Жанар eftaiun 9СЬ|7 сен_ак туймедейд1туйедей кылып, сынсып, екирд! втюзш жйбердщ гой. Ойынханага барса, сен кайда карап журсщ? Ай карап журсщ бе? Андыганын - мен... сенin! Балаларынды тэрбиелемейсщ бе? Акша тауып 6epin жатыр- мын, не iuieM, не кием демейсщ. CeniH осындай сумырай эйел болатынынды бшгенде, баягыда аулак журетш ед1м. Басыма кутыла алмайтын, пэле болып жабыстын гой сен! - деп з1рюлдедк - «Нэресте калай, nieuieciHiH Kani калай?» - деген 6ip ауыз соз жок... Саган ол ботен емес кой, ол да менщ балам. Улкендш жок - надан. ЕЫктен юрем, бггп... алкымнан алады. Курышы, бар ары, кез1ме кершбей! - деп, калкайып тесектщ шетшде отырган эйелж HTepin ж1бердк - Тиме маган! - деп айгайлап ж1берген шешелершщ дау- сына балалары жупрш келдк Унс1з тунере караган он кара козден каймыккан эке: - Ештеме жок, барындар! Шешелерще rain жаткан ешюм жок! Сендерд1 маган карсы кою упнн эдеш айгайлап жатыр, —дедь Жерден шашы кобырап, турып келе жаткан шешелерж балалары жупрш келш, демеп тургызды. - Мама, менщ касыма жатьщыз, - дед1 улкен кызы. - 9зщ1зд1 аясанызшы, 6i3 упнн, - деп жылап Ж1бердг Терт каргасы келш, кушактап жылап жМ>ерщ. Жалгыз ул сурланып, карап турып-турып, далага атып шыгып Kerri. - Туу! Мыналарга дауа жок екен. Барындар! Тун орта- сында шурылдамай. Ертен - жумыс. Мен демаламын, - дед! Бэленшекен колынын сыртымен eciKTi нускап. Б1раздан кейш уйде тыныштык орнады. Тан да атып калган еда. Бэленшекеннщ OMipiane тагы 6ip дуб1р басталды. Элп жас куйкентайдан туган ул, Бэленшекеннщ «пэлендей атакты жазушынын баласы кусатып жагдай жасап, тэрбие- леп, артымда «Бэленшекеннщ баласы» деп мактанышпен айтатын i36acap калдырам!» деген улы, таги армандардын аркауы болган yMiTi жарымжан болып туылыпты. Bip жак колы, аягы, K03i, кулагы екшнн жагына Караганда тен бол- май, кем болып туылыпты. Дэржерлер TeKcepin-reKcepin, анасына: «Экенщ жасы улгайганда туган балалары тукым куалайтын кемшшк- термен OMipre келеда», - депть 150
___________ 0Mjp сурсем... кеш емес___________ Бэленшекеннщ басына сынсыганнын «кекесЬ енд1 тендь Жас куйкентай Бэленшекеннщ ею аягын 6ip етщке тыгып, тесекке екпетшен жатып алды. Шырылдаган бала- ны Бэленшекен епетейЫз кетерш, api тербетед1, 6epi тербетедг - Ем1з мына баланы! Ю н д т шыгып кететш болды. Тур! - деп жулмалап жатып, тургызып, жылаудан K63i до- балдай болып клген жас куйкентайдын сут кернеп, торсиган, ак анарына салады. Емшекке жабыскан баласына карайды. Селд1р шашын салалап, манлайын тыржитып, ауыл- дагы сакал-шашы селд1рей шыккан, бойы кол токпактай, 6ip кол, 6ip аягы кем, шойнандап басатын сол мугедек, MicKiHжанды кез алдына елестетедг.. Т Ы де женд! шыкпай, сакауланып сейлейтш, эр уйде журетш сол адам кайтыс болганда, осы рудын адамдары «Kimi экем1з» деп арулап кемш едг Mine, сол ккпден айнымайды бул бала... Ол уйге келсе, дастархан жайылып тур. Bapi салтанатты жагдайда жасалган. Туган-туыстардын да б1разы осында екен. Эйел1 баягыдай жаркылдап, жайиап жур. Не упйн жасалган курмет екенш бшмесе де, елдщ козinше сурауга уялып, бул да косылып Kerri. - Бакытты бол! Жолын болсын! Bi3fli умытпай жур! - деген сездер улкен кызга арналады. Сейтсе ол бупн тунде Францияга ушады екен. Буган: «Жур!» - деген 6ip адам жок, 6spi аэропортка Kerri. Ерте- сшде Бэленшекен жумыска, одан api жас куйкентайдын отауына Kerri. Тун ауа келсе, 6api уйыктап жатыр. 0йел1 кызынын белмесшде жатыр екен. Оньщ бурынгыдай буны шайын кайнатып, KyTin отырмайтын болгалы кашан... Kaaip Бэленшекен де буган уйренш калды. Келш TeceriHe жата кетедг ...Жас куйкентайдын нэрестеш дэрщерден дэрщерге KopceTin, «бала осылай болып все бередй> дегенiH ecTireni Бэлeшeкeннiн езше де, уялы телефонына да маза жок едг «Массажга апарамын, анаган апарамын, мынаган апара- мын, пэтердщ анасын жвндеу ксрек, мынасын жвндеу ке- рек, акша керек, акша керек, ана KHiM керек, мына кшм ке- 151
Жанар вбд1шова рек!» деген тапсырмаларымен ж у р т, уй Ьепн Ьфаз уакыт кермей кет1п едк.. Келсе, уйде ешюм жок. Кенже кызы жуынатын белмеде екен. - Мен бос емеспш, - деп ваннадан шыкпай койды. Ары журдц 6epi журд1 белмелерд1 аралап. Шан бурк- бурк етедь Кептен 6epi уйдщ жиналмаганы KepiHin тур. Шэй ипейш деп, муздаткышты ашса, жылан жалагандай, ештеме жок. Б1раздан кейга кызы шыкты. Шашы сабандай сап-сары... - Мамац кайда? Сен не, жалгызсьщ ба? Bapi кайда кет- кен? Уйде тамак жок, не жеп журсщдер? - деп суракты карша боратты. EciicreH Kipce, «папа!» деп мойнына асыла кететш кызы жолайтын суры жок. Шашын сулпмен салалап, суртш турып сейлестк - Bapi Францияга Keiri. Ардак турмыска шыкты. Фран- цузта. С1зге мамам б1рнеше рет конырау шалып ед1, сотканызды ана эйел алып: «Ол жок!» - дедь Мен уйге ие болып калдым. Ci3 кайда журшз? - дед1 кызы сулпсш мой нына орап. «Анау звондаса, меш жок дей сал, уйрене 6epciH, сен т бар екенще», - деп куйкентайына айтканы есше Tycin, журеп аунап кеткендей болды. - Куйеуге шыкканы Heci? —даусы таргылданып. - Ci3 бш мейаз бе? Ол интернет аркылы 6ip жителей таныскан. Соган кеткен, - деда. - Анау, Болат кайда? Бэленшекецнщ журек тусы сыгымдалып-сыгымдалып кетт1. бкйршде 6ipiHmi рет... Сол колы уйыгандай болып, 6eTi жыбырлады. «Дэр1 6epmi», - деп, кызы турган жерге караса, ол шытып KeTinTi. 0 з белмесшде элденеш дарылдатып, ша шын KenTipin жаткан сиякты. Ол отырып-отырып, уш умтылып турып, жатын белмеге барып, эйелшщ дэршершщ 6ipeyciH алып imTi. Бэленшекен eciH жиган сон, жас куйкентайдын «ыстык линияда» сейлескен сездерше де онша мэн бермей, шапкылап ж у р т, Францияга билет алды. Кенжесшен адресте алды. Барды. Тапты. Kipfli. 152
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Kipce, мугедектщ арбасында 6ip мелд1реген суду жшгг отыр, касында кудайдан сурап алтан Ардагы алтын айдай болып отыр. Умаждалтан кагаздай кылып, бетш эж1м айгыздатан 6ip кемп!р жур, тырп-тырп басып. Е п ш м аэро- порттан куткен жок, 03i тауып келдг - Балам, бунын не? Шешен кайда? Бауырларын кайда? - дед! жан-жагына карап, алактап. Ардак келш мойнына асыла кететш шыгар деген. BipaK ол оте сыпайы дауыспен орнынан турып, жакындамай: - Кош келшшз, папа! Олар кеше кеткен. Тунде, сагат б1рлерде жетедг Мынау - куйеу баланыз - Жорж. Интер нет аркылы таныстым. Уш кун болды некем!здщ киыл- ганына, - дедк - Балам, бунын не, мугедек кой мынау! 03iimi корла- танын не? - дед! даусы д!ршдеп. - Мейл!, - дед! кызы даусы катайып, - ececine меш ол корламайды. Менщ уст1мнен екшпп эйел алмайды. Бул менщ тана куйеу1м болады. Мен Жоржды аялап, камкор- лык жасап, сотан ©MipiMfli арнаймын, - дед!. Соньщ арасынша сап-сары TicTepiH аксита к у л т , еск- тен KipreH кемшр казактын «т» эршн маржандай Ti3in, элдене дед!. - Папа, ж урЫ з дастарханта, - дед! Ардак Жорждын ар- басын суйрелеп. Бэленшекен кызынын аркасынан кушактап, ез!не каратып, манлайынан суйд!. Кызынын элЫз кимылмен ез!н Kepi итерш, кашкактатанын анык сезд!. Журег! тагы- тагы сытымдалып Kerri. BipaK сыр бермей кемшрдщ арты- нан журдь Орташа тэрелкелерге тауыктын 6ip саны мен у гт л ген картоп, кек шеп салып койыпты. Бут!н уш тауык жесе де тоймайтын Бэленшекенн!н таматынан ас етпед!. Kencipiri ашып, элдеб!р кымбатынан айрылтанын анык сезш, журег! д!р!лдедк - Жур, балам, елге! Eapi баскаша болады. Жур кетей!к! Сен мен! кеш!р! Корлама езщд!, балам! - деген эке сезше Ардак кез! жасауратаны болмаса м!з бакпай: - Жок, папа! Ел дегенвдз б!здщ уй ме? Баргым келмейд! ондай елге! С!зден 6ip тана етЫ пнм бар! Мамамды жалтызсыратпаныз, корламаныз, ренж!тпен!з, - дед!. Бэленшекенде айтар соз жок, унс!з басын изед!. KeTin 153
Жанар Эбд1шс бара жатып, кызын кушактап манлайынан суйш ед1, тагы да э л а з кимылмен Kepi итерш, кашкактаганын анык сездк Мьщ салса, 6ip былк етпейтш Бэленшекен самолеттщ трапына кетерш п бара жатканда, epiKci3 ышкынып, жы- лап яабердк 08.03.2000. ГАШЬЩЖУРЕК Согыстаи жараланып келген экеЫ кеп узамай кайтыс болды. Шешесш ел iпанде «шалдыкуйлы сейлейтш ¥лтуар» деп атайтын. Кулактарына осы сез туршдей бо- лып талай тисе де, eKeyi шггершен тынып, ш тей намыста- нып, тыгылып, туйык болып ecTi. Кшпсентай Делетай мулдем сейлемейтш. Жасы он беске келген сон, бой-сойы оскен Асатай уй-iuiiH отын-судан, 6ip-eKi бас малый шептен тарыктырмады. Арманы - enceai уй салып, шешесше сусылдаган ж1бек KHri3in, торге отыргызып, сулу келшшек алу, балалы- шагалы болу... Кейде шешесшщ ашуланып, 6ip сейлесе, токтамай, каргап-сшеп, акыры дода-дода болып, жылаумен аякталатын кылыгы есше туссе, селт етш, эдем1 ойы бузылып, турып калатыны да бар. Ондайда болашак жарынын булдыр елесш коз алдына елестетш, «екеу1м1з 6ipHspce кып, алдап, кецш н аулап алармыз» деп ©3iH жубатады. Осы ойлармен жургенде, окуы да мандымады. Акыры жана уйдш орнын бастады. «Ойбай, апандай кылып, мына уйд1 KiMre салып жатырсын? YuieyiMi3 шошайып уш жерде отырып, 6ip-6ipiMi3fleH адасып калмайык, ку шешек!» - де ген шешенщ бажылына да карамай, улкен-улкен терт болмел1 апарадай уйдщ ipreciH калай бастады. Суйеп майда, денеЫ шагын, каршыгадай кагылез Деле- тайды аяп, кебше 03i icTefifli бэрш. Ауыр жумыстан ба, денеы сомданып, 6ip жаздын ншнде есешп Kerri. Эр болменш ipreciH калаганда кормеген келшшепнщ елееiмен сырласады. «Мына жерде бесж турады. Сол yuiiH жарык кеп TycciH. Терезеш улкен жасаймын. Сыгырайган токал тамнын ш ш д е п караколенке тойдырып бгпрдг Ал, сен мына жерге отырып, баламызды ем1зесщ» дейд1 eMipeHin, eKi белменщ аралык кабыргасына neuiTiH TyTiH шыгатын 154
0Mip сурсем. оттыгын калап жатып. Бала eMi3in отырган келшшектщ бейнеЫ коз алдына келш, денеа ду eTin, кызып, буырканады... оз ойынан ©3i уялып, 6ipey Kepin тур ма деп, куыстанып, жан-жагына карайды. ...Жалгыз Делетайы, кулагы калкайып, анандай жерде шан-шан болып журген... «Осыны окытсам, - дейд1, Kewcipiri ашып, - агам окытты деп, айтып журсе болды», - дейд1мурны пысылдап. Кезше езшен-ез1жас келедг - Делетай, - дейд1 даусы жарыкшактанып, езш е «Не?» деп, караган iHiciHe, - шаршасан демала гой, - дейдь BipaK Делетайда ун жок, уйдщ бурышында 6ip тасты 6ip таска урып, тугжиып ойнап отыр. Асатай 6ip жазда ушн тургызды. Te6eciH белагаштын устшен камыс салып, асты-устшен жымын бивдрмей сы- лап тастады. Едендц де астын TericTen, топырак салып, тындырып, сиырдын жас жапасын сагыздай болып иленетш сэры топыракпен араластырып, жып-жылмагай кылып, сылап тастады. To6eciH жапканда, ¥лтуар кемшр 6ip euiKiciH сойып, асар салды. Ел iuii алтын б еек емес пе, 6ip кунде кош ш лктщ кемепмен уйдщ басы кусырылды. Тагы 6ip emKiciu сойып, кудайы тамагын 6epin, жапа уйлерже юрдг «Е, орнында бар оналар» деген карамайсын ба, баланын санасы бар, кеюрепнде т еск болса, шыгады гой 6ip жерден... Асатайды керменещ бе, шешесшщ суры анау, соган карамай, каркарадай кылып, уй салып, ел катарына косылды деген осы...» деген сездер гу-гу erri. Асатай озеннщ аргы жагалауындагы ауылда туратын нагашыларына конакка барган. Кешке озен жагалап келе жатып, оны кердг 1шшен куб1рлеп 03iHe-e3i: «Осы!» - дедг.. журен атой салып. Кара торы, орта бойлы, eKi opiM шашын артка тастаган ол кыз езшен коз алмай караган буган кезш щ киыгымен гана тан кала карап, ©те шыкты. Асатай fler6ipi кашып, уйге келдг Нагашы шюшен 0Hi алабуртып, б1рнеше рет жотюршш, эрен легенде ол туралы сурап едк - Е, ол Сэния гой! - дед1 KyniMcipen, буган сыгырая карап. - Ол уйден шыкпаушы едк калайша Kopin калдын? ШешеЫ сал болып жатыр. Сэния ылги сол кюшщ касында отырады, - дед!. 155
