Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

- Бектермшерсур каска, Шабаалмаса, ур баска. Батырлык, байлыкKiMae жок. Гашыктынжен1 6ip баска! - деген емес пе? F ашык болсан —каш ы к болса да барасын, Зайкул Зайкул ки1м жагынан взгелерден е зш ерекш е устауга тыры- сатын. Кексе айелдерге уксап, мойнына студент колы жетпейтш Кызыл тулю салып, eKi колын б1рдей кар ак ал ж енколгапка ты- гып, окшауланып ж уретш . Соны сы на eperecin Ж омартбек оны ызаландыру уш1н кейде осылай, «апа» деп атайтын. —0 й , Ж омартбек, сен котыр токтыша суйкенбей, тыныш оты р, —дед1 Зайкул бул ж ол ы о н ы н «апа» д ег е н ж е ш амдан- бай. - М ен гаш ыктарды курметгейм ж. BipaK ез1мнен гаш ык- ты к ш ыкпайды. Fаш ы к болу уш ш 6ip-aK KiciHi сую керек. Ал маган в з1ме куле караган ж т т п н б э р 1 ж аксы сиякты боп тура- ды. А удиторияны бастарына KOTepin, кы здар ду KyaicTi. —Зайкул турасын айтады, —дед1 А канас. —Мен Зайкул апамды сол шындыгы ушш жаксы керемш гой, —деп Ж омартбек орнынан турып, кеудесш какты. Оган Зайкул масатганып калды. —Э, балем, мойындадын ба? Ж аксы керетш1щй айткыздым ба езщ е?!. E nai мына Ерболды мойындатсам, онда TinTi арма- ным болмас едь Зайкулдщ бул свз! тагы кулк1 тудырды. Ек! кез1 ж алт еттп, Канипа Зайкулге бурылды. —Э рине, группадагы eKi x i r i n i б1рдей иемден1п алсан, сен in не арманы н болушы едН.. Осындай езш-кулк1мен бул внпм е де басылган сиякты бол- ды. Алгашкы кос лекцияны да тындап шыктык. —Кыздар, маган 6ip ой кел1п отыр, —дед1 Ментай 6ip у з ш с п н к е з 1нде. —Койшы-ей, саган да ой келе ме? - дед1 Канипа куакыла- нып. —Онда сал ортага ойынды. Ментай орны нан турып, свз1н бастады. — MeHiH ойымнан Т ан а курбымыз бен Заман агай кететтн -А л? —С онсон? —дест! Зайкул мен Канипа жарыса. —Ол eKeyiHiKi кандай мвлдар махаббат десений, кы здар, а! —Рас, рас! —д е с т , баска кыздар бастарын шулгыды. —Заман агайдын суретш анада агай кврсетзп ед1 гой 6i3re, - Ментай и епм ен м еж нускады. —Сондай 6ip сымбатты, вн1нен 201

инабаты б ш нген всем жастынтулгасын таныгандай боп ешк кой суретпне карап. Сол асыл ж т т т у т к ы н га Tycin, кор болып, мына- дай куйге ушырапты. - Ментайдын дауысы aipiaaen кеткендей болды. Ол сел токтап, бойын б е к т п алды да, кайта свйледг — Тана болса, « ела» дегенге сенбей, OMip бойы кутуге бек1нген екен. Ешн oHbiHTipi деген хабарын еспгенде бар бейнетке белш байлап, соган жургел1 жатыр. - Ментай уж тагы да булыга бас- тады. —Bi3 гашыктарды курметгеген елдщ кыздары емесш з бе? Ш амамыз келгенше бул сапарга Тананы дурыстап аттандырып салсаккайтедь.. Осылай деп Ментай, сезш щ аягын айта алмай, кемсендеп, бетж басып, жылап яйбердь Б1рсыпыра кыздар оган косыла кездерш суртп. Ж омартбек екеум1зде босап, темен карап, парта- ны шукылай бердж. Ментай кайтадан басын кетердь — Агай кеше калтасындагы бар акшасын 6epinTi гой, «Бака б1рдене етсе квлге сеп» деген бар емес пе? Тананын жолына 6i3 де каражат жинап берейж. Танымайтын, бетен жерде жарын (здеген шуйкедей жалгыз кыздын куш не болатынын kim бглсш... BipaK ен ж о к дегенде калтасында акш асы болса, ол да кеш лге медеу гой... М е н т дайын акш ам жок. BipaK 6ip кесек нерсемд] беремш. Ж омартбек соны ертен базарга апарып сатсын да, акша­ сын агай eKeyi TaHafa апарып 6epciH. М ентайдын усынысы отка куйган майдай болды. Кыздар лап eTin, оны б1рден костап eKerri. Bipey елу, 6ipey ж уз сомнан тау- ып беретш дерш айтысты. Н эзилаш колма-кол Ti3iM жасауга KipicTi. Осы кезде Зайкул орнынан турды. —М ентайды н жанагы ce3i жуйе-жуйемд1 босатып Ж1берд1, кы зд ар-ау, — д ед 1 ол. Э ш ей 1нде Зайкулд1н э р сезш кыздар кулк1мен карсы алаты н eai. Бул жолы еш к1Мезу тарткан жок. Э лде оны н алды нда айткан М ентай c e 3i журектер1н теб1рентп м е, элде Зайкул к ай тер е кен деп, соны сынагы лары кел;п ме, efrreyip, к ы зд ар б1р1н ш 1 рет ты рп етпестен, тыныш куйде кал- ды . BipaK Зайкул оларды н неге ундемей калгандарына мэн берген ж о к , с е з ш opi карай айта 6epai. - И ыгымда тулк1 жа- гам болган с он мына Ж о м артбек MeHi бай деп ойлап, «апай» деп м азактайды . BipaK м енде де 6ip тенге акш а ж ок. OflTKeHi 6ip тен ге акш ам б олганнан 6ip y3iM наны м болганды арты к к ер е м 1н. —М ен де сондаймын, апамнан айнымаганмын, —дедй Ж о ­ мартбек. Осы туста гана кыздардын epinnepiH кулк1 кытыктап, сэл-пэл жымиысып калды. 202

- Ж омартбек, коя турш ы кыстырылмай, —даш Зайкул оны н co3iH шыбын ш аккан курлы керм ей. —Одан да сен ертен тан ер- тен б1здщ белм еге келш , м е н т тулю жагамды алып кет. Соны базарла да, акш асын осы icKe кос. Мундай ерлйсп Зайкулден еш кайсы мы з да кутпеген зднс. BepiMi3 т ан ы рк ап , т ан д ан ы п , 6ip с е т к е у ж п з к ал д ы к . Бул уназджтт Ж омартбек бузды. - Айналайын, апам-ай, журегщ кандай жаксы eai. Келий, бетщ нен 6ip ш еп етю зей ш , - деп ол Зайкулге карай умтылды. Зайкул кымсынбастан бетш тосты. Ж омартбек оны кушак- тап, бассалды. Ж урттагы да кыран кулюге батгы. Ертеншде Жомартбек кыздардынберген затгарын осы кунп стадион орнындагы ecKi-кускы базары на апары п е тю зш келш . Онын ен кымбатка сатканы Ментайдын кызыл Kepneci болып- ты. Жомартбек М ентайдын uieiueci мен агасынан калган белп — жапгыз KepneciH сатпаймын, алмаймын деген екен. Ол: «Ал, апар, баска багалы затым жок»деп киылып, болмапты. Сейтш мен ушш махаббаттын жалауындай болтан кы зы л керпе акы ры асыл ма- хаббаттын муктажына жумсалды. Сонымен, кыздардан бас-аяты тер т ж ары м м ы н сом а к т а ж е н е жиналды . С о л KyHi к еш ке ю тапханадан шытып, жатакханата KipceM - матан келген теле­ грамма жатыр екен. Тез ашып жШерш, асыта кез ж упртпм. «Алма-Ата Виноградова, 62, комната, 69 Есенову Ерболу. ‘Бесконечно рад, мой бесценный друг. Обнимаю и целую тебя тысячу раз. Таня, если хочет, если любит меня по-прежнему, пусть приедет. Буду ждать с нетерпением. Твой Заман». Тана келш, Заманнын хатын к ер сетт, баруга бел байлаган- нан кеш н мен Заманга телеграмма ж1бергенм1н: Т ан ан ы н 6apF- ысы келеш, кабылдай аласы н ба, тез хабарын ж 1бер дегенм ш . Бул Заманны нсоган ж1берген жауабы екен. Д ем ек, о н ы н Т а н а- мен 6ipre туруга мумк1нш 1л 1п бар деп туйд1м. Ертен1нде Ж омартбек екеум1з Танага бары п, телеграмманы KepceTriK. Одан с он Ж ом артбектщ Ж огаргы Совет Президиу- мында кы зм ет 1стейт1н туы сы на бары п, келес1 куш журетш А л­ маты — Москва поезына билетке бронь аддык. Сол броньмен Свердловск1ге дей1н деген билет колы мы зга тид1. Т ек Тананын Куйбышевта баска поезга отыруына тура келедь Т ана журеттн кун! вокзалга сонгы лекцияны тастап, б1зд1н группа тугел барды. Вокзал басында кыздар Танамен шетшен Kepicin коштасты. Ocipece, Т ан а мен Ментай 6ipiHeH-6ipi ажы - раса алмай, кеп жыласты. - Жайыктан жеке женелген Телегендей болып, жалгыз ат- 203

тандын-ау, курбым, - деп М ентайдынепле айткян ce3i бер1м1эшн сай -суйетпзд! сыркыратты. K e3iMHiH куйрыгын кайта-кайта сипалап, ержкии усп-устше •пстелеп, бордай босап, шгмнен е п л т , мен турдым. Содан сон Т ананы вагонга орналастырдык та: - Кош! - Кош! —Заманга сэлем айт! —Сэлем айт! —деп 6i3 калдык. Алматынын кою туш буркеген поезд iiuiiue, вагон донгалак- тары ны н рельс коспасына сарт-сурт согылган ыргагымен тенселш , б е л п а з г е бет койып, Тана Keiri алыска. Аяулы гашык аттанган поездын барлык д у р ал -гу р сш н журепм 1зде сактап, 613 калдык перронда. XV К ектем де топы ракка тускен дэн алдымен нэзнс сабакка ай- налып, артынан уакыты жеткенде бас жарады. Уакыты жеткен- де тал бурим ктейш, еЫмдж туйш тастайды, алма агашы гулдейщ, гул аузын ашады - ш еш ек атады. 0 Ымдж ушш осы 6ip гажап ш ак тек кана жазда болады. А л махаббатка мерз1м ж ок — ол жылдыц терт м езгш ж щ калаган маусымынын сэтп сагатында журекте гул жарып шыга келедь Махаббат гулдегенде жас адам- нын аузынан «суйемш» деген асыл сез актарылады. М енщ Ментайга деген махаббатымнынсол сагаты ноябрьшн алгашкы кундерЫ н б|ршде, Никольск ипркеуЫ н тунп он 6ipfleri конырауы мен коса сокты. Соны н алдында гана ж урепм ез-езш ен ерекпш , уйде оты- ра алмай, сыртка шыкканмын. Ж омартбек ж ок eai, Пернеш ютапханадан кайтпаган. Тек Телеубек кана тесепнде корыл- дап, уйыктап жаткан. Сонын корылы ойымды белгеннен к ей ш , он аш а ж ер i3flen, eKi ж а так х ан а арасындагы ашык аланга бет койгамын. Калинин Kemeci жактагы жатакхана жанында, басына тем1р телпеюа т а м орнатылган бш к багана тубшде узын орындык бо- лушы едь Соны бетке алып, атгай берд1Мде, онда 6ipeyaiH отыр- ганын ангардым. Аяндап касына келсем, ол отырган Ментай бо- лы п шыкты. О нын Ментай екенш таныганда журепм flip ете Tycin, ез-ез1мнен fler6ipiM кетш , састым да калдым. - К еш ж ары к, М ентай, —дешм э р сез1м кекеш тщ аузынан шыккандай эрен киюласып. —Ж ары к кеш ж ан л э з з э п болсын, агай. К е л ш з , отырыныз. 204

Касында б1рнеше KiciaiK бос ж ер болса д а, Ментай сыргып, маган ез орнын бердг Менщ журепм одан сайын лушлдей тусп. «©з орнын бергеш - езгеш е кад1рлегеж гой Ментайдын» деп ойладым imiMHeH. «Кад1рлегежн ж аксы -ау, 6ipaK к у р м е т т н ш 6epi менщ аузыма какпак. басыма токпак боп жур гой» дешм тагы да. Ойлаганым осы болса да, аузымнан шыкканы баска сез болды. —Ж алгыз негып отырсын, Ментай? - Жай. Жатар алдында ауа жутайын деп шыгып ешм. —Мен­ тай 6i3fliH жатакхана ж акка к ез тастап алды да, сезш кайтадан жалгады. —«KiMai ойласа, сол келедЬ деген рас екен , агай. Мен жана гана Ы здщ б е л м е н т терезесш деп шамды Kopin, «агай ani сабак карал отыр екен гой» деп ойлап едм . «О й лаган ы н , eciHe алган ы н кан д ай ж а к сы , — дед1м мен imiMHeH. —Ал мен сеш сагат сайын ойлайм ын гой, Ментай. Сен осыны бгпесщ бе? Т ещ з Te6ipeHin, жагага толассыз толкын лактыргандай 6ip сэт туды. MeHiH де теHiзлей тербелш сей л еп м , iu m m eri Ментайга деген махаббат толкынын агылта актаргым келдк - Ракмет, М ентай, - дед1м тагы да eKi сезд1н басын ерен косып. —Ойлаганына... О , гаж ап, т еш з тургай, ти-пмдей б улак курлы да каукары м- нын жогын ангардым. Аузымды байкаусызда 6ipey жел1мдеп к е т т , соны кушпен арен ашатын сияктымын. Ашканмен ар жагынан актарылар ештене жок, адаскан жалгыз каздай калба- лактап, анда-санда 6ip с е з зорга шыгады. EipaK сы ртка шыга- рып айта алмаганды 1штей сарнауга ш еберм ж гой мен. Д еген- мен, аузымды судан шыккан балыктай бостан-бос ашканыма мэз боп, б1рсыпыра асыл ойларымды актардым-ау деп жорамалда- дым imiMHeH. О сы кезде ы н ы раны п, Н и ко л ьск mipKeyi ун катты . М ен mipKeyfliH езш ж ек керсем де, о ны н конырауы нын yHiH унату- шы ед1м. «Дын-дын» деп мыс конырау к унпрлей бастаганда icren отырган шаруамды тастап, аягына д е й т тындай калатынмын. Маган, ecipece, узак согылатын, узакка кететтн осы ту н п конырау KyHripi аса 6ip сазды , кы зы к куйдей боп таны латы н. С ол зд е л м бойынша шуу легенде мен тым-тырыс тындай калдым да. конырау 6ip-eKi рет согылганнан кеГпн, оны тастай салып, дереу н е п з п ш аруама к е ц т м . Осы конырау yHiHiH дурмепмен баска еш жанга еспртпей айтатын басты сез! мдi М ентайды н 03iHe гана тез актарып калгым келд1. Конырау согылып 6iTin калмасын деп, шапш ан Ментайды eKi колы нан устай алдым да, eKi алаканы м - нын арасында «пыр» е т т ушып кетет!н Tipi TopFaii тургандай елбелектеп, аузымды кыздын кулагына такадым. 205

- М ентай, мен с е т суйемш ! Ш е к а з суйемш! - дед|м 6ipey «тейт!* лесе, жы лап ж 1б ер гел 1турган жас баладай кемсендеп. К а н т а эсемдеп, адемглеп айтам деп пэленбай уакыт ойланып, окталып, жадымда ж аттап ж урсем де мен Ментайга деген м э н г ш к махаббатымды, арман-тш елм д1, шекЫз ыкылас, калт- кы сы з KypMeTiMAi, оны бар дуниеден озгеш е багалайтыным- ды ауызбен айтып ж еп азе алмадым. Коптен 6epi айтамын деп э з 1р леп ж урген с е з д е р 1м д ел к аж етш де ауы зга ту сп ей тж булдыр, буалдыр б1рдене болып Kerri. Эшешнде так ы лд актш м «боллырган ж оргадай сенделектеп, cypiH in, тутыгып, токтап калды . Е ш п сол а у ы з ж етш зб егеш и луш лдеген ж у р ек, fli- рмшеген дене, денедеп лыпыл каккан сансыз тамырлар косы- ла айтып, Ментайга асыга баяндап жаткандай болады. Мен­ тай енд1солардын с езж ты платандай, бар зейшш соларта ауда- ргандай боп, ж ы м -ж ы рт, у н а з оты рып калды. Осы унс1зд!к кезш де саусактарым терлеп, буын-буыным калтырап кеткен м аган к еш ед е п кунде м1з б акп ай , бакы райы п туратын электр ш ам дары э з - е з ж е н ж ы пы ктай ж енелген сияктанды . EKi жа- такхана ортасынан сылдырап атып жаткан арыктын суы да д ем ж iiuiHe тарткан дай , унЫз калды. Аташ бутактарындаты сонты жапырактар да сыбдырын токтатып, сштщей тынды. BipaK оз1ммен 03iM эу р е м ен оларды н неге ейткендерш е мэн берм ед1м, м ен щ басым а тонер не сумдыкты сезгендерш ангар- мадым. Е а л -д е р т г М ентайда болып, оны кушактатым, куш кы м келд ь А лгаш ында и ы к THicTipin отыртан мен он ы к ундемегеншен дэмеленш , он колымды босатып, кызды каусы- ра куш актап , е з 1м е карай тартты м . Неге екеш н бьлмеймш, М ентай мен1н кушагымнан сытылып шыгуга эрекет етпедь С оган баты лдандым ба, бш м ей м ш , мен енкей ш , он ы н flipia каккан ы сты к ерн ш е epHiMfli ти п зд 1м. Ментай оган д а карсы - лы к корсетпедг Осыдан кейж маган Ментай мешок екен де­ ген ой келд1 де, асы л арманы м а ш ынымен колым ж еткеш ме д еп, KOKipeKTe бурк -сар к кайнаган казандай тасыган куаныш - ты н ы сты к буы K03iMfli ш арпы ды . BipaK муны н 6opi М ентай- д ы н MeHi ecKepyi ган а е к е н ж келеЫ сеттерде Oip-а к бшдгм. Ол м ен щ c03iMfli ты н дап болганнан к ей ж том ен карап, коныраудын сонгы согылуы б1ткенше у н а з отырды. Одан сон да лэм демедг «Кей кы здар ж т т п е н кездескенде оган суйётзн, суимейт1н1н б 1рден айтады. Багзы б1реулер е з ойын олай епп жетк!зе алмайды. К о п ш ш к кы здар ауызбен айтар созд11штей айтып, унс1з баян етедк Сыртгай c©3i де, уш де мелт eTin тегшген коз жасы гана болады. Сол эр тамшы жаста эр алуан отты, ыс­ ты к создер мен жан куШпрген KyiiiHiui немесе журек жарган 206

