Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

Жанар Эбдмова Атасынын кабагынан катты каймыгатын Сэбира оньщ алдынан кия етпейтш. Тан сыз бере кой ерпзерде, кешке кой келгенде, козы жамыратарда ауа райы кандай болма- сын, шалдын касынан ею ел1калмайтын. Ун-тунгаз жанын сала. кимылдайтын. Ак тер, кара тер болып, алымды- шалымды кимылдаган келЫне шал риза болып 6ip караса, Сэбирага сол улкен медет едк Аттай айыбы 6ip мыскал болса да жешлдегендей ме, эйтеу1р к ец ш сэл кетерЫп калатын. Кейде жауынды кундер! саптама eTiriH шеше ал- май жатса, Сэбира eTiriH тартып кемектесш хабередь ETiriH cyprin, майлап, к еттрш кояды. Bapi yHci3 ютелетш. Ондайда Кабыл Tepri белмеге Kipin кететш де, KeMnip кунюлдеп казандыкка айналатын. Кешнп кезде аягы ауыр келшнщ ез1мен 6ipre турып, 6ipre кимылдайтынына карап, оган жаны ашитын болды. Ондайда шанкылдап Кабылды да, кемтрд1 де жылы тесектен суырып алады. Сэбира ул туды, Перзентханадан келген бойы, кундак- таулы жаткан баланы колына алый, шал узак карады. Эж1мд1 жуз1 жадырап, езуше кулю ушршдь ¥сак сэры TicTepiH керсетш, шокша сакалы д1ршдеп, риясыз кулш япбер>щ. Кемшрдщ кезгае жас ушршдг Кептен 6epi кулмеген сон ба, шалдын кулюш де кикылдап кызык естшдь Балык кусап аузын ашып, кез1 жылтырап жаткан 6ip жапырак Кызыл шакадан не TyciHreHiH 6ip 03i 6inefli... Шал шанк етш: - 03iM e тартыпты! - дед!. Тагы 6ipa3 отырып, eMipeHin. - Айналайын, - дед! даусы даршдеп. Баланы KeMnipiHe 6epin, 03i турып кетп. Кептен 6epi тунерген уйге шуак тара- гандай. Кей кундер! Tin катыспай отели KeMnip мен келш де пгушркелесш отыратын болды. Ортак энпмелер! - каннен- капераз беЫпнде пысылдап уйыктап жаткан Бержтайдын айналасында болатын. Bip уйл1жан тугел элпештеген балага улкендерден уяла ма, Кабыл гана жоламайтын. ¥рты ортайып, жагына пышак жаныгандай болып, жудеп те кетл. Онсыз да улкен кездер1 мунданып, «осы не ойлап тур?» дегендей сузию

0Mip сурсем... карайтын болыпты. Баласынын осы 6ip жунжш, арса-арса болган кейгпне кез1тускен сайын шал, жудетш турган анау дудыраган шаштай-ак: - Андагы шашты каукитпай алдырсаншы, - деп, 6ipa3 шанкылдап урсып алатын. Озш щ журеп каре айырыла KypciHreHiH ce3fliprici келмей, турса Tepic айналып, отырса ешкшш турып кететш. Будан сон орнаган унЫздк-п шалдын 63i бузбаса, ешюм тырс етш ауыз ашпайтын. Он- дайда шал: - Ау! Бул уйде бар ма адам? - деп, сырттан шанкылдап KipeTiH. - Жарыктык, не болды? Бармыз, бармыз, - деп кемшр шыгатын. YHci3 Берштайды KOTepin, Сэбира туратын. Куйбещ кеп коныр л р ш ш к кайта жанданатын. Иембергеннщ уйлену тойы болды. \"Пядей шакыру кагазды алганда «Курмегп Кабыл, Сэбира...» деген сездерд1 окып, ол ойланып калды. Ойтеу1р, тойга жалгыз баргысы келдг «Ол баламен калай барады?...» - дед1 нитей 03iH-03i актап. Bapi карайтын секции онымен барса... «Жок жалгыз барамын», - дед1нитей. ...Тойга кеинпп келдц Yn6ipereH ак кейлек киген Майранын басына киген желеп т е л я т , шебер колдан шыккан куыршак сиякты болып калыпты. Иемберген оньщ касында алып адам секций. Екеушщ де жуздер1 бакытты екендерш жасыра алмай бал-бул жанады. Ол оз1н ойлады. «Иэ... Анау Ж1пт... Сэбиранын бурынгы куйеуП. KiM ед1... EciMiH де сурамапты-ау... Ол келгенге дешн бул да осылардай бакытты едьау... Иэ, - дед! 1штей KypciHin, калган кешл - сынган шелмек деген осы-ау...». Bipre окыган Зейнеш те келштг Сэбираны сурайды. Кабыл: - Ол баладан шыга алмады, - дедц Иэ, той етш жатты. Ол сершлш орнынан турып, колына домбыраны алды. Коптен 6epi жадырамай, езшен-ез1 туйыкталып, буйыгы журетш жнттп достары кайта тап- кандай - 6api каумалап, онерпаз жаннын касына ушршдг «Сырымбетп», сосын «Акбакайды» салды. Б1рсыдыргы даусы бар-ды. Bip-eKi куй тартты. Бурынгы алансыз, ду- манды кундер1 кайта оралгандай болды. Ол желпшш алды. 03i де кызынкырап калгандай. «З эу р еп т » аныратты-ай 201

Жанар Эбл десейпн... Ол-пдей тунып калган конактарды сертлту Yiniн той бастыгы «б илетк» деген усыныс жасады. Би басталды. Вальстщ сазды ыргагы жан-дуниеш eai- Tin, баурап барады. Зейнепт шакырды. Уршыктай yfiipin- ген кыздын нэзк денесш аялай устаган Кабылдьщ Ka3ipri кейпд к1мд1 болса да езше караткандай едк всщюреген толкынды шашы желкесшде жалданып, ycTi денестеу кыр мурныньщ ушы терцлщареп, бидай еш балбырап, нур- ланып кетштт. Достары да жшггтщ кешлд1 калпын кош- тагандай, бурынгыдай ашык-жаркын эзш-калжьщмен кау- малап, KOHiafli кулюлер оньщ айналасынан жш-жш ecTi- ледь К¥РДастаРы: - Кеш бойы Зейнешпен билегешщп Сэбирага айтпасак... - Ауыз бастырык бермесен, жагдайын киын... - Ау, бойдак болганьща жол болсын! - деп куледг Тун ортасы ауа той таркады. Кабыл Зейнепт ушне дешн шыгарып салды. Зейнеш: - Кабыл, сенщ айнанды Батырбек агайдын тартып алганы есщде ме? - дед1сьщгырлай кулш. - Ес1мде... Тарих сабагы журш жатыр ед1 гой. Мен айна- ны агайга керсетпей колыммен колегейлеп, арткы парта- дан сеш Kepin отырганмын. Енкейе-енкейе, айнага TOHin, сабакта отырганымды мулдем умытканмын гой... Кенет eKeyiHiH кулю а сап тыйылды. Кол устасып алгандарын ездер1 де байкамапты. Зейнеш колын тартып алды. - Сау бол, Кабыл! Кайырлы тун, - деп, жупре женелген кыздын сонынан 6ip кымбатынан айырылгандай аны- райып карап калды. «Шолтиган ею бурымын жаксы керупп ем», - деп кур- ciHin ж1бергешн 03i де байкамай калды. Журеп кшкш, басы айналгандай болды. Bipa3 imiHKipereHiH енд1 байкады. «Эй, койшы!» - деп, бэршен тушлгендей колын сермеп калды. «Уйге барайын. Сэбира уйыктап жатыр ма екен, элде Берштайды тербетш, ояу отыр ма екен?...». Осы ойлармен ол ушне таянды. Терезеден жарык кершдк «0 л i уйыктамай меш тосып отыр екен гой. Керо­ син шам жагып койыпты. Электр шамы тым жарык кой. «Кореей шырак шам ал», - деп едь ¥мытып кете беремш. УЫ...». .. Журеп тагы юлюп, езш жайсыз сезшдь Eciktih 202