_______________ Жанар ебд ш ова____________ Bip кунге келген ж й тп м з Сэнияны Kepai де уш кун журш калды. Bip арманы - сейлесу, танысу... Эрен дегенде ушшии куш Сэниямен тшге Kenicri, танысты. Бой-сойы KenicTi, калын шашты, MempiMfli кара кезд1 ж т т кызга да унады. Шешесшщ жай-куш жанына баткан кыз езше де, устьбасына да карамай, ауруга TeaMipin, K03iniH жасын саусагымен анда-санда min тастап, KyHi бойы отыра беретш сансырап кеткен кушнен cepnmin, колпылдаган 6eujneTiH тастап, кшнш, таранатын болды. Ею кештщ ара- сында пайда бола кететш ол ж т т т щ сулабасын кермесе, Сэния да flerGipi KeTin, алавдайтын болды. Уйге мьщ Kipin, мьщ шыгады. бзш ш е ыцылдап, эн салады, айнага жш кез салады. Сейтш жургенде ею жылдан 6epi козгалмай жаткан ана кайтыс болды. Асатай мен Сэния шешесшщ жылынан кешн косыла- тын болып, сез байласты. EKi ауылды болin агатын, кылдырыктай езеннен етед1 де, eKeyi кол устасып сырласа- ды. Кейде TinTi 6ip ауыз сез айтыспай-ак, журектер1 лупшдеп, 6ipiHiH демш 6ipi жутып, айлы тунде 6ip-6ipiHe карап турганда, уакыттьщ калай етш кеткенш сезбей де калады. Тан ci6ipnen келе жатканда, денеа тоназыган кызды кен кушагына алып, ж1г т м н онын кулагына сы- бырлайды: «Жаным, eMip бойы аялап етемш!» - деп. Ол кызга анттай эсер етедь Асатайга кудайдай сенедь «Сенен баска emKiMiM жок!» - деп онын улкен алаканын бетше ба- сып, суйедь Сэннянын шешесшщ жылын агалары уакытына жетюзбей, «Кектемге калса, мал арыктап кетедП» деген желеумен ерте 6epin ж1бердь «Енд1 басым бос!» - деп ойлаган Сэния сондай 6ip айлы тунде жйтгпц буырканган асау сез1мше тежеу салмай, ерюне кенген... Кайын сщлюшщ Kepmi ауылдын жнтпмен сез байла- сып журетшш бшетш жецгеы онын кеш келетшшен секем алып: «Шешем1здщ асын ерте 6epin ж4бергешм1збен Сэния тоссын, жыл толсын, сосын узату тойынын камына KipiceMi3, - деп жатыр агаларын» дегенд1 айткан. Содан 6epi Сэнияда маза жок. 03iH-e3i тындайды да, fler6ipi кашып, журеп суылдайды. Ащыга эуес болып, куртка ансары ауа ма, 6ipece ащы пиязды куртшдетш, нан- мен косып ею-ушеуш 6ipaK жей сала ма-ау; эйтпесе 156
0Mip сурсем. талыксып уйкысы келе ме, оянган сон, бей-жай болып оты- рып, элдеб1р жepi уылжып, Teci шгендей бола ма-ау, сол кезде epiKci3, жудырыктай тас алмасын алаканымен сипа- лайды: ypni кол типзбей, ауырсынып, кос алмасынын тор- сиып толганын байкап, шошып: «Сол, иэ, сол, енд1 кайтпм, мен, мен... анаумын!» - деген ой санасын осып- осып кетт1. «Еюкабатпын, аягым ауыр» деген сездерд1 айта алмады, аузы бармады... батылы жетпедь.. айтпак турмак, ойлауга ппкаркендь... Осы сездер оган 6ip сумдык сездер, TinTi уятсыз сездер сиякты эсер erri... Тагаты тау- сылып, тундь.. тунд1 емес-ау, Асатайды кути. Терезе тыкыр ете тускенде, Сэния журш емес, ушып шыгып, ж т т п ц кен кушагына кулады. Тыгылып, кез жасына туншыгып, жылап яаберш. - Не болды, Сэнияжан, не болды? - деп Асатай шошып - Мен курыдым! - дед1Сэния солкылдап, - бойыма 6ip нэрсе б т п калыпты... Асатайдын т ш байланып калгандай тек Сэниянын узын бурымын сипалай бередь Б1раздан сон карлыгьщкы дауыспен: - Жыламашы, - дедь - Онда уйленем1з! Ертен уймен акылдасып, тунде атпен келем1н, Кудай буйырса, тан ертен уйде боламыз, сен даяр тур, - дедг EKeyi уэделест1, ерл1-зайыпты адамдардай сез1н1п, айма- ласты, epTenri кунд! KyTin, журектер! лупшдеп, тарасты... Асатай уй1не келш: - Апа, ертен KeaiHiHi3fli алып келемш, оны-мунынызды жендеп, даярлана бервдз! - деп аппак TicTepiH аксита Kynin, шешеЫн кушактады. - А, Кудай, бере гер! - деп етепне cypiHin, дангыр- лаганына карап, кунге тотыккан коныркай eni нурланып, жанарынан бакыт оты ушкындап, риясыз кещлмен жымия- ды. Аулага шыгып, лапас курып, астына улкен казан аса- тын ошак жасады. Самаурын кайнататын агашка шейiн бутап, шогы ешпей узакка шыдайтын сексеу1лмен аралас- тырып, даярлап койды. Ат шаптырым болмаса да, кен ау- ласын сыпырып-сиырып тазалап, айнадай кылып койды. Жакында гана кулындаган торы биес1н баптап, сылап- сипаумен болды. Кун де батпай койды. Журеп алып-ушып, луп1лдеп, журе 6eprici келед1, журе 6eprici келед1. 0 зен жакка барып, Сэниянын аулына карайды. Тек би1к 157
_______________ Жанар вбд1шова____________ *&{&&$> кектеректердщ басы гана т Ь ш п кершедь 0 зш щ журеп, жаны сол ауылда сиякты... Ауылды аныгырак Keprici келш, уйдей улкен ак таска шыкты. Кайдан... ештеме анык кершбейдь Ары отырды, 6epi отырды, сосын ецкешп теменге карады. Тура мектептщ тактасы сиякты 6ip 6eTi теп-тепс екен. Кдлтасындагы багана терезе перде шгенде сала салган, юшкентай балганы алып, улкен эрштермен «Асатай» деп, таска кашап жазды. Эрштершщ ipi-ipi бо- лып, суду болып тускешне e3i тан калды. «Кешн балам ескенде, «Шешен екеу1ми косылатын куш жазганмын» деп тусйадремш» деп кул1мдедк Астына жы- лын, айын, кунш жазды. «Сэния» деп жазайын дед1 де, ба- сына «суш гпмнщ атын баскалар окиды гой» деген ой келш, кызганатынын байкады. «Сэния - еюкабат!» деген ой келсе, журеп лупшдеп, денес1 бусанып кетедь «Мен эке боламын! Мен1н улым болады! Менщ Сэниям бар!» - деп айгай- лагысы, батып бара жаткан кунге карап, мына дуниеге жар салгысы келген. Кайдан... уят кой елден... 0 зшен-ез1жымия- ды, аттай тулаган журеп куаныштан жарылып кетердей, кеудесше сыймай, дурсшдеп, атойлап бара жатыр. Айнала 6opi эн салып тургандай... 6api - эдем1, 6api - анау моп- момакан езендеп агып жаткан су да, кектемдеп кылтиган кек шоп те, анау агаштын 6ypmiri де - Асатайга карап: «Бшем1з, бшемЫ» - деп, жымиятын сиякты. Ол fler6ipi кашып, уйге келдк Кеш батып барады. Торы биешц жалын тагы тарады. EneciHiH желшш июкелеген кулынга карап: «Менщ де сен сиякты кулыным болады. Bi3 бугш тунде ушеум1з Сэния мен менщ кулынымды алып келем1з!» - дедг Орине, бэрш ш ш ен айтты. Ce6e6i кез1 бакырайып, кулагы калкайып, касында Делетайы тур. Онын басынан сипап: - Женгещн бугш экелемш, - дед1даусы д1ршдеп. - Ага, кулынды да апарасын ба? - дедь - Иэ, таяк тастам жер гой, оны ертпесем, бие журмейд1 гой, - дедг - Мен де барайыншы, ага, женгемд1 экелуге! - деген iHiciHin сезше Асатай каркылдап кулш ж1бердк - 0 й, акымагым-ай, женгещн мшпзбеймш бе торыга; жок ушеум1з MiHreceMi3 бе? - деп, онын буйра шашын 6ipa3 уйпалап тастады. Делетай уялып кетш калды. Асатай куткен тун де тусть Сэния жаурап калмасын, 158
0Mip сурсем. квктемнщ TyHi салкын деп, улкен плащ алды. Сайга тускенде, кулагына алыстан 6ip rypia талып естшгендей болды. Торы да пыскырынып, кулагын кайшылап, терт тагандап, журпЫ келмегендей болды. Кулын енесшщ бау- ырына тыгылды. Асатай да: «Бул не rypin?» - деп кал- ганымен, онша мэн бермедг Ойында - тек Сэния... Теп- кшенш жатып, кылдай езеннен ет п . «Сэния, Сэния!» - деп соккан журеп дегб1р табар емес... Жетп-ау эйтеу1р... Сэния KeiuiriHKipen шыкты. Каладан uieuieciHin бауырларыньщ жекжаттары кощл айта келшть Соларды жаткызып, ешммнщ кещлшде кудж тудырмас уилн жайырак шыгатынын айтты. Тан бозара бергенде туш нш еп колында, Сэния шыкты. «Иэ, сэт!» - деп eki жас атка конды. Гуршдеген дауыс кушейе TycinTi. Келсе моп-момакан езен кара ботана болып тасып жа- тыр. Тастын таска согылганы естш п , аккан агаштардын ербендеген сулабасы кезге шалынады. - Не 1стейм13? - деп жаудырай караган Сэнияга Асатай: - 0 TyiMi3 керек. Ел: «Келш экеледй» - деп, кутш отыр. Уйдегшерге сенщ кашканьщ да белгш болган шыгар. Ку- гыншылар да келш калуы мумкш, - дедй - Сен куте тур, мен етш керешн. Мына кулын да бэле болды, - дегенд1айтты. Д1ршдеп корыккан кояндай болып турган Сэнияны езш е тартып, кен кеудесше тыгылган кыздьщ аркасынан сипады. Устшдеп плащын шешш, иыгына жапты. - 0 зеннщ жайдактау жерш тауып, е т 1п керешн, сен осы жерде куте тур, мен тез келуге тырысамын, - дедь - Коркамын, - деп жабыса тускен кызды: - Корыкпа, мен турганда, - деп иегшен кетерш, манлайынан суйдг ...Иэ, Асатай сол кеткеннен мол Kerri. Сэниянын: - Асатай! Аса-а-та-а-а-й, кайдасын? - деп, шыркыраган даусын тасыган езеннщ гурЫ жутып, тастын таска согылган тарсылы басып, еш мм ест1ген жок... Ертесшде ауыл адамдарынан ерте турып, тасыган езеннщ icTereH сойканын Сауырык шал 6ipinuii кердг До- малап келген уйдей-уйдей тастар, тамырымен жулынып, агып келген агаштар, жайраган жага, ашуы басылып, 6ipaK 159
_______________ Жанар Эбмшова____________ эл1 де буырканып. лайланып агып жаткан езеннщ ауылдын аягындагы тусында шылбырды колына тас кылып ораган Асатайды, сосын таяк тастам жерден iiiii кепкен биеш, таска согылган кулынды тауып алды. К е й т Асатайды жерлеген сон, езеннщ аргы жагындагы жагалаудан иыктан сусып тускен кушнде каттаулы жаткан плащты тауып алды. Асатайдьщ аузы-мурнына, Кулагина кум толып калып- ты да, М н е 6ip тамшы су бармапты. Ерекше узарып кет- кен баласынын суйегш экелгенде, ¥лтуар ес-тустен айрылгандай куй кешть Жылап отырып: «Асатайым-ау! Манлайыма сыймаган алтыным-ау!» - деп зарлап, далага шыгып кетед1, бой жеткен коршшщ кыздары кезше шалы- на калса: - Эй, салдакы-ай, сен Асатайыма тие салсан, ол елмес ед1, - деп, езеуреп, артынан калмай каргайтын болды. Кылтиган кыз кайгыдан eciH жогалткан кемшрдщ тебесш керсе, кашып карасын батыратын болды. Ел канша басу айтса да, жубана алмады. «0й, 6ipey елт1рд1 улымды!» - деумен куш ететш болды. Уйдеп TipniiniK жайына калды. Сосын уш-терт ай еткенде, шагын ауылдагы K03i ашык адам деп, мектептщ дерект1рше келдь «Баламнын ажалы адамнан болды, тексертш бер!» - деп, жылап-ешреп, маза бермейтш болды. Дерект1рдщ: - Апа, Асатай туЫме Kipin, аян бердь Ашпасаныз кайтед1? - дегенше де кулак аспады. Акыры ауданнан адамдар келш, каб1рд! ашканда, алка-салка болып, eTi агып, агарандаган суйекп Kepin, кемшр талып калды... Кемектес1п журген сол дерекпр ж й т т ц ecKi ку- пэйкесше орап, суйект1 кайта кемдк Сарапшылар: «Кас- тандык жасалган жок!» - деген шеппм кабылдады. Осыдан кеШн гана ¥лтуар кемшр: «Кудай Ty6iH 6epciH, жазмыш- тан озмыш жок деген осы...», - деп, тынышталгандай бол- BipaK дерекпр ж ш ттщ келшшеп куйеушщ купэйкесш суйекпен кемпзгенш ecTin, талып калды. Су шашып жа- тып, eciH жинаган сон келшшек дауыс салып жылап ж1бердь 0Hi кашып, куздщ кара суыгында сырт кшмздз, ycTi басы балшык-балшык болып турган куйеуше карап: 160
0Mip сурсем... - Бала емессщ, шага емессщ, ес токтаткан азаматсын! Мусылман баласы жауына ютемейтш кылыкты озще жасаганын не? 0лген адамньщ суйеп мен Tipi адамнын KHiMiH 6ipre комгенд1 кайдан кердщ?! - Катты шошып. - Алла, езщ сактай кер! Пенденнщ б ш м е с тт н кеннре кер! Иэ, Жараткан Ием! Бэле-жаладан аулак кыла кер! Амандык бере кер! - деп зар ещредй - Койшы, Алтын! Саган не болды? Kemeri кез алды- мызда журген Асатай емес пе? Барша-барша болган суйепн калай лактырткыза саламын!? Кой-ак кой ендь.. Балалар да коркып Kerri, - деп дерект1р канша жай- баракаттыкка салынганмен, ойел1 мазасы болмай ауырып калды. Басын кетерген сон, 6ip койын сойып, ауылга кудайы тамак таратты, кайыр-садака бердь Атеистш кезкарастын дэу1рлеп турганына карамай: «Сез болып KeTneciH...», - деп кункшдеген дерекпр куйеушш соз1мен санаспай, куран бшетшдердщ бэрше куран окытып, сый- сияпат жасады. «Дерекгрдщ e3i окымысты болып, коп нэрсеге мэн бермей кеткетмен, эйел1 атакты ишаннын кызы екен, 6ip ойлаганы бар да; эйтпесе осы кудайыны ¥лтуар таратуы керек едй..», - деп, ауыл улкендер( imTepiHeH гэп туйдй Асатайдын аппак кусы, арманы болган Сэниясын 6ipey бшдо, 6ipey бiлмeдi... Bapi кемескшендй умытылды. ¥лтуар да аналык туйсшпен Делетай ушш OMip суруге умтылды, журсп кан жылап журш, Делетай ушш калкайып журдь.. «Асатайым!» - деп етегш жаска толтырса, «Делетайым...» - деп, орнынан уш умтылып, арен турган кундер1 коп бол ды. Алты айдан кешн эйел1 олген, бойы 6ip карыс, кырма сакал, кыли коз Тарпанбай он жакта отырып бузылып, «багасыз болып калган кыз ретшде» Сэнияга уйлендй Ар- басына салып, алып бара жатканда, 03iH 6ip эулетп маскарадан куткарган ержурек ретшде ce3iHin масатга- нып, жш-жвдшке epiHflepi жымырыла Tycin, селд1р мурт- ты болар-болмас жыбыр-жыбыр етш калады. Тышкан K03i бой-сойы келюкен келшшекп шешншрмей-ак TiHTin бара- ды. KeHijii кетершп: «Пай, пай!» - дешн десе, елден уялады... 161
Жанар Э6д|шова Кылдырыктай езеннщ су орган, кеи арнасында турган уйдей, ак сандык таста «АСАТАЙ» деген жазу эл1 бар... взеннщ одан ксf'iiн 6ip де 6ip рет тасыганын сшкчм кврген де жок, еспген де жок... Казан 1999. М ЕН А К Ы Н Д Ы К 0РГЕН М 1Н ... Автобустагы аузы-мурнынан шыгып, 6ipiHin устше 6ipi MinrecKCH, ыгы-жыгы болып, бет-ауыздарын тер басып, тыржиыскан, сыгылыскан адамдарга карап, 6ip орындык буйырып, отырганыма ш тей ш ую рш ш к етш, «Кудая Тау- ба!» дед1м... Касымда балдырган кыз отыр. Семкемнен Мукагали Макатаевтын; кггабын алып, Фариза Онгарсыновага арна- ган елещн окып отырганмын. Эрине, Gipiiimi рет емес... BipaK Ж епсудыц акиык акыны жан сарайын ашып, мунын шаккандай болтан жыр жолдарын акынньщ жетшске келген мерейтойына бара жаткан сон, баскаша эсермен окып отырмын. Уйден эдеш ертерек шыгып, гул базарына барып, акынга уялмай сыйлайтындай, эдем1 гул дестесш алмакшымын... Оны акынга калай берет1шмд1 кез алдыма елестетсем, журепм езшен-ез1 epeKnin, кобалжып та кетемш... Иш т1рескен жолаушылардьщ деш ер юсшер болган сон, орын берудщ кажет1 жок екенш сезшш, касымдагы кыз да жайланып, орындыктын аркалыгына шалкая суйент, K03ii«iu киыгымен мен ашкан ютаптын бетше кадалып отыр. Bip уакытта: - Апай... - дедк дауысын созып. - Иэ, - дед1м ютаптан назарымды аударып, онша жарат- пай. - Кенпрвдз, кенш ш зд! белш ж1бергешме, - дед1 жет- KipiHin. - Осы Фариза апай мен Макатаев 6ipiH-6ipi керемет жаксы KepinTi, гашык болыпты дейдк сол рас па? - дедь Мен капел1мде не дер1мд1 бшмей, тосылып, оган бажы- райып карап калдым. - Сен езь.. Фариза апайдын елендерш окисын ба? Ол KiciHin KiM екенш бшесщ бе? - дед1м сурагына суракпен жауап 6epin... 162
