Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

*$$*&&>_______________ Жанар 0бд1шова____________ калын шашын жуудын апам eKeyiMi3re машахаты квп бол- ды. Апам шашын тубшен бастап жуып, еселеп онын суйеп арбиган, ыржандаган, арык аркасына тастайды; мен оны аяп, кетерш турамын. «Алда, байгусым-ай, Алла Тагалам да шашты аямай саган берген екен...», - деп, апам буркыл- дап кояды. Ойелдщ аты Алтын екен. Б1з, балалар, ол кклш б1рден «Эй-эй апа» деп, жаксы керш кетпк. «0й-эй» деп атага- нымыз - эдем1, сулу дегешм1з ез1м1зше... ©кем 6ip токтыны сойдырып, алдымен аз-аздап сорпа iuiKi3fli, аз мелшерде тамак жепздк 0cipece ашкарактана тамак жейтш Ардакка кеб1рек берсе екен деп, ш тей оган тшеулес болсак та, экем 63i белгшеген мелшерден асырма- ды. Оган жаны ашып, жасырып, куырган бидай 6eprici келген Мэкен «усталып» калып, экемнен катты ceric еепдь BipaK SKeci мен шешесше Караганда, Ардак элд1рек едь Олардын 61зд1ц уйге келгенше де он шакты кун болып калган. BipaK 0й-эй апа аягынан турып кете алмады: ani курып жата 6eprici келедк жата 6eprici келед1, TinTi кезш де сирек ашады. Тусте эдеттепден Ke6ipeK ет асылып, дастарханга куырылган бидай Ke6ipeK твгшдь Шай устшде Ардактын экеа кеудесшен шыккан сиякты басынкы даусымен эцпме бастады. - Айналайын, ага, экпе, ракмет Ыздерге! Bi3re жасаган жаксылыктарыныз Алладан кайтсын! Бала-шагалары- ныздын кызыктарын Kepin, бактарыныз бастарыныздан KeTneciH! Жастарыныз узак болсын! EciMi3 ауып, аштык буынымызга Tycin, кез карауыт- канда, Алла Тагалам Ыздерге жолыктырды: ес болып, ба- ладай мэпелеп куттвдздер, KepeTiH KyHiMi3 бар екен, оган да К¥Дая тауба! EHfli жата 6epreHiMi3 жен болмас! Татар дэм-тузымыз болса, тагы жолыгармыз... Алтыннын жагдайы мынау бо­ лып тур... Багып алатын бала емес... Осыдан жаны калса, аганыздын онымен дэм-тузы жарасып кетсе, Кудай алдындагы ce3iM - карсылыгым жок! Онын Tipi жургеш - кешлге медет... Алладан осылай болсын деп тшемеп ед1м, кайтешн... амалым жок... Ол кез жасын саусагымен 6ip inin cypTin тастады. Ардак 100

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ кез1 бакырайып, тукке тусшбей карап тур. 0 кес1 орнынан турып, даярлап койган жарты кап бидайды аркасына са- лып, Ардактьщ колынан тартып, «ж ур» дегендей ишара жасап едь.. ол: - Апам, апам! - деп, шырылдап шешесше жабысты. Ал­ тын апа кезш щ жасы соргалап, суйретЫ п, басын эрен кетердь Ардакты кеудесше басып: - Жаным, жаным, ботам менщ, - деп сыбырлады, - бара гой, ботам, экеннен калма! Буюл эулеттен екеущ-ак калдындар, ес бол экене, Кудайым жар болсын, бара гой, бара гой, кулыным, мен жолдарьща курмалдык болайын... Дэм жазса, буйрык болса, KepicepMi3... Ол талыксып кетть Онын былк-сылк еткен денесш кушактап, эке мен бала солкылдап, коп жылады. «Y h !» деп K©3iH ашканда, апам екеушщ кушагын ажыратып, уйден сыртка шыгарды. Кара жолга тускен экельбалалы екеудщ сулбалалары кос нуктеге айналганша, 6apiMi3 карап турдык. Суйемелдеп сыртка шыгарган Алтын апамнын коз жасы кан-солаз бетшен унЫз иепне карай сырганайды... KeTin бара жаткан екеушщ осы сонгы сулбасын мэцп есшде калдыргысы келгендей, KipniK какпай карап калыпты... Куры кур сулдер1 калгандай болган Алтын апамньщ ею жагынан суйемелдеп, Тэшен екеу1м1з уйге алып юрдш. Апам тосек салып койыпты. Ол тушмен сандырактап шыкты. Айтатыны - Ардак, Малгаждар (ол куйеушщ аты). Апам кара шайга койдын майын салып шнозуге тыры- сады, юшкентай касыкпен аузына тамызган шай езушен агып кете береди, каладай т1з1лген MiHci3, аппак Ticrepi маржандай жаркырайды. Апам: «Сорлыга Жараткан Ием 0Hfli аямай-ак берген екен, одан да тишмдей бак берсе бо- лар ед1?!» - деп куб1рлеп кояды. «Апа, Эй-эй апам сумдык супу, э?» - деп коямын... мен де косам-жарласып. «Осы сулулыгы тш-кез болды ма екен, сорлыга...», - деп кояды апам, ез1мен-ез1 сейлескендей куб1рлеп. Денес1 кушп-жанганда, алакан шыдатпайды, оттай лау- лайды. «Мына байгус куйш кетпесе болды гой!» - деп, апам салкын суга шуберект1 батырып, аздап сыгып, манлайына, колынын, аягынын буын-буынына басады, ол пешке жайгандай лезде кеуш кете береди. 101

_______________ Жанар Эбмшова____________ Калгып-шулгып отырып, уйыктап кетшпш. Танертен оянсам, уйде епш м жок: тым-тырыс. Тундеп Алтын апам- нын кушп-жанганы eciMe Tycin, «не болып калды екен?» деген ойдан денем тоназып, коркыныштан калтырап, онын TeceriHiH касына жакындап келд1м. Од Kici шалкасынан жатыр екен. Басына салган орама- лы сыргып жастыкка TycinTi. Кап-кара калын шашы кемкерген манлайы кен, эж1маз, аппак екен. Жш-жщшке кастары жана туган айдай болып, керш п жатыр. ¥зын Kipniri кез1н1н астын квленкеленд1рш тур. Жуп-жука кыр мурныньщ желбезектер1 болар-болмас flipin кагады. Дем алмайтын сиякты. Элш калган екен деп шошып кегли. - Апа! - деп, бакырып жылап ж!берд!м. Ол кезш ашып алды. - Алтын ana! TipiciH бе? - деп, устше тенген мен! калтыраган колымен басымнан сипап: - Yh! - дед! кеудес1 жарылгандай болып, терен дем алып, - Ардактан айрылган сон, ез1м де бшмей жатырмын: ofliMiH бе, TipiMiH бе? - дед! сыбырлап. - Апа, елмепи! Апа, ейтпеш!! Bi3 ci3fli Эй-эй апа, Эйбат апа дейм!з... СЧз жазылынызшы, Ардак ci3fli !здеп келедП Ол ешкайда кетпейд!! - деп бакырып, жылап жатырмын, жылап жатырмын... Осы кезде сырттан юрген апам: - Тек! Жылама! Жаман ырым бастама! Ол байгуста не хал калды дейсщ? Тун!мен OMip мен aniMHiH ортасында ар- палысып шыкты. Тыныштык бер! - деп, меш сыртка шыгарып хабердь Yui-терт ай еткен сон Алтын ana 03i журет!н болды. Bi3, балалар, онын расында да Эй-эй апа екенше еш кумэн!м!з калмады. Ол Kici ашыткан айран да балдай, жайган наны да кагаздай жуп-жука, алган курты да ерекше... Bi3 шуп!рлеп, касынан eai ел! ажырамаймыз. Ол Kici апамды «экпе» деп этап Kerri. - Экпем болмаса, ендш суйепм курап калар едг - деп мунайып отырып KeTyuii едг Ардак пен Малгаждарды ойлап тагы ауырып кете ме деп, алдына жата кетем ондайда. - Эйбат апа, - деймш еркелеп, даусымды созып, - ба- 102

0Mip сурсем... сымды карап 6epiHi3iui, эйтпесе 6ip нэрсе уйретщгнш, - деп ештеме ойлатпауга, кенш н аулауга тырысамын. Эйбат апам оны тушнедо, салалы саусактарымен ша- шымнан сипайды, алаканында каншама мейрймдшк бар едь.. 0 л i кунге дешн eciMe туссе, сол кездерд1 сагынып кетемш... Алайда осы 6ip мамыражай, жайбаракат 8MipiMi3 узакка созылмады. Эйбат апам оналган сон, Шонекем бйдщ уйге «Катын аламын!» деп маза бермейтш болды. Экемшн басынкы сездер1, Шонскемшн дарылдаган дау- сы 6ip куш сап тиылды да, 6ip кой сойылып, ауыл адамда- ры жиылып, Эйбат апамды Шонекеме косты. Bi3 Эйбат апамды Ш онекемдтне апардык. Осы уйдщ табалдырыгын аттаган куннен бастап, Эйбат апам меш «Торе кыз» дейтш болды. Шонекемшн ыбырсып жататын уйш айнадай кылып жаркыратып, Kipce шыккысыз кылып койды. Колы шебер Эйбат апамызды ауылдын эйелдер1 тон niuice де, ою ойса да «керсетш 6epuii» деп, уйлерше шакы- рып кетуmi ед1. Аккудай болып келе жаткан Эйбат апамнан ауылдын еркектер1 тана емес, катындары да коз ала алмай калатын. Бул Шонекемн1н жынына тиет1н болды. MiHe3i - тон, C03i - дерек1, катынбасша, ур да жык м1нез1 бар Шонекемнщ Эйбат апаммен мулдем уйлес- nefiTiHiH 6i3fliH уйдег1лер oipnen байкаган. Байкаган да, icTepre амалдары жок, ш тен тынган. Bip кун1 келсем, Эйбат апамнын он жак 6eTi кегерш калыпты. MeHi Kepin, кап-кара кезше жас толып, KOHini бузылды. - Эйбат апа, не болды? - деп шыр ете калып ед)м, ол вз1н эрен игергендей, даусын кенеп: - Жай, Торе кыз, отын жарам деп, агаш тидн - дед1. Мен сене коймадым. «¥ р да жык MiHe3i бар Шонекем, уй манында узагырак шуылдап ойнасак, агаш лактырып куушы едй.. Эйбат апамнын керш1лермен аралас-кураласы ол Kicire унамайды-ау...с1рэ» деген ой келдй.. Арада б4рнеше кун erri. Бул окига да умытылгандай болган. Bip куш тан ертен шан-шун еткен дауыс шыккан сон, жанушырып жетсем, Шонекем Эйбат апамнын тшер- сепне тусет!н кос бурымын 6iaeriHe орап алып, тепкшеп 103

Жанар Эбдп жур екен. Ошак басындагы жаткан кесеуд1 ала салып, ай- баттанып, даусымды катайтып: - Ж1берйоз Эйбат апамды! Эйтпесе экемд1 epTin келемш! - дед1м. Менщ кесеу1мнен repi «экемд1 epTin келемш!» дегешм эсер erri гой деймш, ол зекш: - Кет, юшбурыш! Экецнщ не жумысы бар бул уйде? - деп Эйбат апамнын бшепне ораган бурымын Ж1берд1, ез1 кердендеп далага шыгып Kerri. Жеш дал-дулы шыккан, кейлепнщ жыртылган жершен Эйбат апамнын кекала койдай болган аппак денеа кершедь Мен бет1мд1 басып, eHipen жылап жiбepдiм. - Апатайым-ай, Эйбат апам-ай, не болдын-ай, енд1? 0лт1ред1 гой бул сеш! Ауырмасан гой сонда, Ардактармен 6ipre кететш едщ! Сорлаганын-ай сенin, мынаган буйы- рып... - деп, солкылдап жаткан менin басымды кеудесще басып, ал кеп жыласын, ал кеп зарласын... MeHi i3flereH болуы керек, апам келш юрдь Кушактасып жылап отырган 613Д1 Kepin, шошып Kerri. - Тэйт! Мыналарга не болган? Тан атпай... Койындар, жаман ырым бастамандар! Алтын айналайын, акылын бар сиякты ед1 гой... Кой енд1, юм байдан таяк жемейда... Коя- ак кой, айналайын, ендй Кой, алыста журген жалгызына Kecipi тиед1, жылама! Ол аман болсын десен, кой! Кудай жылаганды керсетпесш! Эй, Асыл, су экел! Шешесш жубатудын орнына мынаны карашы, айгайга кику косып! Жанынды шыгарып Ж1берей1н ба, осы!? - дед1 апам маган ала кез!мен ата карап, ашу шакырып. ...Мен экелген сумей Эйбат апамнын бетьбасын жуды. Ж1бекше сусып, аркасына жайылып кеткен шашын туйш, орамалын кайта салды. Осыны апам улкен 6ip ыждаЬаттылыкпен, мешр1мдшшпен ютедь Ардакты ауызга алган сон ба, Эйбат апам жылаганын пышак кескендей тыйды. - Экпе, дурыс айтасыз. Сол аман болсын! Енд1 ет1мнен ет Kecin алса да, квз1мнен жас шыгармаймын, - дед1 ещ сурланып. - Ci3 болмасаныз, менщ де суйепм элдекашан курап калар efli гой... Алланын буйрыгымен татар дэм1м таусылмаган сон шыгар, осыны Kepin отырганым, - деп, Эйбат апам сэл ширагандай болды. Осыдан кешн Шонекем мен Эйбат апамды шайга шакырып, экем басынкы даусымен узак сейледь Bi3, бала- 104

0Mip сурсем... .•SAWS’ лар, эрине, бул энпмеге катыстырылган жокпыз. Анда- санда Шонекемнш барылдаган дауысы е ст ш п калады. - Аманаты Heci? Кдтыным болтан сон, не icTeceM де вз1м бшемш!? - деп ожарлана шанкылдаганы, - ана кызынды тый, маган кесеу ала жупрдй - дегенш анык еепгенде, басыма «Курыдым!» деген ой келш, журепм атша тулап, аузыма тыгылды. Калган сезд1 естуге баты- лым жетпей, уйден алысырак к егли. Кешке м е т кандай кукай кут1п турганын бите алмай, корыкканымнан денем калтырайды. Шонекем мен Эйбат апам уйлерше кетл. Корка-корка уйге KipfliM. Экем ундеген жок, 6ipaK кабагынан кар жа- уып, жылы шырай таныта коймады. Ун-туназ к елш асы- мызды ш л к , Мэкен мен Тэшен жатып калды. Апам екеу1м1з онаша калдык: - Йемене, сен кш кенемш деп журсщ бе? Кыста он ушке толасын. «Он уште отау Heci» деген сез бар... «Ерль зайыптынын арасына eci кеткен туседЬ> деген сез бар... Шонекемнщ жолы - экеннен улкен. Кесеу алды деген не деген сумдык! Не деген сумд-ы-ык!? Жана еслгенде к1рмеген1м - кара жер болды! Ел еслмесш ! Сенен улп алса, ана eKeyi не гстемейдй? - деп 6ipa3 таптады. - Сес керсетш, устаганым болмаса, ештеме ютегешм жок кой, - дед1м буртиып. - Шонекемши 6ip жудыры- гынын e3i улкен шойбалтанын басындай, 6ip койса, 6ip буканы жыгады! Эйбат апамды еллред1 той ол, бастан урса! - деп жылап ж1берд1м. - Кой, калкам, кой! Байынан таяк жеген зйелдщ ел генin Mi кергешм жок. Кой! Кайта экен Шонекемнin: «Кызын колына кесеу алды!» - деген сезш елемедг Эйтпесе, бшмеймш, Ka3ip не болатынын? - дед! басын шайкап. - Ana, ci3 шынымен Эйбат апамды аямайсыз ба? - деп, апама екпелеп, жылап-жылап, ал ем катып уйыктап калыппын. Апам MeHi зщпттей болсам да, суйемелдеп тургызып, тесег1ме жаткызып, куб1рлеп, сейлеп жур. - Аяймын, мен аяганда не болады дейсщ? Кудай аясын оны! Манлайына не жазылса, сол болады да! Жолыкты та- жалына, 6ip Алла Тагалам 63i жар болсын! Баласы !здеп келсе, 6api 6ip кунпдей болмайды, бул кун де етед1 де кетедП - деп куб1рлеп жургенш ecTin, «Аяйды апам! Аяй- 105

