Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

болса, сонау Каракыпшак Кобыландьшай каИарман батыр, кеш еп Телеген Токтаров, Элия Молдагулова, Мэншук Мэметова сияк- ты отаншыл, ержурек болса екен деп арман етеиш. в з журепмдеп сол арманды мен жастарга калай жетк1зсем деп толгандым. Сон- да осы ойдын 6epiH оларга 6ip гана махаббат деген асы л ж1бекке т у й т 6epyai макул керд1м. © йткеж саналы ем 1рдщ бар кызыгы махаббатка т1реледй М ахаббатка сокпай к е т а м сез!м аз. Анага сужспенш ш к, жарга куштарлык, Отанга перзентпк, туган то- пыракка борыштык сез1мдержщ 6api махаббатка байланысты. Адам бойындагы ен асыл сез1мдердж 6ipi а дам герш ш к ce3iMi де махаббатпен сабактас. б й тк е м махаббат KaaipiH бш м ейтж адам- да адамгерш ш к cc3iMi болмайды, ал а дам гер ш ш п ж о к KiciHiH журепне асыл махаббат ешкашан да уя салмайды. М жеки, осы себептен де мен жастардын журепне махаббат аркылы жакында- уды максат етпм . Кггабымнын Heri3ri аркауын махаббат ете оты- рып, жастарымыздын жаньжа, журепне, ойына карапайым хал- кымыздын кейб!р асыл касиеттерж: ананы ардактаушылык, кыз- ды кдшрлеушипк, алган жарын жанындай сую ш ш к, аганы кур- меттеушш к, сертке 6epiKTiK, уйымшылдык, б1рлк-б1рауыздылык, бауырмалдык сиякты совети к морал1м!зге сай к елетж дэстур- лерш ciHipriM келдь Х алкымыздын бул касиеттер1 туралы баска ютаптарда да жазылган, айтылган, ал1 де айтыла берер. Ал мен соган е з улес!мд1 косуды парыз туттым. Ол максатым орындалды ма, орындалмады ма —оны окы рман кауым бшедй Сурак: Романда М ентай неге трагедиялык куйге ушыратыл- ды? Оны тым болмаса Tipi калдыруга болмайтын ба efli? Жауап: Ментайдын басынан кешкен трагедиялык жагдай 6ipHeiuey. Алдымен юшкентай кунж де eKeci елд г Одан сон со- гыста жалгыз агасы каза тапты. Онын к у й т н е шыдай алмай, meiueci кайтыс болды. Бул согыс к езж деп согы стын т а ш р е т ж тарткан эр семьяга тэн каареттер болатын. Халыктын калын ор- тасынан шыккан кыз болгандыктан, эрине, Ментай да сол азап- гардан етуге тшс едй Байкауымша, бул жаплна окырмандар кар- сы емес, дэнене демейдь Будан баска Ментай ушыраган тагы ею трагедиялык хал бар: 6ipi оны нТ у м аж ан н ы нто р ы н ату ст калуы, е к ж н м а - eaiMi. К еп журт, acipece, М ентайды нoaiMiHe ею н едг Ментайды ел!мге Kepi де, ж ас та кимайды. Кеп жастар Ментай ел1мж жылап отырып окыгандарын жазады. Ал Павлодар облы- сынын М айкайын поселкеанде туратын пенсионер карт К ер1бай Уайысов бул туралы е з хатында былай дейдк «Жолдас Эзшхан Нуршайыконтын «Махаббат, к ы зы к мол жылдар» деген романын тугел окып шыктым. Ж аксы жазылган. М е н т аздерге хат жа- зып отырган ce6e6iM, романга сын айту емес, Ментай ел1м жж 301

кайгылы екенш айту. Сондай абзал жаратылган адамнын елд1 деген ж ерж окыганда не болып к еткетм д ! ез1м де бшмеймш. Ж уреп м а л а р еп , сасканымнан дэр1iiuinniH». Немесе К,ызылор- да облысынын Жанакорган станциясынынтургыны Кылышбек Бейсекеев былай деп жазады: «©MipiMfle колыма калам устап, шыгарма талдап немесе niKip айтып керген ж ок с о м . Эзшхан Нуршайыковтын «Махаббат, кызык мол жылдар» деген романын окып, катты толганыс успнде калдым. Мейгп, Ментай елд1 дежк (жок, «едш* деуге ауыз бармайды; оны елд1 дегенше а л п батыр- дын жолдасы болмай кетк!р Тумажанды е лп р у керек eai). BipaK «елгеннщ артынан елм ек жок» деген бар емес пе? Ендеше Ер- болдын содан 6epri 20 жылдык eMipmeH окушыга ею-уш бет кана хабар беруге болар eai гой. Сосынгы 6ip айтарым: 61зд1н ауылда осы к1таптын ш ш д еп «Апамнын айткандары» деген накылдар- ды койын дэптерш е Keiuipin алган адамдарды керд1м. Бул да Ментайды сыйлагандыктын б ел п а деп бмиим. М ш еки, окырман- дардын niKipi - М ентайдын тагдыры туралы ею удай: 6ipeyaep елгенж дурью кереш, б!реулер ripi калдыру керек efliдеседк BipaK канша киналып, кынжылгандарымен кепшипк окырмандар онын елгенш дурью санайды. Шынымды айтсам, мен Ментайды «елттремш»деп ойлаган жок ед1м. Алгаш кы жоспарымда Ментай Ерболмен косылмайтын, Тумажан опасы з боп ш ыкканнан кеш н баска б1реумен турмыс курып кететш. Содан жиырма жыл вткеннен кейш Жогаргы Советтщ сессиясы кезш де депутат Ментай мен журналист Ер- бол eKeyi астанада кездесетш. BipaK Татьяна м еш н ерюмнен тыс ерге шыгып Kerri деп Пушкин айткандай, Ментай да м ен т epKiMci3 Ерболга шыкты, онымен аз уакыт кана твт-riдеурен cypin, дуниеден кайтты. Ментайдын куйш кешш, осы куш Tipi жургендерде бар ем1рде. Ендеше оны романдагыдай кайгылы халге ушыратпауга да бола- тын едь BipaK романны н мазмунын «Ментай жаксы кы з едь Ал- гашында адасты. Артынан бакытты болды» деген свздерге гана сы йды рсак, окуш ы соган иланар ма ед1? И ланбауы м умкж. в й т к е ш ем1рде eKiHiH 6ipi бакытты бола бере ме? Ka3ip гашык- тарга euj6ip бегет жок: заман дурью, зан ашл дегежм1збен, елде- нелер бегет болып, эргом эр турл1 себеппен арманда Kerin жат- пай ма? Романда Заман мен Тана максаттарына жетш, бакытты болады. О нын уепне Ербол мен Ментайды бакытты етш койсам, тым TSTTi болып кетпей ме? MiHe, осындай толганыс успнде Ментайды трагедиялык халге жетгозу жайында eMic-eMic ой к е ш . Оган мынадай 6ip себеп те болды. Бул роман жазылмас бурын, газетге кызмет icreflTiH журна­ 302