суГншштер жатапы. Ментай да маган деген сезш 1шгей айтып отырган болар» деп малландым мен. Ырак бел не карасам, Ментай 6ip кызарып, 6ip бозарып отыр екен. Кейдедем ала алмай, кысылган да сияктанады. Оны керген- де мен Ментай сыркаттанып калган екен деп саскалактадым. —Йемене, Ментай, ауырып отырган жоксынба? —дед1м K03iM бакырайып. —Элде менщ жанагы сез1ме ренжшш бе? —Жок, агай, —деп элден уакытта Ментай сел басын кетерш. — Мен азд щ C83ini3re емес, баска нэрсеге киналып отырмын. Осылай деп Ментай токтап калды. Сэл бегелт, одан сон эр c83iH Y3in-y3in айтып, кайтадан сейледь —Мен де ciaai жаксы керемш, агай. —М ен т бул сэзд1 купа- гымнын ест1ген1не, ол сездщ Ментай аузынан шыкканына се- нер-сенбес1мд1 бишей, ею кез1м жыпыктап Kerri. Оган бурынг- ыдан бетер жабыса тусш, колын кайтадан сипалай берд1м. Мен- тайдын «Мен де С1зд1 жаксы керемш» деген 6ip ауыз C93i меж Алатаудын етелнен ентебесше шыркатып 6ip-aK шыгаргандай болды. Ментай C03i тагы есплдк —BipaK... - Осы кезде екеум1элш иыгымыз ажырап, арамыз сэл ашылып Kerri. Маган «6ipaK» де­ ген сол жалгыз сэз кенет жер жарылып, Ментай екеумйздш ара- мыздан тупс1з шынырау шыга келгендей боп кершдь Сол шы- ныраудын Ментай 6ip жагында, мен 6ip жагында калган сияк- тандым. —BipaK, мен баска 6ipeyre уэде 6epin койган ешм. — Ментайдын enairi co3i маган алыстан, шыныраудын аргы жага- сынан эрен естийп тургандай болды. —Ci3 Совет Одагынын Ба­ тыры Мэлкен Габдуллаевты б м еаз бе? BiaceHi3, межн агайым Жуже Ербосынов согыста сол KiciHiHкарамагында кызмет етп. Ок ™in, агайым элгенде касында Тумажан деген досы болган екен. влершде жалгызбауырым, жан агатайым Жуйке Meni аузы- на алыпты. «М ент карындасымнын cypeTiH сан рет кердщ гой. Tipi калсан, сен соган cepiK, суйеу бол —OMipaiK жар ет. Мен- тайга м ен т влер алдымдагы осы есиет-тплепмд| жетюз» депт1 Тумажанга. Ауызша айткан есиетш хатка Tycipin жэне 6epinTi, — деп Ментай KOKipeKжара 6ip KypciHin койды. —Согыс бггкеннен кейш ж т т е л ж е барып, елшен меж 1здеп осында келш, агайым- нын калай елгенш баяндап берш. Ен сонында агайымнын ем^рден втерде аузынан шыккан актык свзш —есиетш жетюздк Мен солкылдап кэп жыладым. Коп уакытка дейш eKciriMfli баса ал- мадым. Ж т т касымнан кетпей отырып алды. «Мендш боламын деп маган уэденш бер», —дедь Жанымдай KopeTiH жалгыз агам- нын есие-ri солай болган сон жэне ел коргап, согыстан келген жтттердш жаксы-жаманы жок шыгар деп ойлап, «жарайды» дед!м де, уэдем/п бердйм. 207

Ментай терен 6ip дем алып, сезш аяктауга Kipicri. - Бар м эн-ж ай осы, агай. Мен ол xirirri азд ен артык демеймш. Айта берсешз, кандай екенш де бммеймш. Ендтсж 03iHi36ijiiH.i3. Тумажанды таста, уедешн буздейЫ з бе, оны ез1шз айтыныз. Мен а зге сенемж. Буз десеш з, бузып-ак кетейж, агатай!.. Ментай осылай деп айтарын айтып калды да, б!ракбскер айт- ты м-ау деп екж ген дей , тез тагы да сейлеп кеттЕ - BipaK уаде бузган адам она ма, агай? Уэдеге 6epiicriK - адам- нын асыл каси ел болуы керек кой. Ендеше кайтып бузамын мен ол уедемдЕ Енш М ентай емес, мен киын жагдайга калдым. Ол е н д т б и л т н 03iHi3 айтыныз деген жанагы сонгы с ез1мен менщ ма- хаббатым мен адамгершш пмд1 сынга салгандай болды. Таразы- ны н 6ip басында мен, екж пп басында Ментай турган сияктан- ды. Кай ж ап ян а ауарын б1лмей таразы д1р1лдеп, узак турып кал­ ган icneiTeHai. Bip кезде оны н Ментай ж ак басы flip е л п козга- лы п, булдырап KeTri... Т ерт жыл 6ipre болган майдандас достарым еЫме тусл . Ол к езд еп 6epi.\\ii:i.aiH 6ipiHuii арманы мы з — жауды жену болса, eKiHmi арманы мы з - согыстан с о н 6ip-6ip жаксы жар кушып, жарасты eMip кеш у едг К еп жолдастарым осы арманына жет- пей, ел in K eiri. Тумажан да ко ю р еп н е сондай арман тутып, аман келген азамат шыгар. Ендеше оны н сертгескен кызын бузып алу солдаттын солдатка жасаган киянаты болар. Муным адамшы- лы кка жатпас, арсыздыкпен ш ектесер деп 6ip ойладым. Ж ок, кыз MeHi жаксы керехпн деп тур гой. Ендеше неге бегелемш: буздейш yeflenfli, буздырайын деп тагы кобалжыдым. Осы кезде баягы танкпен ж екпе-ж ек ш айкасканда елген е з достарым кез алдыма келдк Олар 6ipiHeH сон 6ipi: «Ж ок, сержант, ейтпе. Азгырма солдаттын серттескен кызын» деп, бастарын ш айкап тургандай боп KepiHfli. Н аводчипм ез1ммен ете сырлас eai. Селима куйеу- re THin к е л п , мукайып отырганымда ол кел)п аркамнан кагып: «Ж ан табылса - жартабылады, сержант. Уайымдама!» деп жубат- кан ед| менЕ С ол наводчиг1м ерекш е мунайып: «Жан табылса - ж ар табылады гой, сержант. Сен Tipi калдын. Ж аны кеудесшдеп KiciHiH жары жолында - алдында емес пе. Тагы iflrepi жур, 1зде, т а б а с ы н эл1. Б у р ю т б а й ceHiH С е л и м а н д ы б узы п алганда к у й ж г е ж к ecinae ме. Ендеше ез1нмен карулас болып, xenicTi 6ipre шындаган солдаттын жанын жаралама, сержант. OriHeMiH!» деп тургандай болды. Bipece K03iMe Заман елестедЕ Мандайына тускен кою шашын ciflKin тастап ол: «Эй, е й , мен сенен мундай киянат шмгалы деп 208

еш каш ан ойламаган-ешм» деп Tepic айналган юпеттендн «Ж ок, Заман, - дедш мен оган 1ш тей ун катып. - Мен к иянатка кас- пын. Азгырсам - ж т т к е киянат, ыстык уэдесж буздырсам - кызга киянат. С енщ досы н кос киянатгы аркалай алмайды. Сол- датгы кашрлегенджтен, кызды суйгеншктен ейте алмаймын мен». —Ж ок, Ментай, олай болса... -дед 1 м epimrepiM д1ршдеп, о н- бойым калты рап, - мен саган серт!нд1_б у з дей алм айм ы н. — А лтыбакан тепкен eKi адамны н 6ipi темендегенде е кш ш клн щ шыркап жогары котер1летжшдей, таразынын Ментай ж ак басы бшкке 6ip-aK шыкты. —Онда, буынсыз жерге пышак урып, орын- сыз кинаганыма гапу ет... MiHe, осылай дед!м. Б улай д ей п ш м , -rini ш абан, т ш еп ж уйрж ауыл баласымын гой мен. Уэдеге 6epiK, антка адалдыкты ж ога­ ры багалап, он ы н е з 1ме келттрер задал, зияны н пайымдап ж ат- пастан е з уюм1мд1 03iM шыгардым с е й т т . Э к ю л т ж ок, ангал, адал кожлдж, журепме бала жасымнан уйып, уялаган арлылык- тын сез1н айттым. Адалдык, тазалык, шыншылдык, туралык - ем ш ек cyTi, м ектеп OHereci, эс к ер т э р б и е а м е н бой га с ж г ен касиеттм гой менщ . М омы н е ке , ж уас ш ешеден туып, Koumeai колхозды ауылдын баласы болган сон, осылай айтуым занды да болатын. в з 1м и ш д т ж о к боп еск ен жасты н 6ipi болгандыктан ол тунде 03iMe кас угам ш ыгарыппын мен. Э рине, мен муныма ©KiHin турганым ж о к 6yriH. Егер ж асты к шагым кайта оралып, мен сол жагдайга жанадан тап болсам, соз ж о к, сол iuemiMiMfli ■рюлместен тагы кайталаган болар efliM каз1р. —Ci3 ренж1межз, агай, —деш б1раздан сон. —Б1здщ курстагы кыздардын 6api де ci3fli жаксы кореш. Оларды н б1рен-сараны болмаса, 6api де жаксы кыздар. Gcipece Майра кандай ж т т к е болса да адал жар, акпеййл дос, сешмда cepiK бола алар л ы кж ан . Сонымен мен М ентайга Gipiumi рет аш ы ктурде со з айттым. Ол карсылыгын осылай, камкорлыкпен, елж1рей отырып бицдрдк Ментайдын карсылыгынын 03i маган хош алгандай боп корждк Ойын айтып болган с он ол он бойы калтырап, сэл flipin кзккан тэр1зденж, орны нан турды. Енш ю ш кентай богелсе, e3iH-03i устап тура алмастай корш-ау деймж. Колымды босаткысы да келмей, босатпай да тура алмай, алденеге куб1ж ж теп , богелген- дей болды. Сонсон тез-тез басып, жатакханага карай жонеле берд!. Колды пы ш ак Kecin кеткенде адам о ны н ауырганын б!рден бшмейдг Сол сиякты , 03iMfli ез1м аяусы з жаралаганымды мен де Ментай жанымнан узай бастагандаб1р-акб1лд1м. Алдындагы 6ip отар койды какаган катты кыс ж утболы п жалмап, котан ш етжде таягын устап жалгыз калган сорлы шопандай куйде болдым мен. 14-465 209

М е н т колыма тусер деп дэмеленген бар байлык Ментайдын махаббаты efli. Одан айырылып, эп-сетге журдай боп, жутадым да калдым. 0 c tin ecKi турж каганаты кезш ен калган гас мусшдей, cepeiiin турдым-турдым да, ia6in, уйге карай аянлалым. Аягыма батпан байланып калгандай. арен козгаламын. Эр аттаган сайын жер басып келе жаткандай емес, кара жердщ астына шым-шымдап батып бара жаткан сияктанамын. Аттаган сайын: «Ешн маган Ментай ж ок, Ментай ж ок!»деп кубйрлеймш ез-ез1мнен. Сол кезде Никольск инркеушщ ынырана, курсше шыккан yni келш кулагыма. Ол да маган: «Еаш саган Ментай жок! Жок! Ж ок!» деп турган сиякты болды. ЦПркеу конырауы тунп сагат он eKiHi жариялады —маган он exi рет «Жок! жок!» деп какса- ды. Багана гана сазды музыкадай Kepiнген конырау уж ешц ма­ ган дуниедеп ен суйюмЫз, кулакка турпшей кадалган кангыр- лакды бы стай боп танылды. К оны рау KyHripi алыстап, талаурап барып у з ш п Kerri де, дуние тым-тырыс бола калды. Кунпрдщ сонгы ш рш м ен 6ipre мен1н журепмдеп Ментайга деген сонгы умгг коса уз)л!п кеткендей болды. Мен cypiHin, шайкалып кетпм, сол кезде e 3iMai ш ы ннан ш ыны рауга кулап бара жаткандай сезш д1м де, ж алма-ж ан жолдагы карт Терека кушактай алдым. Оган мунымды ш аккандай eKipin, ексш коя берд1м... Ертешнде мецпрш , дел-сал болып калыппын. Элдеюм меж сойыл сжтеп, соккыга жыгып, аяусыз жаулыкпен естен танды­ ра урып кеткен сиякты да болады. У лкен урыска эз1рленш, т у т бойы ж эш ж -ж эилк снаряд тасып, танертен шабуылга шыгып, кеш ке жаудан ж е ж л т , кеш н ш епнген сэгге де осындай боп влер- дей 6ip ш арш айтын ш ак болатын efli. Сонда кез келген шункы- pra Tycin, жантайып жата калгы н к е л е т т . вл сем де осы жерден турмасам екен деп ойлайтынсын. Сондай куйге туепм де, туске дейш твсектен тура алмай, туралап жаттым. Махаббатка куйреу де согыста жасанган жаудан ж еж луден кем болмайтынын мен сонда 6iflfliM. Студенттщ бакырауык туйедей бажылдак темip кереуетш кайта-кайта сыкырлатып, 6ip жамбасымнан екшнл жамбасыма аунакши беремш. «0л i THin» жаткан койдай тыпырлаймын. BipaK маган «ел!» тиген ж ок, Tipi тиген. Tipi болганда мылтык кезеп, кылыш суырып, кыркыса кетер жау емес. Маган тиген - кару- сыз кыз. Ол маган жау пигылын, жат мшезж таныткан да жок. К у л т ж у р т , KyfliMcipen турып, ен акырында кезш ен бурк ет- кен ыстык жас шыгарып, MeHi осындай куйге, аурудай халге ушыратты. М ен соны ойлап, донбекш имш . «Не деген асыл жан efli!» дейм ш . М ентайдын к е з кызыгып, кеш л суйсшш , тамаша 210

етерлж сырттулгасы на iuiKi адам гер ш ш к парасаты косылганда адам ды т е б 1р е н т п е й , тер б е л т п е й к о й м а й т ы н ы н еш н ган а бмгендей болдым. Оган алгашкы керген с э т ш е н бастап, кеп кундер бойы гашык боп жургежмшн де себебш сонда гана ангар- дым. «Буган бага жете ме? Ж ок, жетпейдН» дейм ш вз1мнен ез1м ойланып жатып. Сондай бага жетпес кыздан айырылып калга- ныма журепм сыздап, жарылып кетердей боп, еюнгш жамбасы- ма кайтадан аунаймын. Ж удырыктай сорлы ж у р е к п н е з денемд1 тесек уст1нде олай 6ip, былай 6ip лакты руга гана эл i келедь С о- нысымен ол маган карсылык 6iaaipin, наразылык айтып жаткан секмденедь «Сен неге М ентайгатек меш суй, тек кана м етм ен бол демедщ?» деп меж жазгырып, жазалап жатканга жене уксай- ды. Осы арада Ментайга жазда, емтихан 6iTin, отыз уш ш чл ауди- торияда сауык етжзген кеш тщ тужнде шыгарган елеш мнщ 6ip шумагы epiKci3 eciMe туседк Eepi аз багасына барлыксаннын. Таж-тагы, луние, мулк1 латша, ханнын - Ментайды мэнп кушып суйетугын Барекен не арманыТу.чажаннын?! блец н щ аягындагы « ж т т жаннын» деген сезд1 «Тумажан- нын» деп калай езгерткежмд1 вз1м де ангармай калдым. «Ж ок, еши М ентайга елен шыгармаймын» —дед1м iuiiMHeH ез1ме-ез1м ант еткендей. М ентайга eiu6ip еле н ш н Keperi ж ок. М ентайга кереказ дуние — маган да кереказ. Ж ок, енд! мен Ментайды квруге де кумартпаймын. Ешп мен оны ешкашан да ойламай- мын. EipaK гаш ыктын ойы баска д а, ici баска болады екен. Fаш ы к керм ейм ш , бармаймын десе, е зж щ калай барып, калай кездескенш де бишей калады екен ол. Сол, мен ушш кайгылы туннен кейш Ментайды ертешнде кеш ке, театрда кездеспрш м тагы да. Bip-eKi минутгай гана касын- да турдым. Содан кейш мен оны, расы нда да, б1рнеше куннен сон 6ip-aK керш м. Бэлю м 6ip аптадан кей ш де болар шамасы. Тунде, Ж омартбек, Пернеш, Телеубек ymeyi шырт уйкыда ж аткан с агат б1рд щ м елш ер1нде, ж атар алды нда азган а ауа ж утп акбоп , аулага шыктым. Ауладагы Ментай екеум1з ажырас- кан оры нды кка epiKci3 к в з салдым. Осындай онаш ада анада Ментай отырган жерге барып отыргым келдк Неге екенж бжм ейм ш , ол отырган оры нды кты н тактайын алаканы ммен 6ip 211

сипасам леп ойладым. Бэлюм, онла Ментайлын жуп-жумсак колдарын кайта-кайта сипаганым емю-емш eciMe келген болар. Ол сэтге орындыктын катты тактайы кыз колы емес екенш ес- кермеген де шыгармын. Карасам, онаш а орындыкта, айнала кулакка урган танадай жым-жырттыныштыкта буйыгып 6ipey отыр. Жакындап келсем, Ментай екен. Ж агынтаянып, шынтагын Ti3eciHe -ripen, томен карап калыпты. М ешнтыкырымды да сезбегендей, селт ететш емес. Ж урепм кеудемд! ургылап, тагы да дурсшдеп коя бердк «Журсенш!, жупрсеншк Тумажанды таста, меш суй деп, жалын- саншы М ентайга. А ягы на жыгылсанш ы жылдам!» деп тагы да зарлап, жылап ж1берген юпетгеаш . «Ешп Ментайлын жанына жакындамаспын, оган ешкаш ан 6ip ауыз тш катпаспын» деген антымды мен б1ржола умыттым. Ж ел куган канбактай домалап, жанына ж е т т барганымды ©3iMде ангармай калдым. —Ceлeмeтпiciн) Ментай. Жет! тунде неге жалгыз отырсын? Bip жерщ ауырып отырган ж ок па, жабыркаусын гой е з т , — дед1м оган б1рнеше сезд! 6ip-aK л ак етюзш. Б^рнеше кун кездеспегенджтен бе, ол маган шынында да ауырып, жудеп калгандай боп кершдн —Ж ок, каз1р саумын гой, —дед1 Ментай жауап селемш айт- кан сон. —Ж ай, басым ауырган сон далага шыгып ед1м. —Б1рсыпырадан 6epi кайда болдын? —Ауырып, уйде жаттым. —Не дейсщ, кыздар маган айтпады гой. — Мен кыздарга айтпандар, агай боска мазасызданбасын дегенмш. Отырыныз. «Мазасызданады деп м енщ камымды ойласа, онда ел1 менен безбегеж гой. Кет api емес болганы гой» деп ойладым мен куана бастап. «Мумкш Ментай м енщ анеукунп етМилмд1 кабылда- ган ш ыгар. С онда «мен де ci3fli жаксы керемш » деп efli гой. Бэлю м сол жаксы кергеж женген шыгар. Он кун ойлап, менщ тш еп м д 1 кабылдауга бел байлап, буп н меж эдей1 к у т т отырган болар». — М ентай, — дед1м мен он ы н касы на оты рганнан кейш анеукунгшей онын колдарын кос колымнын арасына алып. - М ен... мен... мен... —И э, ci3, —дед1 Ментай коныр унмен. —© ткен жолы сен: «Тумажанды таста деш зил. Уеденд1 буз д еш зип. Ci3 солай десеш з, мен бузы п-ак кетеййн» деп едш гой. М ен солай дегел! келд1м саган. Сейтпл, Ментай. Мен ceHi жа- нымдай жаксы керемш!... —Ж ок , агай, кеш калды ныз, - дед1 Ментай капалы унмен. 212