0Mip сурсем. туткасын устай 6epin, колын кайта тартып алды . У йдщ а рты н дагы к ега л д ы кесш eTin, квл ге келдт Квл бет1 айга шагылысып, ак нурга малынып жатыр. Сэл нэрсе туссе, жалтыраган су flip-flip eTin, айна 6eri шр- киыр болып кетед!. Осы KepiHicKe жогарыдагы юшкентай жарлауытта шокиып 6ipa3 карап отырды да: «УЫ Ракат- ай!» деп, кеудесш ашып тастады. «Сэбира кутш отыр той! Барам гой. УЫ Opi жалгыз емес... Бержтай eKeyi... Ka3ip...» деп, KeyfleciH кере KypciHfli. Сосын орнынан турып, келге 6ipa3 карап турды да, квгалга барып шалкасынан жата Kerri. Аслан кумбез1 толган... жыпырлаган жулдыз. К-е-в-вп жулдыз!... Bopi буны квзге квршбейтш шидей колдарын булгап шакырып, жымындап, квз кысатын сеюлдь «Иэ, бакыт сонын 6ipeyiHfle гана!... Соны ада-а-а-аспай табу ке- рек, ада-а-аспай...». Онын шаралы улкен кездср1 кш прш жабыла бер;и де, б1раздан сон кальщдау epHi вкпелегендей буртия Tycin, тэтп уйкы кушагына шомды... 25. 05.1984. «ЗА М А Н Ы Ц TYJIKI БОЛСА...» Ол нарык келгел1 саудасын сагыздан бастады. Алдымен отыз талын экелш, eKi багасына сатып, соган тускен акшага тагы тауарын кебейгп. Бала кезшде, бесжтен ау- нап кет1п, жамбасы шыгып кеткенджтен, ес 6inreni коп KyHflepi ауруханада eTTi. Б1рнеше операциядан кешн таяксыз, аягын суйретш журетш халетке жетп. Осы тосекке ж ш а з байланган коп кундер оны коленерге, шыдамдылыкка, адамдарды езш щ дегенше кещпруге уйретш, ойына алган iciH тындырмайынша, езше де, езгеге де маза бермейтш, кадалган жершен кан алатын нагыз жулымыр, жандалбасаньщ 03i кылып шыгарган едь.. Куйеуге тигел1 барган жершщ б1рде бар, 6ipae жок, на- шар турм ыс-^рш ш пн керген сон, ата-енесш басынып, ат- тарын атайтын болды. Атаганда да 6ip сумдык кылып, Па- нар деген eHeciH «Пушэйка», Асанаш деген атасын «Асей- ка» flefiTiH болды. «Келшнщ бунысы Heci?» - деп, шошып, ажырайып караган eKeyiHe бала ештеме дей коймады. 203

*$§*&&>_______________ Жанар Эбдшова_____________ Темен караган куш, мулдем ол сезд1 ест1мегендей тур керсетп. «Е, басын айналдырып алган екен», - дест1 де, icTepre шаралары жок, кунделнсп нан-шайлык акшаны со- дан алып отырган сон, - «сонша жыл ошметке кызмет icTen, зейнетакымыздын коянныц куйрыгындай болып, туштиып, ештемеге жетпей, кеше тускен келшнщ колына карап, кад1р-касиет1м1здщ кеткеньай», - деп, терен кур- ciHin, ек! кэршщ дымдары (штершде болысты. Сонымен eciKTiH алдынан юшкентай дукен ашылды. Ауылдьщ аты ауыл: «Е , дукенщ кутты болсын!» - деп кел- ген куйеушщ достарына Гулбазар: - Айтсын, Kipiaaep, Kepiimep, 6opi сендердш - алындар! - деп, жаркылдап, карсы алды. - Е, арак куясьщ ба? - деген аталас, eKi-уш жас улкенд1п бар, кайынагалау болып келетш, дэнпрлеген мшез1 бар, iiuin алса шатактау, осы жаман кылыгын ылги да анкылдаган аккеншдипп жуып ж1беретш Нукенге: - Неге куймаска!? Отыр! Bipey емес, екеу емес, мше, Москваньщ арагынан ymeyiH куямын. Бул Кдзакстанньщ халам-баламы емес! 1цпндер, жендер! - деп, куыктай вагоннын 6ip шетш шымылдыктап б о л т койган жердеп столын ашып ж1берш, жиналмалы орындыктын ею- ушеуш жазып » i 6epin, колбасасын турап, сырын Kecin, минералды суын ашып, отыргызып, iuiKi3in ж1бердк «Кайынага» дегенге маркайып, мына сый-курметке кенЫ ескен Нукен: - Гулечка, мыналардан алсам... тагы 6ip ботелке «Мо- сковскийден» алсам, калай болады!? - дедг - Ал! Же! Кайынага, дукещц несше ашып отырмын, сен 6ip келгенде ппкгзе, жепзе алмасам, - деп, актарылды Гу­ лечка. Сонымен, койшы, eKi-уш KOHcepei, 6ip бетелке аракты кушактап, уш Ж1ггг жайкалган nie6i бар кокке барып отыр- ды, iuiTi, жедг.. Гулечканы эбден мактады, не айтылмады... «Гулечка тек кана эйел емес - ж т т , жай ж т т емес - март ж1пт: api суду, api ашык, api пысык, ол обшым нагыз, нагыз...» сездер1 таусылып, тенеу таба алмай, аузы ашылган консервщеп балыкка ауыздары толып, колдарын кокке KOTepin, ербендетш калды. Бул мактаудын ен шыны, «айтарга сез жок» дегендерг.. ш терш де TinTi сондай эйел1 бар Топайга деген кызганыш та жок емес едг.. Гулечка... 204

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ энпменщ 6api тагы да Гулечка... жайлы болды, олар узак отырды. Сонымен 6ip кун1 Гулечка жетп 6ip аягын суйретш: ал- дымен Нукеннщ уйше мрдь Онын келшшеп Сэшмгулдщ не icTen, не койганын, алда не «пландары» бар екенш тугел, буге-mireciHe шешн сурай отырып, онын токып жаткан жун нэскиш ол балпылдап, сейлеп журш, шай жасаганша 6iripe салды. Tinxi ерекше бедер салып, гулдеп токыганын Kepin, Сэшмгул зар ете калды. «Мынаны мен бшмеймш, екшпйсш 6iripeciH», - деп жабысты. Дос кой ендк.. Гулечка шай iuiKeHiue, оны да тэмамдады. «Томпай- ып» жаткан нэскидщ «суйю м дш гш ен» уйдегшер кепке дейш кез ала алмады. Сэшмгул бар енерш салып, табага жумырткамен жусай куырган екен, Гулечка аузына 6ip касыгын салды да: - Ай, Светочка, жусай мен жумыртканы чуть-чуть сут косып, миксермен араластырып мабермедш бе, келем1 де улкейер едп api жумсак болар едь.. Ершдщ , наверняка, да? - дедь Сэшмгул «асыктым» дейш лесе уялды, ce6e6i онын ен ары кетсе, он шакты кунде токып б т р е т ш нэскиш бунын 6ip шайы кайнаганша 6iTipe салган келшшектщ алдында езш щ авторитетшщ «тук болмай» калганын сезш отыр, api кайдагы-жайдагыны айтып, актарылганына ш тей 6ip кымбатынан айырылгандай, KeHcipiri ашып, езш е-езш ш жыны TycTi... Оздершщ курдастарынын сез1мен айтканда, «настроениес1н1н нэскиге тускенш» бйдару уят, сондык- тан ол езш-ез1устап, ойнакы дауыспен: - Ничего, 6i3re бунын кемпигеш емес, осындай «нату- ральныйы» унайды, - дед!, Сэшмгул кезin жалтылдатып, куйеу1не карап. Гулечка да жалакысы аз болса да, колы узын, тамыр- танысы кеп, эю мш ш кте ютейтш бул келшшекпен байла- нысты узбеу керек екенш жаксы тусшедк сондыктан: - Бедняжка, жумыстан колын тимейщ гой, я же знаю тебя, 6ip еркек, 6ip эйелдщ жупн суйретш журсщ гой, - деп, муиркеп, кецш н аулай салды. Шай irnuiin 6iTTi. Дастарханды орнынан тура берген Сэшмгулден бурынырак турып, Гулечка жинасып яйбердь Эшейшде imin-жеп, серейш турып-турып кеткеннен кейшп шашылып калган дастархан устш Сэшмгулдш 205