лист кез1мде 6ip ж ас ейелдш релакцияга жазган хатын тексере барды м . А у п артк ом к а б и н е т т е р ш щ 6ipiH fle а р ы з и е а м е н эн п м е л е с п м . К а з1рдщ езш д е уыздай en n i келш ш ект1н кы з кез1нде керем ет суду болтаны ангарылады. Келш ш ек к езш щ жасын сыгып тастап, сурактарыма жауап бердь Ол 03i облыстык калалардын 6ipiRne жогары оку орнын 6iiipinTi. KopiKTi кызга коз салгыштар коп болмай ма? Бутан да солай болыпты. Соган мастанып, бул ешюмге карамай кояды. «Буйырмаган кызга бута- л ы к туспейдЬ> дегендей, euiKismi к езш е шмей, ойнактап журе берсл!. 0cip ec e 6ip жупыны ж т т кы зга кеп жалынады. К ш м щ нашар, бойынтапал деп кыз ол ж т т п де манына жуытпай кояды. Сейтш жургенде кы з институтгы б т р у г е айналады. Bip куш кеш- тен 6ipre кайткан exi ж т т кызды шыгарып салмак болып келе жатып, алдап 6ip уйге юрпзед1 де, eKiHuiici eciKTi сыртган кшттеп, Kerin калады. Тагамы, ш арабы жасаулы турган иен уйде а п ш кыз енгезердей ж т т п е н eKi кун окаш а калуга мвжбур болады. Сейтш сактыгынан айырылган кыз п эк ттн ен айырылады —арамза ж т т г е р д ш шыгарып саламыз дегенш е ceHin журе берген сорлы бала осылайша опасыздын олжасына айналады. Бул окигадан кешн кыз институтты тауысып, дипломын алып, ун-гужпз кыз- метке жвнелед1 де, барган жерш де 6ipiHmi с в з айткан ж т т к е турмыска шыгады д а кетедь BipaK ш ыккан ж т т т м ш е з а з боп кездеседй —П эктж тен айырылганнан кеш н актыгынадыра калады екен, агай, - дед1 келш ш ек тагы 6ip excin жылап алып. - KyfteyiM мае болган сайын меш балагатгап: «Сен маган келгенде кыз емес бо- латынсын» деп м нелай ты н , TinTi, кол жумсап, уратын болды. Осыпай да осылай, зорлыкка душар болдым деп талай рет жалы- нып, жылап, шынымды айтгым. BipaK оган куйеу1м сенбедй С е н т бурын гашыктарын болган, п эк т т н ш солардынб1р1не сыйлаган- сын деп, ол в з с езш айтатын болды. Кей кундер1 уйге конбай- тынды шыгарды. KyfleyiM - жогары бм1мш зоотехник. Алгашында окыган ж т т кой, ecKi салттардын ж вн-жосы гы на м эн бермейтш шыгар деп ойладым. Оган уэдемд1 берсем де, урлы ккы лган и сш ей , OMipaiK жан жарыма акаусыз куйде жете алмаганыма киналып, кысыл- ган ед1м. Акыры ойлаганымдай болып ш ыкты. Свйтсем окыган ж т т г е р д ш eaflepi- ак студент кундер1нде KepiKTi кы з кездессе, Кызыл кврген каргадай ш уласып, таласы п, т е б е л е с т жургендер1мен, кешн уйленген кездершде алган кыздарынын сызаты ж ок, шыньшай м е л ш р л т н талап етед1 екен. А лган кы з- дары квншндегшей боп шыккан ж ттте р куана кунжындап, ал­ тын тапкандай мактанышын ce3nipin журсе, ондай болмагандар 303

оз-езж ен тунжырап, суык тигендей шытынай беретжж байка- дым. T eri, куйеу1м м еж суймейтж шыгар, шын суйген адам он- дайга карамауы керек кой деп те ойладым. Кайдан бшейш. Осы- ны куздщ кунiидей тунжыратпай, б1ржола ажырасып кетсем бе деп те окталдым. Ерден ш ыккан эйелден е и ш м п эктж талап eTneiiai гой. Д эм жазсатагы 6ipeyre косылармын дед1м. BipaKолай етуге елден уялдым, ез1м окытып журген ш эю рт балалардан кысылдым. «Пэленше мугал1м куйеужен ажырасып кетттЬ> де­ ген канку сезден корыктым. 0ст1п дел-сал болып жургешмде 6ip KyHi тунде KyfieyiM мае боп, мен1н бала кужм деп жолдасым деп уйге ботен 6ipeyai е р т т келдк Оган тосек салдырып, маган сонын касына жат деп итермелеш. «Бул маган келгенде кы з емес болатын, бугж сен койнына жатып шык» деп оган ыржалактады. Мен жерге Kipin кете жаздадым. Бул корлы кты кергенш е олеГпн деп, кыстын аязында кшмс!з далага каштым. Содан ycimn, уш ай ауруханада жаттым. Жакында гана жазылып шыкгым. Ш ьжымды айтсам, ж ы нданудьжаз-акалдында калдым, агай. Тагы да сол уйде турып жатырмын. Куйеу1мнщ бетже Kici екен деп карагым келмейдк Б1рстолды нбасы ндабасы мы зтуш спейд1. Ол оз тамагьж 03i icTen iuiefli, мен де оз бетсммен TipuiiaiK етемж. Ортамызда жалгыз бала бар. Екеум1зд16ip ошактьж басында устап отырган данекер сол гана. Эйтпесе сырт бутж болганымен, iiu тутж. Осылай деп, кел ж ш ек томен карап, сел у н т отырды да, aHriMeciH кайта жалгап Kerri. —Ж ас кунде, кы з кез!м1зде, Ko6iMi3fliH кез1м1зд1 шел каптап журед1 екен, агай. Bip ж т г п н бойы аласа, е к ж и п с т т е ж сиык- сыз —булар «Ландыш», 6i3re «Венера» керек деп, 03iMi3re адал cepiK болар жаксы ж тттерд1 аягымыздынастында жатса да анда- майды екенб13. Бурын институтта жургенде группадагы ж т т т е р д ш 6api мен! катты сыйлайтын едк Олар м е н т атымды Гул1м демей, ылги Акгушм деп атаушы efli. Ежн м ж еа к гу л емес, кара гул болдым. Ж ер успиде кур сулдер1м жургеж болмаса, кей- де ез1мд1 Tipi е лж . Tipi аруакка санаймын. Кызмет, бала, жора- жолдас —6api алданыш кой. BipaKэйелдщ шын бакыты осылар- д ы н уст1не екйрлж жан жарынын жаксы болуында екен. М ж еки, агай, eMipiM осы MeHiH. Ауруханада жатып, жаным киналганда редакцияга хат жазганмын. Bip адам ж1берсешздер бар кайгы-сырымды айтамын легенмж. Келгеш жзге ракмет. BipaK03iMfli-e3iM эш керелеп, журтка жайып кайтемж деген тагы 6ip ойга токтадым. О зл е н OTiHimiM, MeHiH куйеузммен онаша с е й л е с т , осьж ы н 6apiH айтыныз. Алдымен арак 1шкежнш кой 304