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - Из, атакты акын... ылги махаббат, сез1м туралы елендерш Tepin окимын, - дед1 гулдеп байланган бантик- тей, кып-кызыл ершдерш буртитып. - Маган унайды, сон- дай шынайы... Мен бшсем... ол Kici шын гашык 6ipeyre... - дед1 ол терезеден кершген аспанга кадалып. - Каранызшы, - дед1 ол: Журепм, булкып KCpiM... кушактаса беред1 KipniKTepiM, ерек бейнен турады сонда алдымда, кеудемдеп ду(йрд1 ipxin дем1м. Кушм мен1н - кузп гул, Нур - куткешм. Карсы алды, бэр! кушып, жаксы Kepin, аялап, сагынысып, Жиырмадагы кужм/р кешin турмын, 03-63iMHeH сенделш, жанып-ысып. Кайта кетк!м келш тур каз1р ушып. Еншмдк ештенеш керсетпедщ. Журт менен сескенедг Жын ургандай куйдемж. Не боп барам? Кайда калды, кайда элп «ее» дегеш? 0з1м кадалып окып отырган акынды жатка оки женелген кызга карап, не дер1мд1 бшмей, тагы да бажыра- йып, кадалып карап калдым. - Жаксы, - дед!м ез1мд1-ез1м эрен Hrepin, дауыс ырга- гымды жумсартып. - Жан-дуниенмен бершш окыганын, дауыс мэнерщ катты унады, - дед1м. - Из, апай, ез1ме де унайды... кудды ез1м жазган- даймын... Колледжде акын апамыздын мерейтойына арналган эдеби кеш етжзгенб1з. Сонда осы жыр жолдарын окып, 6ipinmi орынга не болдым, - дедь - Олай болса... мен... - дед1м, эдеш дауысымды созып, 03iMiiiu кептщ 6ipi емес екешмд1 сезд1ре, - Фариза апаймен жакын араласып кетпесем де, редакцияда ютеген жылда- рымда ылги Kepin, амандасып жургешме мэз болып журген адамдардын 6ipiMiH. Бул свзден ол KiciHi мулдем бшмеймш дсген аксиома шыкпайды, отты жырларын окып ест1м, api адами касиеттерш де жаксы таныдым деп ойлай- мын... 163
_______________ Жанар Эбд|щова____________ *$&&&§* - Сен - дед1м, - Мукагали акынньщ «Фариза, Фариза акын, Фариза кыз...» деген елещн окыдын ба? Житг жаксы керген кызына ecTin мунын шагып отырады деп юм айтты саган? Онын устше ол esi Хан Тэщршдей аскак, ер акын болса!? Кудай берген акындык таланты езймен тен болган сон, кыз да болса, агынан жарылып, жай-кушн айтып отыр емес пе? Мен бшетш акын Фариза Онгарсынова, - дед1м каба- гымды тушп, - журегш булк етюзген 6ip тишмдей гашыктык ce3iMi болса, Мукагалидьщ касында жайбаракат журе алмас едь.. Жанагы езщ окыган елешщн есще Tycip: Жиырмадагы кушмд! кешш турмын... ез-ез!мнен сенделш, жанып-ысып, - дейдС. ...ecTin турган адам... осы кушн корсетпес унпн-ак, сезд1рмес уинн-ак аулак кетер едо... тем более, сеямнщ барометр! сиякты Мукагалидай сунгыла акынньщ касына ешкашан жоламас едь.. Акындардын жан-дуниесш Алла жай пенделерге уксатпай, гарышпен байланыстырып, ерекше жаратады екен... Сондыктан олар туралы калай болса, солай сейлей беруге болмайды: Kneci урады! Тусшдщ бе?! - дед!м зшденш. - Алланьщ ет пен суйектен жараткан пендеа, api... заты эйел болган с о н - 6ip адамды жаксы Kepyi де мумкш... 6ipaK ол адамнын бшмек турмак, сезбей - OMip- ден ©Tin кету1 гажап емес... api «кыздын жолы жвдщке» де ген угым тагы бар... api ©3i улкен талант, оган акын жанынын асаулыгын, epairiH косыныз... Букш ел танитын танымалдыгы тагы бар... Ал, осыларды кез алдынызга елестетш Kopini3uii... Осыдан кешн заты эйел Фариза мен акын Фариза Онгарсынованын ортасында адам баласы айласын тауып, асып кете берет!н улы Кытай корганы ай- далада калып, жер мен кектей айырмашылык пайда бо- лады... Мен бшетш Фариза апай болса, - дед!м кызга суз!ле карап, - ол адамга оттай жанган, кап-кара кезшш киыгы- мен болса да, 6ip рет те шарпып кез салмай-ак, 6ip жылы леб!з бшд!рмей-ак, алаулаган жуз!н 6ip бурып карамай-ак, TinTi амандасканда, дауысын касандандырып, кептщ 6ipi кусатып, немкурайды гана ыкылас KepceTin, касынан 164
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ жайбаракат етш кете 6epyi эбден мумкш... ал, ез1мен-ез1 калганда, поэзия пырагына мун шагып, ce3iM дертшен жа- раланып, шурк-тесш болып, кансыраган журегшщ жара- сын жалап, тек жырга косып, отка оранып, ш тей жанып, ом1рден сынарын таппаган жалгыз аккудай сункылдап, сы- рын тек ак кагазга тана актарып, кун кешш келгенше кэмш сенемш... Ал, Фариза апай е\\нрде турасын к1м болса да, тайсал- май бетше айтатын, алмас кылыштай OTKip, турашыл адам деп ойлаймын. Киналып барган адамга кемегш де аямай- тынын кез1м кердь ...«Жалын» баспасында Сэт1м Эл1мбетова деген кыз Kimi редактор болып жумыс ютедг 03i - Тараз жактын ту- масы. Тостагандай кара K©3i бал-бул жанып, кулык- сумдыгы, артык c©3i жок, оз1мен-ез1 журген 6ip адал, api момын жан. Жасы келген Kapi uieuieci eKeyi 6ipre турады. Кейш ол Kici кайтыс болып, Сэт1м жалгыз калганда, к©п адам «аралассам!» деп армандап журетш акын Фариза касынан табылып, оны жубатты, жабыркаган жанына сеп болды, агалык кемегш аямады... Алматынын ортасынан ойып уй алуына да, жогары 6iniMi болмаса да, редакцияда туртк1 кермей, кызмет етуш е де коп ыкпалы болды деп ой лаймын. Сол Сэт1м елуге толганда, Фариза апайды, жазушы, па рапсихолог Магира Кожахметованы, 6i3fli, отбасымызбен, сол 6ip белмел1 ушне сыйганынша 6ipre жумыс ютейтш эрштестерш шакырды. Фариза апай терде отырды. Акыннын он жак канатына ак куба ещ нурланып, жылы жымиып, Магира тэтей жайгасты. Bipmuii С03 апайга бершдь Той иесше оз тш епн айткан сон, улкен пакет1н ашып, сол кезде сэнге айналган, лама жагалы, кымбат шугадан п п л ге н пальто сыйлады. Сэт1м бала кусап, апайга арсаландап барып, бетшен сушп, рах- мет айтып, пальтоны киш, мэз болды. «Кшмщ тозгак бол- сын, ©Mip жасын узак болсын!» дегендей леб1з1м1зд1 бш- flipin, KopiMfliK беру ырымын жасадык. Фариза апай алдындагы курттай рюмкеге куйылган ко- ньяктан аздап алып, еттен ауыз тид1 де «жиналыс бар едй» деп, Магира тэтей eKeyi орындарынан турып, бгзбен
_______________ Жанар Эбд1шова____________ коштаса бастады. Дурк кетерш п, и ш п турган б1здердщ касымыздан етш бара жатып, менщ жолдасымды «жаксы бала екен!» деп, аркасынан кагып койды. Ажарбектщ енше Кызыл арай жупрш , уялып калса да шоктыгы кетершп, мэз болып калды. Акынмен 6ipre далага шыгып, кутш турган баласы Алмастын келш не кимай-кимай отыргызып, коштасып, Сэт^мнщ шакыруымен дастарханга кайта оралдык. Бэр1м1з жапа-тармагай апайдыц шынысынын тубшде калган шайын, ш кен рюмкесшдеп калган коньяпн, ол ауыз тиген табактагы еттщ калганын «саркыт» деп, «Акын апайдай елге кад1рлк талантты, бакытты, spi сол сиякты бил1к басында журешк!» деп, т!лек тшеп, таласып iuiTiK... Ол отырган орындыкка кезек-кезек таласып отырдык. Ол KiciMeH дастархандас болганымызга аспандагы айды устап кергендей, мерешлш тасып, мэз болып калдык. Мен де ел1м1з суйген, улкен акын аркасынан унатып каккан сон, Кудай коскан косагымньщ Keft6ip кемшшк- тер1н елемеуге тырысып, баскаша... кеншшкпен, KemipiM- мен карайтын болдым... Фариза апаймен 6ipre конакта отырганда Акын энергетикасыньщ алапат кушш, бэр1м13 сезгендей болык: шпей-жемей мае болып, канат б т п кеткендей, к е н ш т з шарыктап, кетерйда куйде отырдык. Ал, Мукагали Макатаевтын «Фариза, Фариза акын, Фа риза кыз!» деген елецше келетш болсак—мына жолдарды окиыкшы: Жнтпнен казактын ДОС таба алмай, Кыз да болсан мен саган мун шагамын. Ауырлар деп ойлап па ем мунша xaniM... дейд1 жаны куйзелген акын. Рухы мыкты, елещ ершш, кэусар булакгын суындай сыршыл жыр жолдарын журепнен тегетш, api осыны ерекше сунгылалыкпен сезетш, жаны да болмысы да кудайдын куд1рет1мен елмейтш елен болып жаратылып, куйылдырып жазатын акын Мукагали езше таланты жагынан тен, екпрдщ куйтш-туйтщ туйтюлдершен биж туратын акын Фаризага мун шагады. 03i кетершген жыр 166
0Mip сурсем. куд1ретшщ б тгш ен жаркыраган кундей болып кершген, ез1мен терезеа тен, акын Фаризага сырын ашады... Сыр болганда... Ж ыр тулпары оскырынып, жыр копне самгай ушканында, Жыр кударетшщ: «Ештемеге аланда- май, мешмен бол!» деген 3Mipi мен етепнен тарткан туйт- кш нршипктш быдыкы-шыдыкы, усак-туйектерд шырга- ландары акын жанын куйзелтш, eKi жакка тартып, жуды- рыктай журеп талай д1ршдеген болар... ©Tin бара жаткан кыска гумырынын «барымды 6epin улгермей калам ба...» деген жанталасы мен жазылмай бара жаткан, телегей-тешз жырларынын «жарык дуниеге келуге» умтылган толга- гынын ащы азабы 6opi кат-кабат келш, акын жанын талай шыркыраткан болар... Сол кезде акын Мукагали Кудайдын берген акындык касиет1 жагынан ез1мен иыктас акын Фаризага келш, мунын шагады емес пе? Ал, Мукагали Макатаевтын K03i Tipi кезш деп шыккан пышы-пышы сез, куйзелген кездеп im in, э л аз д ж таныт- кан тустары - 6spi, 6api сом алтынга жабыскан шан-то- пырактай жайына калып, поэзиянын алтын канатты пырагы акынды жыр копне жаркыратып алып шыкты емес пе? Акыннын журепнен соргалаган елендер1 оны поэзия Хан TaHipi eTin, ал жазгандарын казак халкы аман болса, гасырдан гасырга кездщ карашыгындай сакталып жететш бойтумардай касиегп eTin Kerri. Акын поэзияга адал болып едк онын Kneci, касиеп акынга м энгш к eMip сыйлады. Енд1 Мукагали Мака таевтын творчествосы жэне e3i - м энгш к заман уш, гажайып акын деген угымдармен астасып жатыр... TinTi, сол KiciHin атымен аталатын кешесшдеп акын нын ескерткшмнщ 03i Жараткан Иемнщ колдауымен дурыс жасалган дуние деп есептеймш. Манкиып, еткен- кеткенге жайбаракат карап отырган акыннын бейнесi маган жаны бар сиякты эсер eTin кетедь.. ...Кейде... отырган орнынан дур сшкшш , козгалып, канатын комдап: \"Ей, пенделер, тыпырлап, 6ip нэрсеге же- тем бе деп ani ж урандер ме!?» - деп, анкылдап сейлеп, санкылдап купш ж(бере ме екен деп те каламын... Ал, Фариза акыннын журегш жаулаган, суйген адамы жай пендеге уксамайтын, 6ip керемст, эулие адам болар 167
Жанар Эбдшова деп ойлаймын. Ол - 6i3re ашыла коймайтын жумбак дуние, эрине! MiHe, солай с1шл1м! - дед1м бота K03i мелд!реп, ак куба eHi улб1реп, тындап отырган керипме кадала карап. - Апай, рахмет! Eki акынньщ да елендерш кайта окимын... баскаша окитын боламын, - дед1 e«i бал-бул жа- нып. Гул базарына барып, кеншмнен шыккан гул дестесш алып, акынньщ мерейтойы ететш Абай атындагы опера жэне балет театрына келд1м. Жазушылар одагынан жш кврет1н акынмен карайлас, алды ж еттстен аскан, арты елуд1 молынан енсерген акын-жазушыларды керд1м. Ke6i аяктан калып, таякка суйенш, аягын юб1ртжтей басады. Б1разыныц касында колтыгынан демеген жаса- мыстау (олар да эдебиет деген «куд1реттщ» манайында жургендер) шашбауын KOTepyuiinepi бар. BipiH-6ipi кептен кермегендер кездесш, шуркырасып кушактасып, дабырла- сып сейлесш жаткандар да бар. Бугш Алматынын Астанадан калган, ыгайлары мен сыгайлары осында жиналыпты. Казакша амандасулар, казак тш н д е казакы макаммен сейлесулер кещлге жылы тиедь.. Осы 6ip ажарлы топка карап, кезайым болып турган мен: «1Шркш... букш Казакстан ecTin сейлессе гой!»- деймш к ен ш м epeKnin, - «арман болмас ед1 гой...»- деп ойладым. Мерейтойга арналган салтанатты кеш дэл белпленген уакытта басталды. Орын таба алмай, балконда тш турып, тамашалагандар да кеп болды. Фариза акын сахнанын он жагына таман креслода отыр- ды. Маган OHi жудеулеу, e3i шаршанкы сиякты кершдь Осы 6ip отырысы... осы Typi пэк сэби сиякты... болмаса, анасын куткен уян жасесшр1м кыз сиякты эсер етш, ез1мнен-ез1м кенш м бузылды... Алдьщгы жагына койылган аласа стол- дьщ устшде десте-десте раушан ryrmepi жатты. Мерейтой иесш куттыктап, api творчествосы жайлы теплд1ре, толкыта, шешен свйлеген Жазушылар одагынын басшыларынан кейш жазык жолда желмен жарысып, кесштш келе жатып, кенет... книг бурылып, ойкы-шойкы, жайсыз сокпакка Tycin кеткендей шокалактатып, жазып 168