—Неге кеш , неге? —деп мен оны еткен жолгы дай етш , тагы да кушактай бастадым. —Ж ок, жок, ежи болмайды. агай, - деп Ментай кушактатк- ысы келмей, бойын аулактата 6epai. —Неге болмайды, - дед1м мен оны бассалып куш актаганы ма epi кысылып, epi онын еткен жолы емес, дел бул жолы булкын- ганыиа танданып. —в й т к е ш болары болып, бояуы т е г ш п калды, —дед1 ол ме- нен сэл алысыраксыргып барып, томен карап отырып. соншама 6ip солгын, басен унмен. —Бэрш е езшйз кж алназ... О сылай деп солкы лдап жылап ж1бердь Орамалын алы п , 6ip колымен 6eTin басып, е к с т отырып калды. М ен не icTepiMfli, не дер1мд1 б1лмед1м. Бар болтаны к ы зды н жанына жакындап, оны н бос екш пп колын eKi алаканы м мен кайта-кайта сипай берд1м. Отан да татат кылмай, ш аш ын сипа- дым. Б1раздан сон ол eKciriH басып, кайтадан сейледк —Э неукуш ci3 театрта Тумажанды epTin экелд1ш з. О зб е н екеум1з осы арада отырып сейлесетш тунш н ертешнде. М ен сол кун1 одан кашып, оны кермейш , кершбейш деп театрта кетш ед1м. О нын бул мейрамда калайда келетш ш бш генм ш ... C i3 те- атрда 6i3fli табыстырып, кетш калдыныз... Содан ол уш кун ж ат- ты... MeHi босатпады, —дед1 кы з тэты да солкы лдай ж ы лап. — Содан с он 6iTri, 6epi бггп... XVI Ол кун1 мен тесекте езш п куш бойы жатып, кеш ке таман жатакханадан сыртка шыккамын. Шыксам, аулада, кеш еп Мен­ тай екеум13 кош таскан оры нды кты н устшде б1рсыпыра таныс студентгер карта ойнап отыр екен. Солардын касына бардым. К ун жексенб! ж эне мейрамта 6ip-eKi-aK кун калтанды ктан ба, эйтеу1р студенттер к е н ъ ш екен. MeHi к ере сала олар орталары - на шакырды. - Кел, кел, Ербол, —дед1 Т елеубек, —карта ойнайм ыз. KyHi бойы уйыктап, басын куп боп icin кеткен шыгар сенш. Мен ба- сымды шайкадым. - Неге, ойнамайсын ба? - Ойнай бшмеймш. - Ен аягы бес картаны да б1лмеймюш? - Ив. Телеубек каркылдап кеп кулдк - Карта б ш м е й с т , темею тартпайсы н, а р ак im neficin. Сонда сен не бглесщ осы? 213

—Т ек е , Т ок е, ол саб ак окуды гана б1лед1, - дед1 Жомарт- бек. - Ж урМ з, кане, кезек Ызджк Ж т т г е р MeHi жайыма тастап, кулаштай cofbin, картаны ездер1 ойнай бердк Осы кезде жатакхана какпасынан елбелектеп, 6ipi сака, 6ipi жастау - ею ж т т Kipin келе жатгы. Сакасы ед1рендеп алга шы- f ып, б 1зд щ касымызга токтай калды да: —Ж т т г е р , амансындар ма? —дедь Карта ойнап отыргандар оган оншама мен бере койган жок. «Аманбыз» дей салды да, отыра бердь Ед1рендеген ж т т маган к е з токтатгы да, уепм д еп гимнастеркамды Kepin: —Эй, сен езщ солдат болып па едщ, елде солдат кейлепн KHin оты рсы н ба? —дед1 н ак 6ip меш тексеруге келгендей б1рден тергей женелш. М ен оны н бетш е карадым. Дауысы циню лдек, мшез1 ожар- лау, каймыжыктай ж у ка epinai, 6itiK кездеу келген талдырмаш сэры ж т т екен. Ж ана ecin келе жаткан, тжендей тнарейген суйю мЫ з шаш ы бар. Y criн д е п а су жана эскери кшм: шуга га­ лифе, гимнастерка, офицер 6ea6eyi, жып-жылтыр кара хром етж. Тек фуражкасы гана жок. Ею нилсш щ устшде де конетоз солдат KHiMi бар. —И э, солдатпын, —дед)м басымды KOTepin. —Солдат болсан, 6epi кел, - дед! ол маган командир1мдей-ак еюм сейлеп. «М унын менде не шаруасы бар, ей?» деп ойладым да, орным- нантурды м. Ол MeHi уйдш бурышына таман алып келл! де, тагы да тергей бастады. —Сен студентшсщ? -И е. —Кай факультетге окисын? Мен оны да айттым. —Кай курстансын? —Ушшшше. М ен тарих-филология факультет™ айтканда-акол еж1рендеп калы п едь Ал уш1нш1 курста окитыным оны нш ам ы на тигендей боп, шытынап кетп. —Онда сен Ербосынованы б>лесщ бе? — М ентайды ма, бшемш , - дешм элде неге ж урепм су ете калып. —Капай бмесщ ? —Bipre окимыз. —Баска еш тенен ж ок па? Мен сел ундемей турдым да: —Ж ок, —дед1м. 214

Ол мсш кбул жауапты Kmipin барып бергешме куджтенгендей болды. CenepiH де, сенбесш де бшмегендей, бепм е merip кезш сыгырайтып, тагы да те с т е карады. —Ендешс сен оны Ka3ip 6i3re шакырып кеп бер, —деп буйыр- ды ол. Ешн мен онын бетше тес те карадым. Баксам, x irim i ептеп жутып алган екен. Маган ектем сейлеп жургеш де содан болуы керек. «Шабуылга шыгарда сшейе арак iujin алып, ес-тусж б т м е й о к к а карай ж у п р е т ш ф ри цке уксауы н!» д ед 1м оны ш лмнен кекепп. —KiM шакырды деймш! «Онда не шаруан бар?» дегендей сэры merip маган п ш е н е карады. K e3i от ш ашкандай боп, канталап кеткен екен. Морт, есерлеу адамнык элпетш танытгы. Ол кезш тжендей кадап, кан- ш а exipefiice де, мен орнымнан козгалмай тура берд!м. Сары m erip оны н оз ж ен ш б т м е й ш акы рып бермеФмд1 укты да, мойны н куж 1рейтш Tepic айналды. —А ган ш акырады. Тумажан келш тур де, —дед! ш ш к т д еп . Мен селк ете тускендей болдым да, онын бетше кайтадан жалт карадым. Какас еспген жокпын ба деп кайыра сурадым. —KiM д е й а з? —Т умажан О шакбаев, —дед1 ол маган жеки сейлеп. —С ан ы - раумы сы н е з 1н? — И э, согы ста артиллерист болганмын, - дешм мен де OFaH т1ктеп, сыздана карап. —Содан калган кулагы мны н MyKici бар. М ен бул сезд1 merip сары нын эм р ен д еген ш е ыза болып айт- тым. Канша ызаболганмен, шыным да сол едь Бар киратканым, дауысымды KOTepin айтканым болды. Б1ракбуган ез1м ш н де ай- ызым канбаганын сезшм. Содан сон лак етю зш , аузыма келген 6ipiHmi C03/U ж эне айтып капдым. — К е п болса К ы з Ж1бепн i3flen келген Т елеген шыгарсын. BipaK мен саган Бекеж ан емесш н, ем р енд ем е ейтш ! О сылай лед1м де жалт бурылып, кетуге ы нгайландым. Алга- шында кайтадан карта ойнаушылардын касына барайын деп ой- лаган ед1м. Сон сон осы дэлш рге ашуланып кайтемш , барып айта салайы н д еф м де, жатакханага карай KerriM. Ментай болмесж де ж о к е к ен . М айра eKeyi театрга KeTinTi. — Кай театрга? —деп сурадым кыздардан о ны н уйде болма- ганына 6ip жагынан куангандай, 6ip жагынан екж ген дей болып. —Драмага. Exi ж т т мен! тосып тур екен. Темею сорган сэры m erip кек тупш н кемейлете жутып, шиыршык аталы. Касындагы- сы Mcni керген де е л е н е т т , ycTi-басы н ту зеп , эл е к боп калды. 215

Сары да eKi саусагы н белбеуш е тыгып x i 6epin, кораздана бас- - Ментай уйде жок, - дешм мен олардын касына онша жа- кындамай токтап. - Кайда KeTirni? —деп сары uierip тагы эм р е н ете калды. - Театрга. - KacbinaaFbi жолдас кызы да ж ок па екен? - деш екшцл ж т т сэл кысыла ун катып. - Майра кайда екен? - дед1 Тумажан онымен жарыса. - EKeyi де к е т т т ь - Кай KHHOFa дейсщ ? —деп сары uierip кайта сурады. - Кинога емес, театрга. в з ш санырау eMecniciH? - деп мен де оны шагып алдым. Тумажан меш н кекеткешме мен бермеш. Кайта сурак кой- ды. - Ол кай жерде, алы е емес пе? - Ж ок, алые емес. Осыдан уш-торт-ак квартал жерде, Дзер­ ж инский мен Виноградов к еш елерш щ киылысында, —дедйм Н икольск mipKeyi жакты нускап. Мен олардын касынан е п п , жанагы карташыларга карай беттед1м. Зыгырданым кайнап, ез1мнен-ез1м ыза боп келе жат- тым. Неге ашуланганымды жене бшмеймш. Осы кезде сырт жа- гымнан: «Агай, токтанызш ы» деген дауыс е сп ял ь Мойнымды бурсам, сары ш епрдщ жолдасы екен. - Агай, ана KiciHiH с езш е ашуланып калдыныз ба? Ол KiciHiH MiHe3i солай. М айданда батырдын жолдасы болган Kici, 03i де ер м1незд1 адам. Ментай о ны н карындасы емес, уэделескен кызы, жана оны е зМ з дел тауып айттыныз. Алда мейрам келе жаткан •с он сол Kicire жолыгып кайтайы к деп ауылдан, сонау Н ар стан- циясынан к е л т еш к. О ны н уетш е ана Kici «Ментайдын жаксы курбысы бар, соны саган таныстырамын» деп суйрелеп болмады мень Мен1н де эскерден келгежм е eKi ай гана болып едь ©3iHi3 де солдат е к е н а з . О зл е н етннилм, мына eKi солдат бауырыныз- ды театрга epTin апарсаныз екен. Bi3 о ны н кай жерде екенш бглмей^пз. Агай, мен а зд е н жалынып епн ем ж ... Осылай деп, Тумажаннын жолдасы лакетю зш бар сырын 6ip- а к айтты. Ж ен е imi-бауырыма Kipe е п ш ш e iri. М ен бул жас ж ш т п н т м е п н кайтара алмадым. Осы ж т т уимн екеу1н театрга алып бармак болдым. Ушеум1з Никольск базарын басып етш , шгркеушн жанымен, б азар манындагы ecKi уйлерд1 артка тастап, алдымен Дунган к еш есш е, одан с он Аманке.тш кеш есш е ш ыктык. Ж ас ж т т екеум1з анда-санда ттл катысып коямыз. Одан жен сурадым. Ол 216

Нар ауданындагы 6ip колхоз председателшш баласы екен. Аты — Ергазы. Бул ескерде жургенде э к е а ауылдаты 6ipeyaiH кызын апермек боп, у э д е л е с т койыпты. BipaK ж т т оны унатпапты. Касындагы агайы 6ip куш ауылдарына у з к и болып келш , уйлержде конакболып отырып: «Мен саган Алматыдан кызлын кекесш тауып беремш» дептк Сонымен ол мунда «кыздын кекес1н» i3a en к ел т тЕ Ергазы калган сырын осылай, ш електен су куйгандай eTin, тагы 6ip актары п салды да, кейипрек келе жаткан Тумажанга естртпей: — Бул Kici ауданды к м екем енщ м ен геруш ю , — деп койды. 0 з б е к кеш есш Kecin eTin, драма театры турган Д зерж инский кеш есш е кел1п тарелдж. —Театр осы , - дед<м мен к еш е ж а к кабыргасында Kiuiiripixt казандай аспалы сагаты бар, буш рш е сыган эйелдерж щ кш мш дей э р Typai алабаж ак афиш а кагаздары жапсырылган, жатаган, езен пароходына уксас, улкен yfiai нускап. —Будан 6i3 капай табамы з? —дед1 Ергазы апалактап. —Билет алып, ш ине KipiHianep. —Ka3ip ойын бастапып Kerri ме екен? —Басталган болар. BipiHiui ак т 6iTin, ж урт у з ш с к е ш ыккан- да тауып аласыздар гой. Арттан ыргала басып Тумажан келдь Ол келе сала театр кабы- ргасындагы афишага ужлдЕ Онда керсетшген спектакльдерд1 6ip-6ipnen оки бастады. —Е, 6yriH «Кобыланды» екен гой, —дед! ол. —И э, «Кобыланды» екен, —дед! Ергазы. «Э р Д он-К ихотгы н е з С ан чо Пансасы болады» дед|м мен imiMneH. С о н со н буры- лып ез жешммен кетуге онтайландым. —Токта, сен кайда барасын? —aeai «батырдын жолдасы» aer6ipci3aenin. —Театр осы . Керек KiciaepiHi3fli осыдан 1здеп тауы п алы ны з- дар. —Э й , сен тауып берсещ ш , 6i3 калай табамы з? Баганагыдай емес, «батырдын жолдасы» жумсарып калыпты. Бул жолгы уж TinTi жалыныш тылау болып ш ыкты. «Батырга да жан керек» детей емес пе, театрга келген калын журттын шйнен 03iMi3 таба алм аспы з деп коры ккан болуы керек. —Агай, сейтсешзин, - деп Ергазы коса жалынды. Мен олардын бул OTiifiLiiiHтагы да жерге тастай алмадым. Iшке KipceM, ф ойеде касеирден баска е и ш м ж о к е к ен . О йынны н бас- талганына жарты сагаттай болыпты. BipaK билет бар екен. Мен кой ны -к он ы ш ы м д ы TiHTin, э р е н л еген де б ал к о н га KipeTiH би летп н акш асын жинап алдым. Бул ертен там ак iuivre TuicTi 217

а кт а м eai. Намыстанамын деп жанагыларга акшамнык жогын да айтпадым. 1шке Kipin, карангы дел п б ен e3iMi3 е зт д е п «Студентгер ло- жасы» деп атайтын балконга кетериипм. Кап-каранты еиктен imKe бас суктым. Сахнада - сешн сарай керш едк Бул - Кобыландыта жау ел - Кызылбас журтынын ханы К е б ж т Ы н сарайы. Сарай алдында «Кек, кекелеп» езж ен 03i койкандап батыр Казан жур. Осы ара- да сыртта калган Т умажан ойыма TycTi де: «ею заманнык ею есер батырынын 6ip-6ipiHe уксауы-ай» дешм imiMHeH. Bip жактан сыздана алшандап Алшатыр батыр ж эне шыкты. Exeyi хан хызы Карлытата таласып, 6ipiHe-6ipi сапы ала жупргсш, текедей -преет! де халды. Балконны н е н артында турегеп турып корген бул xepiHicxe мен мырс еттп тэты да кулд1м. Ж анагы Тумажан екеум 1здт жа- такхана жанында шарпысканымыз ойыма тусш xerri. Булар да кызта таласып жатыр екен той дедйм imiMHeH. Сахнадагы будан кеш нп xepiHicTepre жете назар аудармадым. Б ар болтаны К екланны н шашы жалбырап, «Зу-зу арзу» деп сах­ нада ушып жургенп Карлытанын езж е кумар кос батыр Казан мен А лшатырта кы р керсетш , ж алан кылышты жаркылдата би билегеж еам де халды. Bip кезде ж арк eTin т а м жанды. Ж урт орындарынан тура бас- тады. У зШ с болтаным мен сонда тана бшд1м. Ж алма-жан бал- кондаты ж уртка 6ip. теменге 6ip карап, 03i ары к мойнымды кыл- кандатып соза бастадым. Ж отарыта шапшан кез ж уп ртт, тем енд еп ж урт арасынан i3aeyre асыккандыктан ба, балконда 6i3ain кыздар ж ох сияхты xepiHin, тез томен карай жупрд!м. Ж ан-ж аты м а алахтап к ез салып, apxiMre 6ip т е с т е карап, ел- пендей басып келе жатыр ед!М. Сол кезде фойедеп журтгы как ж ары п, таны с, бейтаны с адамдарымен кайта-кайта бас изей селемдесш , керерм ен кауымта меШрлене, беш лдене жымиып. сол жымиюмен жан-жатына шуакты жылу шашып, мантаз аяндап профессор Э уеновтщ карама-карсы кеп калтанын 6ip- акантардым. Жалма-жан тет к е бурылып: —Мухит ата, с эл ем ет а з бе, —деп о н колыммен кеудемш ба- ■сып, бас ишм. - Беле, бул, Ербол, ceH6iciH, «Кобыландыны» керуге келдщ бе? —деп Эуенов бурылып келш , мен1бшепмнен алды. Осы арада мен коптеген таныс, жуздеген студенттер1 бар Э у ен о в тт адам аттарына соншама з е р е к т т н е тан калдым. П рофессорга селем бере турып, бул xici м еш н жуз1мд! танытанымен, атымды б!ле кояр дейсщ бе? Кун сайын алдынан топ-тобымен e iin жататын 218

ш эю р т ге р ж ж кайсысы нын а ты -ж енж бше бередь м е н ж eciMiM де ес1нен ш ыккан шыгар деп ойлаган ешм. Ж о к , олай емес екен. П роф ессор NieHi ез1мен iaece журуге икемдеп, с в з ж жалгады. - «Кобыландыны» керуге келгенж абзал болтан, кору керек. Ж ал- пы театрта кеп барганын, спектакльдерд1 кеп кергешн дурыс. М ен Л енинградта окы ганда ep6ip жана спектаклы п босатпай KepeTiHMiH. Ю таптан окы ганда коп нэрсе кезден таса калып кояды. Ал сол окиганы сахнадан керсен, ол ешкашан умытыл- мастан е а н д е ж уредк Сахна т ар б и еа деген —ерекш е тэрбие. Ол угымды, жугымды, утымды болады, Ербол. Ж алпы е н е р д ж 6epi устаз гой. Ал устаздардын iuiimie ты ндауш ьжьж кулагына куйып беретж 6ip сунгыла, ш еш еж , укпас epia алдьжа коймайтын езге- ше салауаттысы болмай ма? Ендеше театр енерж де сондай уста- зга пара-пар деп бш уж керек. Театр — бос ермек, орынсыз к у л ю н ж орны емес. О л акы л мен сез1мге н эр беретш орын... Эуенов е зж ж теж з ыргакты ужмен теб1рене сейлеп кеткен едй М ен даладап>1eKi ж ш т п де, театрдан ез1м 1здеуге келген eai кызды да умытып, профессордын шабытты сезж уйып тындап калган болатьжмы н. Осы кезде 6ipey келденендеп келш , кос колын б1рдей усынып, Э уен о в тж с е з ж бол in ж 1бердп О нымен амандасканнан кеты профессор кайтадан маган карады. - О рн ы н бар ма е з ж н ж ? Кай жерде? —деп сурады. - Б ар, М ухит aFa, —деп мен саусагымды ш ошайтып, To6eni нускадым. Оным «орным балконда» дегешм едг - М е н ж касымда, 6ipiHiui катарда 6ip бос оры ндар тур. М ен саган акш а берей ж , Ербол. Егер сол оры ндардьж 6ipi ш ын бос болса —билет ал. О ры н болмаса —акш а калтанда калсы н, баска 6ip KeperiHe жаратарсы н, в з орнында оты рып кере бер, —деп Эуенов журт кезш ен тасалай калтасынан жуз сом суырып, менж алаканыма салып, жудырыгымды 63i жумды. С о н со н иы гымнан кагып: бар, тез билет алып кел, Ербол, —дедк Мен: «Ракмет, Мухит ага» деп м ж п р л еп , оз-оз1мнен кы за- рып, сырткы eciKKe карай аяндадым. EciKKe такаганда буШрден 6ip таныс дауыс кулагыма шальжды. - И е, агай, ю мд| i3aen ж у р а з? Жалт карасам, М айра екен. Касында Ментай тур. - Сендерд1, — дед1м куаны п к е т т . - К аи да о ты рсы ндар е зд ерж , баганадан 6epi ш арк урып, таба алмай ж урм ж . Сойтсем олар балконда, н ак Meniu алдымда, и е п м н ж астын- да отырыпты. Мен жарты сагаттай карангыда, солардын желкесжде турыппын. - И э, ал, неге 6i3ai 1здедж1з? - деп сурады М айра. Ментай да бет1ме карады . Бул суракты ол м аган у н а з ко й ды . М е н ж 219