деш з. Бар пэле содан басталады. О сыган уэденд1 берсен, мен ceHi маскарадап, газетке жазбаймын дешз. Ол осыган кенсе, газетке жазбай-ак коюынызды сураймын. Э рине, мен к е л ж ш е к т т куйеу1мен де сей лесп м . Ол уэдесш бердг BipaK осы окига м ен щ е ам д е сакталып калды. М ж еки, романдагы Ментайдын тагдырын немен тындыру керек деп тол- ганганда бул жай ойыма оралды. К е л ж ш е к т т сонда айткан: «Теп, KyfleyiM меш суйм ейпн шыгар, ш ын суйген адам ондайга кара- мауы керек кой деп ойладым» деген ce3i 6ip шындыктын шетж ангарткандай болды. Ментайды Ерболга косу туралы ой осыдан туды. Ал халкымыз ежелден улын адал, кы зы н п эк етш ecipreH. О йткеш neKTiK жас жубайларды н 6ip-6ipiH e б о лаш ак кад1р- курметжж , достык-сыйластыгынын, риясы з б ер ш г ен д т н ж басы деп 6ia ген. Ендеше 6i3 оз урпагымызды ата-бабамыздын б у л н п к о м м у н и с т моральга жакын кел ен н осы дестур1 н епзш де неге тэрбиелемеймЬ? Осы максат yuiin кимасам да, киналсам да, окушы жан-тэш мен жаксы корген акылды ару Ментайды курбан erriM. Бул «каталды гы м» у ш ж о к ы р м ан к ауы м н ан KeuiipiM етж емж. Бул арада м е н т узак жыл очеркист болганым да кжэл! ме деп ойлаймын. 0 й тк еш очеркист ем(рде болган окиганы гана cyperreftai, факты ны гана баяндайды. Т еп , м енщ ecKi кааб гм е тартып, Ментай басынан вткен трагедиялы к халд1 вм)рде шын болган окигага непздеп xd6epyiM де ыктимал. Калай дегенмен де мен автор ретжде Ментайга разымын. Ол елее де к еш л ж д еп сабагын 6epin ты нды . А далдыкты н, адамгершш ктж, достыктын, асыл жардын эн ж езж ш е шыркап e rri. MeHiH жаксылыгымнан улп алы ндар, катемд1 кайталаман- дар деп Kerri. Ол е з ж щ когамшыл, кепилл iciMeH, ашл, адалды- гымен эр окырманнын кенш нде калды. Сурак: Ербол мшезш деп кейб!р жасы кты кты калай угуга бо- лады? Ж ауап: Ербол - момын ата-анадан туган, халкынын, котам ы- нын бойындагы ен жаксы касиеттерд1 бойына ciHipreH, Октябрь революциясынан бес жыл кейж дуниеге келген жас азамат. Ер­ бол с о ц и а л и с т когамнын кыркынш ы жылдары т с к е н нэрл1 «eMici, осы кун1 жана адамдар деп аталатын О ктябрь т ел ж ш ал- дынгы лепндеп курескер. Сырттай кораш кержгеш мен Ербол iurrefl акылды, адамгерш ш к-п, кепилл, когамшыл, досш ыл, са- бырлы ж т т . Э н п м е адамгершйлк пен арга ттрелгенде ол е к ж ж 6ipi бара алмайтын кесек кимылдарга барады: жан-жагын жал- мауыздай жайпап келе жаткан жау танк1с1мен жекпе-ж ек айка- сады: жолдастарына Kayin тенгенде жыландай ыекырып, жары- лайын деп жаткан снаряди кушактап алып, шункырга лактыра- 20-465 305

ды; лосынын кызы Тананын абыройын текпеу уш ж онымен уш кун 6ipre болганда тастай боп катып калады; е з1жаксы каре тура Ментайдын баскага берген сертж буздырмайды; ез! жаланаш- жалпы ж у р т , костюмге жинаган акш асын Заманды i3flen бара жаткан Танага жол каражат eTin бередк Окырмандар онын бой- ындагы осы касиеттерд1 дурыс TyciHin, багалаган. TyciHe тура кейб1р окырмандардын Ербол м ж езж деп eKi «жасыктыкка» зы- гырданы кайнайды.. Мектеп iiuiKae Бурютбай Сэлиманы урган- да Ербол неге Бурютбайды сакалынан апып, жагасын жыртпа- ды? Неге ол вагонда Ошакбаевты тым болмаса шапалакпен 6ip тартып ж1бермед1? - деп екж ед г Алматы облысьжын Кеген ауда- нынан «Ментайдын ел1мше Ерболдын ынжыктыгы ю налг Ер­ бол шуу басында сертж буздырып, М ентайга уйленш алса, онда мундай аянышты хал болмайтын едь Б арж е еркектер кжел1, ола- рга ешкаш ан да сенуге болмайды» - деп маган ашулы хат жазды. Б1рак осылардьж б арж е окырмандардын ездер1 жауап 6epin жа- тыр. К азГ У -д ж М.О . Эуезов атындагы эдеби б1рлеспгжде осы романга арналган конференцияда 6ipai-eKiai ж ш тгер Ерболды аузындагысынан айырылып калатын ынжыкдеп юнелаганда, езге жастар (acipece кыздар) бул niKipre карсы шыкты. Трибунадан сейлеген кейб1р кыздар эзш деп: егер осы ку н п ж т т т е р 1м1здщ 6api Ерболдай болса, кы здар одан артыкты тздемес eni деген niKipfli де айтты. КазП И -де болтан кездесуде сейлеген Жамалова деген студент­ ка: «Ербол Бурютбайды 6ip урганмен, Салиманын басына бакыт орнай ма? О шакбаевтьж бетж е б1ртук1ргенмен, Ментайдын MiHi бупнделе ме? EKeyi де болмайды. Ендеше мен Ерболдын сабыр- лы лыкпен астаскан акылдылыгын куптаймын» дедк М ен бул жайында осы студенткадан асырып ештене айта алмайтын сияк- тымын. Ж азушынын к1таптагы кейш керлерж жан-жакты 6iayi парыз. С он ды ктан да мен ш ыгармага Kipicnec бурын о ны н кеш п- к ерлерж ж Keift6ip прототиптер1мен элденеше рет кездеепм. Оган ж у р н а л и с т а к ы зм ел м м у м к ж д ж бердн Оларды н 6epiH e де «Кызыл керпеж» ауызша айтып берфм. Энпмем тындаушылар- fa унаган сайын маган да шабыт келш, осыны жазсам, журт окыр едБау деген ой баурай бастады. Осы токтамга 1968 жылдын кузш де аны к келгешмд1 жогарыда айттым. Ecki достармен жуздескенде етш кеткен кыркыншы жылдардагы студенток OMipaiH ез!м умытып калган детальдарын койын дэптерге жене турте журд!м. Шыгармага отырар алдында университетов Совет кеш есж деп ecxi корпусын адеГп барып аралап шыктым. 6 з1м1зшк еск! аудиторияларга К1рд1м, ю тапханага да бас суктым. Уни- 306

верситетпн Калинин мен Виноградов кешелершдеп есю жатак- ханаларын жагалай жене аралап ш ыкгым. Дэл1зде ж урш , бел- мелердш номерлерше дейш ун ш п кез салдым. Касымнан арлы- берл1 erin жаткан кыз, ж т г т е р меш носыдан жиырма жыл бурын ездер1 сиякты студент боп, осы белмелердщ 6ipiHfle жатканы м- ды, каз1р сол студентик eMip жайында m a n жазуга келш ж ур- гежмдк оринс, сезген де жок. EcKi орындарды аралай ж у р т , мен ютабымнын бас каИар- мандарынын 6ipi Ербол Есеновтын кандай болуы кер е к т т н ой- ладым. С ез жок, ол ¥лы Отан согысына барып, жауды жещп кай- ткан саналы казак жастарынын жиынтык бейнеа болуга тшс. Сондыктан да Ербол ютаптын алгашкы беггершде улы женшкс ceMipin, туган жерш е, арман-астанасы на сагыныш пен ж е т т , ро- мантикалык куйде журген солдат куй1нде суретгеледь Мысалы, онын Совет кешесш бойлап университетке келе жатуы, оны н тас баспалдагына табаны тигендеп жан Te6ipeHici, университетке кабылданып, деканаттан шыкканда езш аскар Алатаудын устшдеп ак булттардын тебеЫнде калыкгап ушып жургендей ce3iHyi осыны делелдейда Алгаш кы лекция устш деп оны н кы з- дартуралы лирикалы койы , группадагы отыз кы зды нберш б1рдей акылды, Gopi бiрдей сулу деп ecenTeyi осыны н айгагы. Эрине, терт жыл канды кыргынга катынасып, сотые кунделжтз ем1рлж ici боп кеткен адам оны н уйренцикп едетгерш ен б1рден арыла алмайды. Сондыктан да Ербол алгаш аудиторияга мргенде e3iHe кадалган отыз кыздын к езш тунде жау самолетш )здеген прожекторлардын айкыш-уйкыш сеулеЫмен салыстырады. Ал­ гашкы лекцияга келген окытушы аты-женш сураганда ол орны- нан атып турып: «Сержант Ербол Есенов» деп так-ту к ж ауап береда Согыста болмаган, эскер тер-пбш бшмейтш окытушы турегеп турган солдатка «отыр» деп айтпай, лекциясын ары карай жалгастыра бергенде Ерболдын руксатсыз отырмай, какиып турып калуы - мше, осынын 6epi ескери дагды. Ерболдын сол какиып турганы келденен журтка кулк1 боп керш геш м ен, сол ceiriH кеп сыры бар. Бул б1ржшщен, Ерболдын бойына ескери тербиенш мыктап сщ ген дтн керсетеда Ал Улы Отан соплсы- нын ж е ж а ескери уставтын талаптарын адал кеншмен аткара- тын Ербол сиякты солдаттардын табандылыплмен келген. Егер Ерболга каптап келе жаткан калын жаудын алдынан зенб1рекпен не пулеметпен жеке калып, жалгыз шайкас десен, шайкасады. О згелер межел1 жерге ж е т т алып, жайгасканша сен тапжылма, ш аман жетпесе, сол жерде Отан ушш ел десен, ол OFbi б ккен ш е жаумен атысып, сол арада тапжылмастан елед1 де. Ал Ерболдын бойына армия-ананын супмен сщген бул касиет ол ескерден 307