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ алган кагаздарына шукшия, кадала карап 6ip-eKi шенеушк дат басып, карысып калган кемшрауызды кушпен ашып- жапкандай куй кептрш , касан тшмен акыннын елге ciHipreH енбектер1 жайлы 6ipa3 сейледь.. Акындар елен окыды... TinTi 6ipeyci «Ci3re лайык, уйленетш еркек жок, Ci3 оган уйленбесешз...» дегендей жыр жолдарын окьш жатты... Акынга арналган осы елещп мен тап осылай тусйдом... «Еркекп ешкашан эйел алмайды!»- дед1м ш т е й наразы болып... - \"Барлык елдердщ тш ш де уйленетш еркек: \"Мен эйел аламын!\"- дейдк Эйел: \"Тиемш!\"- дейдь.. Акын да ет пен суйектен жаралган адам, npi заты - эйел. Сондыктан Фариза акынга да лайык адам бар. Ол - онын журепнде, ол - онын жырларында... Ол акынньщ ез купия- сы... оны 6i3, жай адамдар, ешкашан 6uiMeyiMi3 де мум- кш!\"- деп ойладым... - \"1Шркш-ай, Мукагали Макатаев Tipi болса, кандай елен арнар едй?\" деген ой келдь Акындардьщ ш ш де елендер! жанартау сиякты аткылаган сез1мге толы, отка оранган акын Фариза жанын TyciHreH адам болмаган сиякты эсер е тп. \"Алматы журты акын кызына ауыздыгымен арпалыскан ак аргымак, не тем ip тулпар м ш пзер ме екен!» деген киялым да орындалмады. Мерейтой аякталганда, акынга гушмд1 сыйлайын деп, сахнага жакындасам, енкей улде мен булдеге оранган, конды да енд! келшшектер, ш терш де ак орамалмен тумшаланган дшдэр эйелдер де бар, коршап алыпты. Жете алмайтынымды бйадм де, кеш бойы акын отырган жерге грпмда койып, сахнадан Tycin KerriM... Гимараттан к ен ш м конылтаксып, мунайып шыктым. Тагы да 6ip улы Акынды Ke3i TipiciHfle e3i жеткен 6niriHeH керш, багалай алмай, кад1рлей алмай топырлап, касынан eTin бара жаткан сиякты кершдж... 21.06.2010. 169
•W fifc. Жанар Э6д1шова «БО Й Д А ГЫ М1НД1 САНАСАМ , ТАУ ТА СЫ Н АН АЗ ЕМ Е С ...» (Л б ай ) влпрден ерте озган досым Зэуреге арнаймын Сепзшни класты тэмамдаган сон, экем мен теш ем м ет Жаркент каласындагы мугал4мдер даярлайтын терт жыл- дык педучилищеге апарамыз деп т е н т . Оган себеп: менщ бетдие адам караса, кулагыма шешн алаулап, кызарып кететш тым уялшактыгым мен тым туйыктыгым болды. «Bi3 болсак картайып барамыз, бул сурымен бул калай жанын багады, училищеге Tycin кетсе, кешшлнспн imiHe Tycin ашылады, ысылады, ширайды...», - деген экемнщ сезш е теш ем: «Жасы да он тертке толык толмады, 03i сон- дай элжуаз, кайтып жалгыз 03i кун керед1?» - деп уайым- дайды. «0M ip бойы бауырына басып отырмайсын гой, Tycin кетсе, окып кететш шыгар, туспесе, кайтып келш окуын жалгастыра бередт, - деген уэж айтады экем. Бул - экем мен шешемнщ жуз1мшн астындагы келен- кеде айткан эцпмелерь Алатаудын бектершдеп ауылдар- дын кебшде улкен уйдщ касынан eKi болмел1, не 6ip болмел1 (бул жактагылар) «времянка» немесе «ас уй» деп атайтын жатаган, кт-к ш к ентай уй салынады. Сол ас уйдщ шинде отырган маган 6api е с тш п тур. Бул энпмеш ecTin, кеннпме 6ip уайым кiрдi, кез1мнщ жасын еишмге керсетпей, 6ipaз сыгымдап алдым. ...Сонымен экем екеум!з керект1 кужаттарды тугендеп алып, «Жаркент кайдасын?» деп тартып кетпк. Окуга тусем деп, талаптанушылар тым коп екен, 6ip орынга сепз- тогыз адамнан келедь Емтихан басталды, койылган сурактардын 6api онай сиякты кершдг Мен окуга Tycin кегпм. Маган б1здщ топтагы кыздардын 6api ересектеу кершдь Тек кана Жаныл деген кыз екеум1здщ гана жасымыз карайлас, бойымыз да шамалас екен, 6ipaK ол маган Караганда терт- бактау, денеЫ мыгым. Ал ул балалар мулдем жок десе де болады... букш училищеде терт-ак ж тгг бар екен. Кураторымыз аксары, дембелше келген, коп сойлемей- TiH, математикадан сабак беретш Нуракын Кабимолдаев 170
0Mip сурсем... деген Kici екен. «Кыркуйекте 61рден оку басталмайды, ауыл шаруашылыгына комск ретшде жугер1 жинасуга ба- рамыз, жумыс кшмдер1нд1 алып келщдер!» - дедг Сонымен: «Кайдасын селхозработа?» - деп, сакадай сайланып алып кетпк... Коргас бзеншщ бойында Алмалы деген ауылдын касындагы шетз, ш еп кершбейтш жугер1 алкабынын шетшде exi бел мел! токал там ту р екен. Асты- на сабан салып, устш е матрацтарды катар-катар жайып койыпты. YcTi ашык машинанын кузовынан Жаныл екеум!з тырбандап тускенше, кыздар ceKipin-ceKipin Tycin, «жаксы жерлердеп» - тердеп, ортадагы орындарды иеле- Hin алыпты да, 6i3re тек кана есж жактагы орындар гана калыпты, амал жок, eciK жакка жалтактап карай-карай, iuiTeri коркынышымызды баса-баса, матрасымызга шо- шайып отырдьщ. Кыздар 6ip-6ip матрацты кушактап, сулап-сулап жатыр. (лраздан кешн машинамен тамак экелшш, б!з туею асымызды iurriK. Сонымен тустен кешн жауга карсы шабуылга шыккан жаяу эскерлер сиякты каладай т о ш п , 6ip-6ip катарга тура калып, жумыска Kipicin те кетпк. Сабагына жабысып ecin турган жугершщ Keyin, каудырлап турган шашагынан кос колдап жабыса каламыз да, кабыгын каре айырып, собыгыньщ тубшен шорт сындырамыз да, ею адам ортадагы 6ip жерге аршылган ж у гер ш лактыра берем i3. YuiiHiiii адам каппен артымыздан журед1 де, жинай бередь Сатыр-сутыр eTKi3in, жумыска Kipicin кетпк. Сейтсек онын «аталык», «аналык» дегендер! болады екен. «Ана- лык» дегеншщ кабыгы да, собыгы да жумсак, spi тез сына- ды. Ал «аталык» дегенi катты, api дэш жып-жылтыр... Жаныл екеу1м1з соган турып калыппыз. Бул папенщ кабыгын тырмысып жатып, арен аршимын, ал жугершщ собыгын туб!нен сындыруга келгенде, колымньщ шамасы келмей, айналамын да каламын. 0лд1м-талдым дегенде, орта шенше жеткен сиякты болдык. Сейтсек кыздар танап- тын аргы ш енне шыгып, кайта кайтыпты. Bi3fli Kepin: «Мэ, маскара, мына eKeyiHiH журген жерлерш кара!» - деп шур ете TycTi де, сатырлатып, касымыздан ете шыкты. Олар н п п тук те шаршамаган сиякты... Bi3 Жаныл екеу1мп 6ip-6ipiMi3re карадык. Жанылдын самайынан аккан тер шан конган жузшен бороздалап жол салып, бетш айгыз-айгыз кылыптм. Мен in де сурым ж епеш турмаган 171
_______________ Жанар Эбд1шова____________ болуы керек, ce6e6i оньщ жасыл квз! ажырайынкырап, бет!ме узак токталды. Мен калтамнан беторамалымды алып, самайымды, манлайымды, иепмд1 суртпм. Бстора- мал кап-кара, топырак... Кайтадан жумыска мркжен<лд1м. Жылайын десем уят, жугерш1 сындыруга колымнын куцп мулдем келмей калды. Bip уакытта Жаныл да кайраттанды гой деймш, алга к е т т калды. Кун тебеден т е н т , куйд1рт тур. Айдалада жалгыз калгандаймын. Менщ болар-болмас кимылымньщ ocepi- нен жугер1 жапырактарынын сытыры тана естшедг Баска тырс еткен дыбыс жок! Журепмд! коркыныш биледк дауыстап жылап ж1берд1м. Bipey келе жатыр сытырлатып... коз1мшн жасын ipKin карасам, кураторымыз Нуракын агай екен. Ол маган карады да, ундеген жок. Менщ токтаган жер1мнен ж угерЫ аршып, ары карата жинап кете берщ, кете 6epfli, мен ол кюшщ артынан томпацдап epin келе жа- тырмын, жете алмай келе жатырмын... ез1мше жалкау- лыгыма уялып, бет1мнен отым шыгып келедь Bip уакытта Жанылды куып жегпк. Агай енд1 eKi катардагы жугерш1 катар жинап келедн Жаныл екеу1м1з бет1м1з барттай болып кызарып, мурнымыз пысылдап, тер басып, агай тастаган ЖYгepiнi капка салып улгере алмай, жанталасып, epin келем1з, ж упрш келем1з... Будан Kciiiii агай кыздардьщ кункш не карамай, Жаныл eKeyiMi3fli «аналык» жугер1 шыккан жолга TycipeTiH бол- ды. EKeyiMi3 де осыдан кешн ел катарлы жумыс icTeyre те с е л т калдык, кыздардан озып кетпесек те, оларга mecin журетш болдык, адам катарына косылгандай болып, кeнiлiмiз де к етер ш т калды. Bip ай дегенде бул жумыс та 6 irri. Ыстык моншага Tycipin, жугер( жинауга киген кшмдер1м1зд1 ыстык буга устап «куйд1рш», жа гакханадан орын бердн Жатакханамызды бурын совет уюметшщ алгашкы жылдарында турме болыпты деп айтып журдь Кыздар «Тун iuiimie аруактар кезш журед1 екен!» деген сез де шыгарды. TinTi шатырга кетершетш баспалдактын астын- да, iuii кап-карангы, «каптерка» деген кер сиякты болме де бар. «Ол жерде Токаш Бокищи камаган екен» деген кауесета де естцрк... Терт жыл окыганда, соган 6ip бас сугып, керуге батылымыз жетпедь Алгашкы кезде журексше орналассак та, кунделнсп 172
___________ 0 м ip сурсем... кеш емес___________ сабак, кым-куат жана окигалар, жаналыктар ол коркы- нышымызды умыттырып ж1бердк Bip белмеде ж еи-сепз кыздан жатамыз. Ею уакыт - жатакхананын касындагы ас- ханадан кешке, тусте - тамак iiueMi3. «Ертенп ас» дегенд1 Ke6iMi3 умыттык, ce6e6i не ток ш эупм, не электр плитка- сын косуга руксат бершмейдк ¥зын коридор, жатакхананын ат шаптырым ауласын - бэрш 03iMi3 тазалаймыз. Сатат ту н п он (йрлерде жарык einefli - жатамыз, ертен ерте алты жарымда вахтада отыра- тын эйелдщ «Подьем!» деген айгайынан орнымыздан ушып турамыз да, дене шыныктыру жаттыгуларын жасаймыз. Ka3ip ойлап отырсам, сол кез маган монахтар OMipi - болмаса, казармалык OMipсиякты эсер етедь.. Алгашында бундай OMipre уйрене алмай катты кинал- дым, онсыз да туйык м ш езд мен ете жалгызсырап журд1м. Ce6e6i кыздар екеу-ушеуден шурылдасып 6ipre журедк TinTi Kip жууга да 6ipre барады, юрлерш де тез жуады, 6ipiHe 6ipi су куйып, кемектест, бастарын да жуып алады. Уйде OMipi Kip жуып кормеген мен оларга карап, Kip жугансимын, 6ipaK осы KipiM неше рет жуганда ашылаты- нын бшмей нитей дал боламын, сурайын десем, намыста- намын, opi коп сейлемейтш маган ешюм жолай коймайды. Kip жуу демекпп... ол орын белек, жатакханамыздын ар- тында, бурын монша болган болуы керек деп ойлаймын. 1шжде су ысытатын улкен тем ip бошке бар, асты пеш. Соган шелектеп су тасып куямыз да, от жагамыз. Кадймпдей жерден 6ipuiaMa бижте турган TeMip бешкеш суга толтыру да ipi, элд1 кыздардьщ колынан гана келедь Жаныл eKeyiMi3 су ысыткан кыздар юрлерш жуып бггкен сон, су калса KipiMiafli жуамыз. Екеу1м1з анау айткандай, дос болып кетпесек те, элжуаздыгымыздан ересек кыз- дарга ере алмай, кебше 6 ip re журем1з, 6 ip re тамак iuieMi3, айырмашылыгымыз - Жаныл бэр1мен сейлесш, шушрке- л е с т журед} де, ал мен сол томага-туйык калпымнан озгере коймадым. Жалгыз калган кездер1мде де ютабымды окып, 0з!ммен-вз1м отыра 6epeTiHMiH. Сабак басталды. Оку мектептегщей болып жургешмен, эн-куй, сурет салу, сызу, енбек сабактары терендетш п окытылып, орыс т Ы жэне казак эдебиет1 мен казак Tini сабактары, шет тЫ (мугал1мдер вте мыкты болгандыктан ба екен) вте жаксы окытылды. 173
_______________ Жанар вбдш ова____________ Уйге тапсырма кеп бершеш, эЫресе казак эдебиет1 мен орыс эдебиетшен шыгарма жазу 6i3 ушш ете жауапты кезен болып табылады. Осы кезде мен бэрш умытамын, шыгарма жазу - мен уинн мулдем баска элем... 0з ойымдагыны, ез киялымдагыны жазамын. Оны менен баска тек мугал1м тана тексередк мугал1м гана не жазганымды бшедь Bip кун1 орыс тш нен М. А. Шолоховтын «Судьба чело века» деген повестей шыгарма жаздык. Устазымыз Ле- нинградтан келген Мария Евдокимовна Богданова деген жап-жас эйел менщ жумысымды катты мактап, мазмунына «ете жогары» бага койганын, TinTi менщ жан журепммен берите жазгандыктан, окыганда кезше жас келген!н айтты. Шыгарманы таратканда карасам, кып-кызыл ала болып, тузетшген кателер кеп екен. Жаба койдым. Мугал1м оны байкады. «Грамматикадан мулдем сауатьщ жок екен, 6ipaK мен сеш уйретемш, сен кез келген энпмеш осылай жазсан, болашакта улкен жазушы боласын», - деп, маган мешрлене карап койды. Мынандай мактау ecTireH сон, бет1м ду ете тусш, TinTi KeHcipiriM ашып, кез1мнщ алды буалдырланып Kerri. OfiTeyip, абиыр болганда, калтамда беторамалым бар едк пысылдаган мурнымды cypTin, эрен легенде 63iMfli устап калдым. Осыдан кеш и кыздар маган баскаша карай баста- ды, 6ipaK мен сол томага-туйык, кйпкшк калпымнан езгере коймадым. Мария Евдокимовна орыс тш нен маган косымша тап- сырмалар 6epin, Л. Н. Толстойдын «Война и Мирын» кеипртш, орысша сейлегенде икемге келмей, «жуандап» кетет!н тш мда сындырып, икемге келт1ргендей болды. TinTi ол Kici училищеш б тр ер д е, орыс т ш нен тапсыратын мемлекеттш емтиханда да болашагымнан кеп умгг кутш, «бес» деген бага койып бердь Эйтпесе ауылга жылына 6ip- exi рет келетш, суретке туаретш фотографтан баска 6ip орысты кермеген менщ мазмундаманы 6ip катес!з, жогары денгейде жазып кеткешме, елд1 кайдам, езймнщ кумэшм бар. Ka3ip ойлап отырсам, училищенщ директоры Клара Сыздыковна Жумагулова, орыс т ш н щ MyraaiMi Мария Ев докимовна Богданова, казак тш н щ MyraniMi Базылжан Асылжанов, математикадан сабак беретш, кураторымыз 174
; 0Mip сурсем... Нуракын Кабимолдаев агай, сурет сабагынан беретш Ра шид Ибрагимов агайлар ез ютершщ шеберлер1, нагыз устаздар екен гой. Ауылдан «кулдькемеш» бш ммен кел- ген б1здердщ бэр1м1зд1 нактылы 6iniM алып шыгуымызга, дурыс адам болып калыптасуымызга коп енбек ciHipfli. Училищеш б т р г е н сон Ke6i жогары оку орындарына еш киыншылыксыз Tycin, 6iTipin шыкты. Эл1 кунге дейш сон- дай жаксы адамдардан дэрю алып, аз уакыт болса да 6ipre болганымды 03iMHi« бакытым деп есептеймш. ...Сонымен сабак басталган сон, жагдай да езгере баста- ды. Жугер1 жинаганда алдына жан салдырмайтын кыздар- дын Ko6i есеп шыгара алмайтын, казак, орыс тшдершен жаттыгу жасай алмайтын болып шыкты, ал, сызу сабагы, сурет салу сабактары дегендер - енд1 олар уш ш Жаныл екеум1здщ «жугер1 жинаганымыздай» болды. Караганды жактан келген Жаныл орыс тш нен, матема тика сабактарынан уздйс окиды. Bi3 миымызды катырып, шыгара алмай жаткан ecenTepai Жаныл ойнап отырып шыгара салады. Онын: «Бйзде мынандай жарыс болды, онда мынандай тапсырмалар болды, б1здщ мектепте анан- дай конкурс болды...» деген узак-сонар энпмелершен тусшгешм - мектебшде устаздар мыкты окытады... «Сункар» деген ауылда бесшпп, алтыншы, жетшпп класта окыган кез1мде, есеп сабагынан, 6i3 казак кластары болсак та, Шыгыс Туркютаннан келген, уйгырша сей- лейтш мугал1м окытып, мен тш бшмеген сон, тук тусшбей, бэршен макурым болып калганым ез1ме б е л гш , сондык- тан «бшмд1 толыктырып, куып жету керек» деп ш еитм . Сонымен екеум1здщ касымызда «кеипрме достар» пай- да бола бастады. Менщ acipece киналатын кез1м - он шакты кыз жата- тын, ат шаптырым белмем1зд1 жуатын кезекшинк келген кун. Эр тесектщ астында денкиген кара, кызгылт, сэры шабадандар жатады. Оларды 6epi тартып, астын жуып шыкканша, сырланбаган тактай еден меш болдыртып 6iTefli. Талай рет кезймнщ жасын сыгып, кыздарга корсетпей, жылап алатын кездер1м жш болатын. Bip куш шашы тш ерсепне тусетш, бой-сойы келюкен Айша деген кыз маган: - Эй, шал! - дедг - «Шал» дегенше мен тан калып, аны- райып карап калдым. - Сен пысылдап, еден жуып жат- 175