ж уз1мнен езш е аса каж ет 6ip нэрсеш 1здегендей боп, кымсына, киыла, YMiTTCHe, узше Караганда» болды. Сел тобарсынкырап турган жука ернж ш ж иепн кулю козгап еткен шпетгендк Со- дан сон лезде ерши жымырып, орынсыз келген кулюж кымтап, тас кылып бею тш тастаган сияктанды, - Ж ай, 6ip ю ал е р i3aen келген екен eKeyinai... С олартауы п бер деген сон... — И е, ол KiM? - neai Майра ce3iMfli аяктатпай маган карай сел ентелей Tycin. Ментай ундемедк Кайта менщ : «Bip ю а л е р eKeyinai i3aen келш-п» деген co3iM о ны н иыгынан батпан болып баскандай, жанагы кулю козгаган epHiH жазалагандай боп, аяусы зтктелеп, томен карады. —И э, кандай ю а л е р - эйел ме, еркек пе. айтса- нызшы тез. —Ею ж т т , 6ipi М ентайдынагасымын, атым Тумажан дейд1, — дешм мен бэсен, солгын унмен. Ментай селк еткендей боп, epHiH одан сайын тктелеп, Tepic айналып кетп. — Н еге е ке л д М з оларды? Э к ел м еу М з керек eai гой, - aeai кы нж ылган калып GLiaipin. М ен сасып калдым. Bipeyre гстеймж деген жаксылыгым еюнгш 6ipeyre жамандык болар деп ойламаган басым не айта- рымды, не aepiMfli 6iaMefliM. — Ж ж-жапар боп жалынган сон... Кайдан бшейш... жене уедем бар демеп пе едш 03in... Ментай кнналгандай боп басын шайкады. Онысы уедем жок дегеж ме, елле тагы да бекер экелген аз дегеж ме —оны анык уга алмадым. — Ендеше кергемш жок, таба алмадым деп айтынызшы, — aeai ол жалынгандай боп. М ен кысылдым, не aepiMfli бшмед1м. Бар аузыма тускеж: —М ентай-ау, калай ©TipiK айтамын, —деппш. — И э, рас, агай не деп OTipiK айтады, —aeai Майра. - Ж ур ш ыгайык. ЭдеГп i3flen келген ю сш ерге шыкпау уятболады. Ол Мецтайды бмепнен устап, сыртка карай йкемдеш. Мен­ тай басын ш айкап, курЫшп де: «Ал, баста» дегендей пшара жа- сады. Байкасам, бетшде кан калмай, бейне 6ip ел1мге бара жатк- ан адамга уксап куарып KeTinTi. М ен 03iMfli Ментайлы ж1гтм ен жуздест1руге емес, дар агаш ы на карай айдап апара жаткан жен- деттей ce3iHin, калбактап алга шыктым. —Онда мен... мен... ж ок екен деп айтайын, —дед1м. Кы здар менш бул C03iMfli ecm ie ai ме, ecrice ле ешн кеш деп, елемедй ме, ж б ш , iarepi ж уре 6epai. Ж т т г е р сырткы дэл1зге Kipin, 6ip бурышта к у т т тур екен. 220

Illerip коз сэры кыздарды квргенде кубылып сала бердь Жы- мындап, жылмиып, маймандап басып, 6i3re карай умтылды. Hipiain, Mmin, енкейш келш , Ментайга бас идь А ягын сарт етш зш x i6epin, онын колын алды да, алдымен ерш и типздг, сонан сон алаканын апарып бетже басты. Ментайдын колын жайлап боса- тып, тез М айрага карай бурылды да, аягы н тагы да сарт eTKiain, ж анагы жасагандарын жы лм ия турып кайталауга KipicTi. «Апырай, мына Т умажан 6ip емес, eKi Kici болып шыкты-ау, - деп ойладым мен онын мына кылыктарына карап турып. - Жана маган соншама сызданып едк Ешй кыз алдында курдай жорга- лауын карашы». —Бикеш тер, езд ерж каш ып, устататын ем есанд ер гой, —дед1 ол кыздарга кырлана ун катып. — Б13Л1 аягымыздан тусап, аркандап кеткен е п ш м ж о к шы- гар, - дед1 М ентай сабырлы унмен. Ш еп р кез сэры иыгын козгап, уры нбак болып копандап калып едк Одан бурын М айра свйлеп Kerri. —Иэ, Ментай туш бойы к ап ы ауырып, туске дейш тесекте жатып ед1, —дед1 ол. - Содан с о н бой ж азай ы к деп театрга келдж. Э йтпесе, еркаш анда уйдем1з. LLIerip сэры Ментайга кадалып, он ы н ш ыны нда да ж абы ркап турганын кврдь Сондыктан ол окгалган сезж айтпады. —Ал, кош болыныздар, —дед1м мен кетуге ынгайланып. — А гай, ci3re ракм ет, —деп Ергазы келш колымды алды. — Ci3 болмасаныз, 6i3таба алмайтын едж бул кгалердк Т умажан жай гана пек какты . Ментай унс1з, том ен караган куйде калды . М айра коз1н1н асты мен М ентай м ен Т умаж ан екеуше кезек карай бердн М ен енд1 кайта театрга Kipe алмайтынымды, KipceM де орны - гып оты рып, угып, ойы н коре алмайтынымды сезд1м. Театрдан шыктым да, iuiiM толып бара жаткандай боп жатакханага карай жупрд1м. бкпем куйгенде барып б!р-актоктадым. Нен1нкуаны- шы куалап жупргешмд1 ез1м де б1лмед1м. Ж о к , ол куаны ш емес eai. Баганадан 6epi денес!нде снарядтын жарыкшагы калган жа- ралы адамдай куйде болатынмын. Енд1 сол «жарыкш ак» козга- лы п, жанымды шыгара бастады. «Апырау. неге е р т т екелд1м осы eKeyin свлп ендетт?» - деп 6ip OKiaaiM. «Мен экелмегенмен олар 6ipin-6ipi бер1б1ртабады гой», —деп кайтадан e3i,\\mi оз1м жубат- тым. «Ментайдын OTiHimiH орындап, кы здар мунда ж о к екен деп, неге OTipiK айта салмадым оларга? 0\\п р1мде 6ip рет oTipiK айт- сам, аузым кисайып кетпейт1н еш гой» деп жене киналдым. «Кой, елеем де, OTipiK айтпаспын» деп ол ойы ма тагы карсы болдым. MeHi мунш амаойга калдырып, жанымды кинаган «жарыкшак» - 221

кызганыш пен ем ш ш едк Мен Ментайды уэделескен ж ттж е н кызгандым. Мен оган берген уэденш бузба дегешме 6ipоюнсем, ewai екеуш колдарынан жетектегендей боп 6ipiHe-6ipiH табыс- тырганыма ж эн е вю ш нм. ©KiHiuj пен кызганыш © как болып, тамагыма кептелт едк Ол кун1осылай болган-ды. - С ол уш кун бойына ci3ni ойыма апумен болдым, - дед1 Мен- тай KypciHin, кайтадан соз1н жал ran. - Тумажанды тасырлап, одырандап театр га жетш келгешнен-aKiuiiM жаратпап eai. Оны сол унатпаганым унатпаган болды. Ментай булыгып, кыстыгып сейледк Э лденеге iuiKyca болган адамнын калпымен imiHaeri ешюмге жария еттлмес жасырын деген сырын актарды. —О л MeHi epiK алдыма коймай, кеш еде жургешм1зде Майра- дан б о л т , онаш а уйге алып кетп , - дед! Ментай орамалымен к ез жасы н т а г а 6ip cypTin алып. - Майра анау жуас ж т т т е н кутылып кетш , ш арк урып, MeHi isaenTi. Bip каланы н iiuiHeH 6ip адамды табу 6ip мая ш еп iminen жогалган инен1 {здеумен пара­ пар гой, таба алмапты. Уш куннен кейш ана пэледен кутылып, уйге келсем, менен айырылдым деп жылап-сыктап Майра жа- тыр екен. Келгеш мд1 Kopin, жаны калмай куанды ол байгус. КелгешМд! кайтеш н, кеш е гана кыз боп аттап журген табал- дырыгымнан енш баска боп аттаган сон. Ж уртгы н 6epi маган Т умаж анны н не icTereHiH б ш п отырган сиякты болды. Маган б ар1нен де сол батгы. Белм едеп кыздардын бетш е карай алма- дым. Тумажан ойыма тускенде со суммен калай 6ipre жаттым деп, е з денемнен ©3iMжи1ркенд1м. Т умажанны н дегенш е KOHin, оны унатпай тура осалды к жасаганыма ©KinaiM. ImiM удай ашы- ды . О ган неге к ен г е ш м д ц ж е т еп н е неге epreHiMfli ©3iM де бшмеймш, сен сещ з. С одан сон с!зд! е а м е алып, жене жылай берд1м епл ш . Осы 6ip ж ы лдын imiHfle а з г е сондай бауыр басып кеткешмд1 сол уш кунде 6ip-aK бшд1м. Сыртка сезшрмесем де маган Ы здш адалды гы ны з, е д ш ш ш з , а к к е ш л д т ш з унайтын. Ж аныныздын жумсак, журепгоздщ меййрбандыгын жаратушы ед1м. Копнил к о н ш г н з , адамга деген кам корлыгыныз жанымды теб1ренте тербейтш . А та-анадан, суйген кыздан, pyfliKri достан айы ры лы п кал ган к у ш ш ш , KacipeTiHi3, олар жайында адал кон1лмен 6apiM i3re айтып, актаратын мунды эн п м елерМ з журепхин елж 1ретуил едк О з д т маган деген оттай ыстык ма- хаббатыныз epiiin, ecixui алатын. Б1ракбурын б1реумен уэделес1п койганнан кейш Ызге сырымды бермей, укпаган, елемеген, 222

еспмеген боп журе беретш м ш . Epin, елж1реп турсам да шегедей катгы, шегендей 6epiK боп KepiHyre ты рысатынмын. Ментай аузы нан бул сездерд1 естненде мен е н е бойым кал- тырап, не болганымды бшмей Kerriм. Катгы Tiс т е н т , кайта-кай- та басымды шамкай берд1м. - Оны мен бшд1м бе, М ентай-ау, - дед1м оны мен коса жы- ларман болып, дауысым д1ршдеп. —03 in уедем бар, сол Kicire ce3iwai 6epin койдым деген сон... Онын устше агайы м ны к ocneTi eai дедщ ... - Ой, агай-ай, а з кы зы к екен аз гой. Кай кыз жiriткe айтка- нын бола койсын дейдк Koniai бар кыздын «болмайды» дегеш - «болады» деген1 екеш н бшмейтш бе едМ з? С онда ci3 анау Тума- жанга уксап, бауырынызга кысып, босатпай койсаныз, онда а зш ш ешм гой. - Ендеше... ал1 д е... кеш емес кой, - дед1м сез1м уз1к-уз1к шыгып. М ентайды н Тумажанмен косылып койганы кош/йм/и купт1 е т т , imiMfli аш ы тса да, оны елемеуге тырысып. — Э л 1 де етш емш , М ентай, MenaiK бол. Ментай басын шайкады. - «К1ммен к арайсан, соны м ен агар» деген макал б ар к азак - та, - дед1 ол. — М ен ещц не болса да Тумажанмен боламы н. 0йткен1 сонымен карайып калдым. Уыздай ак кушмде касыныз- да, ерюш зде, кузырынызда ед1м. Y ндемей журш , imneH гана ci3ai ттлед1м. Enai 6epi 6irri, маган екпелем еш з, агай... Осыны айтып, орамалымен бетш басып, Ментай тагы да жы- лады. М ен не icrepiMai бшмей, о ны н а к бш еп нен устап, коса киналып, колы ны н басын кайта-кайта сипай 6epaiM. Тебедеп ш амнын ж арьны орындыкта отырган а к ж уздк а к мойын', а к ж урекп ару М ентайдын сол c erre ri мунды ш илн ш , улы суретшп-ин майлы бояумен жасаган картинасындай eTin, Menin журег1ме Mauri сакталып калу ушит, сансыз сеуле, нурмен орнек- теп салып жаткан сиякты еди Ментай орнынан туруга ынгайланып, ен сонгы сезш айтгы. - Еркек озш суймеген кызбен жау боп, жамандасып кетед1 деп бшуии ед1м. Ен ж окдегенде ол кызга Tepic айналып, в ш алу уш ж баскан i3iH андып, кекеп-мукап журетш болар деп ойлайтынмын. Солай eKeni де рас. Слз ейтпед1шз, касыма к е л т , хал-жайымды сурадыныз. Мен оган лайыкболмасам да, жылы кенш керсетгймз. Мен ci3fliH буныны згада ш е к а з ризамын. Ракмет, агай. Ментай орнынан турып, Ki6ipTiKTefi басып, е з жатакханасы - нын (бул кезде ол Калинин кошеснщ еп корпуста туратын) ecirine карай аяндады. М енщ кабыргам с е г ш п , im i-бау 1,|рым езммп бара жаткан сияктанды. «Эйел жанын угу онай емес деген 223

осы екен-ау, - деп ойладым. —Тумажанды жек керемш дейдк Ж аксы к еретж Kicire жене бурылмайды. Юммен карайсам, со- нымен агарамын дешн. Агарасын ба? Агарсан жаксы-ау» деп, мен басымды кайта-кайта шайкадым. «Кезге жакын, квшлге алые кы з mipKinjii TyciHy киын екен-ау» деп киналдым. Козгалмасын деп 6ipey оз1м;й орындыкка кыл арканмен танып тастагандай боп Kepii-mi, Ментай eciK алдына барып. к ейш бурылып, маган и ш п , бас изед1 де iiuKe Kipin Kerri. Ай батып, айналам тунек тартып, карацгыга камалгандай боп, мен калдым. Ойлап-ойлап, акыры мен университетген кету ге-бел байла- дым. 03iMfli дс, Ментайды да кинамайын дед1М. Е ртеж нде университетпн сырттан оку бел1мше ауысып, ем- тихан, сынакты н 6epiH к ел ен жазда кел ж тапсыруга руксатал- дым. Содан сон газет кызмет1не орналасармын деп корил облы- ска журш кетлм. Облыстык «Алатау жулдызы» газетш т редакинясы меж жумы ска 6<рден кабылдады. Газетп н аудандарга журш туратын Tuiiuici болып, бара сала кызметке KipicriM. 1947 жылы ию лыпн басында мен 03iM турган облыс орталы- гы нан поезбен Алматыта сапар ш е к т 1. Университетке, сырт­ тан окитындардын жазгы сессиясына катысуга келе жаттым. Bip купеге балуан б т м д ь узын кара муртгы, картан казакпен катар жайгаскан ед1М. Bi3 отыртаннан кейш поезд mrepi козгалып, кала кейш сыргып, артта каллы. KepiuiM терезеге уж лш , мен т а п к а бас койдым. Сейтш уакыт етю зуге KipicTiK. Ж олда, Н ар станциясынан б1здш купеге жуз1 таныстау сияк- ты 6ip ж т т кел ж Kipai. Мен быржиып ceMipe бастаган бул адам- ды кайдан корд1м деп ойланып отырганда ол м еж тани кетл. —0 й, сен солдат емессщ бе? —дед1 салган жерден. —И э, 6ipaK кайдагы солдат? — К ой, кой, булталактама, —дед1 бейтаные адам 61рден сен деп сойлеп, бейнс 6ip межмен 6ipre ecin, OMip бойы 6iTe кайна- сып келе жаткандай-ак. - Сен КазГУ-де окисынгой. 0ткен кузде Kopin е дщ гой, 7 ноябры пн карсанында, жатакхана жанында. - Мен1н журепм зы рк ете ту сп . «Апырау, осы сол болмасын» дешм imiMHen оган абайлай карап. —У м ы ггы к ба? Сен м еж театрга ертзп апарып, Ментаймен жолыктырганын кайла? Анык сол болды. — И э, аман-ессназ бе? —деп колымды усындым. —О зш н аты ны з, умытпасам, Тумажан Ошакбаев ед1 гой. 224

—И э, оны койшы. Саган, ж т п м , сол жолгы кы зменн ушш кеп ракмет. Сен болмасан, мен ол жолы Ментайды таба алмай к етен н ед1м де, оны н Heci... - деп танауы н ж елбендетп сэры merip. - в з 1н де б м е с щ гой к ы зды н бойындагы ана HeciH... белпсш ... Сол жолы сен кездеспесен, маган ол кыздын сонысы буйырмайтын едк Нардан Алматыга боска далактап, барып кай- татын efliM. BipaK жолы м болды. «Жолы болгыш келед1 мундайлардын» деп ойладым мен йилмнен. —03iM де «Этген, Колыма туссе» деп алаканы ма TyKipin ба­ рып ед1м. TycTi акыры. 0 й , кулындай ш ынгырттым-ау е з ж де... Ошакбаев опык жемейд1! М ен не flepiMfli, не icrepiMfli бшмей, кызарып, кысылганым- нан терлеп к етп м . Ол меш OHriMeMHiH кы зы кты гы на елTin отыр деп ойлады-ау деймж, даракыланып, жанагы сезш сол турпайы калпында кайтадан жалгастырды. — Ал yujiHiui KyHi кы зы н сузектен тургандай боп, eKi K03i шушрейш калды. Кешке карай кошеден такси устап экелд!м де, imiHfleri бар н ер ж сорып алып, сыртындагы кабыгын лактырып ж1берген лимондай eTin, кызды жатакхана ж аны на ж етю зш тас- тадым. Ол сен соккан балыктай т е н с е л т , салы суга к е п п , eciKKe карай жылжыды. А л мен 6ip рота HeMiCTi ж алгыз 83iM ж айпа- гандай квшл1м ecin, Нарга карай тартгым да кетп м куйгытып. Ошакбаев опыкжемейдН «Ошакбаев оп ы к жемейш» деген муны н ce3iHiH метел! екен. Э р сей лем ш н сонында осы 6ip даракы, жаттанды C03fli ем лене кайталауды ол езж щ едетше айналдырып алыпты. Мен бул па- рыксызга не айтарымды бшмедгм. — Ci3 кы зды н агасымен до с болмап па е д М з? — дед1м бар аузыма тускен сез осы болып. — Болса Heci бар, онда не тур? —дед1 Т умажан eKi танауы ед1рендеп. — К ы зды н не уш ш жаратылатынын 6iflecin бе 03iH? Бглмесен мен айтайын: кыз — кызык ушш, лэззат ушш жарал- ган. —Осылай деп ез-езш е н тамсанып, TiciH акситгы . Бул туста ол маган Kici емес, Tici сакы лдап турган к аскы р сиякты боп KopiHfli. — «К ы з» д еген с е з д ш 03i кы зды к е р ш , б у й р е г т булюлдесш, бушрш кызсын, оны керсен лап кой, бассал да, умажда деген магынаны 6epefli. А л мен бассалдым да, OMipfliH 03iMe т ш сп кызыгын коршм. Кеш е немгстермен 6i3 не уш ш со- гыстыкосындай кызык кермесек, а? Мен саган айтайын бар гой, дуние eKi келм ейдь Сонды ктан Tipi KyHiaae T eiri кызларлын шырынын сорып калу керек, мына мен кусап. - Ол жырткыш- тын туягы icnerri мукыл саусагымен оз кеудесж 6ip т у р п п кой- 15-465 225