<1Ф9®ЙЙ*_______________ Жанар 9бд1шова_____________ ды, ол да жаксы кередй» деген ойлармен катты уйкыга кеткешмд1 031м де сезбей калыппын. Кызыгы мол, кикуы котлд^ шуакты жаз да ете шыкты. Эйбат апам маган арнап eKi сырмак, 6ip тускжз жасады. Бундай эдем! заттарды мен бурын кермегенмш. 1стен сэл колц босаса, м е т алдына жаткызып, балаша мэпелейдх сызылтып эн салады. Эуеншщ 6api мунды, сагыныштьщ сап-сары Hici келгендей болады. - Эйбат апа, эн салуды KiMуйретп ci3re? - деймш. Ол курсшш алады. - Bi3fli« ауыл сэнд1 efli, Тере кыз, - дед1 ол кара K63i жарк ете тусш. - «Э у» демейтш жан жок лесе де болатын... Суттей аппак ай нурынын астында эуелетш эн салатын- быз. Алты кырдын астына даусы еркш жететш эншшер бар efli. Дала кандай кен болса, олардьщ дауыстары сондай зор, эуезд1 efli. Алтыбакан курып, артынан аксуйек ойнау- шы едж, - flefli ещ нурланып. - Bi3fliH ел - алыста, - дед! бэсен дауыспен. - Мынандай кекпен таласкан аскар таулар жок б1зде, - дедь - Акселеу! желюлдеген сэры дала... анкылдаган самал жел... Асаумен арпалыскан бозбалалар... ujeTi-uieri кершбейтш - жайылган мал... Ауылымыз озеннщ жагалауында отыратын. В1лги акбоз уйлер катарласкан... Экемнщ ылги тенбш кектен мынгы- раган жылкысы бар efli. Малгаждардын экеЫ де атакты байдьщ тукымы efli, - дейд! сыбырлап. - Ешюм ecTin коймасын! Агакеме (ол - мен!» экем) зияны тиш KeTin журмесш. Сол мынгыраган малдын бэрш кэмпескеледь Экем мен кайын атамды турмеге камап, калганымызды жер аударуга буйырды. Экем эжетханадан сескенш, ушы- нып елдг Ocrrin ауыл топалан келгендей болып жатканда, неше Typai салык салынып, жейтш тамак, Tirepre туяк калмай ауыл аштан кырыла бастады. Ел босты. Bi3 де exi баланы жетектеп, жолга шыктык. Жетте жана толган Шэрипа гулдей нэзш efli, аштыкка шыдамады... Тамактан етет!н 6ip нэрсе тапсак, Ардактын аузына тостык. Кал- ганын езщ бшесщ, - flefli K03iHiH жасын суртш. - Эйбат ana, ci3 сонда кыздардьщ шпндеп ен сулуы болдыныз, э? - деймш, куланып, cepninciHiui деген оймен. Онын e »i алаулай калды, томен карап 6ipa3 отырып, ба- сын кетердк - Иэ, Торе кыз, 6opi корген тустей болды гой... «Мен он- 106

9Mip сурсем.. дай болдым, мундай болдым!» - десем, каз1р ю м сенед1? Ардак пен Малгаждар аман болсын да... Сол тшек - кекейдеп... - дед1 мунайып. - Кудайым жылтыраган бет бергенше. бармактай бак берсепп, - дед1 курсЫ п. Bip KyHi Эйбат апамнын алдында еркелеп жатканымда, iniiHiH тастай катты, spi улкейгенш байкап калдым. Ба- сымды жулып алып: - Апа! - деп, аузыма свз туспей, багжиып, карап калып- Эйбат апам кып-кызыл болып Kerri. Томен карап 6ipa3 отырган сон: - Иэ, Торе кыз, сен улкенсщ гой, жакында 6eneni бола- мыз. Маган кемектесесщ бе? - деп, томен карап тукы- райып калган менщ бурымымнан сипады. Менщ беДм ду ете тусп, iniiM элем-жэлем... Кызганам ба, танданам ба... ез!м де тусшбеймш. «Жуан жудырыгын жумсауын эл1 коймай журген, rnerip коз Шонекеме калай бала туып беред1?» деген ой санамды OTKip пышакша оскылайды. ...EKi кундей бармадым. YuiiHuii куш уйыктап жатсам, Эйбат апам к ел п т . - Торе кыз-ау, сагындырдын гой! - деп, енкей1п бет1м- нен суйдь Коз1мнен жасым бырш ете тусш, мойнынан кушактай алдым. Эйбат апамнын да узын KipniKTepiHe жас ипнш калыпты. EciicreH к1рген апам колында сут сауган uieneri - 6i3re карап кул1п тур. - Ой, пиркшдер-ай, алыста турушы ед1ндер, сагынып калыпсындар гой, - деп. Bip сэтте Дуниен1н 6opi нурланып, айнала шаттыкка то- лып, журе бергендей болды маган... Эттен дуние-ай, балалык шалалыгымнан ек1 кун бойы бармай, Эйбат апамды зарыктырганымды eciMe TycipceM, ек1н1штен эл1 кунге iniiMудай ашып кетед1. KyHi жакындаган сайын Эйбат апамнын жур1с-турысы ауырлап, oni куп-ку болып Kerri. Апамнын: «Ана сорлы- нын OHi кашып Kerri. Кол-аягын аман-есеи бауырына жи- наса екен. Сен касында болшы!» - деген co3iH ecTireni сол уйден шыкпаймын. Шонекем уйге кеш келехшда шыгарды. Келген сайын eciK алдындагы кол жуатын куман, легенд) салдырлатып Teyin, жолындагыны жайкап, азан-казан кылып Kipefli. 107

Жанар Э6д1шова Каздиып отырган Meni корт: «Мына юшбурыш не кып отыр?» - деп, шепрейе 6ip карап, Tepri белмеге отель Ол корылдап уйкыга кеткенде, мен де Эйбат апамньщ колын 6ip кысып, уйге кетемш. Журепм 6i3re т е н т келе жаткан 6ip коркынышты сез- гендей алабуртып, кепке шейш уйыктай алмай, тыпырлап жатамын. Bip уакытта талыксып уйыктап кетемш. Тан ата тура салып, Эйбат апама келемш. Кезшщ асты кара келенкеленш, ещ кеплд1р тартып, домбыгып турады. «Жылагансьщ ба, Эйбат апа?» - деген суракты кез1мнен окиды. Аялап шашымнан сипайды, кез1 жасаурап, басын шайкайды. Bip куш Эйбат апам: - Тере кыз, сен куш бойы менщ касымдасын. Экпем жалгыз e3i уйдщ куйбешнен шаршап Kerri гой деймш. ByriH ол KiciHiH колын узарт, мен жогары жактагы 6ip уйге барып келешн, - дед!. - Жарайды, - деп уйге келсем, апам курт жайып жатыр екен. Мен де Kipice кетпм. Тобарсыган катыкты сыгымдап турып: - Апа, - дед1м, - Шонекем уйге кеш келедь Кырып кете жаздап, eciKTi тепкшеп, жолындагынын бэрш лактырып, талкандап, MeHi Kepin, эрен басылады. Орнына барып жа- тып, корылдап уйыктаганга шсшн Эйбат апам екеу!м1здщ зэрем!з зэр Ty6iHe KeTin, коркып отырамыз. Эзшен 6ip жа- ман Hie шыгады. Ненщ nici екешн б!ле алмай койдым, - дед1м. Апам ештеме демедь Кун бесшнен ауганда, Тэшен мен Мэкенмен ойнап, уйге юрсем, апам элденеге ренжш отыр - Апа, басыныз ауырып отыр ма? - деп ед1м. - Жай, эшешн, - дед!. - Эйбат апамды Kepin келешшш, - деп ед1м. - Бармай-ак кой! Ауылдын шетшдеп ¥лбалашкше KeTinTi, - дед!. Мен шошып калдым. «¥лбала деген, елдщ айтуынша, жаман эйел. Воза ма, кеже ме б1рнэрсе ашытып, елд! мае кылады. Yfii - жын ойнак. Эйбат апама не бар екен ол уйде? Елдщ айтуынша, «кек инеш кет!нен туртпейт!н» - олак. Устшдеп жалгыз кейлеп бой-бойымен TiriciHeH кетш, дал-дул боп журген!н

■■${НйЬ___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ *& £*?*? талай KepreHMiH. «Жылтындап, денем кершш калды-ау!» - деп, кымтырылып турган эйелд1 кермед1м-ау сонда... Бел кызара б е р тт , каганагы карк, саганагы сарк болып, тенселт турган... Неменеге мэз, 6ip e3i 6mefli?! Сонда, уст1нен 6ip жаман Hie мункш турган... Тымырсык, сасык...». бе тш эр кайсымыз ез ойымызбен арпалысып, елендеп отырганымызда ымырт та тусть Кенет... Gipeyui суйемелдеп, уйме-жуйме болып келе жаткандарга кез1м13 туст1. - Ойбай! - деп мен шыр ете туелм. Олар Шонекемдшше бет алды. Апам екеу1м1з кустай ушып жеттж. Эйапамньщ ycTi - кан. Bip аягын суйретш басады. ©3i flip-flip етедй Апамды тас кылып, кушактап алып, шырыл- дап жылаган сон, эйелдер MeHi шыгарып ж!бердй ...Свйтсе, Шонекемнщ кунде ¥лбаланжшде болатынын 6ipey айтып койыпты. Эйбат апам: «Арканын сал-cepici энге коскан аккуы ед1м... MeHiH дем1мд1 жуткан адам емес, жуз1мд1 керген адам касымнан кете алмай калушы едй.. Бул кандай адамга MeHi айырбастап жур екен, кез1ммен кврмесем сенбеймш!» - деп барыпты. EciKTi ашып, ун- TyHci3 карап турган Эйбат апамды бозага тойган Шонекем тура сала итерш ж1берштй Онымен коймай кулап жаткан эйелге босагадагы баканды ала сала 6ipHeine рет сштептй Сонда карсы 6ip бутагы кара санга Kipm eTin KipinTi... Эйелдер эбтерл ент, KHi3 куйд1рт басты ма, б!раздан кешн жанды жейтш 6ip гей-гей басталды. «Аркан экел, бэлен экел, туглен экел!» деген абыр-дабыр дауыстардан, жупрктерден басым айналып, flip-flip eTin, бурышта оты- рып калдым. Эйтеу1р MeHi (здеген ешюм жок... Bip уакытта шар ете тускен баланын даусы кулагымды жарып ж1бергендей болды. - Иэ, Алла, амандыгынды бере кер! Алтын айналайын, TiKeHiHHeH ажырадьщ, жаным, ашшы кезщдй - деп жаткан апамнын даусын еетш м . Эйбат апамды осынша азапка салган сол баланы табан астында жек керш кегпм. «Расында да, тжен!» - дед1м ты- жырына... 0CTin отырып уйыктап KeTinniH. TyciMfle Эйбат апам аппак болып KHiHin алыпты. ¥зын 109

_______________ Жанар Эйцшова____________ ек1Оурымын аркасына жюершп. дыоыссыз менен алыстап барады, алыстап барады... «Эйбат апа!» - деп далактап ар- тынан жупремш. Кенет, колымда шарылдап жылап жаткан бала бар екешн байкаймын. «Апа! Бала! Бала!» деп, оны усынып, айкайлап жатырмын. Ол акырын жымиып, ею колын канат кусатып жайып, жерден кетерш п, калыктап барады, калыктап барады... Даусы кумютей сьщгырлап: «Ардак келсе, керсет!» - дейдк.. «Эй-эй апа! Эйб... Эй... апа... Эйб...!» - деп бакырып жатып оянып Kerriм. Кайда жатканымды тусшбей, айран-асыр болып, айна- лама карадым. Э л а з ынкыл естшедь «Эйбат апам!» - деп eKi аттап Tepri белмеге KipfliM. Кан-селЫз, куп-ку болып, сулк жатыр екен. Баланы орап жаткызып койыпты. Касына келш ттзерлеп отырып ед1м, ал о з кимылмен басымнан сипады. - Эйапа, 6ip жерщ ауырып жатыр ма? - дед1м. - Иэ, аягым, 6ip жагым каксап барады, - дед1. - Укалайын ба? - деп ед1м, жымиган сиякты болды. - Жок, жаным, басылар, - деда. - Бепещн кересщ бе? - дедь Басымды изед1м. Бетш ашып едк бажырайып канша карасам да, Эйбат апама еш жерш уксата алмадым. Ол щгэлап жылап жйбердк Маган онын даусы тым ащы сиякты, жайсыз эсер етп... ...Иэ, Эйбат апам осы жатканнан турмады. Кара саны басында куп болып icin, денеш кушп-жанып едк cyTi кайтып кетт1: апам койдыц с у т т берсе де, тоймай ма, куш- туш баланьщ жагы сембейдь IcireH сан басылысымен, жамбас тусынан иненш кезш- дей жер тесшдк Сол тесжтен ылги сап-сары ipiH саландап агып, токтамайтын болды. в зш щ 6ip коныр nici бар. Эйбат апам кей тундер1 гей-гвйлеп жылап шыгады. Касында отыратын - мен. Апам: «Жылаган баланын дау- сын ест1мес1н!» - деп, оны алып кетедь ...Ke3i бажырайган merip, сап-сары, Шонекемнен айнымайды... Балпанактай болып ecin келе жатыр, карны да ток сиякты, 6ipaK жагы 6ip сембейдьау, 6ip сембейд!... Апам: - Заржак, nieuieciH жутар ма екен, осы? - деп, оны тамактандырганда ылги кункшдеп урсып отырады. Сорлы 110

0Mip сурсем... Алтын-ай, итке маржаннын кереп жок екенш тусшбей, аранга езж барып тускенщ-ай! Кайтешн? Есекке косак- таган акку кусап, косак арасында боска кеткенж-ай! Абай айткан: «Тебетке - елекшенж 6api 6ip бэс» дeгeндi тусжбегенж-ай! 0з1м де ойлап ем-ay: «Шонекемнщ мац- лайына осы кайтж сыяды?» - деп... Арманда кетin бара жаткан байгус-ай, ен курымаса, жумсак жерде жатшы, - деп, Эйбат апамнын тесек-орнына кылау жуктырмайды, 6eciKTeri баласын белегендей кылып, ынты-шынтысымен 6epinin, аялап, мэпелеп, кутушен айнымайды. Bip KyHi танертен Эйбат апамнын тесек-орнын жендеп, куйбендеп жаткан апамды ол: - Экпе, - деп езже каратып алды. - Торе кыз, - дед1 ал- кынып, маган карап. - Экпе, туган шешемдей мэпелеп кут- TiHi3... Осыдан турсам, OMipiM болса, колканатын болып, колынызды жылы суга малый, жаксылыгьщызды етермш деупп ед1м... Мынау болдым... Айналайын, экпе... - ол шар- шап калды. Ынтыгып узак жатты. Манлайынан суык тер шыкты. Мен1н колымды ж1бермей устап жатыр. Апам жаулыгынын ушымен кезж cypTTi, орамалмен онын кагаздай аппак бетждеп, манлайындагы TepiH cypTTi. - Алтынжан, айналайын, сейлемепп, шаршап калдын гой. Осыдан аягыннан турып кетсен, сол - акталган енбек. Эйбат апам «кетпепп» дегендей ишара жасады. Камзо- лынын туймесш агытып, кейлегжж кеудесш ашкысы келдь Апам кемектес1п, басын KOTepin едк мойнында - салпыншагында бас бармактай rayhap K03i бар, ап-ауыр ал­ тын алкасы бар екен. - Осыны Торе кыздьщ мойнына салынызшы, - дед1 ынтыгып. Апам алканы мойныма салып едк Эйбат апам сыбыр- лап: - Кегернпшм, карлыгашым - канатым болдын сен маган кездескел1, бакытты бол! Ардакты керсен, алыска ж1берме, оган да камкор болып жур! 0Mip жасын узак бол- сын! - дед1 алкынып. Мен1н колымды езж е тартып, ернже басты. Аузынан шыккан ыстык леп колымды оттай карып, денемд1 д iр етюздк.. Апам екеуймйз жылап отырмыз. Эйбат апам Шонекемд! 111