Жанар Эбд1шова канда, 6ip юшкентай шалга уксап кетесщ. CeHi будан бы лей мен «шал» дешн, сен м е т «кемnip» де, жарай ма? - дед1 жымиып. - Сен маган сурет салып, черчениядан сы- зып бер, мен сен ушш кезекшшгщде еден жуып. Kip жуганьща кемектесешн, - деда. Сонымен KeniciMiMi3 KeniciM болды. Айша eKeyiMi3 жургенде, кыздар неше турл1 атак-дэреже тагып, ат койды. Олар: «Шал», «Кемтр», «Дон- Кихот», «Санчо-Пансо», «Узынтура», «Кортык»... Bipax мен бул атактарга онша мэн бере коймаймын, себебп уакыт жок, екеу1м1зге сурет сала- мын, черчениядан сызам, «кемшрдщ» оны-мунысын кеппремш. Стипендиямды, уйден келген акшаны Айшага 6epin коямын. 03iM устасам, кай жерге тыксам да, элдеюм урлап кояды... Сонымен 6ipiHiui курсты тэмамдауга аз калдык. Bip куш бвлмеге сабактан сон келсем, опы тны тесекл койып жатыр екен. Тустен кешн ол тесектщ neci де келдь 0ке-шешес1 онын шабаданын, оны-мунысын 6ip кара «Волгамен» экелдь Артка салган гасырымыздын алпысыншы жылдары «Волга» емес, жай машинасы бар адам некен-саяк бола- тын. 0ке-ш еш еа онын заттарын орналастырып 6epin: «Жатакхана сабак окуына жаксы гой, турып кер», - деп, кыздарын 6i3re тапсыргандай, эр кайсымызга карай-карай, арттарына кеп жалтактап, эрен кетш бара жаткандай кершдк Bip кызыгы, ол кыз кабагын ашпаган куйшде, алакан- дай кара кез1 тунжырап, туйшген калпында кала бердь Keuixi тамакка оны Жаныл epTin барды. Аты Зэуре екен, тамакты жeгici келмей, шукып-шукып ауыз тид1 де турып кегп. Бвлмеге келеек, ол жатып калыпты. Маган ол жылап жаткан сиякты кершдг.. Жарык ешкенге шеШн сабагы- мызды окып, 6ipeyiMi3 уйге хат жазып... эйтеу1р эрюм ез тесепш н уетшде кэкур-шуюр жумыстары 6iTnefi, 6ip нэрсемен айналысып жаткан, жыбырлаган кыздар... С е й т т жургенде, Зэуре де 6i3re уйренш, Жаныл exeyi кэшмпдей дос болып KeTTi. Bipax сэл суык тисе, ауырып, ауруханага жатып емделш шыгатын. Онысына 6i3 де уйренш кетт!к. Bip KyHi бвлмеге келсем, Зэуре тесегшде солкылдап жылап жатыр. Кыздар касында у ш р ш п тур, ешюмде ун 176
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ жок- «Не болды?» - деп, жабысып сурай калуга ынгай- сызданып, мен шыгып кетпм . Тамагымды iuiin, кайтып келсем, белме кара келенке, ешюм жок, Зэуре гана тесепнде эл1 жатыр, ексш-ексш кояды. Bip белмеде турсак та, онша араласа, сейлесе коймаган сон, «не болды?» деп сурауга ьщгайсызданып, не icTepiMfli бшмей, тесепмде шо- шайып 6ipa3 отырдым. Сосын касына барып: - Зэуре, не болды саган? Кеп жыладын гой. Кой, басьщ ауырады, - деп ед1м, ол ундемедь Жылап-жылап 6eTi icin KeTinTi. Сагатыма карасам, жар ты сагаттан сон, асхана жабылады. Оньщ тустен 6epi осы- лай жатканы анык. «Кой, ен курымаса, шай iiuciH» деп ею стакан шай, жарты стакан кшегей, eKi т ш м нан экелд1м. Тумбочкасынын устiне койдым. - Зэуре, туршы, шай iiu, - дедin бэсен дауыспен. Ол icin кеткен кезш эрец ашып: - Маган HeciHe жолайсын, туберкулез1м жугады. Кыздардын Жанылга айтып жаткандарын ез кулагыммен естцрм, ол да жугады деп коркады екен, - деп, ексш-ексш жылап ж1бердь Мен капел1мде не ютер1мдр не айтарымды бшмей, унс1з отырып калдым. Сосын т есепнщ басында m yni турган бет суртет1н орамалын алып, кез жасын сургпм . Манлайын устап керсем, ыстык- Д ен еа де кушп-жанып тур екен. - Кой, жылама, денен кушп-жанып жатыр, журепце куш туседр - дед1м мен ез1м ауыргандагы шешемшц айта- тын сездершщ макамына салып. Нык дауыспен, - шай iiu, сен туберкулез болсан, доктырлар жатакханага жаткыз- байды гой, соны да кыздар тусшбей ме, соншалык олар на- дан ба? - дед1м. - Надан дейсщ бе? - деп ол маган тан калгандай карап калды. - Иэ, надан, - дед1м, бул сездщ оган соншалыкты эсер еткенше тан калып. Ол езу тарткандай болды, будан кешн мен TinTi батылданып к е г л и , зорлап басын кетертш, 6ip стакан шай шюздйм. Далага epTin шыгып, бетш жугыздым, ол 6ipa3 ceprin калды. Белмем1зге кайта юрдж. - Сен ушш экелд1м, кшегей же, - деп ед1м, ол кецшшз ею-уш касык аузына салды да, коя салды. - Ал, онда, - д едм, мен басымды изеп, кул!мареп, - маган кара, юлегейд1 калай жейд1 керсетешн, - деп, нанга калындап 177
_______________ Жанар вбд1шова____________ жактым да, эдеш аузымды арандай ашып, жеп алдым. Одан калган шайды ciMipin ж1берд1м. Ол кушп ж16ердь Иэ, 6i3 осы окигадан сон терт жыл бойы жубымыз жазылган жок. Зэуренщ салалы саусактары менщ топ- томпак колымньщ уысында жататын. - Колымды жылытшы, - дейд1 ол KyniMcipen. Мен: - Жарайды, - деймш к у л т , - саган ыстыгымнын жар- тысын берешн, - деймш калжындап. Ce6e6i онын кол-аягы OMipi жылымайтын. Менщ бала кез1мнен 6ip эдет1м бар: сырттан мрген бет- те аяк KHiMiMfli шеше салып, cypTin, майлап, тазалап коямын. Сол э д е т м м е н еям днпн тазалаганнан кешн Зэуренщ де аяк юпмщ сурте саламын. Bipre жаткан кыздар ажырайып ары карап, 6epi карап, акыры ездер1 де осылай ютейтш болды. Жш-жш ауыра беретш Зэуреш катты аяймын, кун су- ытса, жанбыр жауса, «ол ауырып калмаса болды гой» де- гендей, к енш м е 6ip уайым KipeTiH. Онын жылы кшмдерщ KHin журуш кадагалаймын. Ол бала кусап, меш тындап, «ки!» деген кшмдер1мд1 KHin ала- ды. Осындай камкорлык жасаганыма карамай, ол ауырып калады. ДенеЫ кушп-жанып, тушмен су сурап шыгады. Мен уйыктамай касында отырып, су беремш, маган онын журеп аттай тулап, кеудесше сыймай жаткан сиякты бола- ды, кш мш щ кеуде тусын ашынкырап коямын. Кейде ол сыбырлап: - Крркып жатырмын, - дейдк - Мен касында отырмын, корыкпа, журегщ катты со- гып жатыр, coniKi гой, - деймш, мейлшше жайбаракат, баяу сейлеуге тырысып. Ол сыбырлап: - Менщ касыма жатшы, - дейдк EKeyiMi3 6ip KiciniK тем1р тесекке кырымыздан кушак- тасып жатамыз. Ол меш тас кып кушактап алады. Туннщ 6ip уакытында ол меш оятып, сыбырлап: - Сен уйыктап жатырсын ба? - дейдк Квз!ме уйкы тыгылып, api не дер1мд1 бшмей: 178
___________ 0Mip сурсем—кеш емес___________ - Зэуреша, жайша ма, не болды, сен кешеден 6epi женд1 тамак шпедщ , карнын ашты ма, кшегей жейсщ ба? - деймш. - Жо-жок, ж епм келмейдк тыныш... Касымызда 6ip юшкентай, аппак кыз тур, керш турсын ба, караты, - дейдь Мен корыкканымды бнвдрмей, кез1мд1 таре жумып алып, баяу дауыспен: - Бисмилла дела, - деймш. Ол: - Бисмилла Рахман Рахим, - дейд1 сыбырлап. - Кыз кет1п калды ма? - деймш. - Иэ, - дейдь - Ал, онда уйыктайык, - деймш. Тагы б1раздан сон ол меш оятады. - Жогары караты , жылан ушып барады, - дейдь - Мен онын к ец ш н жыкпайын деп, - анау ирек-ирект1 айтасын ба? —деймш. Ол: - Жок, ол емес, нагыз жылан, кермей турсьщ ба? - дейд1 сыбырлап. Кез1мд1 таре жумып алып: - Бисмилла дели, - деймш. Ол: - Бисмилла, Рахман Рахим, - дейдь Сонымен мен калжырап, шаршап уйыктап кетемш. Ертесшде де, одан кешн де - ешкашан... онын тунде керген елестер1 туралы сез козгамайтынбыз. Осыдан кешн ол ауырады. ДенеЫ кушп-жанып, сей- лейдк су сурап шыгады. Мен эке-memeciH шакыртамын. Зэуре 6ip-eKi жетщей ауруханада жатып, емдел in келедь EKeyiMi3 кушактасып кер1сем1з. Ол ауырып жатканда, мугал1мдер: - Досын ауырып калды ма? - деп, жандары ашып, ме- нен онын хал-жагдайын сурап кояды. - Жш ауырады, ауырардын алдында ек1-уш кун тамак ш пей, эбден алЫрейдй кешн калай OMip суретшш бшмеймш, - деп уайымдап, жауап беремш. - Сендей камкор досы бар, ол да жаксы, - деп меш жубаткансып кояды. Жаксы окыган сон, устаздар уздж студенттердщ усы- 179
Жанар в6д!шова нысын, о й -niKipiH тьщдап, санасып отырады, осыны бай- каган мен де бурынгыдай кулак шекеме шешн алаулап, уялып, буга бермей, ойымды ашык айтып, талап коя ала- тын дэрежеге жеткенмш. Bip рет мынандай жагдай болды. Белмем1зде Айымхан деген кыз туратын, 63i нашар окиды. Асханага тамакка барганда, exi тиынга ею тш м нан, ею тиынга 6ip стакан кара шай алады. Оньщ тусте де, кешке де й н е т т тамагы - сол. К здЫ курстын когамдык жумыстагы ен белсенд1 студенттершщ 6ipiMiH. BipHeme рет солай тамактанатынын байкаган сон: - Айымхан, осы кара шай мен кара нан саган тамак бола ма? Курисын гой, ен курымаса, ботка алып жесещш, - дед!м. - Сендер кусап, стипендия алмаймын гой, эйтпесе, жер е,щм, - дед1 ол кара нанды аузына толтыра салып, шайнандап. Мен ол сезд1 imiMe туйд1м де, Нуракын агайга барып ол туралы айттым. Агай мукият тывдады да: - Онын yfii осы каладан eKi-уш келеметр жерде турады, сен барып, жагдайын Kepin кел, ете нашар болса, курстын жиналысында осы м эселет KOTepin, стипендия тагайындауын сураймыз, - дед1. Бардым, KepfliM. Уй толган шиеттей бала, шик1 к1рп!штен согылган exi белмел1 токал там... жерде койшыларга бер1лет1н кшз уйге жабатын кара ки1з теселген. Балалардьщ ересектеу1-ау деген1н шакырып алып: - Кай жерде уйыктайсындар? - деп сурадым. Ол кулдырандап, алдыма Tycin алып, Tynxi белмеге epTin xipfli. Жерге жайылган шокпыт-шокпыт, жыртык керпелер жайрап жатыр екен, бастарына жастык орнына купэйкелер жастап койыпты. Белмен1н жалгыз терезес1н1н алдында б1здщ жогалып кеткен тарактарымыз, бет суртетш ормалдарымыз, сабындар жатыр. Соган карап багжиып турганымда, 6ip арык эйел xipfli, колында ошакка жагатын тезек... - Амансыз ба? - деп ернш жыбырлатты. - Сэлеметс1з бе, мен училищеде окимын, «хал-жаг- дайларын 6min кел!» деп, кураторымыз ж1бердк - дед1м такылдап. 180
Омip сурсем. Бойы 6ip карыс менщ тым катты, api тез сейлегешме, тан калгандай болып, еж1решп карап калды. Сосын ынырсыгандай 6ip дыбыс шыгарып: - Кал осы... врден (Шыгыс Турюстан) келген сон, осы тамды соктык. Отагасы кайтыс болды. Кудайдын буйырткан ырызгысын Kepin келе жатырмыз, - дедь - Ал, жаксы онда, сау больщыздар, - деп, мен кеттш. MeHi баласынды ма, эйтеу1р ол эйелден шешемшн табалдырык аттаганнын бэрше айтатын: «Куыс уйден куры шыкпа, нан ауыз ти, шай iuiin кет», - деген сездерш ести алмадым. ...Сонымен Айымхан стипендия алатын болды. Bip куш кенш тамагымды ш еш н деп асханага барсам, Айымхан- мен катар отырып калыппын, карасам, жеп отырганы - баягы терт тиыннын шайы мен наны!? - Ей, мынауын не? Сен тамак iuiin журсш деп, стипен дия тагайындадык кой? - дед!м, жыным Tycin. Ыржиып купель - Болды, болды, ашуланба, агайга айтпай-ак кой, iHinepiMe жылы кшм, бэтщке алып койдым, келес! айдан бастап тамак жеймш, —дейдь Мен ундеген жокпын, шшерш eciMe т у а р д 1м, кез1ме жас толып кеткен сон, компотымды жарым-жартылай iiuTiM де, тез кетin калдым. Зэуренщ улкен, аялы, кара кездер1 талай ж т т т щ журепн жандыратын. Гашык болган ж ш ттер оны торып журпз- бейдь Ак кайьщдай болган Зэуренщ касында топ-томпак болып мен журемш. Олар сейлесш жатканда, мен 6ip шетте кутш турамын. Зэуре 6ip Ж1птпен кездесуге барарда, екеу1м1з «Барборос» жоспарын курамыз, ce6e6i тунг! оннан кешн жатакханага «елш барам» десен де ешюмд1 шрпз- бейдь Сондыктан узын коридордьщ iuenci терезесшщ кунд1з 6ip эйнепн шыгарып, жай устаттырып коямыз. Зэуре келгенше, мен сол жерде тапжылмай кггап окып отырамын. Терезеден Зэуреш кетерш Kipri3in жатканда, аркамды то- сып, бер жагынан мен кетерш аламын. Осыныц 6api ун-тунЫз ютелшедь Ол улкен кездерш маган аяй кадап, «Кеп куттщ бе?» - дейдь Мен: «Жок!» - деймш басымды шайкап. 181
