызша тана айтатынмын. Ауызша айтатын эн п м елер1м нщ такырыбы лирикалык, сатира- лык, аз1л-калжынтур1нде боп келе берепн. У закж ол журш келе жатып маш ина iuiiHae, дастаркан басында, демалыс уш нде ты- нытушылар арасында айтатын ондай анпмелерйм б1рнешеу едь Олар «Ботакез», «Ж емшр», «Эпр», «Алтын сагат», «Улкен жазу- шынын жанында», «Аупартком секретарь! туралы баллада», «Кызыл карпе» т.б. болатын. Осылардын б!рсыпырасын кегпн жолдастардын к ен еам ен катазга Tycipin, газет-журналдарда жа- рияладым. Keft6ipeyaepi к п апка да Kipin к етгьТ ек со н ау 1945-49 жылдардагы студентик eMipam 6ip с эт ж е тана курылып, кеш н алденеше рет енделш, женделш, толыктырылган «Кызыл карпе» эн п м еа узак уакыт катазга туарш мей, ауызша айтылумен келдь Онын кыскаша мазмуны мынадай едь сотыстан келген солдат - 297

студент ез!мен 6ipre окитын кызды суйедк Кы з да ж т т п жаксы кередк Ж т т с ез айтканда кы з баскага 6epin койтан уедем бар ед!. оны кайтемш деп киналады. Ж т т кыздын уэдесш буздыр- майды. Содан кейш ол сырттан окута ауысып кетеш. Бул энпмеж мен ауызша ен сонты рет 1968 жылы 7 ноябрьде белг1л1 т1л мама- ны Э й л м Эбд1рахмановтын уй1не жиналган кеп адамныналдында айттым. Сонда акын Fафу Кайырбеков орнынан турып, кутгык- тап колымды алды да: —Осы айтканыныз кагазта тускен бе? —деп сурады. —Ж ок. —Кагазта т у а р е а з бе? —TycipeMiH. —Ендеше, тез кагазга туи р н йз, ейтпесе муны мен поэма етж жазып коямын... Студент кундеп блокнотгардын беттер1н актардым. Актара отырып, бул жайды ез1м жазбасыма болмайтынын жене тусшшм. Кунд1з-тун1 соны кагазга калай Tycipyai ойладым. Кандай косал- кы окигалар жанастыру жагын iaaeciipaiM. Акыры сол жылдын декабр1нде демалыс алып, осы енп м еш кагазга Tycipyre отырдым. Мен —журналист-жазушымын. 0Mip бойы кенседе кызмет icTen келемж . П рофессионал жазушылардын журналист-жазу- ш ы л ардан арты к ш ы л ы гы о л ар кен с ед е кы зм ет 1стемейд1, уйлер1нде жатады, тек кана творчествомен шугылданады. Ондай м ум кж ш ш пм болмагандыктан, мен кесек деген керкем шыгар- маларымды тек кана жыл сайынгы кезекч! демалысымды алган- да жазатьш мын. Осылай еттп мен 6ip жылгы демалысымда «Ма- хаббат жыры» деген алгашкы повес1мд1 аяктадым. Одан кей1нп eni демалы сым «Ботакез», «Эсем» дейт1н ш агын повестерге жумсалды, т. т. Ал алпыс ceri3iHmi жы лдын кезектч демалысын «Ж астык жыры» деген жана атпен ауызша «Кызыл керпе» ата- лып келген осы енг1меге жумсамак болдым. Алгашкы жоспарым бурын жарияланган «Махаббат жыры», «Ботакез», «Эсем», «Еск1 дэптерге» еши «Ж астык жырын» косып, замандастар жайлы шагын, бес повестей куралган роман жасау болды. Осы арада бул шыгарманын кай жактан баяндалатыны да б е л г ш боп калды. 0йткен1 оган дей1нг1 ш агын повесгерд1н 6epi де 6ipiHiui жактан баянлалатын. Солардын 6ip бел1п болгандык- тан, муны да солай етудщ к аж етп п айкындалды. Буган дей1н де мен бул е н п м еж кагазга TycipeMiH деп 6ip-eKi рет талаптанган болатынмын. Bip рет бастаганымда журналист Ербол Алматыдан келген жазушымен eKeyi ты н жерлерд! аралап ж урш , ауатком председател1н1н кабинет!нде конады. Сонда Ер­ бол астана жазуш ысына ез е\\прш баяндап 6epeTiH. EKinmiciHae 298