Жанар Эбд1шова _ «лмда» Keprici келмедь Ол туралы айтылса, ауырлап калатын болган сон, экем оны юрпзд1рмедг Тун ортасында шу ете тускен дауыстан шошып оянсам, Эйбат апамды жаткан тосегшен Tycipin, он жакка жаткызып, бетш акпен жауып койыпты. «.Эйбат апама барам!» - деп, канша жулкынганыммен, улкендер «шошиды» деп, ол болмеге м е т жолатпай койды... Арада б1рнеше жыл е т п . Bip куш туске таман уйге сакал-шашы агарган, ез1 аппак кудай, енкиген 6ip еркек пен тунык кара кездк нурлы жузд1 жас ecnipiM ж ш т келдк Ардакты б1рден таныдым. Эйбат апамнын аузынан тас- тамай, 6ip керсем деп армандап кеткен кимастары... аяулы- лары... Кенипм бузылды. Экем мен апам шай устшде Эйбат апам туралы айтып бердк Шонекемнен туган баласын керсегпк. Малгаждар ага унс1з eruiin жылаганымен, Ардактын кезшен жас шык- пады. «Алтыннын басына барып, топырак саламыз, куран окимыз!» —деген сон, бэр1м1з ауыл шетшдеп, бшк жерде орналаскан бешт басына бардык. Малгаждар ага куран окып болган сон: «Binin жатыр- сын ба, сезш жатырсын ба, аккуым, ботанды е р т т кел- д4м!» - деп, томпайган моланы кушактап, ал кеп Kepicciii. ал кеп анырасын... Ардак та: «Апатайым-ай, жаным апам- ай, сешмен KepiceMi3 деп, экем eKeyiMi3 eMip cypfliK кой, неге кутпед!н?» - деп, узак, жуанбай жылады. Жыламаган адам калмады. Экем мен апам басу айтып, сабырлылыкка шакырды. Кешке конактарга арнап, ет асылды. «Алтыннын бала- сы мен куйеу1н керем1з!» - деп, 6ipcbinbipa адам жиналды. Дастарханнан ас-су жиналган сон, бет сипасып, Kenminiri KeTTi. Уйде 63iMi3 дегендер калганда, Апам: - Алтын маркум K03i жумылардын алдында, алкасы бар екен, мына кызымнын мойнына салды, - дед1 байыппен. Мен алканы шешш, Малгаждар аганын алдына койдым. Ол yHci3, узак алкага карап отырды. Терен KypciHin: - Иэ, Алтыннын rayhap кезд1 алкасы... - дедк - Аргы улкен эжелер1нен калган мул1к. Мынанын жалтыраган та- 112

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ сында сол эулеттщ жарты байлыгы бар ед1, ашаршылыкта арпа-бидай ас болып, бул ештемеге жарамай, жай эшейш тас болып калды гой... Жэ... - ол серпшгендей болып, - Ал­ тын апасы кызымыздын мойнына ез колымен салганы - баласындай жаксы кергеш, - дедь - Карагым, Асыл, Ардагымнын коргаушы - nepiuiTeci бол! - деда. - Алка ceHiKi! Ала гой, 6i3 айырылысарда солай келюкенб1з. «Осы алка - ем1рден ©Tin кетсем, ен жакын адамдарынмен жолыктырар белп...» - деп ед1. Miне, жолыктым! - дед1коз1 жасаурап. BapiMi3 Шолпан жулдызындай болып, жаркырап, есте калган Эйбат апамды еске алып, унстз отырып калдык... Иэ, одан 6epi коп су акты... Bi3 де есейдж... Ардак та Эйбат апам сиякты аяулы жан екен, мен оны жанымдай жаксы Kepin кетпм. Тэшен мен Мэкен де уйль баранды болып Kerri. Ал анау - жыланкы бала - Тшеулес зщпттей я ап т болды, трактор айдайды. «Апамнан тудым, апамнын баласымын!» - дегеннен таймайды. ¥мытпай турганда 6ip кызык айта кетешн: (улкендер айтады) Эйбат апам бакилыкка журш кеткен сон, осы заржак Тшеулес мурнынын ушы Tepuiin, катты уйкыга KeTinTi де оянган сон жылаганын мулдем токтатыпты. TinTi осы жаска кел- генге шешн «Э -э!» деп ун шыгарганын ешюм ecTiMenTi. «Сол кезде шешесшщ жаны киналып жатканын nepiuiTe жаны сезш, жылады ма екен?!» деген ой басыма жш келетш болды, содан ба екен, мен оны «Алтын апамнын 6ip юшкентай белшеп гой, аманаты гой» деп, жанымдай жаксы керш кетпм. Малгаждар ага екшнп рет уйленбедг Ол Эйбат апам­ нын басына ез колымен улкен, аппак кумбез тургызды. Улкен HeMepeci тэй-тэй басып жургенде, ауырмай- сыркамай, тусте тыныгып жаткан Kyfii ем1рден озып кете берда. Эйбат апамнын касына жерледж. 6м1ршде алгысты кеп алган апам токсан тогызга келш, ауырмай-сыркамай, жай демалып жаткан куш бакилыкка аттанып кете бердг Ел-журт кайысып келш, арулап женелти. Атам ертерек, пайгамбар жасына келш, кайтыс болды. Шонекем Алтын апам кайткан сон, бозаны да, ¥лба- 113

_______________ Жанар Эбдмова____________ ланы да тастады. Жарты жыл erri ме, отпед1 ме, еамде жок, сал болып, тт-аузы байланып, кап жатпай, ом1рден озды. Fayhap кезд1 алтын алка эл1 мойнымда. Колыммен бас- сам, Онын алаканынын жылуын сезгендей боламын. Ал, Эйбат апамньщ аруагы Ардак екеум1здц немерелерш ылги коргап-коршап, желеп-жебеп жургендей эсер етедк ...Оньщ ыстык демшщ мойныма, иыгыма, бшепме, аягыма, аркама, бет1ме тигенш, жанасканын ылги сеземш. «Жанын жаннатта болсын, иманды бол, ару апам, акку апам!» деймш, iuiTefi онын аруагына тэу етт... 1994.28.02. «УЦГ1В ДЕ БОЛСА, УЙ1М ЕД1... » Шэкизада онжылдыкты 6mpreni OMipi оз арнасымен келе жаткан сиякты болган. Жогаргы оку орнын сырттай 6iTipin, оз бет1нше тырбанып журш, шалгай ауылда журсе де, аспирантурага туст1. Етектен тартып жаткан бала жок, уй-ш ш щ жумысы эке-шешесшен, ш1-сщлшершен артыл- майды, сондыктан мектепте 6ip жуктемеден жогары сабак алып, акшаны да тэп-тэу1р тапты. Эке-шешеа дангарадай уйд1 де 03iHiH кемепмен тургызып, iuiiH лайыкты дуниеге толтырды. Артынан ерген тете iHiciH суйреп ж урт, окуга Tycipfli, окытты. Барлык жумысын коз майын тауысып, 03i жазып берд1. «Артымнан ерген осылар окып, адам ката- рына косылып кетсе екен!» - деп тшейтш. Сойтш «арпалы- сып» жургенде, жасынын да б1разга келгенш, мойыл кара шашын да ак шалганын, шаршаганын, курак талдай денесшщ толып, шау тарта бастаганын сезбей де калды. Негурлым коп окып, коп бшген сайын, 03i де мшез1 ауыр адам, сойлесетш, сырласатын адам таппай, ЖАЛГЫЗДЫК жалгыз жолдасы болды... TinTi жасы отыздан аскан сон, ешюм де унамай, жастар жай шуылдак, улкендер мылжын сиякты эсер ететш болды. Bip кун1 ауылдын бес-алты аксакалы келшть «Океме амандасуга келген болар!» деп, ойында тук жок, cyfliKTi жазушысы Золяны окып жаткан. Шайларын iuiKeH сон, буны шакырады... «Ойпырмай, осы журттын менде Heci бар екен?» - деп, жактыртпай, iuiTefl жулынып шык- 114

___________ 9 Mip сурсем... кеш емес___________ са... Bipeycmm ез1мен жасты баласы бар екен... «Уакыт бол- са eTin бара жатыр... екеущ 6ip бутш болсавдар...», - дейдь Ой, жынынын тускен!-ай... Капел1мде аузына сез туспей калды, корланганы соншалык, eni карауытып, тутыгып: «Шыгьщыздар!» - дедь LLieujeci шыр ете тустз: «Агатайлар-ай, кенаре керййз- дер, каргай кермешздер!» - деп. «Жо-га, каргап кайтем1з. Мына балама айтарым бар... Балам, жалгыздык Кудаига гана жарасады. Ку агаштай кураган ем 1рде не сэн бар?» - деп, сакалы дортдеп, ашына сейлеген шалды «алжыганга» сайды... Бурымы токпактай болып, жоны жунттай болып, бурылып алып, кетш бара жаткан кызынын артынан карап, эке шарасы курып, бас шайкады. Бул кудалык тура- лы ешюм бул уйде будан аргы уакытта «э деп» жак ашкан жок... Tim i ондай ештеме болмагандай... ...Сейтш жургенде iHici Кэкен уйлендг Келш кеп купе- тш, кеп сейлейтш адам болып шыкты. 03i сондай Kenuiiji. TinTi туск1 аска келгенде, жумысынан 6ip келшшекы ертш келш, шэй iumece, кещл1 кеннпмейдг Бул уйдеплерге бурынгы тап-таза, тыныштыктан мулпген Tipiummepi у-шу болып кеткендей болды. Тыныш TipminiKKe уйренген е\\прден маза кегп. «Б е гл кургатпайды, Kipfli жаксы ашады», - деп, бурынгы Шэки- зада алып журген арзан сабын, nip жуатын арзан унтак- тардьщ орнына кымбаттары алынатын болды. Моншага тускенде, «Kipfli жаксы кспредП» деп, бул уйдщ iuii Kip са- бынмен жуынатын. Келш тускел1 ол «зан» айдалада калды, «д енет к у н т жумсартады екен, Hici де жаксы деп» 6api Hie сабынмен жуынатын болды. Шэкизаданын жынына тигеш, acipece, заттардьщ орнына койылмайтын болганы едг Анада 6ip жешл-желт трлерш жуа салайын деп. Kip жуатын легенд1 iaflece, орнында жок... Ары журдк 6epi журд) !здеп, таба алсашы... - Ana, eciKTi« алдында myni турган леген кайда? - деп сурауына тура келдг - Ана, келш: «EciicriH алдында леген iлyлi турганы керген кезден уят!» - деп, моншага апарып тастаган. - дедг Барса, моншанын еденiне лактыра салыпты. Ke3iHe KepiHce, тутш жейтш efli, абиыр болганда, келш жумыста болып калды... Кып-кызыл болып, кол жететш жерде гана *ЛУЛ>туратын легенд1 дуниенщ барлык Kip-коны жабысып 115

_______________ Жанар вбдш ова____________ калгандай, жулынып ары жуды, тарсылдатып, 6epi жуды. Illenieci ашудан тырсылдап, жарылайын деп турган кызына сейлеуге батылы жетпей, есйетен сыгалап, 6ip карады да ун-туниз «пэледен машайык кашыпты» деген- дей, аягынын ушынан басып, ары Kerri. Bip же-ri бойы «мектепке тексеру келедЬ деге>ш ecTin, мурнынан шаншылып, барлык кужаттарды ретке келт1рт, шаршап-шалдыгып, уйге барып, 6ip демалуды, тыныш- тыкты ансап келсе, уй - у-шу... 6api ecTepi кетш, зыр жупрш жур... КелМ «6ipiHiui жалакымды жуам» деп, он шакты эйелд1 epTin келш-ri. Ести сала шешесш шакырып: «Буларын не?» - десе, онын кез1 жапак-жапак етш: «Жу- сын!» - дейд1... «03iHiH енбепмен алган акшасын «жуу» деген даракылык кой, бассыздык кой, булар кайтып адам болады?» - деп 3opiH шашып ед1, memeci: «Болды, болды, уят болады елден... кешн, кейш...», - деп, кашкактагандай болып, ас уйге Kerri. «А к дегенi алгыс, кара дегенi каргыс» болып, уйренш калган Шэкизадага эке-шеше, бауырдьщ ютеген icrepi, Ka3ipri кылыктары саткындык сиякты эсер erri. Бел- MeciHin eciriH таре жауып алып. шпей-жемей ашудан iuii кара казандай кайнап, жарылардай болып жатыр... Ол куш нэр сызбай, сол куш уйыктады. 0Keci, memeci, imei, ciwiici келш, eciKTi канша какса да, тырс eTin, дыбыс бер- мей койды. Ертесшде турды, жумыска баруы керек, еш пнщ алдында жалынышты куймен 63iHe телм1рген жакындарына козпйн кырын да салмай вте шыкты. Тор- сиып отырып, 6ip шыны шэйд1 imTi де, абдырап екшнй шыныны cyrin квп катып, шай усынган memecinin колын кагып тастап, асыгыс-yciric KHiHin, шыга женелдг Осы куймен мектепке барган ол мектеп клнщ MeHrepymici болган сон, тексеруге кагаздары даяр емес мугал1мдердщ ею аягын 6ip етшке тыкты. Олар болса, icTepre шаралары жок, ауыздарын ашпайды: «Осы кашан байга тиш, K03i куриды екен?» - деп всектегеннен баска колдарынан еш- теме келмейдк ce6e6i ездер1 де кшэлй уйдеп бала-шага, тынымсыз TipminiKTeH кейде ештемеге улгермей, эйтеу1р, калкайып, сабак етю зуге келетшдер1 рас... Шэкизаданын уйдегшерге eKneci кара казандай болып, кабинетшде жумыстарын карап отырып калды. Сагатына 116

« $ § * £ & __________ 0Mip сурсем... кеш емес____________ караса тун п он болыпты. Кении кулазып, сыртка шыгатын eciKKe бет алды. EciirriH алдындагы орындыкта 6ip-6ipiHe суйенш, езш кутш, калгып-шулгып отырган эке-шешесш Kepin, кенш босап Kerri. «Осылардан баска менш юмге KeperiM бар?» - деп ойлады. «Ж уршздер, буларыныз не, меш бала кусатып кут1п?» - деп алдыга туеп. Содан сон гана бул уй баягы калпына тускендей, xipuimiK бурынгы ыргагын тапкандай коныржай калыпка тускен... Бэр! алдамшы екен... Bip кун1 жумыстан келсе, у-шу, элдеб1р «жиналуга» улкен даярлык журш жатыр екен. Шешесш шакырып алып: «Бул не?» - лесе, ол кумшжш: - Тайша (келш ) «курсак аш у» кэдесш жасайын деп жа­ тыр. Бойына 6ip нэрсе б1ткен бе, соган 6ipre жумыс ютейтш эйелдер1 шашу шашыпты. Соны этап етпекип, - деда. - Йемене, «курсак ашпаса», ол бала туылмай кала ма? - деген сез аузынан калай шыгып кеткенш байкамай калды... ©Mipi карсы сейлемейтш ineiueci: - Тек! - деп калды. Шешесше зшдене карап: - Акшаны кайдан алдыныздар? - дедь - Э лп сен1н акшаннан алдык, - дед1 nieiueci eHi куарып. Ал содан кешн басталды... ©MipiH осыларга арнаса да, кадарше еш ю м тн жетпей жатканын; жанын жеп тапкан акшасы кеп шуылдакка кор болып, желге шашылып жатканын, бул казактын ырым-жырымы - тек акша шашу, iuiin-жеу екенш, каз1р акшасы жок адамнын ертенп KyHi каран болатынын, соган акылдары жетпейтшдерше кайран калатынын... тагы да баска кеп нэрселер айтылды... Эйел алса да, Кэкен бала кусап барылдап жылап, экпесшщ ады- мын аштырмайтынын, езш турмедепдей сезш етш ш айтып салды... Шэкизада: «Пштру! Эйелшщ сезй» - деп ойлап, айылын жыймай турган. Bip уакытта келш солкылдап жы­ лап, журеп кысылды. Булай eHflirapi тура алмайтынын, Кэкен кенсе, 6ipre кететшдерш, кенбесе, жалгыз кететш ойы бар екен1н жайып салды. Жупрш, кшмдерш жинай бастады. LLIeuieci: «Коя гой, жаным!» - деп шыр-пыры шыгып, эр кшмге 6ip жабысып, жалынады. Оган кенетш келш жок... 117