<& Н » Ь _______________ Жанар efaiuiQBa____________ eHeci аузы жыбырлап журш, жарты кун жинайтын. Мынау тез, opi оп-онай бите калган TipniKKe уй шпндеплер де тан калгандай карап калды. Озш «кызметкермш» деп жогары санайтын Сэшмгулдщ уйдегшердщ, acipece куйеушщ Гулечкага риза кещлмен, сыйластыкпен карап калганы жынына тщц, ол бэршщ кещлшен шыгып, муны ысырып, журектерше орныгып бара жаткандай кершдк irnineH кеткенш калады. - Жур ceHi шыгарып салайын, - дедг - Светочка, рахмет! Сенin уакытын жок екешн бшемш гой... Бупн бэрщ уйде екенсщдер, одан да, ана огородын- нын арам шеб1н жулдырып ал, а то тамырланып, Tipinin, шымга айналып, потом поздно будет, - деп, шыгып бара жатып, калт токтап калды. - Ой-бу-и-й, Светочка-а-ау, айтпакшы, умытып бара- мын, кайынагам келш, 6ipa3 дэнпрлеп, менщ дукен ашканыма куанып, оган да рахмет, мына заттарды алып к е т т ед1, шаман келмесе, б е л т-б ел т твлесен де болады, - деп, когам езгерш, кайта куру кезшде эжептэу1р акша бо- лып саналатын, бакандай бес мын тенгенщ Ti3iMiH устата салды. Сэшмгулдщ аспандап турган ток кещл1 мынандай двп- двнгелек, комакты санды Kopin, пэсейд1 де калды. Амал жок, аузын ыржитып, мэн бермегенст, бизнесмен досын шыгарып салды. Кешке кудай коскан косагы Нукен eKeyi 6ipa3 айгай- уйгай косып сейлескешмен, 6ipiMeH 6ipi еш тусшгсе алма- ды. Анау 63i «жуып бердЬ> дейдк косагы оган еш сенбейдь BipaK Нукен iui жиып калды... Гулечканын юшкентай дукеш улкешп, улкен уйдщ ipreciH калай бастады. Bip кун1 Нукеннщ ушне жаркылдап, Гулечка келд1. Сэшмгуп болса, намыстанып, анау карызды баягыда телеп тастаган. Сондагы «торсиган» кещл де орнына Tycin, 6api умытыла бастаган... - Ой, подруга, кал калай? Сагынып кеттш кой, - деп, кезек-кезек ауыздан шеп-шеп етюзш cyHicri. Жаркын-жаркын шыккан дауыстарды ecTin, Kapi суйепн сыкырлатып, жайлап басып шыккан Сэшмгулдщ енесш бетщен сушп, басына 6ip орамал жаба салды. Шашы селтшп, жупрш шыккан кызын аймалап, шашыраган ша- 206

0Mip сурсем.. шын жиып, ею кебелеп ушып бара жаткан резенкемен тебесше жарастырып, туйе салды. Bip ерш боягышты ашып, Сэшмгулд1 шакырып алып, «Экепп ершдй» - деп, эспеттеп, бояп, халатынын калтасына сала салды. Алган да - мэз, берген де - мэз. Шай iiuy басталды. Гулечка 6ip жапырак Кызыл мата- ны ала салып, кесюлеп, ак кагаздьщ бетш е улб1реген гул мен кояннын жапсырылган суретш сала салды. Уйдеп- лер керш тамсанды, ш еб ер л тн е кол койып, тандай кагысты... Сонымен Гулечка уйдегшердщ журепн куа- нышпен дурсшдете соктырып, бэр1мен суйюш, кош- тасып кетт1. Ол кеткен сон энпме 6ipa3 гуледн Не айтылмады!? Ол nicipreH улб1реген кытырлак нан, т эгп булочка, аузына салсан, epin кететш торты, ол токыган сырт кшмдер, бас кшмдер, кемдшне карамай ушнщ айнадай тазалыгы, колынын берекелЫп - 6api-6opi айтылды... Барлык журек «Гулечка» деп елж1редг.. Кеп кешжпей Нукен мен Сэшмгулдщ уйше cay етш, конак келе калды. Акшасы кургыр таусылып-ак калган кез едь «Гулечка бар гой»... жупрш отырып соган ж егп eKeyi. EHTirin жагдайды айтты. Гулечка жаркылдап: - Саспандар, достар, мен барда! - деде Берекел1 колмен кытай семкесше бэршен молдап салды. Нукен мен Сэшмгул мына жаксылыкка ризашылыктан дос журектер1 елж1реп, конактарын абыроймен KyTin шыгарып салды. За- матта акша тауып, Гулечкадан уят болмас уш ш , (Сэшмгул де каражаяу емес) болжалдап, акшасын артыгымен есеп- теп, сый-курмет1 уш ш 6ip коробка шоколад пен 6ip коньякка белек акша салып, Tinri оны калай айтып бере- TiHiHe дешн кез алдына елестетт, «6i3 де жай адамдар емесшз, жаксылыкты багалай б!лем1з» деген ой санасында кыландап, маркайып, дос журен атойлап, дукенге жеткен- ше асыкты. Жегп. Гулечка тур екен айдай жаркырап. Тагы да суше: шеп-шеп... Тагы да сол энпме: кэкур-шуюр... Сэшмгулдщ Her6ipi кашып барады: телесем деп... «Соны», kfhh, карызды алып келгенш айтканы сол едь.. Гулечканыц ак саусактары калькулятордын тетжтершде «ойнасын» кеп... Т ен т турган Сэшмгулдщ кез алдында кулак еенмеген, мол акша салан етш шыга келдь Сэшмгул TinTi кекеш- 207

_______________ Жанар вбдцпова____________ TeHin, iucKeciHeH шып-шып eTin тер шыгып кетп. ДенеЫ 6ip ысып, 6ip суып, кез алды буалдырланып, тула бойы бу- санып кегп. - Тагы 6ip нэрсе костын ба? Ну-Нукен бе? - дед1 тутыгып. - Жог-э! - Гулечка ал сылкылдап кулеш кеп, ал кулеш кеп... - Жа-ны-ым, - дед1 у зш п , - анадагы ерш бояган помадан жай помада емес кой! Франция! Ертен ерте боя ершвдк тамагынды iuj, жуз адаммен cyfiic, кешке кара айнага... кете ме екен, проверь! Сен екеум1зге анау-мынау косметика колдану уят емес пе? В нашем-то положений... Досым болтан сон, ез1ме алтанды сатан да алтаным гой. Анау кемпушканын басындагы орамал ше? Ты что, жаман да болса, сенщ енен - сотан жай орамал салдырасын ба? Ол - таза кашемир! Анау Саниктш шашындаты кобелек алтыннын буымен апталтан. Вот, сумма такая! Баягы за- ман емес кой, прилавканьщ астынан тытып сататын, каз1р акшан болса 6spi табылады! Надейся на подругу, - дед1 жайгап. Сэшмгул колындагы уыстаган акшасын усынып: - Мынаны ала тур, калганын кейш... - деуге шамасы эрен келдь Уйге салбырап эрен жетть Inii элем-жэлем... Элде 6ip кимасын, кымбатын жогалткандай... кенш журтта калган иттей улиды. Уйге кел1с1мен, «басым ауырды» деген сыл- таумен жата кегп. EKi-уш айдын жуз1 еткен. Сэшмгул намыстанып, биз­ несмен досына айткан акшасын телеп тастап, иыгынан 6ip ауыр жук тускендей, «yh» деген, сол кездег1 кулазыган кенш-куй де умытылып, орнына келген. Есштен жаркылдап Гулечка Kipin келд1. Тагы да шеп- шеп cyfiic, энпме, хал-ахуал сурасу... Сэн1мгул кеспе жасап жатыр ед1, нанын илей1н деп енд1 сыпыраны жайып жаткан. Гулечка кем аягын жерге созып тастап, онын «бол- ды, дем ал, ез1м...» дегенiне карамай, тагы 6ip жумыртка сурап алып, отыра калып, ерекше нан илеуге KipicTi. Ол тас- тай катты болып шыкты. Кайнап жаткан казанга аркасын 6epin отырып, Гулечка бас бармакпен узшген нанды шерт- кенде, конвейр сиякты эсер eTin, тугел уйдег4лерд!н ауыз- дары ашылып калды. Сомкес4нен «райхан» деген 6ip бума шепт! алып, устше майда кылып турап салып ж1бер)п efli,