кайтып келш , студент боп аудиторияга KipiciMeH кете калмайды. Окытушы орнынан тургызып алып, кайтадан «отыр» деместен лекциясын басгай женелгенде Ерболдын журт кезш е нысана, кулю сш е тиек болып, руксат к у п п, 6ip сэттапжылмастан турып калган к у л к ш жагдайында осындай 6ip астарлы жай жене бар. Рас, кейш нен ескери едетп н кейб^р сырт KopiHicTepi Ербол­ дын бойынан б!рТ1ндеп кала да бастайды. BipaK эскери тэрбиенш Maui оны н канында Mauri сакталып калады. Сондыктан да Ербол улкендерд1 кергенде генералдын апдынан еткен солдаттай сы- зылады, наш ар окитындардынсабакты угуына болысып, жолда- стары нын арасында коллективинлдж ce3iMiH кушейтедг Ербол а з аузынан мынадай тужырым айтады: ананын емшек суп, мек- теп тагылымы, аск ер тэр б и еа 6ipiH-6ipi толыктыра Tyceni; осы уш тэрбиеш бойына ciHipreH адам асыл азамат болады. Сондык­ тан да ол Ментайдын баска 6ipeyre берген сертш буздырмайды. б й тк е ж , ант бузу ана тербиесш е де, армия ластуpi не де жат ic — сумдык жай. Сол себептен де ол суйген кызын ондай сумдыкка итермелей алмайды. Автордын максаты Ербол мен Ментай жаксы ж!пт, б тм д 1 кыз екенш KepceTin кана кою емес, солар аркылы халкымыздын бой- ындагы кейш л урпакка, аргы, алые болашакка улп боларлык дэстур, KacnerrepiH насихатгау. Сол касиетгерд1 Ментай мен Ер­ болдын бойына елшеп гйше отырып, журтка жарасымды улп усы- ну едк «А памнын айткандары», « 0 з ойларым», «Алтын дщгек* д ейпн накыл тараулар, т.б. осы niKipai ныгайтуга косы мша Typinae Kipfli. А уы зодебиетш щ улп-нускаларыныненасылдарынауызга ала оты рудаосы ниетген туган. Ерболдын облыстык газеттетишй боп жургенде ел iuiiiuieri ecKi салт-сананын Kefl6ip epci кылык- тары н сынап-MiHeyi де осы тгпекпен кабысады. Сырт караган Kicire жасык, жуас керш ген Ерболга автор осындай идеялык жук 6epin, адамгерш йпкттасыл касиеттерш е р журекке жетюзер елил М1ндеттн жуктеген умтг арткан едк Сондыктан мен квптеген окыр- мандар niKipiHe косыла отырып, Ерболды «сырт караган Kicire жуас, момын KepiHe-пн - согыста батыр, енбекте ер боп шыга- ты н, ж аны ж алынды , карапайым к азак ж т т г е р ш т 6ipi деп угамын. Сурак: Кггаптын аягында кежпкерлердщ кешннен KiMболганы корсетшген. Ал Ерболдын кандай куйде eKeni неге айтылмаган? Ж ауап: Ерболдын Ka3ip KiM екенш ri ютаптын сонында емес, басында айтылды. Жазушы мен вдебиет сыншысына журналист Ербол в з басынан еткешп баяндап береди Д емек, ол журналист. Сурак: Роман кешпкерлершщ npoTOTiiirrepi бар ма? Бар болса, олар Ka3ip кандай куйде, нс кызметге? Семья жайлары кандай? 308

Ж ауап: BipcwnbipacbiHiKi бар. Kei“i6ipeyaepiHiKi жок. Ал 6ipai- е кш кейшкер мтапка еьнрдеп ез атымен юрдг BipaK бар деген прототиптердж сы рт niuiirmepi, кейб]р басы- нан кешкендер] т а п к а жргежмен, кейшкер бейнелерж жасау уст1нде олар мулле езгерш кетп. П рототиптердж ездер] бшмейтж, 6ipaK ем1рде болтан, баскалар басынан кеш кен жана окиталар косылды. Сондыктан жтапты окып шыкканнан кейж мына кеш пкердж прототип] менмж-ау деп ойлатан кейб]р таныстарым- нын «мундай оки Fa м ен ж басымнан откен ж о к ед1 той» деп тан- данулары да, шамданулары да мумкш . Олай ету д ж кажете жок. б й тк е ж бул к1тап деректе дуние емес, керкем шытарма той. Енд] сол прототиптерд]н немесе жартылай прототиптерджбас- басына жекетоктайын. Мснтай бейнесж ж сонты жактары кайдан, калай алынтанын окушы жотарыда антартан болар. Ал ол бейнен]н алташкы б е л т н ж —бала, п эк Ментайдын прототип] сол кезде 6i36eH 6ipre окытан 6ip кыздын OMipiHeH алынды. О ны н атасынын елгеж , сотыстан келген 6ip ж т т п н мен атанмен жолдас болдым, атан елер]нде ceHi матан тапсырып кеткен деп ол кы зды н уедесж ал- таны, «сен увденд] бузба, б у зс ан с еж елт]рем]н!» деп мейрам са- йын Алматыта кел]п, кызбен кездесш журген] рас. Артынан онын елдеп сиыры, уж бар жес]р кел]ншекке уйленген], сберкассада к ы зм ет icTen, об лигацията п одлог ж асатаны у ш ж сотталы п кеткен] де щындык. Ментай прототип]не н еп з ретенде алынган ол кы з —каз1р ек] б аланы н анасы, орта мектепт]н MyraniMi. Ж ол- дасы —атарту кызметкер]. Ерболдын прототип]н кунде KepeMiH, екеум1з 6ip мекемеде кызмет icTefiMi3. Ocipece, танертен асытып, жумы ска келген бет- те шаш сипау уш ж айна алдында жуздес]п, жымындасып та кала- мыз. Онын торт баласы, ейел] бар. Оны квргенде: «Сен к]таптаты Ербол менмш деп мактанасын. BipaK жазуш ы нын е р шытарма- сында ез eMipiHiH элементтер] араласа журет]н]н, ендеше Ербол бейнесжде менен де титгей б1рдене бар екен ж окырмандар да сезетж шытар» деп коямын. Расында да кейб1р окырман Ербол мен авторды 6ip адам деп есептейт]н кер ж ед ь Ал кептеген окы р­ мандар Ерболды ем1рде бар, Tipi адам деп те утады. Сондыктан да олар баспага жолдатан оз хатгарынын сыртына «Ербол Есеновке гапсырылсын» деп жазады. Замам менТ анатуралы . Заманнын прототип] екеу. Bipeyi 1941 жылы немгстер туткиылдан шабуыл жасатанда Б рест туб]нде туткынта Tycin, 1945 жылы майда эскери туткындармен 6ipre 6i3fliH колта eTin, кеййннен сотталтан ж т т . Ол Орал тауьжда шахглда жумыс icTereH. Ж т т п н суйген кызы артынан оны ]здеп 309