_______________ Жанар Эбдпцова____________ Осы кезде e«i жердей карауытып, aiceci юрдй Bapi дым- дары шыкпай, унс1з, оган карап калды. - Койывдар! - дед1 ол даусы карлыгып, туншыккандай жутынып. Кызына ашулы квз1мен алая карап, - Шэкизада, эр адамньщ вз eMip жолы болады, - дед! тутыгынкырап. - CeHiH де ез тупш щ п тутететш кезщ келди., Бул жастар ез тутш ш тутетш жатыр. Тиме буларга! - деди Тебесшен жай тускендей куйде калган ол езш щ ел1 ме, Tipi ме екенш бшмей калды... 0Mipi 6eTiHe карамаган экеси.. «Ш экешм» дейтш экеси.. не деп тур?! «Кет!» деп тур ма, мен корган болам деп журсем, АРТЫК екенмш гой!?» Жупрш белмесше Kipfli. BeTiH басып отырып калды. Кулагынан экесшщ дауысы кетер емес... «Не ecTifliM? Не еспдам?» деген суракты жуз кайталады. Журеп де кеудесше сыймай, дурЫлдеп: «Не ютед1м? Не ютедш... буларга?» - деп согатын сиякты... TeceriHin астынан шабаданын суырып алым ашты. Колына 6ip кагаз ш к ти Дукенпп afteni куып ж!берген Есетт1н хаты... Yni ай бурын осы хатты алганда, окып, «О, сорлы, дэмесшщ зорын...» - деп кулген. Купэйкемен, Kep3i ет)кпен журетш сакалы урпиген, саргыш ещц Есет кез алдына келди.. Kapi uieuieci exeyi ауыл шетшдеп токал тамда туратын. Кешн 6ip баласымен куйеуден кайтып келген e «i тэп-Tayip сол келшшекке уйленгенде, эрюм эр Typni ойлады. Bipeynep «ку дуние yniiH» десе, 6ipeynep «колы узын» кайынжуртка кызыкты дести.. Bipax бул жубайлык ем!рден онша опа таба коймады. Сулу эйелдщ демше балкып, ожар кайын журттын езга «адамбысын, HTniciH» демеген кылыктарына кез!н жумып, кермегендей болып жургеншде, сылкым келшшепн 6ip KyHi 6ip экономиспен устап алып, шуркан шыкты. Кднша жуас адам болса да, кетерш п, кушп кетш, сулуына колы тиди Сол, сол-ак екен келшшепнщ кеуделерше нан nicin, жер-кекке сыймай журген содыр да ожар, жындыбастау бауырлары келш, ай-шай жок тепкшеп, осы устшдеп KHiMiMeH куып ж1берген. Сейтш ж (гтм 1з бала кез!м!зде суйсше окыган Пушкиннщ ертепсшдеп KeMnip кусап, 03iHiH жыртык- жамау отанына кайтып оралган... Шэкизаданьщ кез алдына онын букшиген, Kip-кожалак uieuieci елестеди Солардын уйшщ касынан кай кезде етсе

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ де, кемп1р далада уршык Hipin отыратын. Амандаскан адамнын бэрш токтатып, Есеттщ бурынгы эйелш каргап- cinen, жамандап отыратын. Miне, сол кемшрдш касынан талай жи1ркене карап, eTin кеткеш eciHe тусть.. «Ия, мен енд1соларга тецмш !» деген ой басына сарт ете тусть Колы д1ршдеп, заттарын жинады. Шабаданын кетерш, бел- мес1нен шыкты. 0 к е а , meiueci, бауыры, ciwiici урпшп ауызгы уйде отыр екен. Оларга бурылып та карамай, сыртка беттеген. Шешесг - Ойбай, шабаданын не? Жет1 карангыда кайда барасын? - деп, колына жабысты. - Keiiiip! - деп бауыры барылдап жылап, кушактап жур. Ciwiici тур ешреп, ботадай боздап, жылап... Ол сыртка шыкты. Шешесш, бауырын HTepin тастады ма... калай олардан босанып, сыртка шыкты... есшде жок. Токпактай бурымын желкесше туйдь Адымдап, ауыл шетшдеп токал тамга карай тартты. EciK алдына жаткан кабыргасы ырсиган ит катты екпшмен келе жаткан буны Kepin канк eTTi де, уруге де ша- масы келмей, кашып кетть Олар eciirrepiH де тмепть.. KeMnip 6ip жунд1 тутш, ай- наласын кокырсытып отыр. Есет купэйкесш жамылып, бурышта жатыр. Шабаданы колында - уйге Kipin, кайкайып турган буган карап, eKeyi шошып Kerri... - 0кем-ау, жайша ма? Негып тунделетт журсщ? - деп, KeMnip дыбырлап сейлеп, суйретшш, орнынан турды. Есет жаткан жершен турып, шашы уйпа-туйпа, шоша- йып, отырып калыпты. - Есет, - дед1 бул нык дауыспен. - Сен маган уш ай бурын хат жазып, «ею жарты 6ip 6yTiH болайык» деген едщ. MiHe, мен келш турмын, калай карайсын? - дедь Есет те uieiueci сиякты «экем-ау» деп сейлейд1 екен. - 0кем-ау, ол хатты мен «yMiTci3 шайтан» деп жазган ед1м... мен саган тен бола алам ба, менщ сурым мынау, api окымаган адаммын... - дегендей элденелерд! айтып, мщпрледь Осы кезде ит ypin, axeci, ш eш eci, бауыры, chuiici уйге Kipai. 119

Жанар e6fliшова —•ш я * 0Keci: - Шэкенш-ау, жур уйге, бетще карасам, ит болайын, жур уйге-е, - деп, ботадай боздап, - корлама e3inai, алтын- дай болган ботам-ау, - деп жылап жур. Экесш щ бейшара болган сурын керш, аяудын орнына, зыгырданы кайнап, epericin кетп. - Жок, эке, мен ез ту-птмш тутетем! Кете бервдздер! - деда. - Экпетай, жур уйге, аягына жыгылайын, кулын бола­ йын! - деп Кэкен жур бакырып жылап. ШешеЫ жур орамалыныц ушымен аузын басып еплш жылап. - Есет, мен1 калдырасын ба, мен сешмен туруга бел байлап келд1м, - дед1ол сурланып. - Мен... мен... ондай бакыт конса, кэшки... мен не дейш, мен куанам... - дед1 Есет мщпрлеп. - Мен каламын! Кете бершдер! - дед1 Шэкизада туне- pin. 0Keci, uieiueci, iHici, cianici cinefiin турып-турып, кур cynnepi суйретш п шыгып кетп. Солай тагы 6ip тутга тутедь... 0ке-ш еш еа кеткен сон, уйде кулакка урган танадай тыныштык орнады. Б1раздан сон кемnip жыбырлап турып, ток mayriMfli тызылдатып кайнатып, дастархан жайып, кара шэй куйды. Bip-exi шыны аяк iminreH сон, ол жинал- ды. Шокайып уйдеп жалгыз орындыкта «таудай» болып отырган Шэкизаданы алдагы белгндздштен коркыныш биледк мынау езше мулде жат, TinTi nicine дейш мулдем ботсн уйге карап, журеп сыгымдалгандай, жайсыз куй кешп... Кенет, «Тупш щ и тутететш кезщ келда!» деген эке ce3i есше Tycin, найзагайдай санасын осып-осып кетп. Елп eTin турып, шыгып журе б ер ет н десе, осы 6ip ауыз сез гана каккан казыктай кылып, осы орынга шегелеп тур... «Ойпырмай, барлыгынын 6ip кунпдей болмаганы-ай!» - деп ойлауы мун екен кара кезден жас кетп парлап... ал кеп жыла, ал кеп жыла... Кираландап далага шыгып кеткен кемшр E cerri epTin KeninTi. Ол артында селтшп тур. - 0кем, эл1 кеш емес, ойлан, саган тен келу маган кайдан буйырсын! Сен мугал1мсщ, жай мугал1м емес - забышсын, эдемющ... Ал мешц барым осы... - дед1 мщ- прлеп. - Ештеме булше койган жок кой, епш м де ештеме бшмейда, жур, апарып кояйын, - дед1 желкесш касып. 120

___________ e Mjp сурсем... кеш емес___________ Осы кезде кираландаган кемnip таягымен жерд1 (жерд! емес-ау, арасы ырсиып турган едендО ток enrisin таягымен салып калды. - Кой api, - дед1 шанк етш , - ез1 келш турган кусывды куып... Сен ммнен кемсщ, эд1рем калгыр, ынжык! Сен туганда, ел жеген калжаны мен де жегенмш! Эйел алтын басты болып кетсе де, бакыр басты еркектен артык емес. Ана катынынды да естш кыбыжыктап ж урш, кутырттын- Сеш бул мугал1м болса да «кожайыным» деп i3flen келш отыр гой, - дедь «Расында да иесш i3flen келген ит кусап, ез1м келд1м. Мен оны ана катыны кусап, Есет демей, «Кожайын» деймш», - деп ойлады Шэкизада кезшен жасы агып. Шикылдатып. сыртылдатып, ecKi эбд1ресш ашкан KeMnip iuiiHeH 6ip кырык жылгы бе р тп е и т (согыс кезшдеп келшшектердщ тандаулы да, сэнд! ормалы) алып, Шэкизаданын басына салды. К ем трдщ б у й тт , баса- кектеп, орамал салганы китыгына тиш , орамалды калын кара шашынан ысырып иыгына туардь - Салып кой басына! - дед1 кемшр шанк eTin. - Басын агарып, багын жансын, уб1рльшуб1рл1 болып, ак шашты, сэры TicTi кемп1р-шал болындар! 0Mip жастарын узак болсын. Аумин! - flefli карагаштын бутактарындай шр- киыр саусактарын жайып. Батасын берген сон, кира- ландап келш, Keyin, Ke6epcin калган ерш дерш манлайына басты. Шэкизада манлайына 6ipey от баскандай денеш flip ете туей... Коржын тамнын «тупк! уй» дегенiне (бйздщше, уйык- тайтын белме) KeMnip тосек салды. Шэкизаданы он аягы- мен табалдырыктан аттаттырып Kipri3fli... Алгашкы тун... Бул туралы Шэкизада агылшын классиктершен агыл- шын тш н де, казак жазушыларынын шыгармаларынан да 1здеп журш, коп окыган, осы туралы онашада елден жасырган огаш купиясындай толкып, коп ойланган, кеп толганган... Шрак дэл осылай келшшек боламын деп ойламапты, 6yriHri тун оган алыс-жулыс сиякты 6ipH3pce болып кершдь.. Ертесшде денесш кетере алмады... Элдеб1р кымбатынан, асылынан, айырылгандай куй кeштi... 03i де 121

К0птщ 6ipi болып калган сиякты... iuii элденеге удай аши- ды... Кара кезшен аккан жас жастыкты сулады. блсш-элсш ксмгпрдщ «кожайыным деп 1здеп келд1 гой» деген ce3i кулагында ызындайды... Эбден кеш батканда, -плерсепн согатын кара шашы аркасына жайылып, кур сулдер1 суйретш п, эрен турды... ...Е, ел аузындагы: «Аю, аю, аю едь.. Аю да болса, байым еда... YHrip, YHrip, ynrip ед1... YHrip де болса, ушм еда...» дегендей Шэкизада да бул еийрше уйрене бастады... Алгашкы бул уйдеп TipniiniriH коптен эйел колы тиме- ген уйдеп Kip-конды, баттаскан ыдыс-аякты жуудан баста­ ды. Токпактай бурымын сшкш тастап, алымды-шалымды кимылдап, жумыс icTen жаткан Шэкизаданын касына жакындаудан каймыгып, Есет алыстан багады. Ауыр 6ip нэрсеш кетеру, козгау керек болса, айткызбай-ак касынан табыла кететш EceTTi кергенде, Шэкизада шпнен: «Кудды Робинзон Крузонын Пятницасы сиякты», - деп мырс ете тусетш. BipaK оны енесшщ сез1мен «Кожайыным» деп этап Kerri. в з ш щ осы уйдщ eciriH аттаганын кутш тургандай, ене- ci бакилыкка аттанып журе берд1. Кушп-жанып, ыстыгы кетершп, 6ip-eKi кун жатты да жарыктык иепн 6ip-eKi какты да коз жумды. Елдщ улкендер1 кусап, бакулдаспады да, акыл да айтпады; уйдщ усак-туйек жумысымен айна- лысып журген келшше телкпрш караган куш, бала кусап, томпайып жаткан куш сонгы сапарга ун-туноз аттанып кете бердй Енесш сонгы сапарга женелту paciMi Есет пен Шэкизаданы нагыз ерл1, зайыптыларга уксатып, мулдем жакындатып Kerri. Кещл айту ymiH теркшдер1 де тугел келдь Мыжырайган, токал тамда туру Шэкизаданын тыны- сын тарылтты. Ecerri эрен легенде, терт белмел1 уй салуга KOHflipfli. EKeyi сокпа там жасай бастады. Kipniiu, агаштан салынатын уйлерге Караганда, бул ете арзан, api тез салы- натын едь EKi жагынан агаштан (шанжадан) калып жасап, ортасына сэры топырак салып, гурз1мен ныгыздап, ура 122

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ береди ура бередг Bip жазда exeyi асар салып, туган- туысканнын кемепмен уйлерш калкайтып, табесiH шатыр- лап жапты. ЭЫресе, eTeriH белше турш алып, шашын токпактай кылып тебесше туйш, Шэкизада да Есеттен калмай, там согысканын букш ауыл кепке дейш аузынан тастамай айтып журдь.. Каз1р Есет пен Шэкизаданын ею улы мен eni кызы бар. Балалары акылды. Шэкизаданын алдына койган максаты бар, ол - балаларым жаксы окып, гылым жолы- на туссе екен деген арманы. Агылшынша уйретедг Кд- лада окыган балалардан калып калмасын деп, компью­ тер уйретедг Ал кой аузынан шеп алмайтын, момын Есеттщ 6ip жэне б1регей касиет1 - бузылган машинаны жендеуге 6ip Kipicce, сол гур eTin жургенше, ешкайда бурылмаушы едь Басында ауылдастары оны: «Kepin ж1берип!» - деп, алып кетш, жумысы б1ткен сон, «жуз грамын» куйып, «кещлденд!рш» ж1беретшш б1рнеше рет байкаган сон, Шэкизада Есетпен сейлесш, акылдаса келе eKeyi мэшине жендейт!н шеберха- на ашкан. MiHe, содан 6epi Есет баягы Есет емес, «шебер Есеке» болды. в щ де ашылып, баягы кыбыжыктаган, буйыгы калпынан езгерш, емен-жаркын сейлейтш, суйюмдй ж т т агасына айналган. Ал, Шэкизада - мектеп директоры. Ауылдастары сый- лайды. Сейтш, 6ip уйдщ TyTiHi тузу шыгып, ел катарына косылып кетт1. Kopi кыздын саны 6ip адамга азайды... 19.06.2002. 123

________ Жанар вбд1шова_____ ЖАУАПТЫ ТАПСЫР1У1А «Сенде ме? Сенде сумдык сыр бар, далам... )KepiMi3fli жау алып, ел!м1зд{ кырды гой, Канатымыз кайырылып, топшысынан сынды гой. Ата казак 6ip-6ipiH арашалай алмай-ак Алауыз боп 03fli-O3i кудай 6i3ai урды гой...» «Райымбек! Райымбек!» поэмасынан Муцагали Мацатаев - Мукагали туралы кеп жазылды, э!? ... Tipi болса маркум 6i3 кусап, 80-шц ceHripiHe шыгып отырар едь.. - Иэ, казак акындарыньщ 1илнде ондай егжей-тегжейл1 зерттелш, жазылган эл1 ешюм жок деп ойлаймын... Канша шапса да, туягы тозбас жыр тулпары, жыр дулдш , жыр алыбы екенше елшщ кез1 ж етп гой... - Иэ, эттец... осы эспеттеудщ 6ip пушпагын Kepin кетсе гой... ппркш... - Кермесе де ce3in кетп емес пе? TinTi, ана 6ip халыкка деген елещнде: «Туган халкым! Катемд1 кеынр менщ! Сен1н аркан сескенбей, еаргешм, Егер де жырьщ болмай, урын болсам, Алаканга саласын HeciH менщ!?», - дед1 емес пе? Сунгыла акын ез елендершщ пэрменш жазбай танып, осылай кершкелше агынан жарылып отыр емес пе? дйтпесе, биттей кезден 6ipre естш, анкылдаган аккещл, кешшл, сен- rim, api колындагысын шашып ж1беретш жомарт жэне ерке- KipeKTiri жок, уян, сыпайы efli гой... Уйкастырып, такпактап сейлеунп едр танлайынан от шыгып туратын... - Иэ, бала кезде 69piMi3fliH тшм1здщ «кышымасы» бар едг.. Рас айтасын, Мукагалидын жаман кылыгын кер- медш... Сен байкадын ба, окыган сайын елендершщ таза саф алтындай шугылалы, тещздей терен магыналы екеш ашылып, e3iHHiH KeKipeK сарайыннан жарып шыккандай жанына жакын кершш, «осыны ез1м неге жазбадым?» деп тан калатын кездер1м кеп болады... 124