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ *&&*?*? онын хош Hici анкып, тэбет шакырып, шкендердщ аузы- ныц суы курыды. Сэшмгул уйренш алып, кепке шешн енд1 тек осы тамакты жасайтын болды. Сол кезде жанар- май таситын улкен мэшинесш дарылдатып, Нукен келдг Yin бетелке аракка бола, тонагандай болтан сон, Нукен Гу- лечкадан ipreciH аулак салып, алда-жалда кере калса, амал- сыздан, салкын амандасып журген. Сондыктан оньщ ашык-жаркын амандык-саулыгына мурнынын астынан кунк ет1п жауап бергенсш. Ал Гулечка кулеш келш, ал кулеш келш... агылган кулюсш арен токтатып: - Ай, кайынага, екпелеп калгансьщ ба? Дукен ашкан келшнш кер1мд1к кермеген сон, кайынагасына ютеген ама- лына шыдай алмай калганын ба? Кой, ренж1ме, жарасып журешк ем1рде, жуз жыл жасамаймыз гой... Бугш мынаны токып отырып, сендерд1 ойладым. Сагыныппын. Журсек жур1а м 1з жарасады, сейлессек сез1м1з жарасады, одан артык адамга не керек? Мына свитерд1 карашы, киш Kepiui, сен Топайдан бшктеу, иыктылаусын гой, керешк, - деп, семкесшен 6ip жасылдау токыманы суырып алып, Нукене келш, еркелетш, даусын езгертш, - Кэш, кэш, кетере гой кольщды. Кие гой енд1, ернщд1 буртитпай, - деп, балаша мэпелеп кипзш едй жараса кеткеш... - Пай, ипркш! Сулу еркекке 6api жарасады гой. Светочка, карашы жанып кетт! гой! Эй, сен катынньщ тэлейщ жогары гой, осындай adrrrri жалгыз езщ иемденш журген... Tina, Tina, тш-кезден аман болсын! 03iH тоздыр, iiiii 6Hrri, e3i кутты болсын! Мэ, KepiMfliriH, - деп, бес жуз TenreHi тердеп сау- дырап отырган кемшрдш алдына тастай салды. Ол ернш 6ip сылп eTKi3in, келшге 6ip карады да, жозынын устшдеп акшаны алып, шай imin бтсенше, уысындагыны жогалтып алмайын дегендей, жудырыгын ашпай отырды. Гулечка KeTTi 6ip yftai жанды мэз кылып: бэршш журеп онын м эртттн е елж1реп, онын Ka3ipri жасап жаткан т1рлшне тан калып, тандай кагысып, риза болып, кербай- жербай кысыр энпмемен туннщ б1руагына дешн отырды. EKi-уш кун еткен сон, Гулечка жетш келштг Колында Сэшмгулдш енесше арналган 6 ip кило сарымайы, 6 ip паш- ке шайы бар. Нукен де жанармай экелуге Алматы жакка журешн деп, асыгып отырган. Улечка «жерден жет1 коян тапкандай» куанып Kerri. 209

_______________ Жанар Э6д|щова____________ - Кайынага, жолым бола K erri. Сешмен 6ipre барып, 6ip-eKi кап кант, тэги ала кележн. Баска жумысым жок' MiHe, жолда жейтш тамагымызга дейш термоска куйып ала шыктым, - деда. YcTiH жаркыратып, свитер кипзген келшге кайтш жок десш, Нукен «лэббай» деп KenicTi. Сонымен олар ж у рт Kerri. Гулечканы машине дерод... колы-колына тимей токып отыр, токып отыр... - Бул не? - дед! Нукен Гулечкага штипатпен карап. - Демалсаншы, - дед! жанашырлыкпен. - Кайдагы, - дед! Гулечка токымадан басын кетермей, - туйен!н жуншен шекпен токып жатырмын. Акшасын толеп койган. Ертен кайтканша 6iripyiM керек, - дед!. Дэп осы сэтте Нукене кел!н киг!зген свитер аркасын ерекше ысытып ж!бергендей болды. Гулечка сезш жалгастырды. - Осы токымалардын акшасына Топайга терт денгелек (машине деген!) алып берешн деп, белек жинап отырмын. Алматыдан тауар тасыганда, киналып журм!н, - дед! 6i3iH сыртылдатып... Не керек. Гулечка Алматыга жеткенше, ею рет ыстык шай, 6ip рет куырган балыкпен тамактандырды. Балыгы жай балык емес, ашыткан камырга оралып nicipmreH, со- сын майга куырылган балык... май болганда, журттын бэр! колданылатын ес!мд!к майы емес, тортасынан айырылган сэры майга куырылган балык... Бундайды бурын жемеген Нукен балыкпен коса т!л!н де жутып ж!бере жаздады... KejiiHHiH тамагына, сый-сияпатына риза болтан Нукен Гу­ лечка «айды опер» десе де, аспанга шабатындай болып, журег! луп!лдеп, релге жабысып, жолга т е н т келед!... Жа- нармай таситын «М АЗ» арындап, жолдын апшысын куырып келед!. Сонымен не керек, мэшиненщ багы жанармайга толты- рылды, енд! базардан кант, тэтп алу керек. Упкен «МАЗ» жайын тумсыгын базарга Tipen efli, Гулечка: «1шше Kip!» - дед1. Kipyre болмайтынын айдан анык б!лсе де, Нукен калай KipreHiH e3i де бшмей калды. Ал у-шу басталсын! EKi кап канттын орнына сепз кап алынды. Бензовоздын багынын устшдеп кумы тег!лген жэш!ксымактын !ш!не Нукен барлык еркектж куш!н салып, каптардын тертеу!н жалгыз 210

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ e3i орналастырганнан кешн кара терге тусш , эл-дэрмеш курыгандай болган сон: - Гулечка, eKi кап кэмпитщ мен ана торт кап кантты шыгарысатын 6ip адам жалда, мына жерден тез кетешк, api MeniH де шамам калмады, - деген сезш е ол шамданып калды. - А, сен не ютейсщ? Кетер! Шыгар! Шашылып жаткан акша бар дейсщ бе? - дед1даусы каткыл шыгып. Нукецнщ юшкене Keai ажырайды. - Ей, Гулечка, есщ дурью па? влгенше алганын не, бул саган жук таситын машине емес кой, бул - бензовоз! Ka3ip милиция керсе, айыппул салып, мэшинеш тартып алуы мумкш! Бунын 6apiH шыгарганша, бел1М сынып кетпей ме? Алда эл! бес жуз келеметр жол бар. Сенin бундайынды бшгенде алмайтын ед1м, - дед1ашынып. - Ах, ты какой, а! Свитер кигенде, тамашасын, э! - дед1 даусын кубылтып. Осы кезде тэртш сакшысы келе калды. - Ау, мынау улкен мэшинемен неге базарга Kipeci3? Шыгыныз! Мэшинеш алып кетемш! - дед1 ол зэрленш. Exi колын бушрше таянып алган Гулечка мэшиненщ алдына тура калып, полиция кызметкерше кадалсын... - Не! Базарга юрген мэшинеш кермеп пе едщ? Кетерю онан да ана кантты. Мынанын шамасы келмей калды. Со- сын шыгамыз! - деп дш цдедь - Кантты елеем де тастап кетпеймш, только через мой труп! - дед1сазарып. Ашудан ещ кызарып, б1рнарсе айтайын деп, ту й ш п келе жаткан полиция кызметкерше: - 1шм, не кыл дейсщ? Кулыц болайын! Мынанын сурын Kepin турсьщ гой, аягы болса мынау суйретш журген... Одан да 6 ip адамгерш ш к жаса 6ip жолга... Кемектес1п ж(бер, акынды жемеймш, ренжггпеймш, - дед1 Нукен жалбарынып. Анау шлгендей болды... Ит корлыкпен боктанып журш, каптын 6api басылды... «М АЗ» арылдап базардан шыкты. Бурылыска барып токтап, Нукен Гулечканын кулагына тэртш сакшысына беретш б ел гш 6ip тецгенщ келемш сы- бырлап айтып efli, ол жылан шагып алгандай баж ете TycTi. Нукен 03i шошып KeTin, кешн шепндк Амалы курып, ана- дай жерде Kyrin турган тэртш сакшысына жакындап, тос калтасындагы «окып жаткан кызга куртка алып бер» деп, 211