‘ФФ&др_______________ Жанар Эбдцдова____________ Bip кун1 Зэуреш осылай карсы алып жатканымда, вах- тадагы Аня апай успьшден Tycin, туздай кезш шепрейтш: - От тебя такого не ожидала! - деп, меш жеп коя жазда- ды. Жалынып-жалпайып жатып, директорга айтпауга эрен кендордпс. Жазгы каникулда Зэуренщ маржандай жазуымен жазылган хаттарынан улкен сагыныш ne6i сезш п туратын. Сонымен терт жыл да ете шыкты. Мен училищеш уздак бтрдом . Оку 6iTipy тойыма сыр- каттанып журген экем келе алмады. Тойга келген шешемд1 терге отыргызып, аса курметтеп, 6ipiHini сез бердг Бола- шагынан улкен умгг KyrripreH талантты бала тэрбиелегеш ушш алгыс жариялап, жогары оку орнына тусуге жолдама 6epin отыргандарын айтты. Шешемнщ кении маркайып, кекке Te6eci exi eni жетпей калгандай кершдк Сонымен мен Алматыга барып, КазГУ-ге Tycin кетпм. Алдында зан факультетше баргым келетшш экеме айтып efliM, ол Kici кулш: - Bip уйден ею сот боласындар ма, оган шщ TycciH, сен баска окуга туе, - деда. Сонымен филология факультетш тандадым, экем куптады. BipiHiui семестрд! аяктаганда, аскар таудай экемнен ай- рылдым. 1н1м эскери мшдетш аткаруга кеткенде, шешем уйде жалгыз калды. «Окуды тастап, жумыс гстеймш бе?» деген оймен уйге бардым. Шешеммен акылдасып efliM, ол Kici: - Сенен мен гана емес, окыган училищеннщ бугал мугал1мдер1 ум1т KyTin отырганда, окуынды калай тастайсын, окы, мен эл1 картайып, eTeriMe оралып отырган жокпын, ана окуьщдагыдай жогары степендиянды алсан, кыжалат болмассын, пенсиямнан артылса, мен де акша са- лып отырармын, - деп, руксат бермей койды. Сонымен абзал анамнын аркасында, e3iM eciriH киел1 жердей имене ашкан, кеп жайсандар, кеп жаксылар окыган атакты КазГу-де, жогары стипендия алып, окып жаттым. 0KCMiiin орнын баспаса да, экемдей болып, кеп жаксылык жасаган кюшщ 6ipeyci, api 6iperefii - кураторы- мыз Мырзатай ага Жолдасбеков болды. Бурын кеп адаммен араласпаган, а т м - ж т м кермеген. 182
WS*St& 0Mip сурсем. жаратылысымнан туйык менщ экем кайтыс болганда, кайгырудын: ш епн де бшмей, вм1рден тущ лш кететш кездер1м кеп болатын, сол кезде уздйс студент ретшде Мырзатай ага Болгарияга ж1бермесе, жагдайымнын не бо- латынын эл1 кунге шешн ез1м де бшмеймш, сол сапар менщ кайгымды умыттырып, адам катарына косылуыма себеп болды. Сондай жаксы адамдарды жолыктырган тагдырыма ри- замын, окуымды жалгастыруыма мумюндж берген анама ризамын. Bip кун1 сабактан келш, белмеме юргешм сол efli, ксзскш! ж упрш келштк - CeHi туыскандарын (здеп келш п, астында кутш тур, - дейдь - Рахмет, - деп, астынгы кабатка туссем, Зэуре тур, касында ата-анасы бар. Bapi меш кушактап, жубатып, экеме кещл айтты. Экеск - Улкен окуга тусшсщ, кутты болсын, Зэуре екеущнщ достыктарьщнын аркасында туыскан сиякты болып кетпк. Сен1н окуга тускешщн «жуып» берешк деп келдйс, - деп олар меш сол кездеп атакты «Алматы» ресторанына алып барды. Зэуренщ эке-шешеамен булай келу1 - экеден ерте ай- рылып, жанын жалдап журген маган улкен курмет болып кершдк К ецЫ м ecin, маркайып, 6ip жагы есешп калган сиякты болдым... Желкшдеп ecin келе жаткан балауса жаска жаксынын керсеткен yjirici - i3ri журект1 адамды калыптасты- ратынын осы еткен eMip жолдарынан байкадым. Жаксы адаммен жолыцныц киысканыньщ e3i 6ip ганибет екешн еткен eMipiMe ой салганда, кез!м анык жете туей. ...Bip KyHi телеграмма алдым, «Зэуре эл устшде жатыр, тез жет!» деген... «Сабактан калуга болмайды!» - деп, кураторымыз миымызга ciiiipin койган, «Не болды екен Зэурешкага?» деген ойлар жанымды жеп, ж упрш отырып телеграфка бардым. Зэуренщ уй iuiiMeH сейлесйм, телефон туткасын oiwiici кетердк Онын сезшен шала-шарпы тусшгешм - 183
Жанар Эбд1шова Зэуреш жаксы Kepin журген ж ш т алып кашыпты. «Босага аттап коиды», - деп, оны калдырыпты... Ejci-уш куннен кейпн ол езш-oji жулып, шыцгырыпты. Меш шакырыпты. Тек кана аузында - менщ атым... Барган жер1 оны жаны ауыратындардын ауруханасына апары п, жаткызыпты. Сонымен эке-iuenieci !здеп келш, уйлерше алып KeTinTi. Жагдайы жаман, нэр сызбай жатыр екен. Мен жылап ж1берд1м. Касымдагы курстастарыма айтпа- дым, ce6e6i калай тусшд!рет!шмд! бишед!м... Деканга Kipin, жагдайымды айтып, ек! кунге руксат сурадым. Жол- дан уйге барып, шешемнщ хал-жагдайын б ш п , «1ле езеш аркылы пароммен eTin, (ол кезде кешр салынбаган) Зэуреге ертен жету!м керек!» деп ш е п т м . Кешке уйге жеттш. Шешем екеу1м1з сагынышымызды басып, шайга отырганда, энпмемд1 айттым. «Ертещт авто- бустан калмауым керек!» - деп, безшдеп жатырмын, ce6e6i «атымныц сыры - ез1ме ManiM» - уйкым катты... Шешемнщ ещ бузылып кеткендей кершда. Даусы таргылданып: - Мен сен1 не уппн окытып жатырмын? - дед!. - Шешемнщ не айтпакшы болганын тусшщшремей, бет!не карап калдым. - Экецнщ жоктыгына карамай, жалгыз отырганыма карамай, «таудай талабын К¥Дай 03i колдасын; осы кызымнан 6ip нэрсе шыга ма екен, обал болмасын!» деп, бэрше шыдап, окытып жатырмын. Ал, сен болсан, «доспын» деп, жаны ауырган адамнын касына барып... Бшем гой ceHi, кушактасып 6ip тосекте жаткандарынды, тагы сейтсен, ол ауру саган кешед! гой... Мен не ютеймш? - деп, жылап ж!берд1. - Экецнщ жоктыгы аздай, енд1 дертпен арпалыстырайын деп отырсын ба? Бармайсьщ! - деп, айгайлап ж!берд1. Не icTepiMAi б!лмей, абдырап калдым. Б!раздан сон ес жинап: - Мен бшсем, ол ондай аурумен ауырган жок, мама! Ана барган жер1 б и т е й апарып отыр. Ол окып жургенде де, ауырарда екьуш кун тамак !шпей, эбден ancipen, куйзел!ске ушырайтын. Аш адамды кез алдьщызга елестетвдзпл, мама, онын устше ыстыгы кетер!лед! де, ол сандырактап сойлейд!, коз алдына элденелер елестейд!... мен де катты ауырганда шошып, суйтупн ед!м гой, мама,
@Mip сурсем... ол да сейтш жатыр. Мен барсам, ол тез жазылар ед1, менщ барганым оган жаксы болар ед1, spi аз да болса тамак imep eai... - дед1м, мерным пысылдап, жылап жiбepyгe шак калып. - MeHi тындамаймын десен езщ бш! - деп шешем «сез 6iTTi» дегендей орнынан турып кетп. Шакшадай басым шарадай болып, ары ойланып, 6epi ойланып, 6ipiHmi рет шешемд1 тындамай, баруга бел бу- дым. Танга кез шмей, автобус журер уакытты межелеп, eciKTi итерсем, ашылмайды. «Мэссаган! Шешем сыртымнан кулпылап тастапты!». EciKTi соккылауга дэт1м шыдамай, «тостаганымды жуып» отырдым. Б1раздан кешн eciK ашылып шешем Kipfli, тымырайып отырган менщ аркамнан кушактап, кшэл1 дау- ыспен: - Маган катты ренжш калдын ба? - дедг Квз1м жасаурап, жылауга икем делт, кисайып бара жаткан ерыiмд i жымкырып, унЫз басымды шайкадым. Ертесшде салым суга кетш, окуыма кайттым. 1цпм - дал-дул, ойым - ию-кию... ез1мд1 HOMepi 6ipiHini саткын ретшде, адам емес ретшде... тукке турмайтын... тагы, тагы... сондайлар ретшде... с езш д !м .. Yni айдан кешн сушкт1 досым Зэуреден хат алдым. Сол баягы маржандай ызшген жазуы... Ауырганын жазыпты, MeHi 1здегенш жазыпты, MeHi ете сагынганын жазыпты... «Ka3ip жазылдым, ппркш, жагдай болса, ceHiH касына ба- рып турар ед1м» деп жазыпты. ... Ал, анау ж ш г п Keprici келмейд} екен. «Ол мулдем кетсш, K03iMe KepiH6eciH!» - деп, талап койганын жазыпты. Ол KeTinTi. Ал, мен оныц кунде TyciHe Kipefli екенмш. Онын саусактарын алаканыма салып, жылытып, ылги KepneciH кымтап: «Муздап калма!» - дейд! екенмш. TinTi кейде мен1н fleMiMfli кулагыньщ тубшен сезед1 екен, «А, келдщ ба?» - деп, кезш ашса - мен жокпын... Менщ K03iMHeH жасым пырс eTin шыгып, жылап ж1берд1м. «Досым Зэуреннм, - дед1м ещреп жылап, - кулан-таза жазылганына куанып отырмын, бакыт тшеймш саган, - 185
Жанар Эбд1шс Дед!м солкылдап жылап, - 6ipaK бул хатына жауап жаза алмаспын, ce6e6i менде хат жазуга - бет жок. Сен м е т жаньщ киналып, куткарушьщ ретшде шыркырап шакырганында, касыннан табылмадым. Ал, не себепт1 бара алмай калганымды тующцру - колымнан келмейд1, ce6e6i, мен жалгыз Tuieyi - 63балаларынын амандыгы болтан, барлык гумырын i re арнатан, ем1рдеп ен кымбат, ен аяулы, ен касиетп адам - анам туралы айтуым керек. Ол менщ колымнан келмейтш сиякты, ce6e6i менщ OTipiK айта алмайтынымды сен бшесщ той... TinTi осы жагдайды саган калай тусщщру керек екенш, не айту керек екенш, канша ойлансам да, орайын таппай койдым. Сондыктан кош бол, жан досым!» - дед1м жылап. Иэ, сонымен жылдар аккан судай OTin жатты. Мен Зэуренщ жездесше жолыгып, онын турмыс курганын, уш баласы бар екенш естш м . 1штей бакыт, денсаулык, узак eMip тшед1м, аз да болса, сол журепмда сыздаткан екЫш басылгандай болып, мен де ез1мд1 алансыз сезше баста- дым... Бугш сол 6ip балалыктын сонгы, есейгеннщ алдынгы кундершдепдей, тэты ещреп, exiHin жыладым. Бэршщ тукке турмайтынын, ен улкен кател1ют сонда... хат жазбаганымда жасаганымды туацщм. Мен1н Зэурем отыз жет1 жасында бакилык болыпты. Бул хабарды да мен 6ip мулдем бетен адамнан, онымен б1реудщ туган куншде кездесш калып, естш м. - Сеш солар сол кезде катты 1здед1, мен: «Ол келш- ш екп бшемш, ол редакцияда ютейтш!» - деп, сенщ жумыс орнынды айттым. Олар барса, сен кетш калыпсын. Редакциядагылар да тугел ауысып кетшть Ко роче говоря, сен1н кайда жургешщп ешюм бйшед1, олар маган «тауып бер» деп, exi-yui рет келдх мен ceHi таба ал- мадым, - дед1... Жай тумаудан сыркаты аскынып, кушп-жанып жатып, кез жумыпты... 0м1рден озарда меш катты (здептт.. Эл1 курып жатып, юшкене ес жиса, «Табындаршы, кутемш!» - 186
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ деп сыбырлапты... Актык сагатына деш н Meni аландап, купил... Ешк1м мен1 таба алмапты!... «Досым менщ! Ен суду, ен аяулы Зэуреппм менщ! Мен ceHi ani баягыдай, жанымдай жаксы керемш. Сеш ешкашан ешмнен шыгарган eMecniH! Екеуниз 6ip re журген кездер - мен учли екйрдеп ен бакытты coirep iM , ce6e6i менщ ж урепм жаксылыкка умтылып, вз1м ип icTep жасауга талпынатынмын, ол эрекеттер1м маган куш-куат беретш, ол сенщ ешюмге уксамайтын нэзштнщнщ, пэктшннщ» шынайылыгьщньщ аркасы бо- луы керек... Екеум1здщ 6ipre журген кездер1м1зд1 - ем1р1мнщ ен жулдызды шактары, ен шынайы кездер1, есеюдщ алдын- дагы ешкандай парыз-карызсыз, тау булагындай таза, рия- сыз, пэк карым-катынастар деп еске аламын! Егер адамдар менщ сеш кездеспргенiмдей, ылайым журегш i3ri де, и п icTepre бастайтын адамын жолыктырса, дуниежузшде ашу-ыза, жала, 6ipiH-6ipi алдау, корлау, согыс сиякты - жамандык атаулы жойылатын шыгар деп ойлаймын. 0cipece 6ipiH-6ipi суйген кыз бен ж птг 6i3 сиякты жуп болып, табысса екен деп тшеймш. Сонда олар жубы жазылмай, кос аккудай болып журер ед1 деп ойлай- Сен бакилыкка ерте аттанып кеткен сон, ол жактан мен корыкпаймын, ce6e6i сен барсыц... Сен журген жерде жылылык, сулулык бар, мен оган сешмд1мш. «О дуниеде eMip жалгасады!» - десед1 данышпандар... Мэнгшште кездесш, 6ip-6ipiMi3fli табармыз, 6ipre болар- мыз деп умптенемш. Жаткан жерщ жайлы болсын, иманды бол, жанын жа- натта болсын! Кош бол, аяулы Досым! Аумин!» - деймщ iuiTefi егшп... 17.11.2002. 187
_________Жанар Э6д|щова_____ ЖАУАПСЫЗ МАХАББАТ Сая турмыска шыгатын банды. Достарын астанадан алыс- тау, суйген ж т г ш щ ауылына, тойга шакырды. Кыздар Ж1гггтер1мен баратын болды. Саянын аузынан ез1 ем!рлж жар боламын деп, кол устаскан ж нтпш ц ауылы мен yfl-inii туспейтш. Тау бектершдеп ауылга жастар кешке таман жетть Кекпенбек жазыкка орналаскан ауылдын так касынан езен агып жатыр. Бастауы таудан болган езен суы меп-мелд1р- ау, меп-мелд1р, эр! тастай суык. Гуршдеп, саркырап агып жаткан езеннен, судын мын буралган шр1мдершен кез ала алмайсын... Тап-таза ауа кеюрегщнщ сарайын ашып ж1бе- pefli, эуел1 елттендей боласын. Ауыл тубшдеп жазык бара- бара жотага, сосын сшем-сшемш карагай, шырша баскан тауга, сосын кетерше-кетерше басын кар баскан шьщга ай- налып кете бередг.. Ауылды айнала коршаган, аспанмен таласып, аскакта- ган тауга карап, кеуденд1 6ip беймэл1м куаныш кернеп, шыркатып эн салгын келедь Кекпенбек шептщ Hici мур- нынды жарады. Айналада керемет 6ip пэк тазалык бар. Ав- тобустан тускен жастар табигаттын осы сулулыгына анта- рыла карап, 6ip сэт анырып калгандай болды. К,онактарды осы жэйттен дауыстары жаркын-жаркын шыккан карсы алушы топтьщ буларга карай лап коюы айыктыргандай болды. А к жаулыкты аналар, келшшектер бупарды кушак- тап, колдарынан суйш: «Кош келд1ндер, балалар! Шаршап калмадындар ма? Уйге Kipiaaep!» - деп, емен-жаркын кар сы алып, eitceni, бшк уйге бастады. Ал Саяны ею жагынан eKi жас келшшек колтыктап, еактен юрер-юрместен шашу шашылды. Басына орамал салынды. Табалдырыктан он аягымен аттаткызып, юрпздь Шымылдык та курылган Сейтш уйлену тойы басталып та Kerri. Саянын доста- рына 6api унады. Келшнщ 6eTiH ашу, айтыс, би - ежелп дэстур мен жана урдю шарпыскандай... Кыздардын imiHeH ауылдын жтггтершщ кезше Мэкен б1рден туст1. Кершген аппак манлайы, кой кез1, толкынды кара шашы, ток балтыры, устш деп денеамен дене, кара кейлеп - 6api-6api жарасымды. Касынан каладан epin кел- ген ж й тп 6ip eni калар емес. Кезш Мэкеннен алмайды.