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - О, Тоба, оны мен де сезгенмш... - Енд1 уялас кушжтердей 6ipre естж емес пе? Анау «Мукагали» деген журналы да езш щ пейш не Кудайдын 6ip бере салган сыйы сиякты-ау... калай ойлайсын? Акаде­ мик те, галым да, койшы да, акын да, келш де, бала да тушымды жазса жарияланып жатыр... - Акын туралы естелжтш кеп жазылганы жаксы гой... Уакыт откен сайын 6opi кемескшенед}, умытылады деген- дей... Уакыт бэрш екшейд1 гой... ол - хак! - Эрине... несш айтасыц, жаксы-ак жазылып жатыр... BipaK анау «iuiTi» деген сез де калмай келед1 ay... iuerip кусап кадалып... - Из, сол свзд! окыган сайын ойланатын болдым... Бул арагы кургыр бурын д а бар едк 6ipaK б1рл1-жарым жарала- нып, мугедек болган агаларымыз, экелер1м1з согыстан кел- ген сон, кез1м1з уйренд1 емес пе? Сол кезден бастап, дас- тарханнын cani арак болмаса, юрмейтш 6ip ауруга ушыра- дык. Кейб1реулерд1 «Ойбай, 6ip бетелке аракты жалгыз 63i iiuin, 6ip кез1 «кисаймай» Kerri!» деп, талай мактап, эспет- тедж... Ал, сол аракты kim imneai... Мен бш етш компози­ тор да, ауызга inirin журген акындардын да б1разы жатып iuiTi емес пе? Солар туралы кеп окимын, 6ipaK «iuiTi» деген сезд1 кермеймш... - Олар Мукагали кусап, керсетш iuiTi дейсщ бе? - Кош делж! Ал, мен Мукагалидын арак шисендеп flepri баска болды деп ой туйемш ... Аныгын айтсак «Ла- шын конак кутпеген сон, iuiTi! Уйде бакытсыз болды!» дегендер кателесед1! ¥л туып, кыз туып, жаксысын асы- рып, жаманын жасырып, ем memeciH багып отырган эйелше HeciHe epericefli?! Аспан мен жердщ байланысын бгпген адам Лашыннын да аз каражатты ж етм зе алмай, киналып жургенш 6umefli дейсщ бе? Жарынын тарыкканын кермейтш кеудеа кер, усак адам емес ед1 ол... Элещц сау кезшде, тун ш ш д е жазатын, сосын онын «запой» жасап, жатып ш к еш н ешкашан корген жокпыз. Ел катарлы iuieTiH... Ол туралы Лашын да жазып Kerri емес пе? - Есщде ме, TinTi Лашынга: «Ауырлыктын кетердщ-ау Ke6iH сен, Сенен келш куат алдым женшсем. 125

Жанар вбд ц Сен жер болдын, несер болып теплеем, Шугыласыц кара булт болып кершсем...», - деп талай елен арнады гой. - Рас кой ендп оган ез1м!з де талай куэ болдык кой... - Есщде ме, жаксы 6ip елен дуниеге келген сон, жер- кекке сыймай, мына кен дуниеш кушагына алгысы келш, анкылдап, арсаландап кетупн еды. Кудды 6ip ерке бала дерсщ... Сол 6ip кездерде 6ipey-Mipey китыга сейлеп, ша- мына тиген сон, ол карымын кайтарып, отты ты iмен орып тускенде, жауы кебейе ме екен?... Qftxeyip артынан «жолы болмаган сон, iuiKeH...», «ол 1шкенде сойткен, буйткен...» деген сез калмай койды гой... - Эй, курдас, мен 6ip нэрсе бшсем, бул олай емес! Мукагалидын деры теренде ме деп ойлаймын! - Кэ, айт! Неде екен? - 0Mip сурген заманында ма деп ойлаймын! Ажырайып карамай-ак кой! Ka3ip дэлелдеймш! Мен бшетш Мука- галига eciKTiH 6opi ашык болды. Жаксы жумыстарда ютед1, yKi де болды, улы да, кызы да болды, ютаптары да шыгып жатты, жукалау боп, жупынылау болып шыккандарымен солардын серелерде шан басып, етпей жатканын керген жокпын... лездемде сатылып кетет!н... TinTi, Москвага ба- рып, окып келд!. Жазушы кауым онын талантты акын екен1н мойындамаса, какпайласа, ортасында eciin алшан- датып, журпзбес ед1 гой!? Мукагалидын жан-дуниес1нде болып жаткан аласапы- ранды, трагедияны эдебиеттщ тамыршысы, заманымыз- дын гуламасы, казагымыздын эулиес1, Казакстаннын Халык жазушысы, Енбек Epi, Казакстан Республикасыньщ Мемлекетт1к сыйлыгынын лауреаты Эб1ш Кек1лбаев бая- гыда: «Оны д)нкелеткен аягын аттатпас тоталитаризм мен одан туындайтын кунбагар конформизм», - деп деп басып айтты емес пе? - Тоталитаризмш тусшдж, анау конформизм! не? - Ол орысша айтсак - сглаживание, казакша айтсак - TiriciH жаткызып, жалпактау, кену, жагымпаздану, кунба- гыс болу, кул болу сиякты гой...- дед1 капсагай денел1 карт мурты салбырап, касындагы cepiriHe жасаураган кез1мен суз1ле карап. - Эй, uiipKiH 96iui, мын жасагыр... Заманымыздын 126

8м1р сурсем. эулиеа гой... Акыннын дертш деп басып айткан ексн-ау! | «Эдебиеттщ тамыршысы» деп жаксы айтыпсын! Сол гой онын iunH куйд1рген... айтайын дегенш айта алмай, ; кекейшдепш жаза алмай, жанартаудай аткылаган елен лепи заман ыгына жыгып, лайыктап жазудын ез1 акын жа- нын жаралап, тар капаста туншыктыргандай, апай-топай кылган гой... «Сырласу» дейтш елешнде: «Мен imiMHeH ертешп алаулаймын, 0 з отыма жылынып манаураймын. Шындыктын ауылында казына бар, Шыр айналып, соны 1здеп аландаймын...», - деп жазды емес пе? - Рас айтасын. «Отаным, саган айтам» деген елешн алайык: «Мансапкорлардьщ касынан, Шыкпайтындарга ашынам! Жалданып ескен жасынан, Жагымпаздарга ашынам! взщ е гана бас урам Сенесщ бе, Отан, осыган! Айырылган адал досынан, Алаяктарга ашынам!...», - дейд1 гой... - Сол «Райымбек, Райымбек!» поэмасын да аяктамай кеткеш сол туындысынын жарык керетшше кумэнданып, заманына сенбегенд1ктен бе екен деп ойлаймын... - Бул сезщнщ жаны бар... Онын тусында Кенес еюмет1 мызгымай, мэнг1л1кке туратындай кер1нд1 гой... Осы шек- теуге, зорлыкка шыдамай, кез1нде Фадеев, Есенин деген­ дер осы жуйеге карсы болып, тук шыкпайтынын б1лген сон, ездерше кол жумсады емес пе? - Ол жагын сен жаксы 6iaeciH гой... бекер мугал1м бо­ лып ютемеген шыгарсын... EipaK Мукагалидьщ жайы баска гой, ол Кенес заманында туды, сол заманда есть.. Балалы шагалы, уй орманды болып кеткен сон, кайда барады... урпагынын да болашагын ойлайды... сол ш тен тынды гой... Эйтпесе, «Райымбек! Райымбек!» поэмасы кандай шебер жазылган, кудды кез1нмен Kepin, урыска ез1н арала- сып жургендей куй кешес1н... Tipi болса, асыл киялынан 127

'Ф Ж н Ь . Жанар Эбд|щова ш талай кунды дуние туар едк.. эттен... эттен дуние-ай десен- ерте Kerri гой... Ocipece, ел1м1зд1н т эу е л азд тн кер- мей, арманда кеткенш айтсаншы... - Соны айтсаншы... Енд1 Мукагали туралы жазгыштар Эб1ш Кекшбаев-сынды гуламаны окып, сол юсшщ айткан дана сезше токтап, туйш жасаса екен деймт... «Турмыс таувдметшен ium » деген кауесегп токтату керек. Ол - акынга, артындагы журтына, TinTi букш казакка киянат болады!? Анау «естелжшшер» 06iuiTi кайта кайта окып, саликалы дуние жазса екен деп тшеймш. Мукагали тура­ лы солардын жазатындарын таска басатындар да алдагы уакытта осыны каперлерше алып, ескерсе екен! Ce6e6i Мукагали - халкынын манлайына баскан айман- лайы, казактын кара елецшщ ерге салса eKneci ешпес, туягы алтын жыр тулпары, жазгандары - жыр жакуты... казактын казынасы... Ел-журт аман болса, онын елендер1 елмейдН - Осы 06im Кекшбаевты «тамыршы» деп дурыс айттын... TinTi мен бул KiciHi тек кана эдебиеттщ гана жа- нашыры деп емес, букш казак халкынын рухани дуние- ciHin, тыныс TipminiriHiH: киносы бар ма, театры бар ма, казит-жорналы бар ма - обшем, барлыгынын тамыршысы дер ед!м... - Дурыс айтасын, мен де солай ойлаймын! Осындай ел азаматтары аман журе берсе екен ортамызда, багымызга карай... - Айтпакшы, ойымда 6ip туйткш жур едк соны саган айтайыншы... Осы «Кешпендшер» деген кинонын непзш 06im Кекшбаев жазса, анандай куры атыс-шабыс, кара- дурсш, ортакол дуние болып шыкпас едк э?! Капай ойлай- сын? - Е е... дурыс айтасын, курдас... Казакка атка MiHin, жулдыздай агу тан емес кой... Сол киноны кергенде, журегщ 6ip селт етпейд1 гой... OfiTeyip 6ip домалак бастар жэнiгiп, ишш-бугшп, шабады да журедк шабады да журедк.. Конкурс-монкурска карамай, 06im «оз1мшн ешмшн та- рихы... 03iM жазам!» деп тартып алып жазса гой, жан юрпзер efli-ay, пйркш... - Кайтесщ ендь.. Болары болды, бояуы cimti... Туган жерде TycipreHiHe де «Кудая тэубе!» дейнс... 128

* ? * Н » & * ___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Eni карттын энпмесше жан-жагын суеты жакпар-жак- пар тасы бар тау кемкерген таспадай кара жолда ызындап, акырын келе жаткан автобустын кенетоз орындыгында тербелш келе жаткан мен ер ж аз кулак туремш. 1пймнен «кеп окитын адамдар екен, ездер1 казына карттар гой... Мукагали акын туралы айткандарынын жаны бар...» деген ойлармен олар отырган жакка карасам, eKeyi 6ip-6ipiHe су- йенш, анау жакпар-жакпар тастар сиякты мызгып кетштг.. Акыннын: «Ата казак 6ip-6ipiH арашалай алмай-ак Алауыз боп ездьвз1 кудай 6i3ai урды гой...», - деген жыр жолдары жадыма оралды. EciMe мына 6ip энпме epiKci3 тустт... Гулназ - Капар мен Элпештщ тупа бойы тунгыштары. Кыздарынын атагы жер жарган. жогары окуды 6 iripreHiiie 6ipa3 уакыт болса да, жумыска орналаса алмай. уйдеп- лердщ тыгырыкка т1релгендей болып журген кездер1едг.. Окуга тушргенде маркайып адам катарына косылып калган ата-анасын 6ip жерге орналастыра салатын, ыкпал- ды таныстары болмагандыктан, куры акиып, келдей ди- пломын кушактап, уйде отырып калгалы кызы кургыр да тукыртып, «ананын экеа - андай, мынанын экеш - мын- дай» деп, тап булар OMip бойы «элэулэюм эулэй!» деп эн салып, кундерш етк1згендей куйд1р1п, жи1-жи1 конак шакыратындарын ысырапшылдыкка балап, жакын-жуык, дос-жараннын жаксылыгына да, жамандыгына да калыс калмай ат салысатындарын ашыкауыздыкка балап, енд1 булар адам катарынан шыгып калгандай к1нэлап, анда- санда 6i3flefi т ш н сугып-сугып алып, сынсып жылап, жеп жатыр... Бундайда 3Keci ohi карауытып, колынын кыскалыгын, кузырлы жерде ютейтш таныстарынын жоктыгын мойын- дап, spi оларга осы кезге шей1н араласатын жол 1здеме- reHiHe ез1н юнэл1ce3iHin, imiHCH тынып журсе, кеуде тусы канша ашып ауырса да, «ойбай, журепм!» деп, жата кетуд1 эдетке айналдырмаган Элпеш HiHi Tycin, не icTereH ici енбей, бук Tycin жатып алган кызына жаны ашып, журек тусы сыгымдалгандай болып, эйтеу1р калкайып жур1п, 129

Жанар Эбдц куйбенмен кунш етюзедь.. Кейде басына «бала деген де 6ip бэле екен гой!» деген ой сарт ете калып, осы сезшщ орайына кектен келе калатын зауалдан коркып, сол сэт Ал- ладан мын марте KeiuipiM сурап, езш кунэЬар ce3iHin, кещлш урей жайлап, кез1боталап та кетедь.. Bip куш осы кара булттьщ етеп турш п, жарык тускендей болды... Элпештщ 6iprc окыган 6ip курстасы жумыска орна- ластыра алатын б1реумен таныстырмакшы болды. Уоделi жерде кездесть.. Эйтеу1р 6ip жумыс табылгандай болды. Юшкентай жумыс... «алып кел, шауып келдщ» айналасын- да... - Мейл!, - дед1ата-анасы «кылша мойным - талша» де- гендей, бастарын ига, - мурнын 6ip сугып алса, тэлейшен керер... эйтпесе уйде отырып, куритын болды, - дест1. «Буйрык болса, кудайга караган, жен1 тузу 6ipey-Mipey жолыгып, узатып та ж!берем1з бе!» деген «есек дэмелер1» де жок емес... Сонымен кыз жумыска орналасты. Эрине, «жарылкау- шыларыньщ» калаганын Элпеш пен Капар шамалары кел- генше «Лэббай, таксыр!» деп, кешлдершен шыгып, тауып келуге, орындауга тырысып отырды. А к та болмаса да, колда мал бар дегендей... эйтеу1р ренжп-е коймады... Акыры олар туыстай болып, араласып KCTicTi. Таныса келе байкагандары - жаца таныстары ан-а-а-а-у ата-бабасынан 6epi муй1здер! карагайдай-карагайдай, eKi- меттщ туткасын устаган кернект1 басшылары екен. Атала- ры OMipi шыр жукпаган, нагыз кедейден шыккан, кылы- шынан кан тамган революционерлер болса, одан кешнпле- pi де осал болмапты: улкен каланын бастыгы, банкт1н бас- тыгы, карапайым казакка урейл1естшетш уш spinTiH сала- сында кызмет !стегендер болып шыкты. Сондыктан кол- дары да узын, таныстары да кеп... BipaK осы «болып-толган» адамдардан Капар мен Эл­ пештщ 6ip iiu тартып калган нэрселер1 - кебшщ балала- рынын жоктыгы efli. Тек кана кыздарын жумыска орна- ластырган отбасында гана 6ip ул бар. Онын 03i жасы отыз- дан асса да, уйлер1не барганда, Капарга «Ассалаумага- лэйкум!» деп, амандасуга жарамай, кез1н алайтып 6ip кара- ды да, белмес1н1н eciriH таре жауып алды. «Bi3fli жактырт- пай калды ма!?» деп, ынгайсызданып, ерльзайыпты eKeyi 130

___________ OMip сурсем... кеш емес___________ 6ip-6ipiHe кездершщ киыгымен пушайман болып, 6ip карап алды да диваннын ею басында шошайып отырып калды. Сонын арасынша, кшнш, сыланып эйел1 шыккан- ша, отагасы шайын кайнатып, куыктай ас белмедеп юш- кентай столдын успне уйдеп бардын бэрш уйш -твпп са- лып, «жайнатып» койды. Эйел1 болса: - Ой, какой ты у меня молодец! - деп, шай куйып отырган куйеушщ тебесш деп суйкылтым, бес-алты тал селд1реген шашын, кудды баланы еркелеткендей уйпалап- уйпалап ж1берш, жогаргы жагына келш, жалп етш отыра Kerri. Элпеш ынгайсызданып: - Шайды мен куйып берешн, - деп, канша жабысса да, уйдщ еркегг. - Болды, болды, куйып журген шайым гой, - деп орны- нан козгала коймады. Ал, Капардын экеш болса, 6ip ауыз сез уш ш «халык жауы» деген атакпен усталып кетш, он жылдан ксйш жа- рымжан калпында оралып, ел катарына енд1 косылып, кеудесш тштегенде, кырыкка жаца келген жарын, шиеттей балаларын калдырып, ем1рден озып журе бердг TinTi акталса да, «жау» деген атак 6ip жабысып, бетен кулак алда-жалда ести калса, Ko6i 1штей «эй, бекер емес кой!» деп, шубэмен карайтын болтан сон, артындагылар бул ту- ралы айтпауга тырысатын. Bip юшкентай адамньщ артына буюл 6ip алып мемлекет тускен сон, кайтш онсын... сол балаларынын озат окы- ганына дардай болып, мэз болып журген адамдар гой... мше, енд1солар ескен сайын екеушщ тартатын ата-аналык тауюмет1 де кебешп келе жатыр... Баягыдагы «осылар окып жет1лсе, 6i3 де ешюмнен кем болмаспыз...» деген ар- мандарына жету ушш эл1 кеп нэрселер icTey керек екенше кездер1 енд1 анык жетп... Коздер1 жеткен сайын акшанын жоктыгы, колдагы малдыц аздыгы - басына тартса, аягына жетпей, аягына тартса, басына жетпей, дщкелетш, тукыр- тып, ку кедейшшк шаршатып келе жатыр... «Жарылкаушыларынын» манлайына баскан жалгызы- нын амандасуга жарамаганын да, булардын бэршщ орыс- ша сейлейтшдерш де, еркектершщ сирактарынын жунш сойдитып, дода-дода кылып, буркыратып, шолак дамбал- мен (шорты KHin) шапкылап журе беретшдер! де, шалдын 131