‘■$5*5( Ь _______________Жанар Эбд1шова____________ •&$$$*?* косагынын берген акшасын iiui удай ашып турып, тагы 6ip «киын жерде жаткан», тыккан акшасын косып, санап, алаканына салып бердь - Ага, жанармай алсам, - дед! тэртш сакшысы ершн uiympin. - Болады, кала сыртына шыгайык, - дед1 Нукен басынкы дауыспен. Гулечканы жеп Ж1берердей болып, жулкынып, кабина- ны ашса, ол 6i3iH сыртылдатып, каннен-каперЫз токып отыр. Жымиып: - Кутылдын ба? - дейдь - Кутылдым! Экеннщ... CeHi кайдан алдым!? Енда ме- нщ мэшинеме туссен, ит болып кетешн, ана сау аягыннан алып, лактырып иаберемш, сотталып кетсем де! - деп энкшдеп жаткан Нукене карап Гулечка: - Полно! Хватит материться, собака! Сен дуракка мм «базарга Kip» дед!? Шопыр болтан сон, кай жерге Kipin, кай жерге к1рмеу керек екенш бшмеген сон, нетып рольде конжиып отырсын? Баран, безмозглый! Енд1 кезще карап, жендеп жур! Заначки тоже кончились, наверняка, у тебя, менен 6ip тиын алам деп, не мечтай даже! Непридвидин- ных расходов не люблю! Псих! Как его терпит Света, не понимаю? Ещй сенщ машинана туссем, мен де ит болып кетешн! - деп карап отыр. Бул эйелмен салгыласып, опа таппасын б1лген Нукен TiciH кайрап, кара жолга кара кустай шуй1ле кадалып, ашу- ын мэшинесшен алып келед1... Каладан шыкса, баганагы тортin сакшысы теректерд(н тубшде KyTin тур екен. Жанармай берешн деп, Нукен каби- надан шыгып, оны-мунысын жондеп жургенде, Гулечка да аягын cyftpeTin, жерге Tycin алыпты. EKi 6yfiipiH таянып алып, булардын TipniriHe карап турып: - Ей, шакал, не насытился ты еще, а! Там хапал, он тебе немало денег давал! Енд1хочешь нажраться государствен­ ным бензином!? Бул сорлы сонын 6opiH кояннын сцнпн- дей зарплатасынан телейд! гой енд1? Есть у тебя совесть! Ана айда бунын семьясы ауа жеп жандарын баксын деп, стараешься, что ли? Хватит наглеть! Прекратите! - дед) зшденш. Полиция Kbi3MeTKepi: 212

___________ 0 Mip сурсем... кеш емес___________ - Ага, бул не сез? Бгз булай келюпеген сиякты еднс кой? - деп, рениаген сьщай танытты. - Ей, Гуля, баршы ары, басымды катырмай! - деп Нукен быжылдады. - 1шм, алатынынды ал, мен гой саган беретш, оны тывдама! - деп, Нукен оньщ шыгарган ыдыс- тарына толтырып, жанармай куйып 6epin, «бисмилла» деп, жолга шыкты... Иэ, содан кешн булардын «достыгы» да саябырсып, жок... мулдем токтап калган. BipaK осы сапардан сон, Сэшмгулдщ жиьжш урыс-Kepic шыгарып, «Сен психсын, сен ондайсын, сен мундайсьщ... сенiмен менен баска ешкандай эйел тура алмас едг..» деген создер1кебейе туст1 де, акырында басылды. 0Mip баягы каркынымен аяндап, OTin жатты. Нукснн1ц баласы уйленбей жатып, аяк астынан бала - балалы, 03i - немерел1 бола калмасы бар ма? «Бала м м дш Т» деген дау-дамай басылып, бала уйленетш болып, кутты болсын айтып, туган-туыскан жинала калмасын ба... Сол кезде Гулечка да жетть Алдында бала салатын арба (коляска), арба болганда, баягы замандагы арба, аныгырак айтканда, осы арбада жаткан Гулечканьщ жалгыз баласы мектеп 6m pin кеткен... Арба тап-таза, алдындагы баланын аягы тиетш жерш кек драппен каптап, кестелеп TirinTi. Bip жершде сызат, сызык жок! BipaK он шакты жылды артка салып келш турган арба... Сэшмгулдщ коз алдына коранын бурышындагы шан басып, ycTiHe ескькускы, бос бетелкелер толтырылган тура осындай, осы уйленш жаткан балага арналып алынган арба елестедг - Гулечка, бунын не? Жанасын аламыз, - деген уэжше. - Ой, жаным, аяк астынан кайдан арба 1здеп журеЫн? Бала жата берсш. Мен буган 6ipnapce сурап турмын ба? У тебя без коляски расходов выше головы будут... Тоже кызыксьщ сондай!? Куанудын орнына! Еще подругой на­ зывается, - деп, 63iMciHe cerin кете барган. Сонымен койшы, бала exire толды. Сол кезде Гулечка келе калмасын ба... Сол баягы суше - шеп-шеп... сол баягы хал-ахуал сурасу... - Светочка, Светик, жаным, крупный партия товар эке- 213

'■$$*&&>_______________Жанар Эбдшова_____________ лейш деп ед1м. Выручи, по-жа-луйс-та! Всего он-ак мын жетпей тур. Eki куннен кешн экелем, - деда. Сэшмгул - бул кезде су шаруашылыгында ютейтш кэп-кдаймгщей жауапты шенеушк. Кудайдын бурый тегш ш е т ш суы Ka3ip акылы болган. Соньщ елден жинаган акшасы сейфте жаткан. «Ек1 дукеш, уш мэшинеа бар биз­ несмен келшшекке он мьщ деген не Tempi, ею-ак кун... со- сын экеледг ©тюзгенге дейш эл1 бакандай терт кун бар, ешюм байкамас» деген оймен елпендеп, жупрш барып, он мынды ж еттздь Гулечка шеп етюзш ерш йен катты сушп, риза болып, ж у р т Kerri. ...Айтпакшы eKi-уш машине демекил... осынын алдында гана сол кургырлардын 6ipiH айдайтын бойы сорайган, калкан кулак Мотан «уйден айырылыпты» деген кауесет бурк ете туей. «Е , ол калай, ол байгустын эке-шешеден калган ушнен баска ештемеш жок едп не болыпты?» - дест1 ел елендест. «Касьякка Kipinri», Гулечка «Kipri3inTi»... «Yin жылдан 6epi машинасын айдап ж у р т, жеген тамагы, 1шкен арагы, шеккен темеккн, 6ip уйдщ багасы болыпты». Гулечка оны мурнын тескен тайлактай кылып, артынан ертш журш, ушн зандастырып, ез атына аударып, экесш Keiuipin экелштг Документ жендеген акшасын 03i телептЬ>, - дест1 журт гушдеп. «Ей, ол калай «касьякка Kipefli?» Топай карнын mepTHTin, белш таянып турганда, кун1-тун1 тауарды Мотан тасыды емес пе? Уш жыл, кысы- жазы кытайдын арзанкол кек трикосын бутынан тастама- ды емес пе? Жанын жалдап, шаршамайтын, шалдык- пайтын Гулечкамен куш-туш тауар тасымады ма?» - дест1 журт. «Кайдам, соттасканда Гулечка жешп шыгып- ты, уй сонык1 болыпты!» - дест1 журт. «Алла, сактай кор, кетензорлык бизнесмендерден! Мына заман не болып бара жатыр, ана зулым катын акшага сатып алган гой сот-мотгын бэрш...», - деп, ел жагасын устап, кушрендг «CefiiTin, Мотан e3i де бос ж1пт iiuin, «бомж» дегендерге косылып, ©жет деген жакка кетш калыпты», - деп гулед1 ел iuii. «BipaK аныгы - онын ушнде Гулечканын татарга уксас, сэры ешц эк еа мен ш еш еа турып жатыр. Топай кунде танертен келш, Мотан кеткелй сол уйдщ ауласын сыпырады екен», - дест1журт. 214

'■$$*&&•___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Бул эцпме де ecKipin, акыры умытылды. ...Сонымен койшы, Сэшмгул кути... Ею кун erri, eKi ай erri, Гулечкада ун жок. Алатын айлыгы он шакты кунге шай-туздыгына эрен жететш Сэшмгулге сейфтен алган ОН МЬЩ тенге 6ip мун болды. 0лд)м-талдым дегенде енесшщ зейнетакысын косып жатып, тагы б1реуден карыз алып, орнына эрен койды, кен-молынан 6ip айга )шкен тамагына жетпейтш акшаныц корлыгы эбден eTin, KeHcipiri ашып, мурны пысылдады, сонша куткешне жыны туст1. Кеюрепнде ыза, кевдлшде дык - Гулечкага жетп. - Onri берген уэден кайда? Орнына эрен дегенде а к т а тауып койып, келш турмын. Кдйтар, елдер сурап жатыр карызын, - дед1даусы карлыгып. Ал Гулечка кулеш кеп, ал кулеш кеп... Сэшмгулдщ кунге тотыккан жуз1 одан ары карайып, тырс-тырс етш, ызадан жарылып кетейш деп, езш-ез) эрен устап, кулюнщ сонын кут1п тур. Б1раздан сон, Гулечка аппак суйрш саусактарымен кезшщ куйрыгын cypTin, «y h » деп дем алып, эзер дегенде, ее токтаткандай болды. - Сэшмкул, - дед) каткыл дауыспен (Светочка да, Сэ- эшмгу-ул де жок), - память у тебя короткая, - дед) ап-анык кылып. - Сен немерел) болганьщда, куанышына ортак- тасып, кез)мн)н карашыгындай сактап журген, анау-мынау китайский ширпотреб емес, экологическая чистая, совет­ ская колясканы суйретш бардым. 1шшде ойыншыгы, KniMi, KepiMfliri - бэр) бар. Сен надан болмасан, жон бшетш эйел болсан, мынау менщ куанышымнан деп, 6ip кейлект)к отрез киг)зет)н жон)н бар гой. Любишь брать! Ой, как ты любишь брать! Себя умницей считаешь! Л ю­ бишь себя ставить! Ленивица противная... А, шэй )шкен шынынды жуып орнына коя салуга ершесщ, анау елмел) кемшрдщ мойнына MiHin алгансын. Тоже мне работница, на работе ты от болтовни устаешь, не от работы! Ал куйеушд) койшы, анкылдап, кез)н ашпаган куш)к сиякты, арсалацдап, сен)ц кулдькемеш тамагына мэз болып жур байгус, менщ Топайды калай кутет)н)мд) керсе, сенен безе кашар едь.. Ладно, «горбатого могила только исправит», езш 6in! Эта твоя жизнь, солай... такая здоровая женщина богына батып отыра бер, мне то что? Просто, Нукен жалко, хороший парень... 215