барып, космлып, eKeyi балалы-шагалы боп б1рнеше жылдан сон елге келген. Б|рак бул кыз ЖенПИ-де окымаган, орта бшммен ауылда мугалйм боп журген едк Заманнын екж ил прототип! б елгш халык акыны Сапаргали Эл1мбетовтын жалгыз улы, 1943 жылы Улы Отан согысында каза тапкан жас акын Маман бола- тын. М аманны нда шын с у й п , серттескен кызы бар ед1. M ine бул кыз Ж енП И -де окьшы. Егер Маман жогарыдагы ж т т т щ жаг- дайына ушырап, аман калса, бул кыздын да оны жер туб1не бол­ ея да 1здеп барары кэмгл ед1. Бул Kici де кейш турмыска шыккан, балалы-шагалы, жанды-жакты дегендей, улкен семья болды. Каз1р ерймен екеу! де орта мектепте мугал1м. Романдагы Заман мен Тана бей н еа осы ек1 ж т т пен ек1 кыздан алынган болатын. Ал Ербол мен Тананы н согы с кез1нде кезд ес т , екеу1н1к уш кун 6ipre болган сэтш суреттейт1н достык, адалдык, адамгерш ш к жыры вм1рде ш ын болган, накты окигага нег1зделген еш. Буган кейб1р кексе ю а л е р д т сенбейт1н1 байкалады. Оган мен не айта аламын. К,олына тиген к л а л жайында калай ойласа да окырман- дардын epKi гой, арине. Зайкулдш прототип! бар лесе де, ж о к лесе болады. Бар деуге болатыны, согыс кез1нде ce3iMi ерте оянып, еркек карее, кыл- мындай бастайтын кейб1р кыздардын болганы рас. Сондайлар- дынб1реу1 Ж енП И -ден куылып, Университетпнб!зокып журген группасынада келген болатын. Ол кыздын жатакханада сол кез- де жана гана ш ыккан «Алтын юлт» деген кем питп 6ip-6ipiHe тумсыгынан жем берген кегерш1ндей болып, ж ттге р д щ аузы- нан (6ip ушын ж1г1т, 6ip ушын кы з Т1степ) сорып отырганын да кергенб1з. Зайкул бейнеан жасарда сол кыз ойыма тускен де болар. BipaK ол кы зды н кей1н кайда кет1п, каз1р кайла журген1н, TinTi, бар-жогын д а б1лмейм1н. Зайкулд1н прототип! ж ок лесе де болады дейтзшм, ол бейнеш нбойы на осы кунп кейб!р кыздарда кездесет!н кемш1л!ктерд! ж эне костым. Сейтш, Зайкул жешлтек, желекпе бурынгы кыздарга да, б упнп кыздарга да уксап шыкты. MeHiH ез тус!н!пмше, бойында ушып-конба жешлтекпк м!нездер! болганымен, жалпы Зайкул аккешл кыз. Жаксы жар кездест, карапайым eMip сурсе, ондайлардын кей!н саликалы ейелдер ката- рына косылып KeTepi ce3ci3. BipaK «басына бак» конса, Зайкул сияктылардын кердендеп кетет1н! де болады. О ндайлар ен алды- мен тыраштанып ки!нед!_ Одан сон кенедей жабысып, Kyi'teyiHiH маш инасынан туспейд!. Осыдан кей!н 93i шатпактаган б!рденелер!н диссертаииямнынтарауы деп э р т м г е 6ip тузе-rripin немесе жанадан жаздыртып, гылым кандидаты деген атак алып, алшандап шыга келед!. Ал онын коргаган диссертациясынан когамга келер 6ip тиын пайла болмайды. вьпрде осындай окигалар 310

кездесш жататындыктан, 6i3fliH Зайкул де мундай «модадан» кур кала алмады. Онын бойындагы жас кезш деп — жешлтектж, ескеннен кеш н п уятсыздык, куйеуге ш ыкканнан KefiiHri келгап TypFaH жагдай осындай озбы рлы кка барып уштасты. Зайкулге кеп тш сетж куакы м жезш Ж омартбектщ де прототиш бар. K a3ip ол К азак С С Р F ылым Академиясында кы з- мет icTeflfli, филология гы лы мы ны н докторы. Кептеген гылыми енбектер! шыккан ж эне б1рнеш е эн п м ел ер жинагы, noeecrepi жарияланган б елгш жазуш ы . BipaK ку T m i ж т п е р д ! кыздар менсше коймайды гой. Сол себептен де ол елд1м-талдым деп отызга жеткенде ар ен уйленедк Роман прототиптерш щ imimieri e 3ipre балалары институтка ш нб еген тек осы гана. А втордын максаты халкымыздын бойындагы ж аксы касиеттерд1 к еб 1рек керсету болгандыктан, романда жапямсыз кейшкерлер ете аз алынды. Туптеп келгенде ютаптагы шын мэнш деп жагымсыз кеш пкер екеу FaHa. О нын 6ipi Тумажан да, eKiHmici Бурютбай. Тумажан Ошакбаевтын басында б1здщ когамымызга ж ат eKi турл1 MiH бар. Ол Тумаж анны н совета к моральга сыймайтын оз- бырлыгы мен котам дэулетш е суганактыгы. О нын бойындагы осы кылыктарды окырмандар катты айыптап, зыгырданы кайнаган хапар жазады. «Махаббат, кызык мол жылдар» романын суйсше окып, кеп уакытка деГйн ойландым. 6 з1мдй элденеше рет Ербол мен Тумажаннын орнына да койдым, —деп жазады колхозшы Алтынбек Д эю баев. —Сонда Тумажандай болганша, ул боп ана- дан тумаганнын e 3i арты к деген корытындыга кедшм». Алты ба- ланын анасы, уй шаруасындагы эйел Багила Муканова —Ш апа- това: «Кггапты окып отырганда Тумажанга жынын келш, сондай ыза болып отырасын» десе, совхоз жумысшысы Элмуханбет Дос- жанов а з хатын: «Ошакбаевты ош акка Tipiлей тыгып ж )б ерп н келш, бойынды ашу-ыза кернешй» деп туй1ндейш. Ал Л. Кутылбе- кова, С. Жаукеев жане баскалар Тумажан сияктылардынауылда ел 1де бар екенш айтады. Рас, Тумажан сияктылар ауылда рана емес, калада да кездеседк BipaK Ka3ipri Тумажандардын irni езгермегенмен, Tyci езгерген. Олар кара костюм, а к кей лек к и т , eKi 6 e n ep i шикандай боп, шеюрейш, мейманханалардын манында журеди MiHeKH,Т умажан б е й н ё а ш н п р о то ти тн е шуу легенде баягы ез1м1збен 6ipre окыган кызды аламын деп алдап кеткен ж т т алы- нган болатын. Онын сопалы п кеткеннен кеш нп хал-жайынан хабарым жок- М енщ максатым, кыздарды кашан да болса Тума­ жан сияктылардын кармагынан сактандыра отырып, кыз намы- сын корлау кылмыс жасаганмен тен е ке н дтн жас жштгерге угындыру ели 311