_______________ Жанар вбд1шова____________ аппак басымен шай куйып отырганы да басында epci коршгенодймен... артынан ryKipiri жерге туспей, колынан 6spi келш отырган «каганагы карк, саганагы сарк» адамдарга не icTece де жарасатын... TinTi тук эбест1п жок сиякты KepiHin Kerri... Эл пешке эшресе осы юсшердщ ата-бабанын ырым- сырым, салт-дэстурлершен мулдем алыстап... «алыстап» деген де тым жумсак айтылган болады-ау... мулдем хабар- сыз болып, макурым калгандары, api керек болып бара жатса, белден басып, нобайын жасай беретш тан кал- дырган efli... Арада кеп уакыт отпей, шешелершщ орнындагы 6ip улкен экпелер1 кайтыс болды. Ол да кезшде еюметтщ туткасын устагандардын 6ipi екен. Ку жумыспен журш, уйльбаранды болуга колы тимепть.. Сонымен артында калган тукым-тугияны жиналып, сонгы сапарга аттанды- рып жатты. Ушнде 6ip кун жатып калган елжке карап, Элпеш шалдан: - Мейрамсуын бердодздер ме? - деп сураганы сол ед1, жан-жактан: - Чо это такое? - деген сурактар карша жауды. TyciHflipreH куннщ езшде бул жоралгыны женiмен ютей алатын адам жок екенin сезген Элпеш «жуындыру» дей салды. Суйекке тусетш адам табылмай, (бэршщ журектер1 нашар, эр! елжтен коркатын болып шыгып), акыры мэштханага апарып, жуындырып, KHiHflipin алып келдк Жалдап, алып келген молда айтысып жатып, ел!к иелерЫн «таза болады, онда турган не бар, агаш табытка саламыз!» деген райларынан эрен кайтарып, кшмш шеш- Tipin, кебшге оратты, жаназасын шыгарып, акыргы сапар­ га аттанган мусылман баласына керсетшетш сый-кур- метт)н бэрш аткаргандай болып, акыры женелгп. Э л п еп т тан калдырган тагы 6ip жагдай ыстык, суык суы саркырап агып турган осы уйде эйелдердщ ыдыс жуу- дан, тагы баска усак-туйек шаруалардан кашатыны едь.. Сондыктан осындай жумыстарды ойнап отырып ютей са- латын Элпеш бул уйде киын сэттен жулып алып шыгатын, ерен куш, болмаса ертепдеп сикыршыдай эсер ететш бол- ды-Он\"ын кагаздай, жуп-жука кылып жаиган наны, о, ао, ы- мен nicipreH eTi, кемпиген т эгп бауырсагы жандарына 132

___________ 9Mjp сурсем... кеш емес___________ « S & W майдай жакты. Не айтса да елжтщ лагындай елепзш, жупре кететш, кещлдепдей ic тындыратын кагшез кыздары да унады. Кейде олардын осындай жумыстарына колгабысын типзе жургенде Элпеш ш ш ен «казак казакшылыгынан ажырайын дегенде, катын казан-ошак басындагы жумыс- тарынан алыстайды екен-ау!» деп ернш 6ip сылп eTKi3in коятын... Сонымен 6ip кун1 булар буюл отбасымен келш, Капар мен Эл пешке колка салды. Колкалары - жасы сексеннен аскан, зейнетке шыкканга шешн «уш эрш тщ » тещрепнде лауазымды кызмет аткарган, 6ipaK MiHe3i ете киын, TinTi жалгыз улын да куып жйберген 6ip экпелер1бар екен, соган ертел1-кеш карайтын, бас-кез болатын 6ip адам керек... Соган анау жумыска орналаскан кызды сурай келшт1, «сол уйде турса...» деп. Капар мен Элпеш акылдаса келш, «К ы з турсын!» деп шеппм кабылдады... Сонымен Гулназдын жана OMipi басталды. Алматынын тау жагына орналаскан, балконы улкен, терт белмел1, жиЬазды, жап-жарык, жайлы уйде кушык жакты, шушрек кезд1, шуйкедей гана шып-ширак жалгыз эйел туратынына тан калып, карап калды. Уйдщ imi тап-туйнактай, келденен жаткан 6ip шырпы жок, тап-таза. Кемшр есжтен имене мрген кыздын бас- аягын шушрек кездер1мен шола 6ip карады да сэлемше ерн1н жыбырлата жауап 6epin, OMipni, касан дауыспен: - 0 т! - дед1. Аяк к т м ш шешш, босагада турып калган кызга терде турган былгары диванды нускап: «Отыр!» - дед!. _ ...Турмеге тускендей куй кешкен Гулназ да бул eMipiHe уйрене бастады... Уакыт ете келе кемшр де айтканын калт етюзбей тындайтын, уя бузбайтын, жуас жан иесш жазбай танып, оны да осы уйдщ, ез тйрш ш гш щ 6ip кажет нэрсесшдей кабылдап, ойындагысын орындатып, ком ет не келген сезш ipiKnefi айтып, езше кажет кам-карекетш icTen, т!рпп лтн жасай беретш... 133

_______________ Жанар Эбд1шова__________ __ 0 cipece бастапкы кезде жылдын кай м езгш болса да карамай, тангы сагат терт-бестерде тшерсепне жететш акшулан шашын жайып ж1б е р т, улб1реген ак кейлеп желб1реп, улкен балконга карайтын абажадай тсрезслерд1 айкара ашып ж1б е р т, жок, ci6ipaen атып келе жаткан танды карсы алганы ма... жок элде, таудан анкылдай соккан желге кеудесш тосканы ма... sfiTeyip eKi колын eKi жакка жайып ж1берш, канатын жайган кустай тецселш турган кемшрд1 кергенде, spi суык ауа бетке урып кеп ж!бергснде, TiTipKcuin, кезш ашып алатын Гулназ «мына KiciHin eci дурыс па 63i?» дегендей басына жаман ой келт, не турарын бшмей, не жата берерш бшмей, басы дал бо- лып, карап калатын... Бунын оянганын сезе коятын кемтр жактыртпай 6ip карап алып: «Бул - медитация... Желкемд1 укалап ж1берцн, бул бастын тамырларына кан барганына жаксы. Тез meiuiM кабылдап, оперативный болуга кеп кемег1 тиедй» - дейтш. Сосын саусактарын айкастырып, алакандарын тау жакка каратып, бес-алты рет шецбер жасагандай букш денешмен оцга, солга он шакты рет енсерше кимыл жасайды. «Бул екпе, арка жумыстарына пайдалы!» - дейдь Сосын он шакты рет алдымен сол колын, сосын он колын артка, алга айналдыра жаттыгу жа­ сайды. «Бул иык, кол булшык еттер1не жаксы!» - дейдь Сосын eKi колын алга созып, он шакты рет отырып, турады. KeMnip бул жаттыгуларды жеп-жещл кимылмен еш киналмай жасайды. Сосын, аяк астынан Ke3i алак-жулак ете калып, терезеш сарт-сурт етюзш жабады да кун отюзбейтш калын терезе пердеш жауып ж1берш, ун-тунЫз тын-тындагандай айна- лага кулак турш, букш денеЫ 6ip уыс болып 6ypicin, туйшген жудырыктарын ернше басып, турып калатын. Бундайда Гулназ демш шпнен алып, басын акырын кетерш, кемп1рге енкешщареп, сыбырга жакын унмен: - Апа-а-й, не болды? - дейтш. ...Ол курап калган бутактай, жш-жш1шке сук саусагын жымырылган ернше басып, «Тш-ш-ш!» дегендей болады. Сосын: - MeHi 6ipey андып жур... Карсы алдымыздагы балкон­ ный аргы жагындагы терезе перденщ козгалып-козгалып кеткеншен байкап калдым... Не... меш елНруге тапсырма алган 6ipey, болмаса... шпион шыгар, KiMбшедй? - дейтш, - 134

___________ 8Mip сурсем... кеш емес___________ айтпакшы, - дед1 ол дауысын кенеп, - «апай» деп аны- раганынды кой, меш ел OMip бойы Зейнеш Ахметовна деп величает, есшде болсын, - дед1ол тыржиып. Гулназ: - Жарайды, апай, ой, кеппрЫз, Зейнеш Ахметовна... ci3 зейнеткер ем есаз бе? Слзде Heci бар? - дедг - Мемлекетпк денгейдеп купияларды бшемш. Мен эл! де актуальный кадр ретшде есепте турамын, - дед1кемшр ет1 кашып, донгеленген иепн KOTepin. ... Гулназ басында бул сездерге мэн 6epin, катты уайым- дап, коркып журдг.. BipaK уакыт ете келе бунын 6api бос сез екенше, бул адамнын ешюмге керек емес екенше кез1 анык жеткендей болтан. Кемшрдщ acipece eciKTiH конырауын 6ipey басса: - Келдг.. MeHi алып кетуге келдь.. Элде 6ipey елт1руге заказ 6epfli ме? - деп калтырап-д1ршдеп, 6ip уыс болып, суканы ушып, Kipepre теснс таппай кететшше карап, алжи бастаганта сайып, «сексенге келш селкшдеп отырса да, жанынын тэгпсш-ай!? Старческий маразм начался у нее... наверняка...» деп, ержшз бас шайкайтын, кулккл келш, жайылайын деп турган езуш арен жинап, жубатуга тыры- сатын... Ал 03i жумыстан кешн келгенде, конырауды канша басса да, еш мм ашпай, сагаттап турып калатын кундер1жшлей берген сон, «жарылкаушыларынын» эйелш epTin келш, арен дегенде кш ттщ кенпрмесш жасатып, 03i ашып уйге юруше руксатты арен алтан. Гулназ ертещп-кеш шайды осы уйден 1шетш болтан сон, нан, сыр, май, кант, конфегп жумыстан кайтканда ез1мен 6ipre ала келгешмен, ет алмайтын, ce6e6i мал устайтын эке-шешес1 тек кана ездер1 баккан малдын етш жеп, онын езш де бордакылап, сем1ртш соятын. Bip KyHi уйдеплер кой сойып, «апан екеущ жендер!» деп, 6ip санын салып берген. Exi куннен кешн кыздары элп санды сол бузылмаган Kyfli, аппак кылып, кайтып экслт тур... Эхе-шешеа шошып: - Y-й-и, буларын не? - десе... - «Бул кой кай жерде сойылды, калай сойылды, ветврач тексерд1ме, ауруы жок мал ма?» деп, суракты кар та бора- тып, апайдын *erici келмедг Сосын кайтып алып келд1м. Мен аш емесшн, тусте асханадан тамак iuieMiH, тек кешке тана ол уйден шай ш кеш м болмаса... - дед1кумшжш... 135

Жанар Эбд1шова MiHe3i ауыр Элпеш ештеме дей коймады... Бейсенб1 куш кемшр сазанньщ куырылган етш букты- рылган картоппен, как пияз ceyin жейдй Кешке жатарда сарымсакты кегтршген нанга жагып, 6ip шай касык кара уылдырыкпен жейд!, ал, дуйсенб1KyHi туздалган балыкты (селедка) суга ш аршген картоппен жейдй - Балыкты, сарымсакты жэне сэры майды нанга жагып узбей жесен, мидын жумысы жаксарады, api зоб, iciK ауру- лары агзадан аулак журедк козщ де жаксы керед1, ал, сенщ анадагы экелген койыннын eTiHiH ceMi3fliri соншалык... ылги холестерин гой тунып турган, - дед1 аузы толы нан- ды томпайтып, 6ipece ана уртына, 6ipece мына уртына жу- ripTin компылдатып, малжандап шайнап отырган кемшр Гулназга карап. KeMnip кейде азык-тулк алу уш ш дукенге ушнде жат- кан кызды ертш, 03i шыгады. Bip-exi рет Гулназдын ез бетшше алган балыгын жактыртпай, кыржиып-тыржиып, желбезегше шешн, кезше шешн тексерш, сапасын анык- тап, «жеуге жарамсыз» деп тауып, жаратпай, кокыс сала- тын шелекке тогыткан сон, бул мулдем ештеме алмайтын болтан. Содан 6epi жеткяне 6ip рет келш, азык-тулш экелетш «жарылкаушылары» келе алмай калса, кунюлдеп, урсып, жерден алып, жерге салып 6ipa3 буркылдап алган сон, озi барып жур. Кемшрдщ далага шыкканынын 03i 6ip хикая... Басына шляпасын баса киш, кезше кара кёзщгцрш тагып, колына биялайын ки1п, сипактап журш, уйден эрен шыгады. Гулназга: «Артымыздан ешюм андып келе жаткан жок па, карай жур!» - деп, жалтандатып кояды. EKeyi де осы белгнлз урейден коркып-пысып журш, уйге титыктап, ит- тей шаршап, кур сулдерлер1эрен жетеда... Кейде exeyi шай iinin отырганда кемшр узш-жулып, эцпмесш айтады. - Партияньщ талабы катал болды. Bi3re кудды солдат- тардай карады. Денем1з сымдай тартылып, формамызда туру керек дегендей... Мынау медитация, бейсенб1 куш балык жеу, уылдырык жеу, жаттыгулар жасау - сол кезден калган эдет. Б1здерге TinTi, азык-тупйс тапшы болып, былайгы журт ашаршылыктан кырылып жатканда да осындай тамактар 6epinin туратын... Bi3fli кезден таса кылмайтыны соншалык, TinTi турмыска шыгып, уйль 136

Qixip сурсем- баранды болуга да муршам болмай, осылай жалгыз етш барамын. EcTireH шыгарсын, Валядан... («жарылкаушысы- нын» эйелО менщ 6ip улым бар. Оны да кызмет бабында таптым. Иса Исаевич (бастыгым) 6ip куш меш шакырып алып: - Саган партиянын атынан ете купил, жауапты опера- цияны тапсырамын. Арамызда 6ip «крепкий орешек» (мыкты) пайда болды. Калай тексерсек те сырын ашар емес... Устатпайды! 0 з дегеншен кайтпайды, кайсар, б ш н ш , ержурек, б1рбеткей, шешен, еще сволочь, извини, пожалуйста, за выражение, очень хитер... как лиса, епш м- нен каймыкпайды. Партиянын тапсырмасы деп, б!рден коне кетпейд1, «казак халкына колайлы ма?» деп, тал- даганды унатады. Ана типы деп, казак т ш н д е сейлегенд1 жаксы кередг Оган салса, ана-а-ау жактан Омбы каласы, шыгыстагы Тарбагатай тауынын аргы 6eTi, TinTi батыс- тагы - Тюмень, Иркутск, ортада - Саратов... мына жактан Ташкент - 6api казак халкына тиeciлi екен. Бэршде ата бабасынын i3flepi сайрап, 6eflirrepi жатыр екен... Ты пони­ маешь, чем это пахнет!? Великой Туркестанской лигой пахнет!!! Б1з оларды полностью ликвидировать еттш деп журм1з гой... А нет... оказываются... Вот, где собака зары­ та... Сол адамнын саяси бет-бейнесш ашу, ултшылдыгын эшкерелеу, казактык шовиниз1мш накты факт1мен устап, буптартпай бугаулау саган жуктеледг Онымен сейлесуге сен1н биймщ де, басын айналдырып, журегш жаулауга сулулыгын да жетедг Эйел ретшде еш мш щ жок! - дедь Сол тапсырманы ала салысымен, тшерсепме тусетш кос бурымымды буландатып, аркама ж1берш, бел1 кына- малы, гулд1 крепдешин кейлек пен биж екшел1туфлшмд! к и т , Абзал Арыновичпен жш-жш кездесш кала берет!н болдым. Ол кезде мына KipniK - найзадай, мына бет - аршыган жумырткадай... окыган жжггтердщ 6api дерлж октай тузу балтырга карап, тш ш eMi3in, кызылды-жасылды кишген, буландаган татар кыздарын алып жаткан Ke3i... Мен де олардан 6ip мыскал кем eMecniH... Акыры б1здш салада ютейтш онын назарына шккендей болдым. Таныса келе байкаганым - бастыгымньщ айткан сездер1 жай эшейш, бер жагы болып калды... Бул адам ете сауатты, орысша, казакша шешен сейлейтш, домбыра тар- 137