_______________ Жанар в б д т о в а _____________ Ал онда - мен багалаймын! Сол коляска он мын тенге турмай ма? Сен затты багалай алсан, ты бы молчала бы... не прибежала бы... Корова безмозглая! Сенде адам nici бол- са, сол он мьщ уш ш достыгымызды аякка таптап, сурап келмес едщ! ¥ялсаншы! Ну, все! Мне надо работать, уходи, не мешай! - дедь Сэшмгул калшиып катты да калды. Сосын колын 6ip сштеп, дукеннен шыга женелдг Жолда eKcin-eKcin балаша жылап Ж1бердг Ешюм кермесе деп келедк жупрш келедк жупрш келедг.. Одан кейш eKi айдай уакыт еткен. Bip тосын жаналык ауылды дур сшкшд1рдг Ауылда 6ip жасы келген, улкен адам кайтыс болган. Туган-туискан, ел-журт карияны арулап жерлейдг Сейтсе ол KiciHiH улкен кызметтеп ортаншы улы кызмет бабымен 6ip алые шетелде болып, жерлеу рэЫмше ею-уш кун Kemirin катыса алмай, ушактан тусе сала тура осы жакка кустай ушып келе жатып, Алматыдан кутш алган коша- метшшер1мен 6ipre б1рден экесшщ бе й т ш н басына бара- ды. Куран окытып, экесшщ курметше Астанадан ба, жок сол шетелден бе экеле жаткан (бул жактагы гулдестелерге уксамайтын) гулдестесш (венок) бейгг басына кояды. Соны Koprici келд1 ме, жок элде букш ypiM-бутагы аруакка куран багыштап, тэу eTKici келд1 ме, орталарында жогары лауа- зымды агалары бар, он шакты машине болып келсе, бешт басы жылан жалагандай жым-жылас, тып-типыл болып, уйшген дымкыл топырак кана жайлап соккан самал жел- мен ycTi тобарсып, кебщюреп, жеттмЫреп жатыпты... Карапайым пенделердщ 6ipeyi болса, гулдесте сол жогалган куш жоктауы асып, табылмай, ушты-куйл1 козден бул-бул ушып, «Кап-кап, ит-ай, юм алды екенмен?» умытылар едь.. Бакилык болган пендем1здщ ортаншы улы кузыры жетш турган сон, букш ауданды аягынан тис тургызып, эюмнщ e3i бас болып, кымбат гупдестеш 1здей келсе, сиыр багып журген 6ip Kici кек мэшиненщ бешттщ коршауынын сыртында ею-уш куннен 6epi удайы тур- ганын айтады. Кек мэшинелерд1 Ti3in кеп ж1берш, уйлерш тексерсе, Гулечка эндетш, элп кымбат гулдестенщ гулдершщ бэрш таркатып, белш, эрлеп, жуз гулдестеге 216

«$$*!§$•___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ белшектеп, «тауарга» айналдырып отырган жершен уста- лыпты. Сейтсе, Гулечка Kyfleyi Топайды женд1 гулдесте экелетш адамдар кайтыс болса, бешт басына барып, солар- ды жауынга, желге типзбей, казакша айтканда, «кылын кисайтпай» уйге экелуге жумсайды екен. 1с насырга шауып, бэленщ бэрш Гулечка вз мойнына алыпты. Сейтсе, оньщ «бала кезде кулаганнан мугедек болтан, opi миы шайкалганнан eci дурыс емес, талмасы бар, накурыс» деген дэршерлердщ сараптамасы жэне аныктама катаздары бар екен. Ал анау лауазымы жогары, кымбат гупдестеш жогалт- кан адам Улечканын аныктамаларын тексерсш деп талап койып жатыр екен. Сонымен «дэшкеннен куныккан жа- ман» демекпи, бастары анык бэлеге калып тур екен. Гулечка улкен акыл neci емес пе, шаш жуатын суйык сабын iniin, екьуш рет журт кезшше кояншыты устаган- дай да болып калыпты. BipaK анау лауазымы жогары кклнщ жынынын катты тускеш соншалык, кебнсп тексерт1п, сабын екенш б ш п койыпты. «Накурыс» деп аныктама берген дэршер де icTi болып жатыр екен деген сыбыс желдей ecTi, 6ipa3 уакыт еткен сон, «ол кутылыпты» деген кауесет жетт1, баска жерде icTen жур екен-мыс. «Е, акшанын куш1мен кутылган гой, эйтпесе басы анык пэлеге калып тур едЬ>, - дест1журт... Сонымен бай кел1ншек пен жогары лауазымды адамнын арасындагы айгыс-тартыс ауыл адамдарыньщ бразилия се- риалдарынан тамашалайтын окигаларынан еш кем болмай 6ipa3ra созылды, 6ipa3 энг1мен1н аркауы болды. Гулечка- нын кеп акшасы шыкты, TinTi турмеге де т у с т , одан аман- есен кутылып шыкты. Журт: «Гулечка букш турмеде ютейтшдердщ уст1не 6ip-6ip ки1м токып 6epinTi де, бостандыкта жур1пт1, атаман болыпты, онда отыргандар оны «Мать» дейд1 екен», - деп гулед1... Жогары лауазымды шенеушктщ кымбат уакытынын б1разы осы айтыс-тартыспен eTin к егп, акыры ол шетелге Kerri де, артындагы туган-туыскандары кудалауга epiHfli ме, болмаса баска ce6e6i бар ма, эйтеу1р бул ic лаулап турган ертке су куйылгандай быксып-быксып... быксы-ы- ы-п барып ourri, акыры мулдем тынышталды... «Заманы тулк1 болса, тазы болып шалган» акылга ке- 217

*&&&&>_______________ Жанар Эбмшова____________ мел, кулык-сумдыкка жуйрш Гулечканын кандай амал ой- лап тапканын 6ip АЛЛА e3i бшедк ол казiр дукендерш кебейткен устше кебейтш, муртын балта шаппай, жаркылдап-жайнап, саудасын жасап жур... Енд1 бешт басындагы аруактарга арналып апарылган гулдестелер жогалмайтын болды. Осы окигадан кешн ауылдагы 6ip бизнесмен салып берген мешггтеп сэлдел1 кеп молдалардын кунде 6ipeyi бейгг басына барып, аруактарга куран окытам деуштерге куран окып 6epin, шапанын делендетт, сэлдесш кокырайтып, кун уясына батканда, ушне кайтатынын журт керш журда. Кеп адамнын басына «Ук1мет бизнесмендердщ калай байып жатканын неге тексермейд! екен? Акшасы барлардьщ зансыз icTepiH пара алып, актап жаткан зац орындарын тексер1п, эдщцйс неге орнатпайды екен? Молдалардын елгендердщ кукыгын бузган Tipinepre жа- ман болатынын, улкен кунэ екенш санасына неге туршдармейтшш, ез жумыстарын дурыс аткармайтынын неге кадагаламайды екен? КаРапайым пендеге емip суру киын болып Kerri гой... Акшасы жок, 6i3fli шм коргайды? Б!здерд1, карапайым адамдарды, шм тындайды?! Иэ, АЛЛА! ©3iH жар бола кер! Бала-шаганын аманды- гын бере кер! Бэле-жаладан, ауру-сыркаудан езщ сактай гер, калт-култ eTin, ана айдан мына айга аз жалакымен эрен кун Kepin журген пендецщ 03iH колдай кер, иэ, кудь peTi KymTi Алла, езщ пана бола кер, жалгыз суйеншйм, жалгыз ceHepiM - 93inciH!» деген мазасын алган ойлар ке- лер едк.. Ата-бабасынын аруагына сыйынып, же™ шелпегш са­ лып, аруактардын рухына тэу етш, АЛЛАЕА жалбарынып, журектсрш алдагы белпазджтен коркыныш билеп, тагы, тагы кемек сурар едк.. 25.06.2003. 218