___________ в м 'Р сурсем... кеш емес___________ Ауыл шаруашылык институтында окиды екен. Ал, Мэкен, Сая, мына кыздар - 6spi болашак меюрбикелер екен. Ж ш т Мэкенд1 айналып, ушршген сайын ауыл ж т т т е р ш щ iuii кыз-кыз кайнайды. Тойда бул яогггке де, Мэкенге де тиюге болмайды. Ce6e6i уйленш жаткан ж 1 г т ш з - AKcepi атак- ты боксер, конактардын к е ц ш н е элдеб1реу каю Tycipce, ол ешюмд1 аямайды, оны буюл ауыл бшедь Кыздар той бгткен сон тэты 6ip-eKi кун болады екен. Аксершщ туыста- ры оларды жагалай конакка шакырып, кутед1 екен. Буны ест1ген xcirirrep ш тей куанып, жымындасып калды. dcipccc EpjiiK осынша кеп сулу кыздар бар екешн кер- генде, ез-езш ен жYpeгi epeKnin, езш щ тым ерте уйленш койганына iuii куйш, олш барады. Жагдайы болмай, окуга баруга каражат таба алмай, илен in ауылда калганы, кегмвдр армандарыньщ 6opi орындалмаска кеткеш eciHe Tycin, ащы Судан катты сштснюреп отыр. Касында кой аузынан шоп алмайтын Сагат оган imKeH сайын жалтак- жалтак карап кояды. Ce6e6i Ерлж тщ шатакшыл екенш бшедь - 1ш, iui! Сен менен Kepi бакыттысын! Неге дейсщ бе? Сен эл1 бойдаксьщ! MiHe, соньщмен менен артык болып отырсын. 1ш! - дейд1 зорлап, стаканды аузына такап. Сагат саргыш кез1 жалт ете калып, кагып салады. Сонымен Ерлштщ ез ece6i езшде, Мэкеннщ ж т т ш онаша шыгарып, «сойлеспекнп» болды. Сейтш жоспар жа- сап отырганда, мэселе ез-езшен шеппле калды. Ол яппт той бтЫ мен, ертецп автобуспен Алматыга кетед! екен, ce6e6i кешнге калдыруга болмайтын, тыгыз шаруасы бар екен, ал Мэкен калады екен. Той бп*кен сон, Ерл!к Сагатпен epin, оньщ уш не келдь Bip бетелке арак ала келдь EKeyi тагы inrri. Сагат 6ip KeMnip-шалдьщ туган балалары токтамай, ш е л ней берген сон, багып алган баласы еда. Бетше кун туЫрмей, канша элпештеп бакса да, Сагат осындай ынжык болып есть Жасы^ отызды иектеп калса да, 6ip кыздын бетше карап, соз айтуга жарамай, ку Ti3eciH кушактап, ani жургеш мы- нау... Ею кария «бул уйленш, отымызды тутетедй» деген тэт- Ti арманмен куте-куте акыры жетпей, бакилык болган- дарына 6ipa3 жыл болган едь Алые агайын, туган-туысты копы те мнят етш, Сагат ауылда кала бердь Кемшр-шалга 189
_______________ Жанар Эбдшова____________ бала eTin берген uieineci б1рнеше рет келсе де, туган- туыскан «кара шанырак канырап калмасын, eiinm карай- мыз!» деп, оны ешкайда ж1бермедй Сонымен Сагаттын устшде жалгыз костюм1 сагал-сагал болып, «TyTiHiH туте- Tin» турып жатты. MiHe, осы уйге KipreH Ерлж айналага шола карап: - Слушай, осы с е т и катын алатын ойын бар ма, жок па? Соны айтшы! - деп, селтшп отырган Сагатты иыктан какты. Бейкам отырган ол байгус жалпасынан туст1. Миыгында кшаш жымиыс, саргыш кез1 жалдырап, орнына ербиш отырды. Yh жок- Ерлж тагы куйды. - Кел, imin кояйык! Экен... Се-е-н иттщ бар гой, экен... аузынньщ салымы бар екен... экен... 0з1м ондай сулуды ал- масам да, оны саган алып беремш! Ей, сболыш, TyciHin отырсьщ ба? Мына кауашакка б1рнэрсе барды ма? - деп, колынын кырымен Сагатты как мандайдан салып-салып калды. Анау жалдыраган жанарын одан алмайды. - Мен саган ертен катын алып беремш! Анда-санда кел in турсам, бола ма, айтшы? - деп Сагатты енменшен итерш ж1берш, тагы шалкасынан тушрдь Езушде кшэл1 жымиыс, Сагат тагы ербшп турып келе жатты. Yh жок -. - Yh! Ит! Осы ундемегенш жаксы... сол ушш сен маган унайсын! Кел, пнейж, сенщ уйленущ ушш, - деп, кырлы стаканды шарт етюзш, тагы согыстырды. - 1ш, экецнщ.-тубше шейш iiu! Сылкылдатып iurri екеуь.. Сагат аласа жозыга басын койган куш козгалмай калды. Бос бетелкеш пшнде ештеме жок па дегендей кетерш керген Ерлж босага жакка лактырып ж1берд1 де, аягынын ушымен Сагатты Teyin кердк Былк-сылк еткен ол жантая книге кулай бердЕ - Жат осылай, экеннщ! - деп ол тэлпректей уйден шыкты. Ертесшде Сагаттын уйш щ алды у-шу болды да калды. Алып кашып келген Мэкен кенбей, орамал салам деген москал эйелдщ колын ак бЕпепмен жайкап, зар жылап жа- тыр. - Мен карсымын. Ол ж йтгп танымаймын. К¥Да® Уш)н обалыма калманыздар! Ш г ш м бар! Bip айдан кейш 190
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ уйленем1з, - деп, балыктай шоршып, жанына адам жолат- пай койды. - Айналайын, eciic аттап койдын! Казакта «кайтып кел- ген кыз жаман» деген бар... Манлайыца жазылган осы шыгар, кен! - деп зарылдаган эйелдер... - Жок! Жок! Танымаган, кермеген, бшмеген адамга шыкканша, елгешм жаксы, - деп, Мэкен толкынды кара шашы жайылып, кенбей отыр. Eip кун e rri. Табысып кала ма деп, улкендер бар - бэр! кайрап, Сагатты Мэкеннщ касына ж1берген. Кайдаи... ол сол жерден ке:п Kerepin шыгып, уялып, уйдеплерге кершбей, кора-корада тыгылып жур... Бетш шымшып, сыпылдаган эйелдер... Улкен, суйеп жакын дегендердщ кещлше уайым Kipfli: «кара шанырак канырап бос калмаса болды гой деп, каршадайынан багып алган сорлы Сагат, жастайынан шеше, эке мешр1мш кермей, KiciKniK болып, жасык болып, елмел! кемшрдщ етепне жармасып ескен байкус сотталып кетпесе, и п едй» деп... Сосын улкендер акылдасып, осы ауылдагы бугш-ертец босанайын деп отырган улкен уйдщ келшш «тасжурек» кыздыц алдына алып к ел т, «мамакул» етпекцп болды. «Мамакул» дегеш - opi кенд1ру, opi KeuiipiM сурау сияк- ты б1рнэрсе. Ke3i KipTHin, eKi иыгынан ынырана дем алып, iiui uiepMHin, ес1ктен Kipin келе жаткан еюкабат эйелд1 Kepin, Мэкен шошып калды. 0йел 6ip аягын 6yrin, eKi жагынан суйемелдеген эйелдердщ кемепмсн, эрен легенде, т1зе бук-п де, дем ш п, eHTirin 6ipa3 отырып, басындагы орама- лын Мэкеннщ алдына тастады. - MiHe, калкам, 6ip аягым жерде, 6ip аягым корде - кулдык! Табалдырыктан аттадын, енд1 кетпе! Сагат - жалгыз! Жамандыгы жок - жуас, д е т - cay, K63i - кара. Ешммнен кем емес! Трактор айдайды. Басында уш бар, бузылмаган, таза бала. Мына уйге 6ip езщ кожа, 6ip езщ не боласын. Епшмнен кем болмайсьщ! Б!з 6apiMi3 6ip атаныц балаларымыз. Кдрайласамыз! Кон! - деп, ецкшдеп жылап хабердь Арпалысып отырган Мэкен бетш басып, жылап яббердь ...Сонымен басына орамал салынды. Той камы басталып та кетп. Мэкеннщ оз колымен жазылган «0з ермммен 191
_______________ Жанар Эбдтоова____________ калдым!» деген колхатын алып, кудалар Алматыга карай кустай ушты. Сонымен Мэкен ауылда ете сыйлы келш болды. Терт улды катар туды. Сагатты мунтаздай кып кшщнрш кояды. Сол уйд1 иектеген Ерл1ктермен AKcepi 6ipHeme рет «ете ресми» сейлескен сон, олар аулак журетш болган. Окта-текте ауылда «Сагат мае болып, Мэкенге кол тип- 3inTi, туыстары барып, оны тезге салыпты. Мэкен десе ш кен асын жерге кояды гой олар...» деген сыбыстар еетшш, артынша басылатын. ...Сейтш жургенде, ауылда басшы кызметте журген AKcepi кенеттен, кырыкка да жетпей, журектен - ауырмай-сыркамай, бакилыкка атта- нып, кете бердп Ал шиеттей терт баламен калган Саяны AKcepiHiH туыскандарынын карсылыгына карамай, теркшдер1 Алматыга Kemipin алып Kerri. Сая эл1 кунге араларынан кыл етпеген досы Мэкенмен жылап коштас- ты. Оларга карап, кезше жас алмаган адам калмады. Азу- лы агадан айрылган сон, Сагат та кешнп кезде ешюмнен ыга коймай, Ерлштердщ ыкпалымен, ащы суга еркш бас коятын. Bip жагы езшше «куйгеш», 6ip жагы еркшагеш. Эйелдер: «Мэкеннщ акылы бар емес пе, Сагатты аяийды. Таяк жеген сайын: «Алгаш косылганда, бет1ме карауга уялатын едц енд1не болды?» - деп, кулш айтып отырады дейтш. Бэрiне шыдап келе жатыр. Балалары да ecin калды гой... Аз шыдаса, 6ip жагына шыгады гой», - десетш... Bip кун1 тан ертен Ерлж Сагатты 1здеп келдь Бул кезде ол эйел1мен ажыраскан. Маскунемджке салынып, кун керсетпей, куш-туш токпактай берген сон, ол байкус exi баласын жетектеп, теркшше кетin калган. - Балаларын уйде ме? - дед1 ол кунк eTin. - Олар сабакка кеткен, - дед! Сагат сол баягы Kam i жымиыспен, саргыш K63i жылт eTin. - Онда Мэкенге 6ipH9pce даярлатшы, менде eKi бетелке арак бар, - дедь Сагат уйге Kipin, Мэкенге: «Дастархан даярла!», - дедь 192
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Ойында ештеме жок, дастархан даярлап журген Мэкен уйге Kipin келе жаткан Ерлжл керш, денеа flip ете туей... Ирак сескенгенш бивдрмей, жозыга ыдыс-аягын койды. Олар iuiyre юрюкенде, Мэкен акырын орнынан турып, шыгып кетешн деп едк Ерлш: - Отыр! Не, 6i3fli менсшбей отырсын ба? Ж упрш барып айта коятын Axcepi «кудайларын» жок ендг.. Жок элде, мына байьща айтып, м е т коркытасын ба? - деп, Ерлж жымсиып кулгенсщг - Сосын бул уйдщ катыны кетin калса, шайды KiM куяды? - деп сызданды. - Ей! Отыр! Кайда зытып барасыц? Ka3ip керсетем... экен... - flefli Сатат еркекс1н1п, саргыш K63iH еж1рейтш, Мэкенге сустана карап. - Е! Сейтш койшы, эйтпесе буларга Аксерщен басканьщ 6spi адам емес... - деп, Ерлж отка май куя туей. Мэкен амалсыз кайта отырды. Масая бастаган Сагат: - Экен... Экел... Экел... ар ак- itueMi3... - деп, Мэкенге тап-тап 6eprici келедь Туруга эл жок. Ерлж: - TiciH маржандай боп, 6yTiH турган кезщде ернщнен 6ip суйпзбедщ, э? Нешауа! Улгерем1з! Сагат урып Tycipfli ме й йщ й ? Айтшы! Бул мал, - Сагатты иыктан кагып койды, - кызгануды 6inefli дейсщ бе? Мен кызганып, анау AKcepiHiH тойындагы с е т айналып-толганган ж йттй ай тып, кайрап, ургызып журген... Сол жплт ейме туссе, эл! irniM куйш кетедь.. УЬ, ит, 6apiMi3fliH колымыз жетпей журген кызды eMin-epKiH аялап... куртты гой сонда... Не шауа, алып калдык 6i3 ceHi... Ол енд1 тусшде Kepin журген шыгар сею... Ал сен де ойлайсын ба? Айтшы! - деп Ерлж кикылдап кулгенсш... Мэкенге оньщ темеюден саргайган, ыгы-жыгы TicTepi жырткыштжшдей эсер eTTi, кезше K03i Tycin KeTin едк ез!не Kayin TOHin турганын анык сездь.. Мэкен Сагатка карады... Одан кайран жок, жатыр кылжиып... Журеп аттай тулады: денес1 6ip ысып, 6ip суыды... Барлык кешкен гумыры кез алдынан 6ip сэтте ете шыккандай болды... Ба- лалары... Дастархан усйндеп нан кескен пышакты алайын деп, умтыла бергенде, Ерлж колынан кагып туар дг Арпа- лыс басталды... Жай арпалыс емес, 0Mip мен Ошмшц киямет-кайым арпалысы басталды... 193