-•м д а тып, 6И1К, эуезд1 дауысымен эн салганда, кейб1р эншшер сандалып, айдалада калатын вте тартымды, енерпаз жан болып шыкты... Калын, толкынды кап-кара шашы артына кайырыла Tycin, кен манлайы жаркырап, отты кездер1 жарк ете Tycin, ipi, аппак TicTepi аксия, риясыз кецшмен кул- генде, мына жаИанда одан жакын адам жоктай эсер ет т , адамды езш е epiKci3 баурап алатын... «Андыган жау алмай коймайды...» демекпп, акыры ол меш жаксы Kepin калды... «Жаксы кердЬ> деу - жай сез, ол маган ес-тусс1з гашык болып калды... Бастыгым: - Калай? Бет1 ашылайын дед1 ме? - деген суракты жш кояды. Мен: - Эл1 тап басып устай алмай журмш, - деп жауап беремш. Сешм1не Kipy ymiH, 6api шынайы болу yuiiH тесек катынасына баруыма да тура келдк Ce6e6i, Иса Исаевич- тен сондай нускау алган ед1м... ©шейшде тым жакынданкырап кетсе, «тексерш» жургешм санамды оскылап, шоршып кететш мен кешнп кезде колын иыгымнан сшюп тастамай, сабырлылык сактап, онын кен кушагына буратылып, юре тусемш. Ес- тусс1з гашык адамдай кез1мд1 жумып, ершмд1 тосамын... Жакындагандагы денесшщ элЫз flipini, алаканынын ыстыгы, бет1мдк тамагымды шарпыган оттай ыстык дем1 кецшмда алавдататын секшдь Уакыт ете келе мен де осы сэттерд1 ecci3 ансайтын болдым... оны керпм келе бередк.. ....Содан не, толыксып турган жас кез1м... аягым ауыр болып калды. 1л1к 1здеп жургешмде, iuiTeri бала есе бердг.. «Уйленешк, некем1зд1 кияйык, балага обал!» десе, «Коя тур!» деп, кенбеймш... Акыры 6ip KyHi ол раскололся, казакша айтканда «агынан жарылды». - Сен меш кеплр, - дед! кез1 жасаурап, жалпак, ып- ыстьщ алакандарымен иыгымнан аялай кушактап, - не бо­ лып барамыз? Аз казак тап-тапка белшш, 6ip-6ipiMi3fli елпрщк, тонадык, Tirepre туяк калдырмай кэмпескелеп, аштан кырдык, туган жерден кудык, 6ip-6ipiMi3fli саттык: айналып келгенде, ата-бабамыздан калган мына улан- гайыр жер1м1зд1 баскыншыларга, жауга босатып 6epin жа- 138

Qmip сурсем... тырмыз... Алаш азаматтары курган Алаш автономиясынын идеясы дурью едг Олар осы жуйенщ тупю ойын баягыда жазбай таныган екен. Сондыктан осы байтак жер!м!здщ шекарасын белплеп, б е к т п , жер асты байлыгына дешн есептеп, « 6api казакка THeciai» болуы уппн, «оз1м1зге 03iMi3 бекем болайык» деген идеямен «жеке мемлекет бо- ламыз» деген! керегендж екен. Алашордашылардын Ti3i- MiHe карасам, мына б1здщ карадан шыккан бастык- сымактарымыз олардын колына су куюга жарамайтын са- уатсыздар екен. Тек Ленин гана олармен иык тенест1ре ала- ды... Ал, ана кюшердщ ш ш д е Tirm семинария бтргенд ер жоктын касы... Ko6i бес-алты тшде еркш окып, еркш жаза- тын, сауатты адамдар екен. Bipeyi - дэршер, 6ipeyi - инже­ нер, 6ipeyi - экономист, 6ipeyi - зан кызметкерк кыскасын айтканда, эркайсысы эр Typai мамандык келерь.. Сондай асыл азаматтарымыздын да «6i3 сияктылар» тубше ж еги т... - дед! дауысы жарыкшактанып. Bipa3 томен карап, унс1з отырды да, б1раздан сон басын KOTepin, - эуел1 мен саган сенбей, шубэмен караган ед!м, карашы 61зд1Н не боп бара жатканымызды... кешip меш... анау журепцшц астында жаткан улымыз уппн кенйр... - дед! колымнан суйш. Маган бершген тапсырманын дэл тебесшен тускен сон, нарттай жанган жуз1мд1 жасырып, томен карап, тугжиынкырап кетсем керек, ол ецкешп бет1ме карады. Улкен кой кездер1 жасаурап тур екен... Денем д1р ете туст!... Ол соз!н ары карата жалгастырды... - Лениннщ идеялары жаркын едк артында калган коркаулар каныпе- зерлжке бешмдеп ж1бер;и... Онын «орыстын шовинизм! кауштй» деп, каксаганы бекер емес екен... Алып монстр куш алып алды... енд! шамамыз келе ме, бшмеймш... Ен курымаса, казак тинн, жерд! сактап калуымыз керек, сонда казак халкы да курымайды... «Совет омметш жаулардан коргаймыз!» деп осы жауапты жумыска оз ерк!м!збен Kipin едж... енд! карашы, 6i3 юм болып барамыз?! Ел!м!зд!н азат ойлы, бетке устар азаматтарын устап беретш осы систе- маньщ какпанына, тузагына, жан алгыштарына, и!сш!л иттерше айналып бара жаткан жокпыз ба? - дед! иыгым- нан сшкшеп... Мен ундеген жокпын, 6ipaK imiMHeH «екш ш жур... осы системада кызмет ютеп журген!не...» деген ой санамды 139

‘ФЩ&д*_______________ Жанар Э6д1шова____________ улкен прожектордын жарыгындай осып-осып Kerri. Алай- дулей болган кецш мд1эрен басып, б1раздан сон: - Уйге кайтамын, шаршадым, - дед1м. Ол меш уйге дешн шыгарып салды. - Kepic-кенше кун жаксы болсын, демала гой, калкам! Мен сендерд1 ертенге шешн-ак болса да катты сагынамын, керу'ге асыгамын! - деп, кез1мнен, манлайымнан суйш коштасты... Кимай-кимай, артына карайлай-карайлай эрен кетп... Уйге келген сон, тамак iuiyre заукым болмай, жатып калдым, 6ipaK тан атканша кез!м ш нбедь Анау... «шсонл иттер1не айналдык» деген сезд1айтканда... онын дауысын- дагы Kici елпрген кашшердщ кылмысын мойындагандай... ем1рден у м т азайган, туншген, алданган жаннын макамы кулагымнан, ал жасаураган жанары кез алдымнан кетпей койды... «Жау бул! Жау!» деп неше рет жаткан жер1мнен атып турып, шошайып отырып-отырып кайта жатамын... том- пайган iiuiMfli кайта-кайта басамын, ол да «орталарында мен бармын, соны умытпа!» дегендей тепюлеп, маза бермейдь.. Онын тап-таза демк ыстык алакандары, меш- р1мд1 кой K63i 6ip сэт ездмнен шыкпайды... журепмд1 тындасам... оны устап бермек турмак, сынык тырнагын да бетенге кимаймын... Аузымды басып, enipin жылаймын. Дауыс шыгаруга болмайды, ce6e6i артымда андушы бар екен1не еш шубэм жок—кез алдыма онын жасаураган кой кез1, кен манлайы, коз алдымнан кетпейдг.. тап-таза демш сезгендей боламын... жалпак, ыстык алакандары иыгым- нан каусыра кушактагандай болады... Маган жакында- гандагы денесшщ элЫз flipiniH, алаканынын ыстыгын ce3in тургандаймын... байыз таба алмай аландап, осы кушакты ес-тусс1з ансайтын сияктымын... BipaK... беПме муздай су шашырап кеткендей, ттр к ен ш , ес!мд1 жиып аламын. «Bi3 осы к1м болып барамыз? ...шспнл иттерше айналып бара жаткан жокпыз ба?» деген ce3i кумб1рлеп кулагыма кел- гендей болады... «Доложить етсем, менщ де сол айткандай болганым гой... BipaK партия ше? Тапсырма ше?! Болмай­ ды. .. Партия маган сенш, осы жумысты тапсырып отыр... жаулар кобейсе, не болады... Коммунистж кырагылыгым 140

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ кайда мен1н? Сез1мге берш п, провакациялык сезге epin отырмын!» деген ойлармен ез1ммен-ез1м арпалысып, кез шмей, танды атырдым. Сэл босансысам, онын ыстык демш кулагымнын тубшен сезгендей боламын, аппак бийс манлайы, сумбщей болган сымбатты бой-сойы, кулгенде аппак болып, аксиып кезге тусетш каладай TicTepi кез ал- дымнан кетпейдг.. Ки-май-мы-ын! Не iciepMiH енда!?... Жастыкка бет1мд1 басып, ары жыладым, 6epi жыладым... Бастыгым Иса Исаевичтщ енменнен ететшдей eTKip, туздай кез1 кадалып, б1здей мурнын кетерш: «Ну что? Ка­ кие результаты?» деген ce3i кулагыма келгендей болды... «Жок! Жок! Ол - жау! Оны айтуым керек! Ол - менщ партиянын алдындагы коммуниста мшдет1м!» деген ойга 6epiK 6eKiHin, тан сыз 6epin, уйдщ iuii бозамыктанганда, жанымды кинаган, сан-сапалак ойлардан басым кангырып, «ceprHiHuii» деген оймен тастай сумей 6eri колымды, кеудемдг мойнымды узак жудым. Тан ертецп асым - 6ip- eni кесек п1скен балыкты, сурленген колбасаны жей алмай, 6ip-eKi шыны кара шайды кещрдектен эрен етюзд1м... «Ол туралы айтамын!» деген шепнмге келд1м. Бардым. Жаздым. Ертесшде «оны устап к е т н т !» деген хабар жетть Менщ жазган тусш1ктемемд1 Tepreynji окып бергенде, «Оны 6ip керешнпп! Беттест1р1шз!» деп сонша етш ш тг «Очная ставка... да!? Онын кажет1 жок! Осы жазганы рас па? Соны айт!» деп, менщ жазган кагазымды бетше такап, кара кустай т ен т , жанын алатындай адырайган Tepreyuiire карап отырып-отырып, ауыр KypciHin, басын изешт... кайтып мен туралы жак ашпапты... Айналасы 6ip жетшщ ш т д е ол кш эсш толык мойын- дап, «халык жауы» ретшде атылды... BipaK менщ азабым одан кешн аз болган жок... Кез1мд1 жумсам, жасаураган кой кез! мен аппак, кен манлайы кез алдыма елестейдг.. жастыкка басымды койсам, ыстык, жалпак алаканын иыгымнан сезгендей боламын... Ша- шымды epin, токпактай бурымымды аркама лактырсам, онын денестщ AipuiiH сезгендей боламын... Kerin бара жатсам, артымда ол карап турган сиякты болады... Кеп уакыт онын елесшен кутыла алмадым... шептей болып жудед1м... Койшы, эйтеу1р, эрен легенде адам катарына косылдым. 141

Жанар 06fliiiiOBa Жауапты тапсырманы ойдагыдай аткарганым ушш лауа- зымым кетерш п, шешм ecii. Жумыс бабымен ж урт, бэрш умыткандай болганмын. Баланы туа салысымен, шс- шеме 6epin Ж1бергенмш. Кейш ол Kici кайтыс болган сон, Колыма келдь Жумыс бабымен ж у р т, оган карауга шамам келмеген сон, интернатка етюзгенмш. Островскийдщ «Курыш калай шыныкты» деген кггабын окып оскен сон, атын Курыш деп койганмын. Кейш оны кобшщ xini кел- мей, Кир деп этап Kerri. Менщ сорыма, ол экесшщ аузы- нан Tycin калгандай болып туды. Оган карасам, болды, 6api eciMe туседь.. 6з1мнщ imiMHeH шыккан балам ез1ме тура караса болды... Кир емес, алдымда Абзал тургандай ез1мд1 жайсыз ce3iHin, кутым кашатын. Сондыктан командировкага ез1м суранып, жш кететш болдым. Балам жаксы окыды, шешем о дуниелмс болгалы Кир карша- дайынан оз кунш 03i корд; десем, артык айтпаган болар ед1м... соган карамай дурью бала болып есть., ез купимен жогары оку орнына туей, жаксы б т р д ь Салмакты, тиянакты, б1рбеткей, эдьп болып есть., дегенмен де Hemi жаксыдан туды емес пе... Сонгы курста окып жургенде ез1мен 6ipre окитын Эмма деген немю кызына уйлендь EKeyi Алманияга кетуге руксат сураганда карсы болма- дым. Ka3ip олар сонда турып жатыр, ею баласы бар. Анда- санда Рождество мейрамдарында открытка салып турады... Сол... кызмет бабында ж у р т осы уйд1 алдым, жогары зейнетакы тагайындады... партиянын жумысымен ж урт, турмыска шыгуга да, бала тууга да уакыт болмады... api шешм жогары болган сон, жаксы Kepin турса да, коп еркек- юнджтш щ оз кецш н бйдорш, сез салуга батылы жетпедь.. Бул кем трдщ жш суыртпактагандай кылып, арен айта- тын эцпмелершщ 6ipi едь Сонын арасынша алмагайып за- ман басталып кеткендей болды. Жетшс жылдан 6epi «ак дегенi - алгыс, кара дегенi - каргыс» болып, eMipi мызгымай мэнг1 жасай беретшдей кершген Кенес одагы кулады. «Балык басынан нйридт демекшь.. астаналардын астанасы болган Москвада «агаларымыз - улы орыс халкы» «тамыз TOHKepiciH» жасап, Янаев деген озш прези­ дент сайлады... BipaK онын да гумыры узак болмады. Сейтш - алынбас камал сиякты болып, иык Tipecin, кол 142

0Mip сурсем... устасып турган он бес мемлекет барлык жагынан эбден туралап, куйзелюке ушырап, бака-шаяндай бет-бетше та- рап тарап кетнгп. Бул - 1991 жыл едь Саясатшылар 6ip ауыздан Кенес одагынын кулауына б1рден-б1р себеп 1986 жылы Алматыдагы казак жастары- нын бастарын катерге Tirin, тоталитарлык жуйенщ журпз- ген зорлыкшыл саясатына карсы болып, аланга шыккан- дагы болган Желтоксан к е т е р ш а деп багалады. Бул хабарды «кек жэнпктен» 6epin жатканда, кемшр балкон жактагы терезен1тумшалап жауып, калын перденщ ортасындагы аз гана ашык калган санылаудан себезг1леп, уйд1 алакеленке кылып турган жарыкпен кара уылдырык пен тауыктын етш талдап жеп, алдындагы асын сылпыл- датып iiuin отырган. Теледидардагы хабар ж урпзуш ш щ сез1н ест1генде, аузындагы аска какалып калды. Жумыска асыгып, уйден шыгып бара жаткан Гулназ жайсыз дыбыс- ты ecTin, кемп1рд1н касына ж упрш келд1. Кез1нен жасы, ау- зынан с1лекей! агып, exi кез1 адырайып, какалып-шаша- лып, кылгынып калган кемшрд1 енкейт1п, жотасынан алаканымен кагып-кагып ж1бердь Тамагына турып калган ас тусш, кемп1рге жан к1ргендей болды, 6ipaK былк-сылк ет1п бара жаткан сон, суйрегендей кылып, диванга экел1п жаткызды. «Зейнеш Ахметовна!» деп, урейлене дауыстап бет1не карап ед1, ерн1 жыбырлап элдене дегендей болды. Ол енкешп, eci шыга жыламсырап, «Зейнеш Ахметовна, не болды азге! 0 з1н1зд1 устаныз!» деп, кулагын тоса калды. «¥-¥-¥-¥-У-лы держава... алып... СССР... калайша... калай- ша ку-ла-дд-ы!? Мумк1н емес... жаулар, жаулар... жау... жау... халык жаулары... калайша... калайша... к-к-к-ык... - деп кырылдап жатыр екен. Кенет кемшрдщ сол жак денес1 тартылып кеткендей болды. Гулназ шугыл турде «Жедел жэрдемдЬ> шакырып, туыстарымен хабарласып, экпелер1н1н хал-жагдайын тус1н- flipfli... Зейнеш Ахметовна сол туш кайтыс болды. 05.04.2012. 143