Енд1 романдагы npoTom ni ж о к бейнелерге келешк. Олар Бурмтбай мен Салима. Бул eKi бейненщ eKeyi де ойдан жасалганымен, окырмандар Бурштбайга лагнет айтып, Сэлимага шын журектержен аяныш б1лд1редь «Салима сиякты, аюга косакталган аяулы жандар б1здж ауыл, ауданымы зда да бар» деп жазады. М унын 03i бул eKi бейненщ мен эз!м корген npoTOTHirrepi ж о к болганымен, журт карген, ел бш етж прототиптер1 бар екеш н керсетедй KiTanra аз атымен аталган кеш пкерлердш 6ipi М айра Ы быраева (ютапта — Абаева). О л каз1р педучилишенщ окытушысы. Майрамен щтап ш ыкканнан кеГмн тагы 6ip кездеспм. Сол жолы: «Мынау Майра деп отырганы мен шыгармын деп, к е н ш м тасып, а як басысым шапшандап, кыз кужме жетпесем де, келш ш ек кутмдепдей халге келд1м. Бес балам ер жетш , а з алдына отау болганда солардын уйлерш щ 6ipiHuii жасау —м улм болсын деп, бесеуше арнап бес к п ап сатып алдым. Алтыншысы мына У эк ен екеум1зджк Осы- ларга автограф жазы п бер» деп, Майра алты кггапты алдыма жа- йып тастады. —Осы Майранын шын ce3i, шын ce3iMi, —деп жолдасы ба- сын изеш. — Кггабым жастардын жасауына жараса, неге автограф берм еж н, —деп, мен оны н 6ipiHuiiciHe мынадай сездер жазып, колымды койдым: «Бул кпапты осы романдагы тжелей вз аты­ мен атаган кейшкерйм, согыстан кей ш п ауыр жылдарда университетгщ азынаган аудиториясында аш отырып, 6ipre лек- циялар тындаган ecKi досым, Ka3ipri педагог, асыл ана Майра Ыбыраева мен онын жан жары, абзал азаматУэкене шын журек- тен сыйладым. 1декабрь 1970 ж. Ж амбыл каласы». С ол сапарымда Ментай прототишнщ н еп зж е алынган KiciMeH де кездеспм. М е н т келгежмд1 ecTin, куйеуш ен eKeyi мейманха- надан epTin уйлерж е апарып, к о н ак е гп . — Агай, ютабынызды окыдым. Аягында Ментайды ел-ripin тастаган екенс1з. BipaK TipiaeH арты к erin cyperrenci3, - дед! уй neci айел ас успнде. —Ондагы анау Ментай деген сен емессщ бе? - дед1 kyHeyi. —Маган да уксанкырайды, - дед1 эйел. —Э й , осы ездерщ н щ б1рденелер1н ж ок па eai? - дед1 куйеуi эзшдеп. —Ж ок екешне кезщ жепп eai гой, - деш айел! наз-наразы- лыгын косарлай 6iaaipin. —Рас, рас, —деп Kyfleyi ай ел ж ш аркасынан какты. 312

Романдагы аны к 03 аты-жешмен алынган екшил адам Токен Маншьшов каз1р Талдыкорган облысынын Аксу ауданында тура- ды. Жакында гана Енбек Кызыл Ту орден!мен наградталды. Сауле деген акж аркы н ейел1 бар. EKeyi де сауда кызметш де iстейли Улкен кызы Фарида университетп, одан кей ш п а Халима поли- техникалык институггы б т р д г в зге балалары институтга, мек- тепте окып жур. М айданнан кайткан эшелоннан Ербол оку окимын деп Алматыга Tycin калганда мен уйге барып уйленемш деп елге тарткан Т экеннщ балалары занды турде Ерболдын ба- лалары нан бурын ерж етп . А нау, согыстан кайткан эш елон ел шетше юргенде арсаландап, бел не айран жагып алатыны сияк- ты, осы к1тап ш ыкканда Т эк е н н щ icTereH тагы 6ip кы зы гы бар. Аудан магазинше «Махаббат, кызык мол жылдар» тускенде соны н iiuiHfle e3i де бар екенш б1лет!н Т эк ен (уйге 6ip келгенде жазып отырганымды керш кеткен) он бес ш т а т ы 61рден сатып алады. Квп к л ал кушактап, Ж ансупров селосын бойлап уйше карай келе ж аткан оган таныстары кездесед1. —Ассалаумагалейкум, Токе, мынауыныз не? Токен солем алмастан кездесудлге карсы сурак кояды. —Сен Нуршайыков деген жазушыны бш есщ бе? Алматыда туратын уш жуздей жазушыны журттын 6opi тепе б1ле бере ме.алгашкы жолыккандардынб)р-екеу1 «бшмеймш»деп жауап береди —Онда журе бер1ндер, сендердщ керектерщ ж ок, —деп Т экен mrepi кетедь Тагы да таныстар кездеседь Солем бергеннщ борще Тэкен жанагы сурагын кайтадан кояды. —Е, бьлемш, ага. —Бшсен, м ына ютап соныки Окы, iiuinae мен бармын, —деп алшандай басып жонеле береди Сейтш ол уйше жеткенше колтыгында ею -ак ютап калады. Осыны Алматыга келгенде Т эк е н н щ эй ел 1 Соуле айтып, б1здщ iiueK-cifleMi3fli катырганы бар. Ю тапка KipreH «Тогжан» деп аталатын новелла —тарауда ата- латын адамдардын 6opi де OMipae болган, Keft6ipeyaepi каз1р де бар адамдар. Олар немю фашистерше карсы куресте ерлжпен каза тапкан Kiiui командирлер: Айткали Кусайынов, H ocin Каляев, Эб/йрахман Бимурзин, Сенбек Молдабаев, М энш ук Мэметова, офицерлер Кажым Кешеков, Жамалхан Жамалбеков, Акыраш Андиров, подполковник Э бш кайы р Баймолдин —6opi де б1здщ кураманын тулектер1 болатын. Бул солдатгар туралы емес, сту- дентгер жайындагы ютап болгандыктан, окырмандарды жалык- тырмау уийн согыс KopiHicTepiH мыскалдап кана алдым. Сол ал- 313

ган жерлер1ме ен ж ок легенде е з мтабымда атгары атала журсш деп, Отан согысында опат болган азаматтардын аты-жендерж сынапап Kipri3in отырдым. Осы тарауда аты аталган Ризуан Калиев Ka3ip 6ip облыста колхоз агрономы боп кызмет аткарады. Каза табар алдында жауынгер ж т т хат жазган Зада eciNuii кы з да каз1р республиканын 6ip жер1нде болуга THic. Ешй ю таптагы окытушы кеш пкерлер туралы 6ip ауыз соз. Роман жалпы университет туралы емес, 6ip факультеттщ студенттер! жайлы гана болгандыктан, окытушылар бейнесж сомдауга оншама бой урганым жок. Тек 6ipep faHa окытушынын атгары аталады. Олар сол кездеп устаздарга уксай ма, уксамай ма, - оны сол к е з д е п сту д енттер б гаедь BipaK соларды н Keii6ipeyaepi аркылы романда осы к у н п кейб1р окытушылардын да басындагы огаш кылыктары ептеп сыналатыны хак. MiHe, роман кейш керлерж щ прототиптерь олардын Ka3ipri жайы легенде айтылатын с е з осы. Bip ж ердщ окырмандары уцпн бул к1таптын шылги шындык боп, кей жерлерде болган окигага уксап туратын себептер1 де кггап кейш керлерж ж прототиптер1 барлыгынан болар. BipaK пеленш енщ прототип! пелен дегенмен, романда солардын мулле езгерш кеткендтн тагы да ескертюм келедк. Сурак: Осы ромаиды ж азу успиде кандан ютаптар окылыныз? Ж ауап: Ж ана ютап окыганым жок. Ескщен Фадеевтж «Тас- талканы» мен Ерубаевтын«Мешнкурдастарымын» кайталап карал шыктым. Ал романым ewiipicKe кеткеннен кейж колыма 6ipimui алган кггабым Ш ынгыс Айтматовтын «Ак кем еа» болды. Сурак: Жазушылардан Kiiwii жаксы к ореаз? Ж ауап: Классиктерд1 KiM жаксы кермейш . Ал жалпы совет жазуш ыларынан cyflin, суйсж ж окитыным А. Фадеев, М. Ш о­ лохов, М. Э уезов, F. MycipenoB. Сурак: Роман ж е л ш н д еп ар алуан махаббат линияларынын oipineH жазушы М . Иманжановтын «Есеновтын тагдыры» дейтш эцпмесше уксастык ангарылады. Осы неден? Ж ауап: М ен Ka3ipri к азак жастарынын eMipiH жырлаган жа­ зушылардан eKi адамды ерекше багалаймын. Олар —Сатгар Еру- баев пен М укан И манж анов. BipiHiuiciH коре алгамын жок. Ал екж ппш м ен 1954 ж ы лды н к узш де 6ipiHmi рет жакын таны- суы мнынсеп тусп. Казакстан комсомолы ОрталыкКомитетшГн жолдамасымен ты н игерупнлер OMipiHeH шыгарма жазуга Пав- лодарга келген М укан И манжановка cepiK болып (ол кезде мен П авлодар облысты к «Кызыл ту» газетш ж редакторы ед1м), тын iirepyuii жана совхоздарды араладым. Б1рнеше кунге созылган сол сапарда Мукан менш «Шешен», «Кызыл корпе», «Коман­ 314