ФМ& Жанар Э6д1и, Тустен кейш Сагаттын ешгшщ алды у-шу болды да калды. Ит талагандай кан-жоса болып, сыр жаланаш жаткан Мэкеннщ денесше карау мумкш емес... Кайран ару... корланган, зорланган, елген... Сагатты канша сшкшеп сураганмен, Мэкенге не ктегенш eciHe Tycipe алмады... Тек кана керш! эйел ертен ерте Ерлжтщ осы уйге Kipin бара жатканын айтты. Ауыл жаксылары жиналып, акылдасты. «Сондай сыйлы келшдерш «сейтш » елд1 деп, дабыра- лауы - суйекке танба! Epniicri устау уш ш тексерту керек. Ол - уят... Самаладай болып, балалар - анау-мынау емес, терт б1рдей еркек бала ecin калды. Олар келешекте уйленбей ма, сонда осы окига кудалардьщ кулагына жет- се... балалары теменгшк болып калмай ма...» - дегендей уэждер айтылды. Сонымен: «9лер адам елдк жабулы казан жабулы куйшде калсын!» - деп nieuiTi. «Намысы ушш, ары ушш жекпе-жек арпалыста шешт кеткен эскердей жан тапсырган кайран Мэкен, ару Мэкен... жаткан жерщ жайлы болсын! Жанын жанатта болсын, иманды бол, алтын Мэкен... Эумин.» Оны жерлегенде, букгп ел солай десп... букш ел KyHipeHin аруын жоктады. «Бейгг басына тек еркектер тана барады!» - деген молданын сезш тындамай, кушренген ак жаулыкты аналар, кыз-келшшектер, букш ауыл анырап, суйектщ артынан ш е с т алды. Бэршщ аузында: «Кайран Мэкен! Кайран ару...» - деген 6ip ауыз сез... 05.05.1985. 194
___________ 8 Mip сурсем... кеш емес___________ БЕЙМАЗА К0Ц1Л Кабыл тосыннан уйлендг Уйленгенде ауылга жакында гана келш, асханада жумыс icTen журген кызыл шырайлы, етженД! Сэбираны 6ip тунде алып кашты. Алгаш кинога келгенде, катар отырган тыгыршыктай, толык кызга квз1тускен. б зш е карагыштай берген сон, ду- дырап, буйраланып туратын шашын салалап-салалап жШерш, шалкайынкырап, бурынгы калпынан тнстелт, женделin отырды. Сонан сон: - Карындас, бурын а з д 1 кермеп ем, жакында келдййз ба? - деген. - Иэ, - дед! кыз Kimmey квздер1 жылт ете Tycin, - жакында келд1м, жумыска орналастым. Суыртпактап сурап эрен алатын кыз жауабынын тез болганына хмгггтщ 03i де тан. «Мшез1 ашык кыз екен...» дел ойлады. Кинодан сон шыгарып салуга карсы болмады. Онын жалгыз екенш: туыс, ата-анадан журдай екенш бшгенде, кеудесшде 6ip аяныш оянды. ©Mip-тарихын тубегейл1 тез бшгенше тагы тан калды. «Иэ, тым ашык екен!» Турган ушне жете бере, аягы тайып кеткен кыз жцтгпц карынан устай алып, колын кайта тартпаган сон, Кабыл ипкпркенш калган: « 0 3 i TinTi... Менiмен ежелден та- ныстай... Бвтен адамнан сескенбейд1 гой. Тым еркш екен... Кызык...». Осыдан кешн-ак бул eKeyiniH кездесу1 жшлеп кеткен. Кинога келсе де, 6ip жерде жастар бас коса калса да, Сэбираны керет1н. Жайрандап жетш келген кызбен энгь Meci жараса к е тт , тараган сон, ушне шыгарып салу - Кабылдын эдетше айналды. Кыз ез1мс1не айткан сездер1- мен, анкылдап айткан энпмелерймен сикыры бардай тарта берген. Кузд1Н 6ip суык KyHi Сэбира Кабылды жумыс орнына e3i 1здеп келдь Устжде кенетез костюмi бар. Шашы кобырап кеткен. Кабыл оган жакындай тусть Сэбира эцпмеш кеп созган жок. - Кабыл, тйюпкйз 6ip жас едж. Мен сеш ез1ме пана са- наймын, - дегенде, ол сасып калды. Кемешнде турган суракты айтып улгермедк Сэбира сезш жалгастырып кеттг MeHi 6yriH Манап «алып кашам» деп, осындагы 6ip кнплерге айтыпты. 195
_______________ Жанар Эбдшова____________ Манап отыз бестерге ерюн енген, эйел1 баладан кайт- калы уйленбей журген сака ж тгг болатын. - Ол ceHi кайдан бйгеда? - деген сез Кабылдын аузынан epiKci3 шыгып Kerri. - Асханага азык-тулж тасиды гой... Кабыл, сен бшесщ бе? Егер ол алып кашып кетсе, кушм не болмак? Тура ал- маспын мен онымен... Журтты шулатып... Калай кутылар- мын мен одан? Коркамын, Кабыл! Енд1 не ютеймш? - дед1 абдырап. Кабылдын денеа 6ip ысып, 6ip суып кеткендей. Капел1мде аузына сез туспей калды. Б1раздан сон: - Ал, не ютейм1з онда? - дедь Кыз унс1з. Аягынын ушымен жер шукылап тур. Кабыл сонда байкады: колындагы брезент жумыс колгабын meiuyfli де умытып KeTinTi. Оны uieuiin у кш ю ртш тщ уст1не тастады. - Илек, - деп дауыстап, таяу турган ж ш г п ез)не кара- тып алды. Менде 6ip тыгыз шаруа болып калды! Айтар- сын! - деп колын булгады да, Собирага карап окыс memiM бивдрдг - Онда... сеш женгейд1к1не апара турайын да... e3iMуйге барып хабарлайын. «Уйленд1м!» дей1н... EipaK кыз ундемедк Карсы болмаганы гой... «Уйлену машакатынын мен ymiH осылай онай-ак шенпле салганы ма?» деген ой басына келгенде, Кабыл мырс ете тускенш ез1 де байкамай калды. Томен тукырып турган кыз жалт карады. Кез1нде - урей мен коркыныш. Бул кезкарас Кабылга жайсыз эсер erri. Дегенмен де ол езш-ез1тез би- леп алды да, кызга жур дегендей ишара 6mflipin, жол берд1. «Уйдег1лер не дейд1?!» - деп уайымдап та келе жатты. Сол бет1мен олар кок дарбазалы улкен уйге келгенде 6ip-aK токтады. Кабыл 1штен кара торы enai эйелд1 шакырып шыкты. - Женге, уйленет1н болдым. Анау - келшЫз... Мен уйге хабарлап келешн, - дед!. - Тентег1м-ау, бунын не, 6ip кунде аяк астынан апай- топай кылганын? Жэкем бшупн ме ед1? - дед1 жщшке кастарын Kepin. - Жок, бшмейтш, - дед1 Кабыл 6eTi дуылдап. - Даярлансак, акылдассак... коя турсан болмай ма? - Жок, женге, бугшнен калдыруга болмай тур... - дед1 Кабыл даусы барлыгып. 196
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - 9з1н бы! - дед1женгеа кап-кара макпал кезш щ киы- гымен келшге сынай карап. - Жур, кадкам, табалдырыктан он аягынмен аттагын! - деп, Сэбираны уйге Kipri3in Kerri. Токпан шал шашылып, шабылып той-томалагын е т ю з т жатты. Тойга жиналган шалдарга жаман неменщ дырдай азамат болганын келш келгенде 6ip-aK бшгенш, бурын айтпагасын, алгаш сасып калып баласын 6ipa3 кыжырт- канын, артынан онын да 03i секйвд окыс шенпмд! 6ip6eT- кей болганына кез1 жетш, риза болып, батасын бергенш эцпме гып айтып отырды. TinTi жамбастап жатып, жал- пылдап барып журер куда-кудагиынын жок екенше де кэ;импдей екшген-дг Дэл тойдын кызган кезшде, узын бойлы кара жйтг Kipqi. YcTi-басы шан-шан, алые жолдан келгеш кершш тур. - Сэбира кайда? - дедй алдында турган шуйкедей кара KeMnipre туйше карап. KeMnip састы. - Е, айналайын, аптыгынды бас, жастар Keaicin, осылай боп калды. KiMi болсан да айыбымыз бар, отыр, айналай ын, ашуынды кой! - деп кемшр жалпылдап жатыр. Жйтг шнкпедй К ем трд1жутып ж1берердей кадалып: - Жарыган екенещдер келшге, - деп мырс етп. Ол - менщ кашып кеткен катыным, - деп дунк етюздь Елде ун жок. Шалдын eni карауытып Kerri. Bipiniui ее жинаган да 63i болды. - Атанньщ керш урайын, - деп бажылдап, баласына умтылды. Кабыл орнынан атып турып, далага кашты. KeMnip сылк етш отыра кетп де, сункылдап дауыс салды. Дуылдаган ел сап басылып, ун-тунЫз тарай бастады. Эйелдер беттерш шымшылап, сыбырласып кетш барады. Сыртка шыккан Кабыл Сэбиранын кейлеп келбен етш, eciK алдындагы казан-ошак орнаткан юшкене уйге енгенш байкап калды. Артынан Kipin келген Кабылды керш, Сэбира селк ете тустг Столдьщ бурышын сыгымдаган саусактарынын а л ш flipuiiH анык байкады. Урейге толы кншлеу, томпак кездер! Кабылдьщ суык жузше токтала ал- май, жерге карады. Жука кейлектщ кеудесш керген кос анарын, жуп-жумыр иыгын жайлап бара жаткан flipinfli байкап: «¥яттан емес, коркыныштан, корыкканнан д1рыдеп тур!» деген оймен, жакыннан сейлесю а келш, оган карай 6ip адым аттауы мун екен, сылк ете калган келшшек узынынан сулап TycTi. 197
_______________ Жанар Эбщшова____________ ©Hi аппак бордай болып, танауы кусырылып, epHi Keric тартып кеткен. Кабыл epiKci3 онын колын устай алды. Суп- суык. Ол ушып турып, стол устшдеп кесемен шелектеп Судан 6ip min алып, Сэбиранын бетше буркш-буркш ипбердь Од кезш ашты. YcTiHe TOHin отырган Кдбылды Kepin, мойнын бурып кетт1. 0n i эл1 боп-боз. Сосын кур сулдер1 калгандай суйретЫп орнынан турды. Eki айырып, артына туйген кара шаштан сусып тускен жука орамалын ш п алып, басына кайта салды. Уйге юргендеп алкымга грелген айгай мен журегп дурсшдеткен ашудын, мын-сан жауап куткен сурактын ыдырап, бей-берекет болып кеткенiне сэл такыркап, оган бей-жай карап турган Кабылга карап: - ¥р! Ол да осылай кеп, сойып салатын. Кызганып, камап кететш. Акшасын алып, кашканым да сол! Куты- лайын дед1м. Окудан да калдым. CeHi керген сон, езгерд1 осы сурыксыз дуние! ¥ р а бер, 6api6ip сенен ешкайда кетпеймш! Олгрсен де ризамын! - деп ол солкылдап жы- лап яабердн Кабыл оньщ селк-селк еткен иыгына карап, аяп та тур. Алданган кецш де суып калгандай... Ол шыгып Kerri. Да- лада iHici 1здеп жур екен. - Ага! CeHi атам шакырып жатыр, - дедк сорайган Кабылга томеннен мойнын кисайта карап. Кабыл уйге Kipin келгенде, отыргандар 6ip-6ip козга- лактап калды. Шал баласына назар салмады. Казыктай бо лып отырып, алдындагы жолаушы жтггке карады. - Е! - дед1, дала бурктндей шанк eTin. Жерге карап отыргандар бастарын кетердь - Мше, бупнмен ушшпп кун шабылып жатканымызга. Душм ел бйдо, - дед1, бала сына кадала карап. - Карабет болдык, - дед1 даусы д ар т - деп. Шокша сакалы да коса селмлдеп Kerri. - Ал, - дедв ж т т к е кайта кадалып шанкылдап. - Алып кет некел1 катынын болса, уямды былгатпай! Ж ш гп н аптыгы басылган, жуш жыгылып, бэсен унмен: - Болары болып, бояуы сщген екен. Мен оны экете ал- маймын. Адам кылып тэрбиелеймш десетздер - калдырыныздар. BipaK мен экете алмаймын, - дедь - Колына акша тисе кашатын эд ег бар, - дедi.
___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Шал баласына карады. взш ен 6ip жауап куткен экесше жаскана карап: - Сэбира кетпейдй - дед1 акырын. Шал тагы шанк eTin: - IIIipiK, шыдаймысын акырына? - дедг - Шыдадым, эке, - дед1 Кабыл нар тэуекелге басып. 1с осылай бггкенше коз жеткесш: - Ел бетше не деп караймыз? - деп дауыс сап, сункылдай женелген кемшрд1шал: - 0 mip ун1нд1! - деген зэрл1ушмен басып тастады. Осымен 6opi тым-тырыс басылгандай болган. TinTi Сэбиранын эке-nieineci бар екенш, онын ecin-онген отба- сынан шыкканын, экеЫ атакты шопан екенш бшгенде де, онын ceri3iHmi кластан сон, окуды тастап, турмыска шыкканын естшенде де уйдеплер ештене демедь Жолау- шы я ап т те сол куш-ак аттанып Kerri, 6ipaK той кызыгы да жалгаскан жок. Бул уйдщ усак-туйек жумысы бпшейтш кара коныр Tipniiairi осылай басталды. Тупю уйден Кабыл мен Сэби ранын кункшдеген ундерь кем трдщ келида жактыртпай тыржиюы - шалдын жетюршш, суеты 6ip караганынан сап басылатын. Олардын уш ауылдын шетшде - айналасы кегал, тау жагында кнпкене кел бар. Шал бос отырганша деп, жеке меншж усак караны жиып, багып отыратын. Бурынгы шуакты кундер жок. Кабылдын колы жумыстан боста койды соган тастай салып, не торы атына, не кок eceriHe MiHin, барын киш, каркарадай гып ак жаулыгын салдыр- тып, KeMnipiH ертш, кой иелершщ уй-уйше жагалай жолы- гып, хал-жагдайын сурап, буйымтайын айтып, конак болу- ын, жадырап басынан еткендерш бипаздап энпмелеулерш, жагдайын айтуларын, мерекел1 кыдыруларын койган. Кей де шакырган жерге де сылтауратып бармай калуга тырыса- ды. Кутындаган кызыл шырайлы, кез1 келгенде басынан сез асырмайтын шакар шал, такаппар шал евд карауытып, кун санап uierin барады. К ем трдщ де cipKeci су кетермей туратын болды. 0 йтеу1р бул уйдеп жан б1ткен 6ip коныркай т1ршЫкке енген. Келшге кутты болсын айту- шылар да сиреген. 199
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354