0 Mip сурсем... кеш емес___________ «ЖАС ЖУРЕК ЖАЙЫП САУСАГЫН» Абай Алатаудын етегше орналаскан такиядай гана шагын ау- ылда «жанадан терага келед1 екен» деген хабар дунк ете TyciciMeH-ак, кеп узамай, тур-тулгасы келюкен, кшмд1 сэшмен киетш, жауырынды, узын бойлы ж ш т жалгыз ша- баданмен гана сыбай-салтан келдг Терагага арналган абажадай уйде жалгыз T eceriH койып турып жатты. «Ел iiiri алтын беЫк» деген емес пе, жйптм1з 6ip кун де казаннын кулагын устап, тамак даярлау дегенд1 бишедг жагалай кунде 6 ip-6ip уйден шакырып кететш. «Отын-су Tycipin, бала-шаганы кыска таман Kemipin келе- м1н» деген сезшен ауыл адамдары кулагдар болатын. Ж тп м й з жумысын шагын ауылдын шарбактарын жен- деуден бастады десек те кателеспес еднс. Тшен, тем1рден жасалган коршаулардын бэрш жинатгырып, садактын жебесшдей, басы ушкшденген, каладай болып, катар-катар кагылган, агаш шарбак жасаттырып, ауылдын сэнш юрпздь Сосын ж й тпш з балалар бакшасын колга алды. Керек-жарактьщ бэрш алдырып, бурынгы аты бар, заты жок уйд1 нагыз бала бакшаньщ езш е айналдырып койды. Эрине, бул жумысты тынгылыкты аяктауына оныншы класты былтыр гана бтр ген , сол жерде тэрбиенп болып кызмет аткаратын Айшанын кемеп кеп болды. Тыгыр- шыктай, калын кара шашты, eTi Tipi, бота кезд1 кыздын аркасында бала бакшаньщ кеп жумысы тиянакты 6irri. Айшага Ke3i туссе, онын жуп-жука кулагына дешн алаулап, кызарып кететшш талай байкаган. «¥ялшагын-ай, 63iHiH...» деп мырс ете тусш, баласынып, онын 6ip кемшшгшдей багалаган. Жумысбастылыкпен журш, уй- iiiiiH Kemipin келу де кешеушдеп бара жатыр. Кулын- шактай кулдырандаган eKi улын, келшшегш кешке уйге келш, жалгыз жатканда, ансары ауып, катты сагынатын. Шап-шагын ауылдын кат-кабат жумысымен журш, сыр- пылдаган, жауынды коныр куздщ келгенш де байкамай калыпты. Жумыска келген бетте eciKTiH алдында тосып турган Айшага жолыгып кала бередг Онын «бала бакшага анау керек, мынау керек» деген шаруасы таусылмайды... Bip куш кешке жалгыз e3i уйге сыймай, кинога барды. KcmirinKipen юрдк Керген киносы екен, отыра 6eprici кел- 219

Жанар Э6д1шс мей, сыртка шыкты. Шагын ауылдьщ айдын жарыгына беккен, сикырлангандай тылсым сулабасына карап турып, калтасынан темекнлн алып, куныга сорып, аспанга кез xiicri. Кек кумбез1 жыпырлаган жулдызга толып тур. Дала маужырап жатыр. Ауылдын аргы жагындагы карауыткан тебелер де кущйзп дуб1рден шаршап, кесЫп-косшп, ты- ныстап, ию-кию жыбырлаган т!рцйлштен демалып жаткан- дай... Ол темек1с1н тастап, бэтенкесшщ ушымен мыжып, орнынан козгала бергеншде, касында карайып злдеюмнщ турганын байкап калды. Бажайлап караса... Айша!? - Айша, негып журсщ? - деген ж т т т щ сурагына кыз элдене деп жауап бергендей болганымен, ол анык ештеме ести алмады. Ун-тунс!з KeTin калуды ынгайсыз Kepin: - Уйще кайтасын ба? - деп кызга карап едг.. «из» деген- дей болды. - Жур, мен жетюзш тастайын, корыксан, - деп алдыга туст1. Катарласар деп журили бэсендеткенмен, Айша жетер емес, бурсендеп, артында келе жатыр. Ол аз-кем аялдап, кызды кутш алды: онын сокыр адамдай аягын санап ба- сып, епетейЫз келе жатканына тан калды. Касына келген- ше кут1п турды. Катарласа журш келедь Кыз cypiHin кет- кендей ме, жок аягы элденеге шалынысып калды ма, эйтеу1р тэлт1ректеп, эзер куламай калды. Онын кш-юш- кентай колын шап 6epin устап, кулаган баланы суйегендей кимыл жасап калганын 03i де байкамай калды. Айшаньщ колы к у й т тур екен. Сокыр кунпктей туртшектеген, ынгайсыз аяк басысын, бурюкен мына кушн неге жорырын бшмедь 03i корыккан кояннын кежепндей flip-flip етедь Сыркаттанып тур ма деп: - Ауырып турсын ба, не болды? - деп, тукшиып, томен карап келе жаткан кыздын иепнен KOTepin, 03iHe каратты. Кыздын колы гана емес, ене бойы оттай жанып тур екен. - Бьбшмеймш... - дед1 ол даусы эрен шыгып, - 6i-6ip- Typfli болып турмын, - дед! колын босатып алуга тыры- сып, - келш те калдык, MiHe, 6i3fliH уй, - дедк жарыксыз карауытып турган уйд1корсет1п. Ж т т м 1з терезелер1 кап-карангы болып турган уйге карап, тан калган жок. Ce6e6i Айшанын 6ipeyaiH жалгыз 220

вм !р сурсем. кызы екенш, ата-анасынын совхоздын койын багатынын, еркекшора болып ескен бул кыздын аттын кулагында ой- нап, еркек балалардан 6ip калыспай жагаласып ескенш, мектепт1 алтын медальга 6iTipreHiH - борin бшетш. Оттай жанып, жайнап журген, ел1ктщ лагындай суй- KiMfli кыздын мына кушн неге жорырын бишедь.. BipaK кыздын колын устагандагы ыстыгы... коламтага колын тыккандай эсер eTin, кецш ндеп кайдагы-жайдагыны оя- тып, уйге Kiprici келдг BipaK элдене суырылып куакылана сейлеуге де, не бурылып кете беруге де ж1бермей тур... - Шай iiueci3 бе? - деген Айшанын естшер-естшмес даусын естшенде, куанып кетп. - Иэ, мен де жаурадым, - дед! KyniMcipen, Уйдщ iiiiiHfle келденен жаткан 6ip шырпы жок екен. Муп-мунтаздай, тап-таза, opi сэнмен жиналыпты. Талай уйде болып, талай сэнд! дуние-жиЬазга K63i канган жЬтпм1здщ ауылдан шыкпаган каршадай кыздын аса 6ip нэзж талгаммен уй жиЬаздарын орналастыруы катты тан калдырды. Bip кабырганы алган стендте букгл казак жазушыларынын жинактары сап тузеп, кез суршд1редк Ол жакындап, 6ip ш т а т ы алды да «Айша негып жатыр...» де­ ген оймен орнына койып, ас уйге шыкты. Ол газ плитасына шай койып жатыр екен. Бул шык- канда шошып кеткендей жалт карады. в щ боп-боз болып KeTinTi, кап-кара, сумбш шашы аркасын жауыпты. Ж т тк е ол осы турысында су перюндей эсер eiri... Ол ун-тунЫз кыздын касына келд1, сумбш шашынан сипады. Шепн- шектеп, карсылык бйвдргенше карамай, кузп жапырактай Aipin каккан кызды бауырына басып, ерншен узак кадалып суйдь Денеи оттай жанып, карсыласып жаткан кыз мулдем ani курыгандай, былк-сылк eTin калган сон, кетерш Tepri белмеге erri... ...Тасыр-тусыр еткен дыбыстан eciH жиып алды. Айша 6eTiH басып, солкылдап жылап жатыр екен. Ас белмеге шыкса, баганагы газга койган шэупм кайнап- кайнап суы таусылып, тубшдеп кагы отка шыдамай, таре- таре етш атылып жатыр екен. Ол газды einipin, Айшаны еркелеткйн келш, касына жакындап, колынан устап едь ол 221