дировка» сиякты ауызша энпмелерш д! аиткызып, тындады. «Сен езш дайын жазушы екенсщ , осы айткандарынды кагазга Tycip» деп кенес бердь А л ки сан «Кы зыл керпенщ » сюж етш маган бер, мен эн п м е жазайын. Кимасан оны да езш жаз дедй Эрине, жаксы керетш жазушын колкаласа, онын устше жазыл- маган энпм енболса, оны м м кимайды. Алыныз дед(м. Ж азган- дарымды Алматыга, тура Иманжановтын езж е ж!беруге жэне уэде етпм. Мукан менен алган сол сю ж етп «Есеновтын тагдыры» деген эн п м е етш , «Тындагылар» атгы м табы на ю р п зд г М шеки, И ман- жанов екеум1здш арамыздагы творчестволык досты к осылай ба- сталды. М укан И м анж ановты н т к е л е й кам корлы тым ен 1956 жылы «Алыстагы ауданда» деген атпен м еш н тунгыш очерктер жинагым жеке к1тап боп басылып ш ыкты. М аган С С С Р Ж азу- шылар одагына муше болып ету уилн 6ipiHmi рекомендацияны да Мукан Иманжанов берщ (CepiK Кирабаев eKeyi). Мукан Иман- жанов жалгыз мен1н гана емес, ол кезд еп кептеген жас жазуш ы- лардын (осы кунде олардын б1рсыпырасы атакты жазушы болып кетп) шынайы камкоршысы, адал устазы болды. MiHe, сол 1954 ж ы л д ы н к ар л ы куз1нде, ту н де, а у атком председателжщ кабинет!нде конып жатып Муканга айткан к1шкентай энг1ме келе-келе кеудемд1 кернеп, оны ез1м жазбасы- ма болмайтын куйге жетпм. Мукан жазган ол энпм е акыры осын- дай улкен романгаайналды. Романнынб1р линиясындагы уксас- тыкосьшан шыкты. Сурак: О з бул кггапты кайда: курортга, теш з жагасында ма, влде уйде, тек кабинетге отырып кана жаздыныз ба? Капай жаз- дыныз, басынан бастап, аягынан б1р-ак шыктыныз ба? Жауап: Б1зде кабинет деген болмайды. Bip белмеде терт бурыш болса, соны н 6ip бурыш ын «к1тапхана», ек1нш1с1н - «ас iuieriH орын», ymiHmiciH - «конак белме», тертш и лсш «кабинет» деп атаймыз. К1таптын кепш1л1к бетгер1н сол «кабинетге» отырып жаздым. Ж еке тарауларын ауруханада жатып жалгастыруыма тура келд1. М ысалы, М ентай елетш тарауды ауруханада, «Мэде- ниет жэне турмыс» журналынын редакторы Муса Дш1шевпен 6ip палатада жатып 6iTipaiM (М усекен сокы р imeriH алдырган-ды). Ал калай жаздын дегенге келеек, басынан бастап, сыдыртып аягынан 6ip-aK шыккамын ж ок. Творчестволык процесс кейде казаннын кайнаганына уксанкырайды. Казанга суды толтырып, астына от жагып, бетпне карап отырсан, о ны н бет1 б1рден бурк- сарк eTin шыга келмейд1. Э не жерден 6ip булк ет1п, мына жерден 6ip булк eTin, 6ipTe-6ipTe су 6eTi тутас саркылдай бастайды. Сол сиякты мен романнын бас жагын жазып жатканда онын орта 315

тусында, не а я к кез1нде айтылар ойлар, окигалар каумалап келе 6epfli. Ондай кезде мен жазып отырган жеринй коя койып, жана- дан келген ойларды дереу 6ip-6ip жапырак кагазга Tycipin отыр- дым. О нын устше шырт уйкыда жаткан ш агын - тунде тосектен TypTin о я т ат ы н о й л ар тагы бол ад ы . KeftiH, со л ту стар га жеткеш мде, осыдан б1рнеше кун бурын кагазга Tycipin алган окигаларды ep6iiin, жеке ойларды сол куйшше романга кеилрш отырдым. Kiran тек уйде гана жазылган жок. Сонымен 6ipre онын кепте- ген жолдарын кеш еде турып та жаздым деу1ме болады. бйткеш танертен жумыска бара жатканында неше алуан адамдарды KepeciH, олардын э р Typni кимылдарын ангарасын. Содан 63iHe ой тусш, к!табына керекп жана детальдарга кездесесщ, жана накылдартабасын. Ж олда кездескен уркек ойдан айырылып кал- мау ушш 6ip уйдщ бурышында тура калып, жалма-жан калтак- нан койын дэп терщ мен карындашынды шыгарып, жанагы сезд1 жазып алуын кажет. 6з-взш нен токтай калып, жанталасып кагазга 6ip nepceHi турте бастауы нж урт жаткан журттан уятта. ¥ я т болса да ейтпеске амалын жок. бйткеш , баска келген ой, бутакка конган 6ipTon торгаймен тек. Сол свт1нде суретке Tycipin алмасан, топ торгай пыр е т т ушады да кетедг Содан сон умытк- ан ойды (здеуден ауыр азап жок. 1здегенмен оны таба алмайсын. Мысалы, ютаптагы мынадай жолдар ен алдымен кешеде койын дэптерге тускен едк «Баласы арак iuice, ш еш еа у iuieai. Маскунем, жаман бала жаксы ананы ажалынан бурын керге юрпзедг Ж аксы дос жаман екеден артык. Кешеде келденен тура калып, 6ipiHiH epHiH 6ipi жулыгт жер­ дей боп жалмап, журт кезш ш е cyflicin жаткан кыз бен ж т т г е ар да, уяттаболмайды. «Ш ошакай кы з ш еш есш щ атына Kip келттреди, т.б. 0CTin ба- рып «Махаббат, к ы зы км ол жылдардын» осы кунп нускасы дуни- еге келдг.. Сурак: Бул ютап eiiai кашам кайта басылып шыгады? Жауап: «Махаббат, кызык мол жылдарды» кайта бастырып шыгару жайында «Жазушы» баспасына да, Казакстан комсомо- лынын Орталык Комитетше де окырмандардан кептеген етшпи тш ектер тустг Ж ер-жерде eTin жаткан окырмандар конферен- иияларында айтылган осындай ттлектерд1 жене ескере отырып, Казакстан Л К СМ Орталык Ком итет 1971 жылдын басында Казак ССР Министрлер Советшщ Баспасез женшдеп мемлекеттж комитет! мен «Жазушы» баспасына жас окырмандардын тшепн айтып, бул ютапты кайта басып шыгару жешнде усыныс енпздк 316