ды. Содан сон кысык кезш одан сайын сыгырайта ту с т , сезш аиктады. —Жалгыз кыз гана емес, екйрдеп тэтпнш бэржен оз улеинш уз1п, жулып, жулмалап, алып калуын керек! MiHe, муны бигетж Ошакбаев ешкашан опык жемейш! •Философиясын азгыннын» дешм imikmeH каным кыз-кыз кайнап. Одан сон онын арсыздыгын бел не баспак боп, тагы да 6ip сурак койдым. - Кыз агасынын ci3re айткан есиел бар емес пе efli: Tipi кал- сан, м е н т карындасыма косыл, корган бол деп тшек етпеп пе efli? Сонда сяздщ муныныз калай болтаны? - Токтай тур. Оны сен кайдан 6iaeciH ?Teri с е т и сол кызбен б1рденен бар шыгар, турщ жаман, — деп Тумажан белые Tecipefmi. Ke3i ж ы ланны н коз!ндей OTKip екен, KipniriH какпа- ды. Содан с он бейне 6ip метан кшэмдй кецпргендей боп, мар- дымси сейлеш . —Ж арайды , болса, бола 6epciH, —деп колын 6ip ciflTeai де, сурагы ма жауап бердь - BipaK «елгеннщ есиетж Tipi орындамайды» деген бар емес пе, сен оны бш есщ бе? Мен езйм OMipae осы кагиданы м ыктап устайтын KiciMiH. —«Сен KiciMiciH, Kici б ей н еан деп коркау eMecniciH?» депм Keflai осы жерде. BipaK од сезш аяктасы н деп, ундеме;нм. —0 л ген адам елдр топырагы торка болсын! —Ол ез-озш ен ыржалактап, кеш алдей кулш кой- ды. - ©лген адамны к жамбасы жайлы жерде жатыр. Ал Tipi м е н т де, - ол тагы кеудесш ту р тп , - жаныма жайлы eMip KemyiM ке­ рек. Ендеше ш епж елке 6ip студент кы з оку 6iTipefli екен деп ал­ тын QMipiMfli OKciiin отырмакпын ба тосып? Окуды таста, маган катын бол децим ол кызга. Кенбеш. Кенбесе ез обалы 03iHe онын. Ошакбаев опык жемейш! Осы сэтте элдеб|р е р л т eciHe тусш кеткендей, Т умажан кгй- мыжыктай epHiH жымырайтып, жымиып алды. Т ш н шагатын жыланнынтшндей жалактатып койды. - 03iM де кумын, —дед1 ол содан сон мангазданган боп. - Ок л ип, кулаганнан кешн кыздын агасы елетшш б ш п , карында- сын маган тапсырды. Tipi кайтсан коз кырынды салып, камкор- лык жаса, менщ орныма ага бол деш . Онын карындасынын cypeTiH талай рет KepreMiH, суду екенш бшелнмш. Bip жаман ой келе калды да: «Осы айтканын рас болса, карындасына деген бул есиетанш кагазга жазып кет» деп, койын flonTepiMfli алдына тоса койдым. Ол сорлынын ойы шын екен. бл ет ж адам елрж айта ма? Бейшара колы калтырап. соз курастырып жазаалмады. Сонсон блокнотты шапшан кайта апдым да. ак бетше суйкекте- те женелшм. Анау Gain кетпей турып, тез колын койдырып ала- йын деп асыктым. А к кагаз бен онын кагаздай боп агарып кет- кен бетше кезек карай отырып, былай деп жаздым: 226

«Бауырым Мечтай! Тумажан —менщ досым. В н е mipi барса, осыныч етегшен уста, сен14 басычды кор кылмайды. Булмешч саган м ер алдында айтцан вспеним, бауырым. Орында, цалчам, Агач Ер- босынов» Осылай деп, оган суйемелдеп отырып, колын койдырдым. Не жаздын деп сурауга да шамасы келген жок. Тез колын койды- рып алганым жаксы болды. Ойткеш Ж уш с содан кейш б1рден элс1реп, сэл сулык жатты да, 61раздан с он вне бойы какайып, ол дуниеге Kerri. Аягында жаксы ботинкасы бар eai, алдымен соны шешш, обмоткасымен орал, к и т алдым. Калтасындагы затта- рын, койнындагы кыздын cypeTi мен eaipiciH алдым да, суйепн суйретш 6ip шункырга апарып тастай салдым. Ошакбаев опык жемейдН «Тым болмаса мынау сасык мэтелд1 осы жерде айтпасан етп» деп ойладым мен. Одан сон: —Бетш де жаппадыныз ба? —дед1м оган шошына карап. —Онын кажет1 не? Топырак 03i де буркеп алады, —дед1 Тума- жан uiiMipiKnecTeH. —Ал ci3 ол KiciHiK басына зират орнатгым деп келш аз Fofi, — дед1м мен Ментайдын маган бул адамнын агасына жасаган «жак- сылыгын» соншама суйсше айтканы eciMe Tycin. —Сен оны да бшед1 екенсщ гой, —деп Тумажаннын жылан кез1 маган тагы да шаншыла кадалды. Содан сон кезш тез тай- дырып экетп де, езш е-ез1 риза болгандай, каркылдай кулдк —Кыздар ертеглн жаксы керед!. Ендеше сен оны б ш п кой. Онын уст1не м е н т ол кыздын басын айналдырып, алдымен уэдесш алуым керек болды емес пе? Кыз бен ком андирдт ал­ дында лыпылдап турмасан болмайды. Сонда олар с е т и сыртын- ды iuiiH екен деп кабылдайды, вшнш езщ деп тусшедь BipaK тэж1рибел1командир с е т и ар жак, бер жагынды б1рден ангара- ды. Ал тэж 1ри беаз кыздар ж т т негурлым жылпылдай берсе, согурлым соган карай жыгыла береди Мен де сейтпм . Ошакба­ ев опык жемейди Мен epHiMfli тктеп, басымды шайкадым. Тумажан е з ш н а р - сыз кылыгына ©3i мэз болып, поездын терезесш е 6ip карап кой- ды да, 8HriMeciH жалгады. —Согыстан келген сон кызды Алматыга isaen барып, агасы- нын сэлемш алдымен ауызша айтгым. Сенбеди Сонсон койным- дагы сары майдай сактап журген блокнотты суырып алып, жанагы сездерд! окыггым. Дэптер1мнщ сол бел не 6ip кызыл бону да жагып койган ешм. «Мынау аганыздын жарасынан тамган каны», —дед1м кызга. Осыдан кейiн кыз байгус ок тиген жапа- лактай боп, жалп ете тустн «0зщ жапалак, зулым, —дед1м мен 227

11шмнен. Ок тиген уйректей деуге тЫ н келмей ме сен сумнын. Перштедей Ментайды жапалакка тенеуш бул жауыздын. 03i кузгын болган сон езгеж жапалакдеп 6ineai той бул сумырай!» - Жалп еткеш емес пе, блокнотгагы агасынын колын танып, оны кайта-кайта бетше басып, агыл-тепл жылады-ай кеп. Акыры уэдесш бердн BipaK бойына дарытпады, «асыкпаныз» деп кары- сып отырып алды. Эйтпесе мен оны сол жерде-ак жайлап кететш ед!м. Ал асыкпаганнын арты жанагыдай болды. Окуды тастап, маган тн, ауылга кетейж деп б1рнеше рет хат жаздым. Конбей койды. Кенбесен... дед1м де, - ол былш eTKi3in былапыт сездер айтты, - мен елде уйй-куйм, кора-жайы, 3-4сиыры бар, шалкып отырган ж еар, жас, бай ейелге уйлешпм де алдым. Тышкак лагы жок студент кыздын касында бул дегенщ шылкып жаткан бай- лыкемес пе? вйткеш Ошакбаев опыкжемеши! —Тумажан межн бас изеп, макулдауымды Kyiri. Мен Mi3 бакпай, отырып кал- дым. - Уйленер алдында ол кызды ен болмаса 6ip жайлап кетейш деп, калтага акшаны сыкап, касыма Ергазыны алып, э дегенше апыл-гупыл эйда Алматыта тарттым да кетам емес пе! Жана айттым гой, онда мына с е н т кемегщмен ойлаганымды орын- дап, «ею жылдан сон оку б т р е с щ , содан сон, б1ржола аламын» деп кызды алдап, абыройын жосадай агызып, катын гып кетам де, келе сала жанагы ейелге уйлешнм. Ешй маган бул ейел1м де 6ip, Алматыда кызбын деп журген Ментайын да 6ip. Кыз атан- дыратын белпс! бойынан кеткеннен кешн эйелден эйелдтайыр- масы болмайды, шырагым. «Жок, бекер айтасын, - дед1м мен 1штей зыгырданым кай- нап. —Алтынды адал кол да, арам кол да устайды. Арам кол 6ip тигенге алтынарам болып калмайды. Сол кад1рл1, кымбат куйшде калады. Ендеше Ментай сол саф алтын сиякты. Сен алтынга ти­ ген арам колсын гой. Алтынды 6ip сипаганга арманымнан шык- тым деп ойлайсын. Оны юрлетш, KaaipiH кепршм деп TyciHeciH. Жаксы кыздын абырой белпЫ тэшнде гана емес, жанында бо- латынын сен бтм ейсщ , сумпайы. Ментай бойындагы асыл белп - онын акылдылыгы, адалдыгы, арлылыгы, жанынын ж1бектей жумсактыгы. Ментай бойындагы бул белгзш сен ешкашан да жоя алмайсын, акымак. Болатты тот баспайды, алтынга Kip жукпай- ды. Ментай суы таза, мвлд1р булак юпетгес. Ал сен - итан. Иттщ тумсыгы 6ip тигенге булак арам болып калмайды... » Осы сездер кемешме келдк Лак eTKi3in айтып салсам ба деп те ойладым. BipaK аузымнан баска сурак шыкты. - О зд щ мунынызды, уйленш койганынызды Ментай бше ме? —дед(м кыстыгып. Ана жолы бул сумнын етш ш ж орын- дап, театрга ертш барып, Ментайга кездеспрген1мд( кылмыстай 228

керш, е з 1мл1 ез1м жерлед1м. «Ментайдын меш суйетшш неге ангармадым, неге батылдык жасамадым, не деген сокыр, не де ­ ген ынжык ед1м мен», - деп Тумажан жасаган кылмысты ез1м жасагандай киналдым. Оныносы кылмысты жасауынаанкаулык, адалдыкпен epiKci3 кемекци болганыма кужшцм. - Е, бшмегенде ше, - дед1 Тумажан ед1рендеп. — Олардын еткен кыстагы каникулы кезшде мен едей1 командировка алып, Алматыга бардым. Ондагы ойым ол кызды тагы да 6ip жэукем- деп кету едг BipaK еткен жолгыдай емес, кыз кикандап, манына жуытар болмады. Жалынып та айтгым, коркытып та айттым. Кенбедь «Ешп оку бтр ген н ен кейш eip-ак косылайык. Эйтпе- се бойыма бала 6iTin калады, сонсон окуды 6iTiре алмаймын» деп бэлсшдк Tirni ыза болганым сондай, сол жерде бетше былш erKi3in айтгым да салдым: «Ендеше, сенщ 6ip тиынга да керепн жок. Мен уйленгел1 ею ай болды. Сен кур тулыпка межреген сиырсын» деп. BipaK соны бекер айткан екенмш деп еюнемш. Кызга 63iMHiH уйл ен т койганымды айтпай, катынга сезд1рмей, оку бтр генш е оны да пайдалана 6epyiM керек eai, 6ipiH бэйбйше, 6ipiH токал eTin. Шыдамсыздык жасадым. Ойтпеаме тагы бол­ мады. Ж т т п к намысым ж1бермедь BiaciH, бэлем, онсыз да кун кере алатынымды деп, айттым да салдым, кайдан шыкса, одан шыксын деп. Ошакбаев опык жемейш ешкашан! «Намысынын TypiH шошканын!» дед1м imiMai ыза кернеп. Онын бетше былш eTKi3in, TyKipin те ж !берпм келдь Немесе шарт eTKi3in жагынан шапалакпен тартып ж1берсем бе екен деп ойладым. 0й тсем , бул ит мешмен тебелесе кетед! де, меш каз!р милиция бул тусет ж Б]ртебеден коса поездан алып калып, тергеу, тексеруге салады. С ейтш , уакыт боска кетедь жазгы сессияга Kemirin каламын деп, 63iMe-e3iM амалсыз те- ж еу салдым. — Анадагы, касыныздагы epin келген ж т т кайда? — дед1м Тумажанга Tepic карап отырып. - Ергазы ма? Ол 6ip ашык ауыз гой. Алматыда колына уста- ткан мынадай кыздан аузы анкайып, айырылып калган одан не сурайсын. Жур ауылда эл1 кунге дешн эйел ала алмай. Осы кезде поездын жур1с1 баяулап, Bipre6e станциясына жа- кындап калды. Тумажан шетп жемт1р-жемт1р ескери сумкасын колына алып, орнынан турды. - Не кызмет icTefici3? - деп сурадым мен одан орнымнан коса турегелш. —Осы мына Б1ртебе ауданында жинак кассасынын бастыгы- мын, - дед1 ол колымен сол жакты нускап. —Акшанын кеп жершде екенсщ гой. 229

- Ehe, кеп жершде. - Осыдан кейж ол менш кулагыма сыбырлады. - Мемлекет деген кайнап жаткан кара казан гой. E6iH тапсан. ол казаннан калкып im in, кылкып жей беруще болады. Нарда 6ip кектебел yfiiM, осында 6ip шифер шатыр- лы yfliM бар. Кудайга ш уюр, жаман турмаймын. Ошакбаев опык жемейдН - деда. Осыны айтып болып ол кисандай аяндап, eciKKe карай жене- ле бердк EciKKe жете бере артына кайта бурылып, маган карады. - Сен Алматыга бара жатсан, бурынгы байын селем айтгы де Ментайга, - дед1 ол кенюлдей к у л т, томпиган козы карнын ycTi-ycTiHe сипалап. Мен кабагымды шыттым. Соны ангарды ма, ол сезш дереу баска арнага бурды. —Айтпакшы, сенщ кенш н болса, ол кызды нетуще болады, —дед! ол бугактанып калган мукыл иепмен поездын алдынгы жагын нускап. — Ол нешауа кыз. BipaKeHfli маган онын кереп жок. Ошакбаев опыкжемейдП Осы сездер1мен ол меж бакытты етпм деп ойлаган болуы керек. EciKKe карай кайта бурылып, талтандай женелдь - Э й, токта, - aeaiM мен осы кезде 03iMfli-03iM устай алмай, ене бойым калш-калш етш. Онын касына калайжетш барганым- ды да бшмеймш. Бара сала бала кунп одел ен шыкшытгын ас- тын ала бар перм етм мен nepin кеп ж!берд1м. Тумажаннынбасы сарт eTin, вагоннын кабыргасына согылды да, колтыгындагы сумкасы сусып, жерге туею кетп. Ол Ke3i бакырайып, кайта тузе- ле берген кезде иектш ушынан баспен ж ене 6ip с у з т кеп кал- дым. Ошакбаев ун шыгара алмастан жалп елп барып, еденге кулады. Осы кезде: - ¥ р , айналайын! - деп баганадан 6epi 6i3fliH c@3iMi3ai унс1з тындап отырган енгезердей муртты казак орнынан атыптурды. — Кызды корлаушынын сазайын осылай беру керек! ¥ р , айналай­ ын!.. Ата-бабамыз он жактагы кыздын е з1тупл, отауына шан жуытпаган; кыз абыройын кызгыштай корыган. Кыз балага кас- кыр боп тиген еркекте еш касиет болмайды. Бул ж1пт емес, жыл- мандаган уры ит кой, шырагым. Аяма мундай сумелектП Онсызда каным карайып, Тумажанды туттп жердей куйге кел- ген efliM. Онын устзне мына с ез жаныма жене камшы болды ма, э л д е корил казактын 03iMfli костаганына аркаландым ба, бшмейм!н, орнынан турып келе жаткан Тумажанды ал кеп тепюлейш. Проводник ейел ж у п р т кел1п, арашалаганда гана арен токтадым. MeHiHдолданып алган тур1мнен корыкты ма, елде касымдагы таудай казактын кияпатынан сескенд1 ме, efiTeyip, Тумажан лем деп аузын ашкан жок. Бар болтаны: «Эй, сен де осындай ма едж?» деп тандангандай, жыпылыктап бетзме карай 6epai. Содан сон 230