ол кабинетте емес, далада, машина iuiinae баяндайтын. Ал yuiiHUii жолы оны кабинетте де емес, машина iuiiwie де емес, езен жага- сындагы ш опан уш нде ж атып баяндайты н етп м . BipaK ш тап б1ткеннен кеш н он ы н басталуын тагы да езгертуге тура кедщ. Bip кездескешкизде жазуш ы Мырзабек Д уйсенов екеум1з роман­ ный жалпы атын не деп коюды акылдастык. Ол «Махаббат, кы зы к мол жылдар» деп коюга кенес 6epni. Осыган токтадык. Осы ат- пен «Ж азушы» баспасыны н 1970 жылгы жоспары на 15 баспа та­ бак роман беремш деп мен заявка жасадым. Ал ауызша айтканда 20-30 минутта аякталатын «Кызыл корпе» е н п м еа «Жастык жыры» деген атпен кагазга тусе бастаганда шагын повесть колемше сыймай, шыркап кетп. Bip ай демалы- сымда оны 6iTipe алмадым. 1969 жы лдын басында тагы д а 6ip ай демалыс алып, тапжылмастан отырдым. Онда да бггпедь Ж азган сайын жана линиялар косылып, шыгарманын аркауы калындай бердг Бурын энгзме 6ip гана Ментай мен Ербол арасында гана болса, eHfli оган Ербол —Селима, Б уркпбай —Сэлим а, Ментай —Тумажан, Заман —Т ана линиялары косылды. Б ел п л 1 6ip aey ip —Отан согысы Ke3iHiH киындыгы, одан к еш н п ауыртпалы к ту- ралы шыгарма жаза отырып, сол кезге тэн бул окигалардан атгап кете алмайтын болдым. Онын устше Ментай мен Ерболды, олар- дын касындагы жене баска жанама кешпкерлерд1 сол 40-жыл- дардын д ер еж еан д е калдыру керек пе деген суракка да к еп ой- лануга тура келдг Калдырсам, 70-жылдардын жастарына олар унай ма? Бул ютаптын окырмандары сол Ментай мен Ерболдын, солардын тустарынын балалары болады. Олардын еке- uieineaepiniK махаббатын epi таза куй1нде, epi ездер1не у л п ете керсету М1ндет. Ka3ipri жастардын 61л1м дережес1 де, сынш ыл- д ы к epeci де ете жогары. Булар жокш ы лы к дегенн1н не екен1н бшмей, молш ы лы к дуниес1нде балыктай жуз1п келе ж аткан жан- дар. О лардын махаббат жайындагы TyciHiri де езгеш ерек. Осы- лардын 6epiH елеп, ескеру, екш еу каж ет болды. 1969 жы лдын басында алган демалысымда шыгарманы аяктай алмаган сон, сол жылдын декабр1не дейш жумы с <стей жур1п, кеште-пп унем1 соган ун1лумен болдым. Акыры 1969 жылдын аягында 6ip айлы к кезектт демалысымды алып, 1970 ж ы лдын 19 январында к1таптынсонгы нуктес1н койдым. К1таптын е р тарауын жеке новелла eTin аяктап отырдым. Ш амасы келсе, е р та р ау келес1 тарауга жетекш1 болсын. Ш ама- сы келмесе, б1ткен 6ip тарау ез алдына жеке е нп м е сияктанып калсын де;им. 0йткен1 осы кунп окуш ы н ы н кез келген романды басынан аягына дей1н окып отырарлык муршасы жок. Колына тиген романнын 6ip тарауын окып, тартпаса тастай салуы да 299

мумюн. Мен кггабымнынен жок легенде окушы шыдамы ж етт окыган тарауы ойында калуына тырыстым. Ол уилн онын окигасы кызыкты, Tiai тартымды —eKeyi де еипрдш езш ен алынган шын- д ы к болуына коп назар аудардым. К1рсыпыра тарауларды кейж кайталай Komipin, ондагы окига, сез1м, сез шындыгын унем1 тексерш отырдым. Кей кундер1 жана материалдан 3-4 бет жаз- сам, кейде жарты 6erri толтыра алмай, киналган шактарым да болды. 0cipece окуш ы ны н квз алдында картина Tepi3ai боп кал- са-ау деген тустар туткыр тарта 6epai. Мысалы, Ерболдын ен ал- гаш жана жыл туншде жауган кебж карды шинелшщ етепмен боратып келе жаткан сетт, Ерболдын Ментайга свз айгатын туш, Ерболдын кайта майданга кеткел1 жатканда Караш екеж шын- жырлап жаткан жер1 т. б. Qcipece бурын ауызша айтып жатгыккан жерлер1м (Ербол­ дын ен алгаш аудиторияга Kipyi, 6ipiHiui лекцияны тындауы т. б.) вте тез жазылды. К1тапты жазуын жазып 6iTipceM де колжазбамды жолдастар- га керсетуге коркып журд1м. «¥най ма, унамай ма? ¥рсы п таста- м ай ма?» деп к ы мсы нды м. О ны алгаш окы п, niKip айткан, KOHiaimi демеп, буынымды бею ткен акын Музафар Э л 1мбаев болды. (Баспа кызметкерлер1 ютаптын KipicneciH ыкшамдау ке- рек легенде тагы да 0л1мбаев сенщ ютабыннын бар мазмуны Приш виннщ мына с©31нде тур, соган зер салшы деген кенес айт- ты. Осыдан кейш алгашында эпиграф ретшде алынган Тургенов C63i мен Пришвин niKipiH уштастырып, ю таптык KipicneciH кай­ та ыкшамдадым). «Ж астык жыры» б1ткеннен кейш оган бурынгы повестерд1 косуга болмай калды. б й ткеш жалгыз осынын 03i баспа жоспа- рындагы келемнен кеб 1ректеу боп шыкты. Enai муны жеке кггап етш шыгаруга тура келд1. Т ек «Ж астык жыры» деген аты озгер- т ш п , баспанын жоспарында керсетш ген «Махаббат, кы зы к мол жылдар» деген атпен шыгып, «роман» деп аталатын болды. Со- нымен, осы ю таптын тубш е 6ipiHuii рет фамилиям жазылды. Сурак: Роман неге тек кана махаббатка курылган? Ж ауап: Бул романды жастар о.чнржен алып, жастарга арнап жазган максатым. бурынгы ата-бабаларымыздын мекежне уя сапып, б у п н п б1здшорнымызды басатын, iciMi3Ai жалгастырып, алга апаратын болаш ак урпакка, солардын журектершде асыл адамгерш ш к касиетгершщ калыптасуына титгей де болса 03iMHin ce6iMfli ти п зуге умтылу едь Bi3 - ата-ана, жан-журепм1зд1 жа- рып шыккан жас кауымнын жаксы болуын тшейм1з. Солар эдш, адал болып ессе екен дейм1з. Баягы Телеген агаларындай уэдеге 6epiK, Ж1бек апаларындай акылды, ж аугерш ш к жагдайга душар 300