Баспабул BTiHiuni ескере отырып, оны 1972 жы лды кж оспары на енпздг С е й п п бул кггап 1972 жылы «Махаббат жырлары» деген ат- пен кайт;шан шыкты. Кггап exi бел1мнентурады. BipiHiui бел1мге «Махаббат жыры», «Ботакоз», «Всем», «Еск1 дэптер» юреш, ек1нш1 бел1м «Махаббат, кы зы к мол жылдардын» 6ip вз1нен гана тура- ды. Ен алгашкы жоспарым бойынша осылардын 6epiHiH басын косып, 6ip роман деп атадым. Романны н 6ipiHUji бвл1м1нде: жур­ налист Ербол Есенов азгелер туралы баян етсе, екш ил бел1м1нде ©3i ж эне е з ш н достары туралы сыр шертедг Осы арада егер m a n кайта басылса, ofan окырмандар айткан кейб1р ескертпелер ескер1лд1 ме деген сурак тууы м умкш . И э, ескер1лд1. М эселен КА ЗГУ -де еткен конференцияда Ербол Мен- тайды н мойны н Ы лекейлей беред1 дел1нген ед1. Ешм Ербол сшекейлемейтш болды. Сол сиякты артык деген абзацтар кыс- картылды. Ж урттынтглепне сэйкес кейбф беттерге толыктыру- лар жасалды. К1тап 20 тараудан турады. Мундай келемд! кггапты кей б ф ав- торлар б1рнеше бол1мге беледк Э р бел1мд1 ж еке-ж еке тараулай- ды. Мен вйтпед1м. К л а л унаса, окырман бас алмастан окы р, уна- маса уш бол!мге бел1п, отыз тарауга таратып секектетсен де окымайды деп ойладым да, бул жагынын «техникасына» мэн бермед!м. Осылай ойласам да журт буган наразылык биипрмес пе екен деп iurrefi с е з ж т е н т журд1м. Баксам буган окырмандар да мэн бермепт1. Сонды ктан к п ап т ы н бул басылымында оны бэл1мдерге белмей, бурынгыша калдырдым. Кайта басылымында к1табым кем ш ш ктен жуз процент арыл- ды демеймш. Кем-кеттктер1 эл1 де болар. Оларды ж ан а окы рман­ дар керсетер, сейт1п тагы да тузетерм1н деп ойлаймын. Сурак: Бул кггапты Ментай ол1м1мен б т р у жон емес пе ед1? Одам сон калган к ей ткерлердш кешннен м м болганыныц кереп Ж ауан: 03i де солай, кггап Ментай ел1м1мен б т п тур. Содан кей1н 6ip беттей гана эпилог реттнде баска кейш керлердщ б у п н п тагдырынан маш мет бер1лед1. в й т к е ж «Махаббат, к ы зы к мол жылдар» осымен бгтедь Олай болса, окырмандардын взге кей1пкерлерд1н кей1ннен м м болганын 6iarici келер, ендеше бул 6ipeyre каж ет болмаганымен, 6ipeyre керек болар деп ойладым. О нын устше кейб1р окырмандар бул ютапты нжалгасы каш ан шыгады деп сурайды. Ешм б1реулер: «Махаббат, к ы зы к мол ж ы л­ дар» уш м тап тан туруы керек. Ka3ipriciH екшил к1тап деп есеп- теп, енд| Ерболдынсогыскадейшл жэне университетбтргеннен кейш п ом ipiне арнап 6ipiHmi, ymiHmi ютаптарды ж азу ж ен деп 317

кекес бередг Эрине, онлай KiTarrrap болмайды. Ендеше ютаптын е н сонындагы эпилог орнындагы юшкентай тарауы окушыга ав- тордыносы ойын жетю зу жеш ндеп жукт1 аркалап тур деп бмген Сурак: «Mciiin аздерден отМ ипм: «Махаббат, кызык мол жылдар» ютабын баршага ортак ты - орыс т ш н е аудартсацыз- дар екен. MeiiiH орыс, тожж , дунген, татар курбыларым да окысып бул штапты. Алтай Ж апарбекова, Жамбыл каласы». Осындай eTiHiiirri Целиноград каласынан Касым Карпышев, Чернигов каласында эскери борышын етеп жаткан жауынгер Сагынбай Каратаев жене баска окырмандар да жолдаган. Ж ауап: Окырмандардын осы тыектерш ескере отырып, «Жа- зушы» баспасы бул ютапты 1973 жылы орыс т ш нд е басып шыга- руды жоспарлап, Ленинградта туратын орыс жазушысы Г.А. Го- рышинмен шарт жасасты. Ж азушы Глеб Горышин «Махаббат, кызык мол жылдарды» орыс тш не аударып жатыр. М1неки, окырман хаттарындагы авторга койылган сурактар- дын ен непзплер1 осылар. Осымен окырмандарга жауабымды аяктаймын. Эр журекте асыл адамгершш к, айырылмас махаббат болсын. 0м1рден кол устасып етер жан cepiK жалгыз жарын шын суйе бымеген адам жолдасы н д а жаксы кере алмайды, коллектив1н де курметтей бым ейдг Ж ан жарына адал болмаган адам кылган кызмет, гстеген жумыс, аткарган когамдык мшдетш е де адал бола алмайды. К еуд еанд е э з адамгерш ш к, 6epiK махаббат уя салмаган адам анасына да, О танына да адал бола алмайды. Ж огарыда келттрген осы ойымды тагы да кайталаганыма KeuiipiM етш е отырып, ер жастын журепнде асыл махаббат болсын, сол махаббат ер жас сем ьянын алтын д1нгег1не айналсын деп ты еймш , кырда жайкал- ган кызгалдактай кыздарым мен еширдей ерен улдарым менщ! Т ек жас сем ьянын гана емес, «махаббат» деген асыл ж1бекке туйыген отаншылдык, енбекиллдж, достык, туыстык, бауырмал- д ы к, О ктябрь револю циясы ны н iciHe, дестурж е жан-тэшмен беры геш нк сез1мдер1б1здш с о ц и а л и с т ¥ л ы Отанымыздын ал­ тын д щ ге п болсын дейм1н! Ж астыктын, ж!гердщ, адалдыктын, адамгершш ктщ алтын туы асыл махаббат жасасын! 1 —10 январь, 1972 ж.

М А ЗМ ¥Н Ы М ахаббат, к ы зы к мол ж ы лдар. Роман...........................................5 «Махаббат, кы зы к мол жылдар» к1табы калай ж азы лды ? (Оцырмандарга ж а уа п )................................................293 / 7<ГХ'''

Эзёлхан Нуршайыков МАХАББАТ, КЫЗЫК МОЛ ЖЫЛДАР Бас релакторы Эдыхан Пфманов Редакторы Аскар Алтай CypeTuiici Элмира Жак,сшык.ова Коркемдеуип редакторы Мария» длииаканова Техникалык редакторы Гулнафис Эзшцулова Корректоры Химия» Бахова ИБЖ105 руге7.01.2002берош. Басуга7.08.2002колкойылоы. П1шЬй84x1081 Офсетккагаз. Офсетпкбасылыс. Шарттыбаспатабагы16.8. Ecenri баспатабагы 17.9. Таралымы 10000дана. Тапсырыс7*465. Атамура-баспасы.480091. Алматыкаласы.АбылаНхандангылы, 75.