жанында жаткан сумкасын алып, орнынан суйретше кетерш п, eciKKe карай зытты. - Арсыз! —дешм мен оран арты нан айкайлап. Тумажан менщ ce3iMfli еспмеш ме, ecTice де елемед] ме, жа- ман сумкасын бауырына кысып, сем!3 денесш алга итзншрт, вагоннан тускел1 жатты. Терезеден онын домалакдап жерге тускен1н кергенде, уйге Kipin кеткен сур жыланнын сыртка шыкканына кез1м жеткендей, «yhi!» деп, орныма келш огыра кетпм. Бундай сумга жудырык ете ме? Буранам каткан бЫк-п журналист болып, eMipaeri осындай сумдардын кылмыстарын ашып, оздерш фельетонный eTKip найзасымен аяусыз туйрер ме ед1м! —деп к1ж1шпм imiMHeH. Ол кун1 вагонда туш бойы жаман тустер керш, уйыктай ал- май шыктым. Тумажанмен тебелесш , милиция колына тускен екенмш деймш. MeHi тергеп отырган милиционер 6ipece Тума­ жан болып: «Ошакбаев опык жемейш» деп сак-сак кулед1 келш. Содан сонол элдекайдан Ментайды шашынан суйреп алып келш, кол-аягым байланып калган менщ кез алдымда шгген тепкшеп, сабай бастайды. Жаны кысылган Мсцтай Meni кемекке шакы- рып, кулындагы дауысы куракка шырып: «Ара-а-ай!»деп шынр- ырып, мои шакырады. Мен жан терге Tycin, не тура алмай, не колымды босата алмай, киналамын. GcTin кысылып жатканы мда м еж касымдагы KepuiiM, А лма- тыга казакша куреске катысу ушш келе жаткан балуан казак туртш , оятып Ж1бердь — Жаман туе кердщ бшем, шырагым, —дедк Осыдан кейш уйкы болтан жок- Ментай байгусты аяп, каз1р кандай куйде екен деп жаным отка устаган майдай шыжгырылды. Онын маран ен сонры айтканы: «Клммен карайсан. сонымен агар» деген макал бар емес пе? Мен ешв осы KiciMeH карайдым, осы кш мен агару- ым керек» деген соз ещ. Мен онда Ментай Тумажанга косылады деп кэмш сенгенмш. Сенгенджтен де баска ештенеге карайла- май, облыска кеткенмш. Анда-санда Жомартбектен хаталатын- мын. BipaK ол бул жайды бшмеШй, арлы кыз жан киналысын ешк1мге айтар ма, cipe? Айтпаган рой деп ойлаймын imiMHeH. Каладан Ментайды таба алар ма екенмш? Элде ол каникулга, елш е кет1п калды ма? Тапсам, енш ол метнттпепмд! кабылдар ма екен? Элде тары да баска б1реумен серт байласып койды ма? M ine, осы ойлармен мен инлденщ ыстыгында eKiHmi Алма­ ты вокзалына келш жегпм. Облыстан шыгарда курстас кыздар карей алар деп Жомарт- бек атына телеграмма берген ед1м. Поезд токтаганнан Keiiin ва­ гон терсзесже караганымда маран келш турран еиш м байкал- 23! к

малы. Bapi де жазгы каникулга тарап кеткен болар деп, чемода- нымды алып, вагоннынаузына келшм. ЕЫктен шыга бергежмде аягы аягына жукпай сумандап, плащынынетеп тулеген жылан- нын устшен тускен кабыктай сусылдап, вагонный жанына Зайкул жетш келдк —Селем! - дед1 ол ак колгапты колын жогары котерт, eKi кошенщ киылысында машиналарга жол сьтгеп турган ак колг­ апты милминонердей калшмып. —СелеметшЫн, Зайкул? А ман-есенбшн? —Есен-есен, Ербол, - деп ол колын созып, жакындай 6epai. - Кайда жок боп Kerriн сен, сагындырдын гой ебден. Екеу\\пз кол алыстык. Кушактассак та болатын еш. Зайкул оган TinTi де карсы еместей екен. BipaK мен б1рден чемоданым- ды KOTepin, журуге ынгайландым. — Жомартбекке телеграмма берген екенсщ, - дед) Зайкул аягы кестендеп мешмен катар аяндап. - Ол кеше аулына кай- тып кетп. Баска кыздар да кетш калган. Жатакханада казан туп болып жалгыз калган мен гана болган сон 03iM карсы алдым ceHi. CeHi 6epiMi3 сондай сагындык, Ербол. —Ракмет, Зайкул. — Сен б1зден бекер кетin калдын. Рас, Ментайга колым жетпед1 деп екпелеп Kerriн. BipaK 6i3fle баска да кыздар бар емес neeai? —03iHe буйырмайтын езге кыздан не пайда, Зайкул. — Мен-ак буйыратын ед1м гой. «Зайкул, айналайын» деп 6ip кун жалынсанболып жатыредь Ал сен: «Ментай! Ментай!» дедщ де журдщезгега кезге шмей. Т еп ж ттгерде акыл жок осы. ©йткеш олардын 6epi е з шамасына карамай, жаксы кызга карай жупреш'. Жаксы кыз жете ме, карагым-ау, 6epiHe б1рдей. Сейтш, кеп жтттер 6i3 сиякты 03iHe лайыктыдан кур калып, артынан екшедь Bi3 аялдамага келш, жатакханага баратын екшип трамвайга отырдык. —Ж тт тер ауылда кыздарга у йл ен т алып, артынан оку окып келсмш деп, тастап кетш жатыр гой адастырып, —дед1 Зайкул трамвайга мжгеннен кейш. —Сен де сойтпедщбе? —Орындык- та отырган Зайкулдщ касындатурегептурган мен басымды шай- калым. —Онда каз1р Ментайдын да басы бос. Ал ол анау Тума- жан зздпммен жанасып койды десен, мен бармын... —Сен жанаспаган шыгарсын. —дед1м мен кулш. —Кудай акына. Сен езщ сенсеноп маган. Кешке паркке ба- расын ба? —Жок, сенемш, - дешм мен тагы да кулш. - Саган сенбе- генде юмге сенемш? 232

Будан epi сурамауга шыдамым жетпедк - Ментай кайла, Зайкул? —дед1м 6ipa3 б е г е л т барып. - Ментайды кайтест? Ана сум алдап Kerri. Содан сон тары 6ip ж т т сонына тусш ж у р т , терезеден тас лактырып, басын жарды кектемде. Биыл ауылыма бармаймын деген. Осыдан eKi кун бурын Майрага 1лесш, Byprewieri сонын уш не Kerri-ay деймш теп . Жаздай сонда болуга THic. Э л л тас лактырган сумелеп сонынан куып барып, шыркын бузбаса тары. Айтпак- шы сол сумелек тары 6ipeyai урып, милицияга тусп деген акыры. - Ол KiM? - Сен бшесщ оны, Ербол. Э л л Сешткали деген сумелек бар емес ne eai акынмын деп кеудесш кагып журетш. Bip газетке «Кызыл бузау» деген елеш басылып. кыздар Teric оны Кызыл бузау деп этап кетш eai гой. Ол 63i барып турган жагымпаз бола- тын. Эр лекциядан кейш окытушыны токтатып алып: «О зд щ 6yriHri лекиияныз гажап болды, агай. Тура мига куйып бердЫ з. Бул лекцияга Эуеновтын лекииялары да астар бола алмайтын шыгар»деуил eai гой бел булк етпестен. Енш eciHe тусл ме? MiHe, сол. Ментайдын басын жарганнан кей1н университеттен куып ж1берген оны. - Ментайды неге урады ол? - Мен1мен журмейсш, айтканыма кенбейсщ деп урады да. «Мен саган гашыкпын!» деп кокиль Ал Ментай оны итпц епнен жек кередь Сол Кызыл бузау елж е кетпей осында жур деген м етр еп . «Мен Ментайды кайтсем де аламын. Ментайды алма- сам —анам катыным болсын!» дейпн Kopiiieai оттап. Айтгым гой мен ж1г1ггерде ес жок деп. Э здерж суймейтж кыздарлын аягына бас урып, жатып алады. Ал ездерш суйетж кыздарды олардын ешкайсысы кермейш. Зайкул сыкылыктап кеп кулдь - Мына елен ecinae ме? —дед1 де ол такпактата женелдк вртенуип ем керген сайын Cenin нурлы жузпси. Bipсен yuiiHсуга батып, Ал, мен, кымбаттым, «андып жатып, аягымнан суймей-ак», ж т т т ер саусагымнан суйш отырса да, разы болар ед1м, - деп Зайкул кез1н куйкылжытып, басын кикандатты. Bi3 Никольск базарынын касына келш, трамвайдан тусп к. 233

— Ментайдын басы капы жарылды ма? Закым келген жок па? —дед1м мен жатакханага карай бет ала 6epin. — Алла-ай, немене, жанын ашып бара ма? Ол 6epi6ip сенщ кызын емес кой каз1р. — Энпм е онда емес кой, Зайкул. Жолдастын жайын сурап бшу1ме болмай ма мешн? —И э, жолдас деп жанын шыгып бара жаткан шыгар сенш. — Зайкулдж мжез! кызык болатын. Алдында кылжактап турса да, сонынан тузу жауабын бере салатын. Бул жолы да cefrni. - Ka3ip жарасы жазылып K eni. Шашынын арасында пышактын кырын- дай тана акдак калган. BipaK бьлжбейд1 онысы. С уйеп аман. Ал тусп ме ж урепн орнына? Зайкул екеум1з жатакхана алдында коштастык. —Ал, кешке паркке келесщ бе, Ербол? — Ракмет, Зайкул, - дед1м мен. - Карсы алганына, айткан енпмелерш е —барж е ракмет. BipaK мен булн ешкайда тырп ете алмайтын шыгармын. Ka3ip университетке баруым керек. Ер- тен —емтихан. — Койшы, сен емтиханды козпип жумып отырып тапсыра- сын гой. Бурын да жаксы окитынсын. Ал мен KeniM онда. Айт- пакшы, мен ертен Карагандыга журемж, сондагы туыстарыма барып кайтамын. Кешеден 6epi жатакхана емес, апайдын уГннде жатырмын. - Осылай деп ол маган колын бердг —Сен жанагы м енщ айткандарымнын б арж шын екен деп калып журме, ж т т т е р жайындагы C63iMai айтамын. Онын 6epiH жай, калжын ymiH, сен кайтер екен деп айтып жатырмын. —Оны тусшемш гой, Зайкул. Ал жолын болсын! Жазгы сессия б1ткен kyhhih ертешнде мен Ментайды 1здеп, Бургенге бардым. Сессиянын арасында барып кайтсам ба деп талай рет окталдым да. BipaK шыдадым. Бургенге к е л т , автобустан тускен сон, алгашкы кездескен б1реуден Абаеванын yfti кайсы деп сурадым. Маган ауылдын орта тусындагы кок терезел1, токал уйш нускады. Кос кыз уйде онаша отыр екен. Олар меж куана карсы алды. Qcipece Майра жылап кер1скендей болды. — И э, иэ, есенс!3 бе, агай? —деп кеудеме мандайын теселi. Осы кезде онын кезж ен жас та шыгып кетп. Оган мен де босан- сып, кез1м жыпылыктай женелд1. Тек Ментай гана сыр бермеу- ге тырысып, ершн TicTen, 6ip кызарып, 6ip бозарып, колынын ушын гана берд! де, ун а з калды. 234

Амандасканнан кешн кыздар меж eciK алдындагы келенкел1 жай - беседкага алып барды. Онда, денгелек устел жанында са- лулы керпе барекен. Майра укщей ушып, уйден ею жастыкэкеп, жаныма койды. - И э, агай, жастыкка жантая отырып, демалыныз, - дедь Жайгасып отырганнан кешн мен кыздардынбетше карадым. Майра бурынгысынан сел тола тускенге уксайды. Ментай жуз1 шуберектей боп, катты жудеп калыпты. —Ал, халдерщ калай, кыздар? —дед1м мен. - Ив, не халды сурайсыз, —дед1 Майра тез ж ене ыкылас- тана жауап 6epin. —Ci3 кеткеннен кейш талай сумдыкты бастан кеилрдж кой Ментай екеум1з. Осылай деп ол Ментайга карады, содан сон сезш epi карай жалгастырмай, унЫз отырып калды. - Мен бврш де ecTiaiM, 6epiH де бш емш, - дед1м кыздар ол сумдык жайларды естерше алып, тэты да киналмасын деп. — Зайкул айтты. Тумажанды да керд1м. —Ив, Зайкул байгус 6epin де айтып улпрген екен гой, —дед1 Майра к ул т. Ментай басынан вткен бар ауыртпалыкты в з кулагыммен ecTin келгенджтен бе, мен в31МД1онын алдында юнелшей танып, юб1ртжтей берген ед1м. Осы тарткан азабына меж жазгырып, жазалайтындай кергем1н. BipaK Ментай ейтпедг Жылап-сыктап, мундашакпады. - Мундай еюшш ке ушыраймын деп ойламап ед1м, —деп бар ею ж ш , арызын б1р-акауыз сезге т у й т , ундемей отырып калды. Содан сон барып, сел гана иепн кетердь — Ж т т т щ де xiriTi, майдангердщ де майдангер! бар екен гой... —Ив, ол рас. Ал агай, е з жайынызды айта отырыныз, —дед1 Майра. Мен кос кызга жаксы внпме айтып, жандарын жадыратсам деп ойладым. BipaKондайда аузына ттлеген внпмен келш тусе коя ма? Мен алдымен облыстык газетке \"плmi боп кызмет ютегешщи, ел аралаганымды айтгым. Квп макалалар жаздым дед1м. —Ив, б1зден кеткеннен кешн басыныздан кешкеннщ бврш де айта 6epiHi3, - aeai Майра. —Айтайын, —дед1м мен аузыма кыздарды кулд1ретш em6ip кызык внпме туспей, саскалактап. - Тек кергешжзд! гана айтыныз, агай, естжешжзд* емес, — aeai Майра суксаусагын шошайта к у л т, профессор Эуеновтын баягыда окыган Алдарквсе жайлы лекциясын еске Tycipin. Мен де к у л т , басымды изед1м. Осы кезде Ментай сурак койды. 235 I

- Сэлиманы кершшз бе? - дед! баяу унмен. — К е р д 1м. - Иэ, соны айтыныз, - д ш Майра. —Айтайын. XVIII — Келенкесш суйретш ашык кунде узак жорткан салт атгы жолаушыга уксап, 6i3fliHTmuji деген агайындарда кезбе келед1, - деп бастадым мен энпмемдг «Ив, бесе, агайдын внлм еа осыпай боп келсе керек ел1», - деп Майра кулм1ндеп, куанып капды. Мек- тай да ыкыластана жымиып койды. Олар кулгенге мен мвз бо- лып, вр свз1мд! одан сайын бейнелеп, бедерлеп айтуга тырыс- тым. — Ел кезш, аудан аралап журген кундердщ 6ipiHne жолым Tycin, ез1м13дт «Акбота» ауылына соктым. Жумабай жездем со- гыстан аман-есен кайткан болатын. Кешке к елт сонда Tycin, апайымды, жиендер1мд1 куантып, аунап-кунап жатгым да, ер- тей н де Бурютбайга селем берейш деп колхоз кенсесше бардым. —Ассалаумагалейкум, —дед1м председатель кабинетанш та- балдырыгын аттай бере. Терде куж!рейш Бурютбай отыр екен. Мен бала кушмнен бшетан кешеп ширак, Kipni шаш, узын бойлы, кез1 туздай кек сэры ж т т б у л кунде уйелмендей сэры шал болыпты. Heri inrepi умсынып, шошканын Kipniri сиякты кою ак KipniKторлаган, тузы азайгандай т у с а з кек кездер1 езш жуткалы келе жаткан жылан- нан корыккан тышкандай боп 6ypicin, бугып калган карсы ал- дындагы жудырыктай ейелге такенектей кадалып, теарейе калыпты. Бурютбай маган мойын да бурмастан, ормандагы сэры аюдын табанындай балпиган куректей етженд! алаканын жас баланын кос жудырыгындай кызыл мурнына конган шыбынды каккандай 6ip сштеп калып: —Эй, селемщд! койшы epi, —дедь Бурютбай бурынгысынша жай сейлеШп екен. Эр сезш акпан- да кутырып, адам тарпыган буранынтазеЫндей тегеуршмен ны- гарлап, ныгыздай айтатын болыпты. Онын он кол жагында согыста улкен командирлер гана устай- тын, калындыгы кылыштын кырындай сэры вм1ркан былгары- дан жасалган, иыкка асынатын узын баулы, вскери сумка жа- тыр. Ш абуылга шыкканда кей командирлер оган гранат, немютершн олжа пистолет —ауыр парабеллумын салып апатын. Бурютбай шарап сауытынын тыгынын бурапа cyHrin т е с т еткен TeMip бурандадай боп ейелге кадалып калган ту са з кек кезш бурмастан, он колын сумкага карай созып, сипалап, онынаузын 236

аша бастады. Мен мына мылкау дунгене сумкадан мылтык суы- рып алып, сорлы эйелд1 6ypicin отырган бойында басып салар ма екен деп корыктым. Шынында да ол сумкадан немютердш агаш сапты гранатасы сиякты узындау б1рденеш суырып алды. Сейтсем онысы 1Ш1мд1ктен босаган сида сауытка толтыра салып алган, тышканнын кумалагы сиякты, киыршык-киыршык кара буйра насыбай екен. Сонын шошайган кагаз тыгынын алып, сол жакалаканынын шункырына 6ip уыска жуык насыбайды 6ip-aK салды да, насыбай емес, кылк е т ю з т коньяк жуткандай епп, апандай аузына апарып, тастап кеп хабердн Т ш н щ ушымен eKi уртын кезек-кезек бултитып, тыгырыкка каскыр куып тыккан- дай кумарлыкпен, аузындагы насыбайды салпы ерш мен сары •пспн арасына жинады да, ракатгангандыктан eKi e3yi у н а з ырыл- даган сары тебетг1н езушдей жыбырлап коя 6ep;ii. Содан сон, сабалак сары шашты аю басын арен K03Fan, сол га карай бурды да, кар! к ойды нтю ндей м уж ш п , туп жагы карайып кеткен, уш жагы сап-сары сирек тш терш щ арасынан сыздыктата, шырт eTKi3in TyKipin калды. Бурштбай туж рмек боп басын бурган кезде бурандага iлiнi п, суырылып бара жаткан тыгын- дай, эйел байгус орнынан к е т ер т е берд1 де, Буржтбай 6epi карай кайта бурылганда эйел д е сылк eTin, орнына отырды — ен бойын TeMip буранда бойлай Kipin, козгалтпай турган ты- гын сол куйш де калды. Буржтбайдын TyKipiri сол жактагы устелде букиып б1рдене жазып отырган ecenmiHiH он жак б е л не шылп ете TycTi. Ecemui ыржын e iin басын 6ip катерд! де, бет1Н алаканымен сипай сал­ ды. Содан сон кагазына кайта букиып, жагына Бурк1тбайдын TyKipiri емес, нак 6ip кудайдын жылы жанбыры тнгендей масай- рап, мынк етпестен отыра 6epai. Ecenm i ж1г1т 6i3flin ауылдын Турсын деген баласы болатын. «Турсын, табе]шен кудай урсын» дед1м мен imiMHen онынбеш ндеп Бурк1тбайдын насыбай аралас TyKipiriHiH айгыз-айгыз i3iH керш турып. Бурк1тбай ракатгана TyKipin тастап, катты бауь1рсак шайна- гандай, аузын кайта-кайта малжандатып, тышканнын богындай тушртпек насыбайдан элдеб1р ал алгандай боп, алдындагы эйелге одан сайын Tecipeiie кар«шы. - Сендер, немене, сотые 6 in i, енд1 Бурк1тбайдын соз1н1н буты 6ip тиын деп ойлайсындар ма? Ж ок, сотые 6iTce, согыстан бу- л1нген дуниен1 калпына келт!ру бар. Бул да согыстан кем емес. Ендеше Бурютбайдын бурынгы буйрыгы - буйрык. онын бурын- гыдай, ак дегеж - алгыс, кара дегеш - каргыс! Biain койындар муны. Ертеннен бастап 03in шапке жумыска барасын. Ал балан тракторга шыгалы. 237 I