Жанар Эбшшова ИНТЕРНЕТ Bopi аяк астынан басталды. Жап-жаксы сыйластыгы жарасып журген отбасынын мынандай жагдайга тап болуы жакындарынын бэрш шо- шытты. «Енд1 не болар екен?» - деп, естшендер демш iuiiHeHалып, акырын кугп. Кдщмпдей арка суйеп, бетке устап, эр жерде атын ай- тып, кокиланып журетш Бэленше деген агалары уй сырты- нан уй Tirin, 6ip жас келшшектщ аягын ауыр кылып койыпты. Ол карнын шермитш: «Мен не ютеймш? 0ст1п жатакханадан жатакханага ауысып журш, бала туам ба?. Жагдай жаса», - деп, Бэленше деген агаларынын у тн е келш, онын бес баласы мен эйелшщ алдында абыройын айрандай Terin, жагасына жабысыпты. Аскар таудай керш, ез1м1здщ экем1з деп журген балала- ры мынандай саткындыкка шыдай алмай, улардай шулап жылапты. Кудайдан сурап алган жалгыз ул сурланып, экес1не Tecipefie 6ip карап далага атып шыгып, бет алган жагына лагып кетштг Ал эйе.ш болса, талып калып, «жедел жэрдем» ауру- ханага алып кетш п. Басында сасып калган Бэленше ес токтатып даладан тапкан куйкентайына ш уйлтш тг «Неге келесщ? Мен саган: «Жагдай жасаймын!» - дед1м гой. Осылай болатынын бшмедщ бе?» - деп дырылдатып, суйреп машинага отыргызып, жатакханага алып кетшть Одан api уйде ду-ду болып, энпмелер1 де, наздары да бггпейтш балалар эке-шешесше кершбей, белмелерше Kipin-Kipin, тым-тырыс отыратын, немесе уйге кеш келш, ун-тунЫз жатып калатын жагдай калыптасты. Жалгыз ул болса, эл1 эке бетше тура карамайды, 6ip шанырактын астында турып, экешмен кездеспеуге тырысатын болды. Ал эйел1 ауруханадан кздмгщ ей журек талмасыньщ кан кысымымен байланысты 6ip тур1мен ауырды деген сарап- тамамен, улкен кут1м керек деген тужырыммен шыкты. Уйдщ iuii де куцпрт тартып, кещ лаздж жайлап алды. Эйел1 6ip-eKi айдай ботадай боздап, кущренш жылады. Айтатыны: «М еш неге корладын? Кай жер1м кем? Мен ещп не ютедш ?» - дегендей бггаейтш сурактар... Жылап-жылап эл1 курып, унЫз жатып, еткенге ой жупртедг Карап отырса, сонгы ею-уш жылда «отырса - 144

___________ e Mip сурсем... кеш емес___________ опак, турса - сопак» болган екен куйеуше. «Жумыстан шаршап жур гой», - деп, 03i гана мэн бермей, онын ыгына жыгыла берген екен. Жасаган тамагы да дэмд1 емес. Киген KHiMi де конымсыз. Bopi-6opi унамапты... Айта берсе... кеп... Шалкасынан жатып, самайына карай жылжып аккан ыстык жасты алаканымен элсш-элсш си- пап cypTin кояды, iiui удай ашиды, журен сыздайды. «Эйелге куйеу1 жер1геннен артык KacipeT жок шыгар!» - деп ойлайды. Bip кун1 ecTin жатыр ед1, улкен кызы келш касына отырды. «Мама, жыламашы. О з ен жаксы, ен суду эйелсгз. Воска журегвдзд! ауырттьщыз. Bi3 бармыз гой, мама!», «врине, эрине, балам», - дед! кемсендеп... Кызы макпалдай жумсак алаканымен бетшен сипады. Самай шашын кулагыньщ артына кайырды. «Мама, б1рнэрсе айтайын деп ед!м», - дед! кумыжш. «Иэ, иэ, айта гой», - деп, iuenieci ба- сын котерд1. Кешнп кезде бала емес, езше де карауга шамасы келмей кеткеш eciHe Tycin, езш к!нэл! ce3iHin, ш те й ете еюнш, журек тусын элдеюм алаканына салып, сыгымдап ж1бергендей болып, eni кукыл тартып кетть - Мама, маматайым, не болды? Мына дэр!ш т ш щ зд щ астына сальщыз, - дед! кызы кез1 жасаурап. «Болды, бол­ ды, балам, сендер yuiiH OMip cypyiM керек! Ka3ip тусшд!м осыны», - деп iueiueci 6ip байламга келген сиякты болды. - Иэ, не айтайын деп едщ? - дед! iueiueci бурынгыдай кызына мешрлене карап. - Шай жендеп койдым. Журщп дастарханга, сонда ай- тамын, - деди Exeyi баягы кешлдер! жайбаракат кездепдей шай imin отыр. LLIeuicci кызына карай береди Ол да жудеп KeTinTi. Ак сур eni одан да кукылдана Tycin, кезшщ асты кара- келенкеленш, кулагы калкайып KeTinTi. - Окуын калай? - дед! uieuieci. - Дипломымды аламын. Жаксы, - дед! кызы. - Жумыс !здеу керек кой саган... - Жок, мама, жумыс (здеудщ Keperi жок, - дед!. - Е, неге? Таптын ба? - дед! iueiueci таныркай карап. - Жагдай былай, мама. Мен Болатты тастап кетпм. Ол «уйленей!к» деп жур ед! гой. Мен ойланып-ойланып оны- мен байланысымды узд!м. 145

'ЪЫиЬ Жанар Эбд|щова - Неге? - дед1iueiueci шошып. Кызы суйрйстей саусактарымен мацлайына тусш турган кекш н элсш-элсш кайтарып кояды. Тамагын кенеп: - Мен, мама, казакка куйеуге шыккым келмейдр - дедь - Интернет аркылы 6ip KiciMeH таныстым. Соган турмыска шыгамын, - дедь - Ойбай, ол не сумдык? Интернет аркылы куйеуге шыкты дегенд1 ecTiMen едпс, ол не папе?. Болат 6ip жаксы бала едк оны неге тастап кеттщ? - деп memeci кызына кадалды. - Иэ, жаксы - Болат. Ka3ip - жаксы. Bip кезде папам да жаксы болды гой. Енд1 не болды?! Сол ушш OMip cypin журген Ci3fli де, 6i3fli де сатып кетп. Достарымнан уялып, епшммен араласа алмай калдым. Оныц устше б1зде eKi-ym эйел аламыз деп, ер адамдар мэселе кетерш жатыр гой... Прессадан окып журм1з. Сондай зан шыкса, не представ­ ляю даже... Ka3ip icTen жаткандары мынау... Варвары какие-то... Б1з мал емесшз гой. Мен бундай басынуга шы- дай алмаймын. Мулдем карсымын. Б1з ес 6inrejii ci3 папам- ньщ алдынан кия отпей, кызмет icTen келеаз. Жумысты да, бэрш тастадыныз. Енд1 не болды? Шашынызга ак Tycin efli, экем1з 6ip куйкентаймен айналысып KeTinTi. Енд1 калай Kemipeci3? Калай шыдайсыз? Жок, тагы да беделше дак тусед1деп жасырып коясыз ба? 03i«i3 болсаныз, Miне, ауру болдыныз, дэрклз отыра алмайсыз. Ал 6ip KyHi ана кукла баласымен кeлiп, мынау ем1рвдзд1 сарп eTin салдырган уйщ1зд1 тартып алса, оган да кенш, кайгыдан елш кетешн деп отырсыз ба? Мен шыдай алмаймын мундай корлыкка, - деп кызы айгайлап жылап яаберщ. LUemeci кызын кушактай алды, коса жылады. Жылап отырып, 6ip memiMre келдь Bip жетщен кешн ез теркшдерш де, кайын журтын да тугел жинады. ЭшеШнде жумыс-жумыс деп, кашактап журген куйеуш де компылдаганына карамай, тукыртып алып келдь 03iMeH-e3i арпалысып журш, байкамай кала жаздапты, енд{ кезш щ агы мен карасындай бес карашы- гыньщ басына тонген кара бултты, Kayinri аналык туйснс- пен анык сездг Журегш де токтатып, катайып алды. «Жи- ырмасында жеЫр калган алтын басты арулардан эулиемш бе мен? Жаны белек, журеп белек 6ip еркек менен жepiдi екен деп, мен балаларымды жерге карата алмаспын. 146

___________ 0 Mip сурсем... кеш емес___________ Бурынтыдай балаларыма демеу болу уш 'н> жадырап- жайнап журу1м керек!» - деп байлау жасады. Шашын жасатты, куйеуiniii шет елге командировкага бара калсам деп сактап койтан акшасын алып, алтын 6ine3iKTi ак бшепне салды, коптен карамай кеткен кейлектерш актарса, киюге жарайтын ештеме жок, улкен кызын ертш барып, кымбат багалы KHiM алды. Ушп-тепп дастархан жасады. Туыскандар тугел жиналды. Отбасындагы киын жаг- дайды ез аузымен айтты. «Opi-copi болмай, 6ip жагына шыксын», - деп ез шепимш айтты. Осы сездерден кейшп унЫзд1кп улкен женгеа бузды. - Калкам, Бэленше кайным, - дед1, ьщыранып, сендер уй болганда, мен жас ед1м. Екеущ ею шабаданмен косы- лып, енд1, Mine, басьща бас, малыца мал косылып, елдщ бетке устар каймагы болганда буларын не? - дед1 даусы д!р1лдеп. - Артында сендерге карап ecin келе жаткан бала- лар бар дегендей... Айрандай ipin... анау балаларьщнын кенш не каяу Tycipin... Ад1рем калгыр, ол кешеден тапкан немен кел1шм1зден артык емес шыгар. Оныц не желитп? - дед1 даусы шанкылдап. - Бше бшсец, мынау icTen журген кызметще eKeyin 6ipirin кол жетюздщдер емес пе? Келшнщ агалары, маркум зкеЫ емес пе сеш жетюзген? Келш емес пе жагдайынды жасап, керек адамдарынды шакырып, и ш п тесек, жайылып жастык болтан? Оны калай жылатасыц, жасаган бейнетшщ зейнетш керетш кезде? Калай у шкендей кыласын сен? Калай дэтщ барады ceHin? EKi катын алганта eTi уйренген баяты заман ба бул? Кезшде жнчт сиякты 6ip жагына шыкты емес пе? «Енд1 кызыгын таусылды!» - деп баската аунап кеткенщ саткындык емес пе? Калай бунын журеп ауырмайды, калай бунын жаны куйзелмейд1? Осы корлыктан бул 6ip- нэрсе болып кетсе, мына балаларын, мына жемнлн жешн деп отырган кара орманын, epTenri кунп корганын кенпре ме сеш!? Мэуел1 багьщнан айрылайын деп отырсын той, бшесщ бе, сен соны, аз кунп кызыкка алданып... - Ой, жецге, койьщызшы, СЯз де 6ip, сейлейд1, сейлейд1 дегенге... - дед1- Бэленшекен гур!лдсп. - Сейлемесе сездщ атасы оледн - дед1 женгеа алдын- даты судан 6ip урттап. - Мен айтпасам, сатан мыналардын ешкайсысыньщ батылы жетш айта алмайды. Gcin келе 147

_______________ Жанар Эбдщова_________ жаткан балалары бар дегендей... Ертен-ак 6ip жумыспен KyHi Tycin, алдыца баратынын 6api бш п отыр гой... Сондыктан жем андыган мысыктай боп, 6api артын багып отыр. Ал, eHfli не ютешн деп отырсыц, кайным? Айт, мына ел!не! «EKeyiH косактап коямын!» дегенще балаларьщ да, келш де кенетш суры жок. Балаларын шешем!здщ TeriHe жазыламыз деп отыр. Не icTeficiH енд1? - деп кадалды. Бул шынашактай кемтрден кешн Ke6i сейледк 6api келпий жактады. Сонымен Бэленше токалга туратын баспана жасап 6epin, жайына калдыратын болды. 03i: «Отбасымды тас- тай алмаймын!» - деген шенймш айтты. Сонымен туыс- кандар мол дастархандагы тэтп-дэмдш! судырлак дорба- ларга салып, жаксылык тшеп, тарасты. 0Mip ары карай аккан судай ез арнасымен жылжи бердг Уйде енсен1 баскан кецшЫздж, экеге деген екпе, бетендж жойыла коймады. Балалардын кулагына анда-санда эке-мен шешенщ жа­ тый белмесщен арс-арс еткен экенщ жуан даусы естш п калады. - Бше-бшсен ата-бабамыз eKi катын алган. Ешк1м одан елген жок. Малы кебейген, басы кебейген. Бес бала тудьщ. Уйщ бар, жагдайын бар. Елдщ катындарынын тойга киген кейлегш уйге киесщ. Шопырын бар. Мен саган кунде бай- ланып отыруым керек пе? Шашын агарды. Картайдын сен. Балаларын ез1ндей болды. Мен емес, атагы жер жарган анау-у жазушы да 6ip жактан бала тудырып, тэрбиелеп, атакты адам кылып ecipfli. Сен не, онын эйелшсн эулиесщ бе? Ол да кенген. Сен кусап елд1 жинаган жок. Сен бар гой сен... нагыз зулым эйелсщ. Сен мен! басынасын, - легенде, шешенщ шарасыздыктан жылаган даусы естшедк Улкен кыз eciKTi ашып: - Мама, не болды, ауырып калмацыз, - легенде шешеЫ: - Ештеме емес, кулыным, бара гой, мен каз1р дэр1мд1 imeMiH, - деп калкайып орнынан туратын. Сонымен 6opi тынады, тыныштык орнайды. Сейтш жургенде, Бэленшекеннщ сырттан тапкан куйкентайы босанды.

0Mip сурсем.. Оны «токалы» деп айтпай отырган себеб1м1з: токал бэйбшенщ руксатымен алынатын екшпп эйел болган сон, бул жагдайга келщшремеген сон, жогарыдагыдай этап кетт1к. ¥л екен. Оны ecTin, бул уйдеп жалгыз улдын тунергенш кер- сен1з... Белмесшщ ecirin мулдем ашпай койды. Тун жары- мында далага шыгып бара жаткан жалгызды Kepin калып, «Кайда барасын, балам?» - деген шеше даусына: «K a3ip келемш, мама, жата бервдз», - деп шыгып Kerri. Кайдагы уйкы! Тангы сагат алтыларда келген улды хол­ ла уйыктамай карсы алган. Баланын кезшде 6ip бейтаныс жаркыл бар, кеш лаз деп айтуга болмайды, 6ipaK eni кукыл тартып тур екен. «Келдщ бе, балам!» - деген анасына: «Мамашым, эл! уйыктамай кут1п отырсыз ба меш? Мына караныз мен ойынханадан акша утып алдым», - деп 6ip бума акшаны калтасынан буркыратып шыгарып керсетш, куакылана жауап бердг Шешесшщ журеп су ете TycTi... Кумар ойыны... «Балам, кашаннан 6epi бул ойынга барып журсщ?», - дед1 даусы д1р1лдеп. «Ой, мама, эшейш гой. Когда дома тошно, сонда барып журмш. Отвлечешься! А то жынданып кетуге бола- ды гой мына уйде», - деп белмесше Kipin Kerri. Бэленшекен бул куш де, ертесшде де уйге келмедг ... 1стешн десе колы 6ip жумыска бармай, ойында - баласы, Бэленшекещп сарыла куттг Ол келеа TyHi тун жарымында келдг Кызу. EKi HiHiHeH дем алады. Жер-кекке сыймай жур. Кшмдерш uieuiin, эр жакка лактырып-лактырып ж!берш: «Таза кшм даярлап кой!» - деп ваннага беттедг Одан ас белмеге барып, коньяк iuiTi. Орамалын мойнына асып, жатын белмеге келдг Эл1 уйыктамай, унжыргасы Tycin, тунжырап отырган эйелш Kepin: - Сен негып отырсын? - дед1 даусы таргылданып. - CeHi KyTin отырмын, - дед! эйел! кез1 боталап, - ана, жалгыз ул, - дей 6epin едг.. - Енд1 ол жалгыз емес! iHici бар онын, - деп барылдап, сез1н белш ж1бердк Эйел!: - Ол ойынханага барып жур. Кумар ойынына берЫп жур. Сен бт есщ бе, соны? - деп жылап япберщ. 149