—Бала Teyipбоп каллы, барсын, - дед1 вйел тамагы кеберсш, уш-тврт C03iii белш-болш врен айтып. - Ал маган ею-уш кун аял бер, Боке, капы ауырып журмж. Эйел бойындагы бар Kacipeni жузже жинап, Бурк1тбайга жалына карады. —«Ауырып журмш», - деп кекеп1 Бурмтбай оны. - Ауыр- сан, жумыс басында ел, б1лдщ бе, уйде жатпа. Кеуденде жанын болса, ертен ceHi шоп басынан керетш болайын, бш ин бе? Ал ейтпесен, онда менен жаксылык кутпе, бшдщ бе? Эйел амалсыз кенгендей боп, басын изедь Содан сон унЫз орнынан турып, eciKKe карай бетгедк —Э й, катын, такта, - дед1 Буркггбай ойелге жеки акырып. - Неге ундемей барасын: шыгасын ба езщ жумыска, жок па? — 0Mip бойы осы колхоздын жумысымен квз1м13 шыгып келед1 гой, Боке. Ауырган сон, амалсыздан 6ip кун калып ед1м. Жарайды, елеем, сол шобщжн басында-ак елешн, —дед1 эйел. - Ауданга барып, дэрйерге каралып келемш бе деп ед1м, ж1бер- медщ гой. Кайтешн. Бул эйелдж Юм екенж ол токтап, KeifliH бурылганда 6ip-aK бмшм. Epi мен улкен улы согыста влген Канша апай екен. Со- гыста елген улкен улы мешмен туйдей курдас едк Колындагы кенжес! 6i3 согыска кеткенде юшкентай бала болатын. Сол ecefiin, ежетке жарап, каршадайынан жумыс icTen, шешесже суйешш болып жур деп еспгенмш. —С алем етаз бе, Канша апай? —дешм эйел председательге акыргы жауабын 6epin болганнан кейпн. Канша апай да меж енш таныды. —Аманбысын, айналайын, Ербол екенеш гой, —деп жакын- дап кеп, б е т ш е н eyftoi. —Кашан келдщ? Окуын 6 in i ме, кал- —Кеше келшм, окып журмж эл1. —Нарша байгус куанып, актуйенш карны жарылып жатыр десений онда. Жарайды, калкам, уйлерше барып жолыгамын гой, —деп Канша апай кайтадан eciKKe карай бепедь —Эй, катын, —дед1 Буркггбай эйелд1 тагы токтатып. Канша апайдын eKeci азан шакырып койган аты Бурютбай ушж мулде ешкен сиякты, кайта-кайта «катын»деп атайды. —Д эрйер сенщ не т е н т , жумыска бара бер. Егер балан ертен тракторга жанар- май тасуга шыкпаса, онда ауданнан мелитса шакыртып, айда- тып Ж1беремш улынды. Бмдщ бе? Бурютбайдынбар кукайына тортжылдан 6epi шарасыз KOHin кеде жаткан жеелр эйел 6ip ауыз карсы соз айтпастан, тагы да бас изеп, еЫктен шыгып кетп. 238

Бурынгы бригадир1мнш мынааай боп кеткенше мен тан кал- дым. Алгашында онынселем1мд1 алмаганына ренж ш калып efliM. Артынан э л п сорлы ейелдш сонш а жэб1рленгешн кергенде оган зыгырданым кайнады . ©3iMfli-93iM эр е н устап, оган кайтадан селем берд1м. —Ау, сен кайдан ж урсщ ? —дед1 ол селем1мд1 алган болып. Мен жежмд1 айты п. тьш л л ж куелш мд1 KepcerriM. —E.Tiami деген калада отырмайтын ба eai, - дед1 ол ещй м е т мыскылдап. - Ж урт калага жете алмай журсе, сен Алматьшан облыс келш, облыстан ауылга шапкылап жургешн кы зы к екен. «Сары и т о н басын сары табакка салса, ш оршып туседй> деген осы-ау, - деп ол езшен-ез1 ракаттанып, кенкмшеп кеп кулаг «Сары ит —сенс1н, —д еп м келд1 OFaH. — Ш аш ы н да, касы н да, ш арык табактай б ет щ д е сары . Сен енкиген сары аюсын!» BipaK эдеп сактап, ж асы улкен KiciMeH тайталаспадым. Ж ен жауап бедам. —Кала кайда каш ар д е й а з , —дед1м де койдым. Буркпгбай тагы кенкшдед!. — «03i жаксы Kicire — 6ip KiciaiK оры н бар» деген кайда? Ж алпак журт сыйып жаткан калага сенщ 6ip басынны н сыйма- ганы киын екен, шырагым. Жарайды, жарайды, калага сыйма- сан —дала кен. б з щ 61л. «Бул какпас неге менен ауылды кызганып тур?» деп ойладым 11ш мнен. О ны н ce6e6iH арты нан б й ш м . —Ал, менде не шаруан бар, liniiii болсан? —aeai Буркггбай арт жагынан оны 6ipey ауыздыкпен ш аужайлап оты ргандай, ек1 езуш кезек кайшылап. — BipiHiiii ш аруам ci3re селем беру едг О ны э р е н орында- дым. Берген салемш алмайтын боп кетш аз. Екшцм айтарым — колхозшы ейелмен жанагыдай сейлесущ1з дурыс емес. Ci3 ол KiciHi ез1МН1Н мен чп кп к у т м деп ойлайсыз ба? Ж о к , олай емес. Ол Kici осы колхоздын кож алары ны н 6ipi. —Оны ю м айтты саган? —Партия. —Маган акы л уйрететш KiMciH сен езщ ? — Облыстык партия комитетшщ тип — «Алатау жулдызы» газетойн кызметкер1мш. Буркггбай булыгып, ундей алмай калды. Мен бурылдым да, коштаспастан шыгып Kerriм. Ертешнде калага кайтпак болып, Токеш т! 1здеп, тем енп ауылга карай беттеп, мектептщ касы нан OTin бара жаттым. — Ага-а-а! —деп торгайдай шырылдаган 6ip бала дауысы шыкты артымнан. 239 I

Жалт карасам, шашы жалбыраган 6ip юшкентай кыз соным- нан жупрш келед! екен. Мен токтап, тосып алдым. - А га, ci3fli мугал1м тэтем, - дед1 юшкентай кыз е н т т н баса алмай, —Салима тэтем шакырады. ©3i класта отыр. Осы кезде мектептен жамырай ж упр ш , баска балалар шыкты. Мен Салиманын осында мупипм екенш бшетшмж. BipaK ба- рып жолыкпаган болатынмын. 03i шакырган сон, барайын деп мектепке карай бурылдым. Колхоз KeHceci мектептждел касын- да едь Онын сыгырайган юшкене ею терезеа елдеюмш андыган- дай бои. мектеп жакка жутына, жымия карап, телм1рш туратын. Бурынгы у-шуы кеп, орталау мектеп сотые кезжде жабылып, бастауыш мектепке айналган. Онын тутас 6ip жак жартысын колхоз алып, астык коймасы eTin ж1бергенш еспген болатын­ мын. 03iMHiH ен алгаui канат кагып ушкан уям болгандыктан ба, элде ем1рлж жар болар деген умггпен ен алгаш кушактаган кызым Селима iujiime отыргандыктан ба, efrreyip, мектептщта- балдырыгын аттай бере журепм катты лушлдеп кетп. Селима екеум1з ен алгаш рет сушскен класта, мугалгм устелжщ басын- да, eciKKe кырындау отыр екен. Онын карсысындагы езгм бала кушмнен таные парталар бурыш-бурышы куипктж кулагындай делдшп: «Апырау, мынау Ербол ма?» деп, жапырлай маган кара- скан сиякты болды. Есжтжашылган дыбысын ecTin, Селима жазып отырган жур- налынын бет1н жапты да, мойнын бурды. Класка юрген адам- нын KiM екенж бшген сон, орнынан ауыр кетершп, мен ушж езгеш е 6ip жат кимылмен, уйрекше, ею жагына кезек тенселе басып, 6epi карай аяндады. Ол ез1ме жакындаганда imi едеу1р бш ш п калган еюкабат екенж ангардым. Бурынгы еппак бел таргактын жумырткасындай таргылданып, ер жерже еж!мге есте уксамайтын жалпак, кызгылт сызыктар тартылыпты. Еюкабат ейелдш бел не «нокта» тусед1 деген осы екен гой деп ойладым. Салиманын бурын да 6ip баласы бар деп еститжмж. 1ш1ндеп eKiHuiici болар деп жорамалдадым. Селима маган кол 6epin амандасты. Мен де одан артыкка бар- мадым. Таргыл бет, шартиган iui, уйрек аян - 6epi маган 6ipTypai жат та, жшркешигплеу де кержедн BipaK мунымды сезд1рмеуге тырыстым. Селима алдымен e3i барып селем бере алмай жатканына KeuiipiM сурады. —CoFbic кезжде келгежнде де кере алмап ш м , —деш. - Окасы жок, Селима, - л ея м мен. - 0 з халын калай? —Халдын HeciH сурайсын? —деп Kypciaai ол устел жанын- 240

даты е з орнына отырып жатып. М ен ш ею рт сияктанып, онын алдынлагы Oipiumi партага жайгастым. — Кара тунде адасып, какгып, е л а з шел далага шыгандап кеткен адамда не хал болу- шы eai? Мен ундемед1м. Селиманын ж урепндеп ecKi жаранынаузын тырнагым келмедт BipaK Селима е з жайын мен сурамай-ак ба- яндай бастады. — Мен сеш ешкашан да юнеламаймын, —деп бастады ол сезш . —Осалдын омырткасын омырып, бержтш белж бугмийрш кеткен согысты кжелап, жас eMipiMfli м ен гш к еш пес ертке са- лып кеткен соган лагнет айтамын. Осалдык жасап, омырылып калганыма екшемш, esiMiii кжелаймын. —Осылай дед1 ме? Тура осылай дед1 ме, агай? —деп Ментай бшепмнен устай алды. —Ие, - деп мен басымды изед1м. — Туу, атай, кандай жаксы болтан. Мен а з Сэлимамен кездес1п, ол тура осылай деп, е з катесш С1зд1н алдынызда мой- ындаса деп ойлаушы ед1м. Кездескен1шз, Сэлнманын осылай дегеш кандай жаксы болтан! Ментай аркасынан елде 6ip ауыр жук тускендей, iaiH e сый- май журген осы 6ip мойындау с ез1Н Селима емес, бейне 6ip 63i айткандай боп, масайрап, ракаттанып калды. —Селима будан баска да б1рсыпыра сездер айтты. — Енд1 резтмен айта 6epini3, атай. Маган ен Keperi жанагы мойындауы eai, —деп Ментай кайтадан сабырлы калпына келдь — 031мд1 К1нелайтыным, — дед1 Селима ауыр 6ip KypciHin алып. —мен анау Танадай туракты бола алмадым. Сым коршау- дын iuiiHae болса да ол каз1р суйгеншщ касында жур. Шын ташыкка одан артык мурат бар ма? —Тананын кайда екен1н б1лед1 екен гой, —дед1 Майра. —Бшед! екен... —Ойлап карасам, мешк сатан жазган сонты хатым аккудын акырты ен1ндей бопты, Ербол, - деп Селима тэты 6ip KypciHin алды. —Ол хат eai кунге дей1н сактаулы, —дед!м мен. Селима басын ii3efli. —Онда мен шешен де, шебер ле екенмш. Акын болсам деген талап бар eai той онда кеудеде. Сонын 6epi мына сэры шалдын, санырау дулейд(н, —Селима мектеп сыртындагы колхоз кенсес1 жакты нускады, —калкасында калды. Туягы канданып, тумсыты майланып, корбандап, жас жемззкт1Н кеудеЫн кеулеп жаткан Kepi каскырдай куйте жеткен сон акын емес, акымак кылды той 16-465 241

—Сен a ai ле акы нсы к, Салима, - лел1м мен. - Мына сезде- piHHiH a3i т е п л ю турган тенеу гой. —Акындык кайла е ш и 6i3re, - деп кураш н ол. - Бала-шага- мен калдык кой 6i3. А л сен нагыз журналист боп KeTinciH, Ербол. Ж азгандары ннынбэрш газетгерден узбестен окып жатамын. —Нагыз ж урналист болуга aai ерте гой, - дед1м мен басым- ды шайкап. Салима да басын шайкады. —Ж ок, жок, рас айтамын. Осыдан сон ол сэл ойланып, унЫз калды да, алгашкы баста- ган эн п м есш кай тала н жалталы. — Таты да айтамын, Ербол, мен сеш ешкаш ан да юнэламаймын. ¥ л - ж еп м , жар - жес1р болып, эр кеудеде журек орнына жудырыктай муз жаткан, э р адамнын к езж ен аккан кан- ды жасы eKi 6eTTi кислотадай куйд1рген сурапыл сотые жылда- рынын азабын. зардабын KiM умьггады д ейсж . Бул да сол мын- даган жанны н журепнде калган таркамас ш ердж 6ipi гана гой. О ны н ycriHe 9Mip бойы e3inmi юнэлап етерм ш дед!м емес пе жана. Егер ую м жетсе, мен бар кызга, кыз боп туар болашакбар урпакка былай деп жар салар ед1м: «Кыздар, бай деп, бакты деп ешкашан да шалга шыкпанлар. Ж анын суйген тен курбы, до- сына балгын бал кеш лм ен берген уэдеаш елеен де бузба!» дер ед1м. BipaK м е н т ую мд| KiMестиш, юмге айтамын? Сез1нде тура алмай сорлаган, шатасып, ш алга шыккан Сэлиманы н enairi ce3i юмге керек, юмге дэрг.. —Туу, байгустын жагдайы киын екен гой, аяп кетпм гой, — дед1 М айра. М ентайдын да мелжлдеп кезж е жас келген сияк- танды. Мен энпмемдй ары карай жалгадым. —О сы арада С элим а екеш жылап коя берд1. О нын жылага- нын Kepin отырып, ез1м де киналдым. BipaK, киналганмен меню колымнан келер не бар? Сэлима е к с т н токтата алмай, кайта- кайта жылай бердк О нын ermiri ce3i eKi eKciK арасында айтылып калган у зж -узж ойлар Typiitae жалгасты. Ол маган шал куйеуш ж согыстан сонгы 6ip жыл ш ш д е 03iHe к теген 3a6ipiH жетю здь Бул ауылда Бурю тбай етеп н ашпаган жас эйел, е ю 6yTiH орта жастагы катын кемде-кем кэрш е/д деш. —Бул корлы кка кенгенш е елгеннщ езю хош керген canepiM де болды, Ербол, —деш ол тагы 6ip екеш апып. —Алайда м езгш аз ж ан ш ыкпайды е кен кеудеден. 9 a i кунге д е й т елм ей. Tipi кел ем ш . BipaK т ек Tipi жан д егенщ болмаса, мендеп енд ш тipш iлiк ш амалы боп калды бул кунде. OtiTeyip бала-шага болт­ ан сон бой уйренш, к е н д т п кепп бара жатырмын, тешзге лак- тырылган 6ip кесек тастын су тубше карай сыбдырсыз домала- ганына уксап. 242

Салима кезш щ жасын суртш, сезш жинактай бастады. - CeHi терезеден карген сон. шыдамай шакырттым, Ербол. Келгенше ракмет, саган шагып, iummeri шемен uiepiM 6ipa3 бо- сап калгандай болды... Осы кезде сарт еттп, класс белм есж ш eciri ашылды. Екеум13 де жалт карадык. Tyci она бастаган как кездер1 кутырган иттш кезшдей канталап, ок Twin долырган сэры аюдай корбандап, Бурютбай Kipin келе жатыр. - Э , ею FambiK, кол устасып, отырсындар ма сыбырласып, — дед1 ол тютене, такпактай сейлеп. Содан сон Сэлиманын касы- на келд1 де, унем1тершш, быршып журетш жалпакалаканымен жагынан сылп eTKi3in тартып кеп ж1бердк - Экеннщ аузын... Сен менщ катыным екешнш умытып кал­ ган боларе ын Teri... Аюдын табанындай ауыр алаканымен Сэлиманы беттен са- лып калганда «Ойпырай, елт(ред1-ау мына бейшараны» деп жа- ным шыгып, орнымнан атып турдым. - Неге урасын, не жазыгым бар? - дед1 Селима жылап xi6epin. - О, шешекш... MiHe жазыгын! — деп ол, ейелш ш еюнил бетшен жене тартып ж1бердк —Кет уйге каз1р. Мен1н кез алдым туманданып, 03iw ii-e3iM ерен устап кал- дым. Онын уст1не жаум ен согыска болмаса, мен е з 1 бала кужмнен ауылдын жалу тебел есж е ж о к жанмын. Ka3ip кыз- баланып, жагасынан алсам, мына аю сэры шалдын осы ми- нутта шапкылап ауданга барып: «М еж Tiauii сабады», — деп 63iH-e3i ©TipiKжаралап, жалган жала жауып, соттатып ж1беру1 хак. Сондыктан не де болса шыдап, ершмд1 тютеп, ундемей бактым. EKi бетш басып, енюлдеп жылап, Селима eciKKe карай умтыл- ды. Егер Селима еюкабат болмаса, мына дулей оны жыгып са- лып, насыбай толы калы н е р н ж TicTeHin алып, iuiK e тепюлейтшдей едь - Муныныз дурыс емес кой, аксакал, - дед1м мен бул сетте бар колымнан келгеж осы болып. - Мен сенен акыл сурамаймын, - дед1 ол былш етюзш партага TyKipin. Содан сон eciKKe карай аяндады да, токтай калып ж ене тютене сейледк - Улкен уйдщ итаягынан жугын деметкен бура- лкы кушжше шмимей, жайына кет сен езж ! Мандайымнан кара тер бурк ете TycTi. «Мунын кеше каладан далага неге келдж деп домбытпалап отырганы осы екен гой. Меншейел1мд1 торып келдждегеж екен гой» деп ойладым. Сары аюдын накак жаласына жаным куйдк 243

Буркпбай бар ашуымен eciicri таре е го з е жауып, шыгып кетп. Ол Селима екеум1з бала кушийзде онашаланып келш, 6ipiHiui рет суйгскен класс белмесш, мектептщ баска жагын койма, атк- ора етш алганы сиякты , абакты етш , соган м е т тас кып камап кеткендей боллы. Осылай деп мен у н а з отырып калдым. Кос кы з да бастарын ш айкап, ауыр мунга баткандай болды. Еши мен енгтменж аягын тиянактадым. - Сол жолы Бурютбай Туткышевка катты ыза болып кеткен ед1,м. О нын жалгыз Селимага тана емес, Канша апайта керсет- кен * e 6 ip i де жадымда ж урген. Канш а ыза болсам да Бурютбайды матан б1рден жыта кою онай емес кой. б й тк еж мен жас журнаписшн той ель Ал Бурютбай болса жас аншыта кез- дескен Kepi кабан icnerrec. Алыстан ж ен е жанды жершен дел кездеп атпаса, жаралы кабан ангал ж ас анш ынын езш де жайра- тып кетпей ме? Осыны ойладым да, мен Бурютбайдын Селимата байланысты арсыздыктарын былай койып, онын колхозшылар- м ен д е ю р л т н сынап, Канша апайта - керсеткен 3e6ipiH баян- дап газетке «Эй, катын... «деген фельетон жаздым. в й т к е т Сели­ ма туралысын айтсам: «Бул менщ ейел1мн1н бурынты ж й т бо- латын. Сондыктан ештткпен жазып отыр» деп бассалар да, баск- алар соган иланып калар деп ойладым. Соным дурыс бопты. К еж н н ен А удандык партия комитет1нде жанаты мен жазган ф е­ льетон талкылантанда ол шынында да солай деп шатыпты. Кейб1реулершн Бурютбайды колдаганына карамастан, бюро кол- хозшылармен д е ю р л т жене колхоз шаруасын аксатканы ушш оган ceric жариялапты. Егер мундай кылыктары кайталанса, ор- нынан алынатындыгын ecKeprinri. Осы кезде баска 6ip уйден шыгып, сэры к ш р тарткан аксары ейел касымызга келдй - A na, 6epi жакында, мына Ербол деген баланмен таные. Б1здщ 6ipre окитын жолдасымыз, —aeai Майра ейелге. М ен орны мнан ушып турып, басымды Hiп, улкен Kicire селем 6epaiM. - С елем етаз ба, апа? - А ман-eceHeiciH, ш ырагым. К уйлькуатты журм1ещ, жа- ным. - Содан сон ейел кы зы на карады. - Майра, калкам-ау, тал туе болды. Конактарына шай кайнатып бермейФндер ме? - дедь - Ka3ip, K33ip, ana, е н п м ел е ап отырып калдык, - дед* Май­ ра акталы п. Ментай eKeyi тез орындарынан турып, беседка сыр- тындагы казанды кка карай умтылды. А к кофталы, Кызыл юбка- лы М ентайды н сыртынан мен суктана карал отырып калдым. К ос кы з бен карт ана ушеулеп, лезде шай жасап экелдь 244

—Карагым, екен бар ма? - aeai карт ана маган Майра аркы- лы шай усынып жатып. —Жок, апа, согыста елдь —Е, бакыр-ай, —дед1 ана ернш сылп етюзш . —Б1здт Майра- нын да 6Keci согыстан кайтпады. —Бмемж, апа. Майра айткан болатын. —Ш ешен бар шыгар? Мен басымды шайкадым. —Е. бакыр-ай, —деп Майранын ш еш еа тагы да ернж сылп етмздй Содан сон, менш эке-шешемжн жоктыгы ана журепнш элдеб!р кылын козгады ма, бш меймж, ол бурынгысынан да меШрленш, дастаркан успндеп май мен бауырсакты вз колы- мен молырак eTin, менщ алдыма карай ысырды. —Жеп-iuj, карагым. Тойып ал. —И э, менщ апам жаксы Kici, - деп Майра еркелеп, шешесже басын суйедь — KiMniH шешес! жаман дейсщ? Баласынын касында басы карайып отырган шешенщ жаманы бола ма, карагым, —дед1 карт ана шайын урттай отырып. Шайдан кеййн Майра, Ментай, мен ушеум1здж энпмем1з кай- тадан жалгасты. - Жас баланын е з туган эке-ш еш есш щ нендей адамдар екенш , олардын мшез-кулкы, кадыр-касиет1 кандай екенж б1лмейтш1 сиякты, жас кун1м1зде 6epiMi3 де туган халкымыздын бойындагы барлык касиеттерд1 теп е бш е бермейд1 екенб1з. 9 cip ece, онын кемш шк жактарын кермейд1 екенб1з, кыздар. «Халык —ана», «Халык —каЬарман», «Халык —данышпан» деп журе берем1з. Онымыздын 6epi де рас. BipaK жаксы адамнын да басында кемш ш п болатыны сиякты, сол каИарман, данышпан халыктын да бойында 6ip кжэрат болады екен. «Жеке адамдар- дын кемш ш пне халык кшел1 ме?» деп, екеущ нщ маган карсы дау айтуларына да болар. BipaK халык жеке адамдардан туратын болгандыктан, мен олардын кемш ш тн халыктын бойындагы мш деп отырмын. Сонда мен эйНл1 академик Каныш Сетбаевтай, дуниешн терт бурышына кен танылган улкен жазушы, гулама галым Мухтар Эуезовтей, дулдш композиторлар Мукан Теле- баев пен Ахмет Жубановтай, булбул енил Кулеш Байсеййтовадай eciMaepi менп жасайтын ул, кыздары бар, дарынды, данышпан Ka3ipri казак кауымынын басындагы Min арызкорлык деп тушйм. Буган ез1м алты жарым айдай, ягни 190 кун ттлип болып, ел ара-

лаганда еркж кез1м жеткендей болды. б й т к е т мен сол 190 куннщ тен жарымынан артыгын арыз тексерумен етюзд1м. Bip жолы редактор шакырып алып, алые ауданнан тускен арызды колыма устатты. — Ербол шырагым, осы хатты жаксылап Texcepin келий, - дед1 редактор. - Олай дейтлшм, муны жазып отырган мугал1м адам. Бул к1сшен 6i3re будан бурын да б1рнеше арыз келген. Карангы колхозшы ем ес, окыган ауыл интеллигент! боп есептелетш бундай адам неге арыз жаза 6epeai екен, сонын ce6e6iH 6iami. Хатты алып, редакциянынб1р бос болмес1не барып, оки бас- тадым. Карасам, дэптердщ терт бетше жазган хатгын imi быкып турган кате. «Сауатын арызбен ашатын агайындарым-ай» деп imiMHeH тынып, хатгын аягына карасам, «Тшеугапи Рустемга- лиев» деп кол койыпты. Аты-жеш маган таные адам сиякты боп Kepiani. Согыста дел осындай 6ip каруласым болган eai, сол емес пе екен деп ойладым. 1здеп келсем, сонын нак 93i боп шыкты. Мен онын арызына байланысты коп адамдармен енпмелеепм. Аудандык партия комитетшш секретарымен де, ауатком председател1мен де, прокурормен де, аудандык оку бел1мжщ менгеруцйамен де сейл еспм . Булардан баска адамдардын, \"Плеугалимен 6ipre кызмет ктейтш мугал1ьшерд1н ол туралы тю рлерш тындадым. Олар 6ip ауыздан менщ ecKi досымнын онбагандыгын делелдедк Солай екенше ез1мнщ де кез1м жетп. Осы Kiel 6ip 03i гана eKi жылдын iuiiHae жогары орындарга врюмн1н уетшен отыз eKi арыз жазыпты. Сонын 6ipae-6ipi раска шыкпаган. Отыз ymiHiui арызды колыма устай отырып, мен ecxi досымнын ез1мен енпмелеепм. Ол 6epiH де мойындады, «рас- талмаганы рас» дедк —Ендеше расталмайтын арызды неге жазасыз, Тшеке?—дед1м мен. Согыстын талай сурапыл кезендерш басымыздан 6ipre еткерген ecxi дос болганымызбен, ол менен 5-6 жас улкен едк Сондыктан мен онын жасынын у л кен дтн курметтеп, осылай — «Ттеке» деп атадым. —BipeyaiH успнен б!рдене жазбасам, отыра алмаймын, - деп ecKi досым шынын айтты. — Bipeyfli жамандамасам, imKeniM ас болмайды. Т еп канымда сондай б1рдене бар гой деймш, —дед1 ол. Онын канында не бар, не жогын тексергемш жок, бшмеймш. Эйткеж мен aepirep емеепш. BipaK журналист те дернер сияк­ ты, ол да езш щ тексерген icine диагноз кояды, операция жасай- ды - кемшшктен кутылудын жен1н керсетед1. flepirep опера- цияны адамнын т е н т е , журналист жанына жасайды. Tepic ди- 246

агнозбен жанга жасалган операция адамды eiuip бойы мугедек етедц ceiiTin оны баспасезге деген сеш мнен айырады, оган еш теслредь Бул жалпакжуртка жария болады. Ал тенге жасал­ ган операция Tepic болса, адам елед1, еш тенеш бглменш, еш м м ге айта алмайды. б л ген адам Tipire коркынышты емес. Е кеуш ш тагы 6ip айырмашылыгы —дер!гер адамнын бойынан ауру тапканда оган ж аны ашыганын айкы н ангартпайды , iuiiHfle сактайды ; журналислн эр адамнын бойынан кемпилж керген сайын жаны ауырады, «бул сорлы мундан Kecipre кайдан тап болды екен?» деп, ез-озж ен киналады. Мен де кинала отырып, командиров- кадан кайтканнан кей ж , «Алатау жулды зы на» «Есю д оска хат» деген улкен макала жаздым. Мен сендерге сонын ен сонын гана окып берейж. кыздар. Мен арт жагымда, акж астыктын касында жаткан коныр пап- кага кол создым. Онда мен in «Алатау жулдызында» жариялан ган барлык макалаларымнын киындылары бар едь Ж омартбек- ке керсет1п мактанайын деп облыстан Алматыга едеж ала кел- ген ед1м. Ж омартбек ж о к болганды ктан келгеннен 6epi б ел ашылмай жаткан бул папканы мумкж М ентай мен Майрага керсетермж деп, багана осылай карай шыгарда колтыгыма кыса салгамын. М айра лып етш , маган кол жалгап ж1берд1. М ен атап- ган макаланын ен сонгы баганасын оки бастадым. «... Д осы м, сен маган алгашында диплом ы нны н барлыгын, сауатты екен1нд1 айттын. Сол кезде алдымда жаткан сен1н ары- зынны н сонгы б ел н е кез!м ту сп мен1н. О нда сен былай деп ж а- зган екенс1н. «Ршаксиядан (!?) сурайтыным (?) мен in осы хатм ны н (?) ката (?) Ж ер (?) болса т у зетт (?) Жаз1п (?) костын (?) косып, ондеп (?) к эзи т б ел н е жазуды (?) сураймы н (?). Т а к ы р ы б ы: «EcKiaiKTiH Ж ат (?) адеггерше (?) Ж ол (?) 6epyuji бастыктар» деп (?) баска теме (?) алуына (?) блоды (?). Тезрек тексерунд! (?) су­ раймын (?). «Хат Жазушы (?) мугалим (??) Тлеугали (?) Рустемгалеев(???)» Ce3iHai тындап, жазуынды оки отырып, сен уш ж мен кызар- дым, досым. Кырык шакты сезден улкекш-жцпл) жиырмадай кате ж)бер1пс1н. Жазуыннан кержген сауатсыздыксол жердег1 соз1ннен танылып турды сен1н. - MeHi кудалап жур. Сондыктан мектеп директорынын жа- залануын талап етем(н, —дедin сен сезщ нш сонында. Сабактын сапасьж 6iay yujiH комиссия куруын кудапау деп ееептесен, онда директорд)к1дурыс, Тшеугали. ©йткён1, дирек­ тор мектептег1 оку-тербие жумысына жауап бередг Ол бар окушынынбарша пеннен сауатты болып шыгуын коздейш. Ал, 247

сен, шала сауатгысын, сенен окып, ештене бшмей ш ыккан ба- ланы к обалы кш ге ертен? Сен осыны ойладын ба езщ? Ойла- сан, олай демеген болар едщ, ерине. Мен ауданнан кайтканда сен туралы денене жазбай-ак кояр- мын деп ед1м. EipaK оным саган болыскандык болмайды екен, ecKi дос. Сен тек о з 1 м д т ж ен деп, езген щ сезш ерге бастыр- майды екенФ н. К ит етсе, иректеп ары з жазуга кумар KepiHeciH. Бул окига ceHiH eMipituieri 6ip рет еткен агатгык болса, мен оны елемеген де болар ешм. Б1ракбул ceHin суйепне ciHin бара жат- кан дерт Kepiн е т . Сондыктан мен журепм сыздай отырып, осы хатты жолдауга мэжбур болдым саган. «Жалакор» деген жаман ат, 'Плеугали. Арызшылдыкабырой бпермейдь EcKiHin бул жж ркеж цгп калдыгы жана е.\\нрге жа- распайды, к о м м у н и с т жана заман аламына лайыксмес. 0cipece, осы exiipai коргау ж олында касыктай канын, шыбындай жанын аямай, жаумен курескен Отаннын ер солдаты —сенщ бойына сыйы мсы з ic. Ойлан осыны. Коллектишнмен тэту бол, жолдас- тарынды сыйла; оры нсы з арыз айтып, e-ripiK жала жауып, олар- д ы н ты н ы ш ы н а л м а , ш ы ркы н бу зб а. С о н д а о л ар да ceHi курметтейд1. Ж алкаулыктан арыл, epin6eii 1здешп, сауатынды аш. Сонда сеж ш эю р т т е р т кад1рлейт1н болады. Сен екеумйзш май- данда 6ip кун1, 6ip жииалыста партияга алды. Согыста ел ymiH еткен е р л т м 1 з ymiH улы партиянын Mymeci болдык. Ендеше екеум1з эркаш ан езгелерге енеге керсетуге, майдандагыдай тек кана алга умтылуга THicni3, жауынгер дос. Мен сеж н редакцияга келген хатынды алгаш окып, сонын- дагы аты н мен фамилиянды кергенде куанышымда шек болма- ды. Б1рден ceHi к ез алдыма келт1руге тырыстым. Тез1рек ез1нмен кездесуге кумарттым. EipaKжайынды керш , жабыркап кайттым. М ен ceHi мундай болады деп ойламаган ед1м. Сэлеммен ceHin майдандас ecKi досы н Ербол Есенов». —Бул —6ip, —дед1м газет киындысын кайтадан папкага са- лып жатып. - Будан баска да б1рнеше мысал айтайын мен сен- дерге. М1неки, осы екеуш сиякты, 6ip кабинетте катар отырган, 6ipiMeH-6ipi ойнап-кул1п журген адамдардынб1р1н1н устшен 6ipi арыз ж азганын ecTiflinnep ме, сендер? Ж ок, естзген жоксындар. Ал мен KepaiM ондай адамдарды. Редакцияга 6ip колхоздын председател1 мен орынбасарынын 6ipiH-6ipi жамандап жазган хаты келед1. EKi хатта да: «Ол iiuin кой ды .'ж еп койды. Мемлекет мулк1н талан-тараж erri» деген ауыр-ауы р айыптар бар. «Ж азган кулда жазы к жок» дегендей, eKi етект1 белге Typin алып, мен ж ен ел и м ол хатгы тексеруге. 248

Аудан басшыларымен акылдасып, адамдармен cefuiecin, тексерт карасам, колхозда шашау шыккан ештене жок. Бар мулж ор- нынла. бар дуние калпында. —Ау, аксакалдар-ау, буларын не? —дейм ш мен к у л т , пред­ седатель мен орынбасарга кезек квзтастап. Exeyi де томен карап, кумшжидк —Мынау 6ip тойда журттын 6apiH мактап свз сейлеп, м е н т атымды одеж аузына алмай кетп. Мен соган ыза болып ешм, - дейш председатель. —Бул Kici ылги ойын-тойда 03i терге отырып алады. Басты да 03i устайды, басканы да 03i таратады. Маган улкен едщ деп устел басын 6ip билетпейдй Мен соган epericin ед1м, —дейд1 орынбасар. Сейтсем орынбасар председательден 2-3 жас улкен М жеки, ол eKeyiHiH арыздаскандагы энпмелерипнTypi осы. —Е к еу ж зд е улкен адамсыздар, м ен щ экем д ей Kicici3flep, — дейм iн мен оларга кы нж ы лы п. — Е к еу ш зге м ен ш он еге ай- туым к ел1СпеШп д е. Б |р а к осы лары н ы з ел-ж урт, ecTip кулак- тан уят емес пе?! —Кояйык, кояйык. —Жаздык, жанылдык, —aeftai олар, мен бейне 6ip ол екеуж атып кетедндей апалактап. —Шаршадындар ма, кыздар? —Ж ок, ж ок, айта 6epiHi3, агай, —дешй Майра мен Ментай косыла ун катып, тагы да тьншауга ынталанып. —Ешй токсандагы елмел! шал жазган тагы 6ip арыздын кызык хикаясын айтайын да, бул энпм еж догарайын б1ржола. —Ие, кызык емес, каарет кой бул, —дейд1 Майра. Майраны макулдап, бас изеймж де, кызып алган мен тагы да сейлей женелемш. —1ргелес катар отырган exi ауылдын 6ipiHiHтоксандагы шалы екшил ауылдын алпыстагы шалынын устшен арыз жазыпты, былай деп кврсетттк «... Ушбу, жогарыда аталган Эл1мбай шал аруагымызды кор- лап, атамыздын б е й т н е кол типздь Соны тексерт, атамыздын аруагын корлаган KiciHi жазалауды сураймыз... » —Иэ, тууй, —дед! Майра кабагын шытып. - Ол соншама Козы Кврпеш пен Баян сулудынбейпз ме екен кол типзбейтж? —Тексере келгежмде, - диим мен, - меселе мынадай боп шыкты. Арыз жазган токсандагы шалдын apFbi аталары б ш к п Kici болса керек. Ауылдарынын шетжде соган орнатылган, 6ip жакбужр* кулаган ecKi зираттурады екен. Корин отырган екншл ауылдын карты Эл1мбай деген Kici 6ip куш сол зирапын кулаган 249

жерш кайтааан калап, бурынгыдай етш, жаксартып, тузеп кояды. Токсандагы шал осыган ашуланады. —Эл1мбайды неге кш элайсыз? —деймш мен оган. —Атамыздын бейгпие кол тилздь —Атаныз K3flipci3 Kici ме eai? — Жок, Kaaipni болатын. —Онда Эл1мбайдын атаныздын кулап жаткан 6ei”iiTin тузеткеш дурыс емес пе? —Жок, Tepic. —Неге? —©йткеш ол —6i3aiH атамыз. —Онда зиратты е зМ з тузетейж деп жур ме е д т з ? —Ж ок, м еж н оган xaniM жок. Эл1мбайдай жас емсспж. — Ж ас болмасаныз, зираттын тузетш генше куанбайсыз ба кайга? —Ж ок, куанбаймын. —Неге? —Ол —б1здж атамыздын зираты. Оны тузетсек, 6i3 тузету1м1з керек. Тузете алмасак, бетен еш ю м нщ колы тиюге THic емес!.. Mine, муны алжыган ш алдын сандырагы гана деп, em6ip мэн бермеуге де болар едй BipaK д эл осы штрихта жогарыда айткан К1нэраттын ecKi психологиялык элементгер1 жатыр. Ол к1нэрат, ол дерт —арызкорлык, ауылга б елж уш Ы к. Мен халкымыз осы жаман дерттен арылса екен деп арман етемж. Ен ж ок дегенде болашак урпакка осы дерт жукпаса екен деймж. Кур арманмен ic б1тпейд1. Арманды жузеге асыру ymiH аянбай куресу керек. Ж ан-жакты курес кажет. Мен журналист, сендер MyraniM болып, 6epiMi3 6ip унмен осы т1лекпн уранын жас урпактын кулагына куюга т ш с т й з ! Мен осылай деп ойлаймын, кыздар. — И -и э, агай-ай, жаксы айттыныз-ау, —деш Майра мен1н с ез1ме суйс1нгендей болып. Ментай да Майра екеум1зд) купга- гандай бас изед1 де: — Ж алакорларга жаза колданылса, кандай жаксы болар ед1! —дед1 баяу ун катып. — И э, онын рас, арызкорларды шен-лауазымына карамай ошкерелеп, халык алдьжда карабет етсе, токталар eai бул пале. EKi кы з маган карады. Мен де басымды изеа1м оларга: Содан сон ушеум13 де, эркайсы мы з iurren ойлангандай боп, 6ipa3 унс!з отырдык. М еш н eciMe профессор Эуенов туст). —Мухит агай капай, кыздар? —деп сурадым келгел1 ол KiciHi кермеген1мд1 айтып. —Ж аксы, - д е л Майра. - Ci3ai лекцняга келген сайын сурап кояды. «Ерболдан хабар бар ма, Жомартбек?» дейдт «Ол облыс- 250