_______________ Жанар 0бд1шова____________ ботадай боздап, бетш ашпай койды. Сумбшдей кара шашы жалтырап, шашылып к е т н т . 031 тамагы Ke6epcin, api ай- татын сез де аузына туспей, Айшаныц касында ары турып, 6epi турып, кшнш далага шыкты. Кинодан елдер кайтыпты. «Bipeyflin кезше Tycin, сезге ш герм ш ...» деген каушпен ол кайта аула iiuiHe ендь Айшаныц ботадай боздаганы eeiHe Tycin, сыртка естше ме деп, тын тындап ед1, кулагына ештеме шалынбады. Елдщ аягы басылган сон, кайта Kipyai артык Kepin, ушне карай акырын аяндады... Жол бойына ойлаганы - «уйд1 Kemipin келмесем, болмады...» дегендей б1рнэрселер, аракщж Айшаныц сусылдап, букш жастыкты жапкан шашы, опсен аузьща тусе кететш шиедей дэнд! epbmepi сарт етш есше Tycin, санасын осып-осып кегель Журеп сыгымдалып, ет бауыры уылжыгандай болады. Жарты жолда токтап, кайта баргысы, еркелеткю, жубаткысы келген, 6ipaK ар жагынан 6ipey сап-салкын дауыспен «сап-сан кецшм...» дегендей болып, epennireH журепн эрен басып, Ki6ipTeKTen, yfiiHe эрен жетп. TyHi бойы ол колга уйретшген eniicri ез колымен бауыз- дап кеткендей, 6ip мазасыз куй кент... Айшанын не icTece де еркше кенгенше 6ip кумэнмен карап, еркшси кимылдап едь iciH тындырган сон, кыздын пэктнт оны шошытты. «Шыдау керек ед1, ауылга барып келсем де болатын едь 6ip пэлеге ушыратпаса болды осы кыз... Мэнсиянын агасы ecTin, ic насырга шапса, м е т жерге казык кылып кагып ж1бермей ме, кап-кап....», - деп бармагын TicTereH. Ертесшде Айша жумыска шыкпады. Бала бакшадагы кызметкерлер оны ауырдыга жорыды. Тораганын кещлш- де 6ip суык ой жыландай сумандап, берекесш алып 6iTKeH. Ол - «намысшыл жас кыз уяттан ертешп, жазым болмаса Herri...» деген коркыныш. BipaK Айша еш пэлеге ушырап, жаман хабар естше койган жок, eKi-уш куннен кейш кур сулдер1 суйретшп, 03i де жумыска шыкты. Bip iuiKeH булакган шелдегенде неге iumecKe: BcirrriMis тунделетш, Айшага eKi-уш рет тагы барган. BipaK сонгы рет барганда, шошып кайтты. Айш анш жай эуестж емес, улкен ce3iM екенше K03i жетш, отпен будан ары ойнаудын арты KayinTi екенш ce3in, тез арада уй-imiH Keiuipin келдг Уйдщ карбалас жумысы, балалардын абыр-дабыры, сов- 222

‘д а & Ь __________ QMip сурсем... кеш емес____________ '&&&& хоздын кауырт шаруалары кабаттасып, келденен кызык- шыжык естен шыккандай да болган. Bip куш оранып-шымканган 6ip эйел кабинетше юрген- де, KiMекенш бажайлай алмай каллы. Караса - Айша! Жудегенде бук!л бетшде бурынгы келбетшен жалтылдап, ботаньщ кезшдей мелд1реп, eKi кез1 гана калыпты. Адам арыктаганда, кез1 етюрленш кететшш осы жолы байкады. Кап-кара кездер1 imin-жеп бара жатыр. Калтасын актарып, темеш !здеп efli, таусылыпты. Корабын кокыр-сокыр салгышка атып урды. Не icTepiH бшмей, аласурып, темек! салгыштан элдекашан euiin калган теме- к1н1н тукылын алып тутатты. Куныга сорып-сорып ж1бе- pin едк кеудесше жан юргендей болды. - Жайша келдщ бе? - дед! туншыгынкы унмен. - Жок! ...керешн деп келд!м. Бурын сыртыныздан керш журунн ем, уш кун болды кермегенге... мазам кетш отыра алмадым уйде, - дед! ол сыбырга жакын унмен. Терага сезд1неден бастарын б!лмей 6ipa3 отырды. - Мен yft-iuiiMfli, бала-шагамды KOiiiipin келд1м, бшесш бе? - дед! сезш е зш коса сейлеп. - Бшем, бшем... С!здщ кандай жейде, кунде кандай кшм киетЫшзге шешн бшем, - дедк Тераганын журен су ете туст1. «Мэссаган, Мэнсия мынаныц андып жургенш сезсе, не болады?» деген ой санасын осып-осып Kerri. «Жок, токтату керек, эйтпесе Мэнсия... Эй, осы ешкабат болып калмаган шыгар?!» деген ой келгенде, отыра алмай, орны- нан ушып турып, apbi-6epi журдь «Артымнан келенкедей epin журген сон, ертен 6spi бшмей ме? Онда Мэнсия агасына айтып, туб1ме жетпей ме?» - Сен TyciHeciH бе, не айтып отырганывды? - деп, терагасы ашудан ба, жок мына басына келген ойлардан ба, тула бойы калшылдап Kerri, Онсыз да кексакал адам, жак жундер! yflipefiin, шарасы улкен аялы K03i алайып, жудырыгы 03iHeH-03i туйш ш , жак eTTepi булт-булт eTin, Tyci суып KeTTi. - Кет! - дед! Айшага TOHin келш. - Уятсыз! Enfli кез!ме тусет!н болсан, осылай андитын болсан, менен онбайсыц. Кыз басымен, кыл шашымен бшдей еркект! уйше Kipri3in... Калай уялмайды? A-h! Кет, мына жумысты етм з, елд!н кезше туспей... койдагы экене кет! «Комекш! шопан» деп оформить етш коямын, - дед! 223

Жанар Э6д1шова 6ip уыс болып отырган Айшаны Ж1берердей зэрлене карап, зищенш. Содан 6epi б!рталай уакыт eTin те Kerri. Кезден таса болган сон, Айша да умытылган сиякты болтан. Кейде онашада кабинетте айткан сездер1 есше туесе, «тым катты KeTTiM-ay сонда...» деп imi удай ашитын едй Анада 6ip туеше KipinTi. Кап-кара болып KHiHin алыпты. Басында кара шуберектен оралган шалмасы бар. Бул: «Айша, басындагы не?» - деп сурайды. «Пэрэнж1 той, бет1мд1 ел кермесш деп, жауып аламын», - деп алыстай бередц алыстай бередт.. Содан б1рнеше кун уйыктай алса- шы... Эйелшщ бернстей кылып буйралап тастаган шашына колы тисе, Айшанын ж1бектей сусылдаган, сумбш шашы есше тусетш. Бук Tycin, солкылдап жылап жатканда буюл аркасын, жастыкты жауып кетш едь Кап-кара кездер! жау- дырап, кудды колга уйретшген елжтей елб(реген суйюмд! еда-ау... Тунтиыкка суйреп бара жаткан осы ойлардан кутылтысы келш, туннщ 6ip уатына дешн темею iuerin оты- ратын. Туйенщ жарты етшдей болып, пысылдап жаткан Мэнсиядан безе кашкысы келедь Есше эйелшщ атасы туседь.. Тускенде алдымен онын кен кабинет!, бимс кресло- сы... сосын мантаздана колын сермеп, мытым да, байсалды коныр дауыспен сейлеп отырган кейш елестейдй Егер кет- се... жылап журген Айшаны жубатып, алыска-а алып кетсе... Кайда-а-а ондай бостандык! Онда мына кызмет, уй толган бай жиЬаз - 6opi, 6spi кезден бул-бул ушты дей бер... Жердщ астына Tycin кетпесе, дуниенщ терт бурышы ашеа, алаканында; жумса жудырыгында тур гой... Кайын- атасынын «осы жумыста журе тур, сосын ecipeMiH» деген мытым даусы кулагына еетшгендей болады. «Кой, 6spi еткшнп кызык кой, эшейш...» деген ойлармен езш жебеп, эйелшщ касына кисая кетедь Ол да баганагыдай емес, суйюмд!рек сиякты кершш калады кезше... Айша болса тераганын кабинетшен суйретшп кур cyyaepi шыккан сон, жанындай жаксы керген адамынан калган 6ip белп жумыс туралы катазта киташтай жазыл- 224

___________ 6м1р сурсем... кеш емес___________ ■rfifisW ’ ган, сол суйж-п адамынын колымен жазылган визаны сем- KeciHe салды да, бэлен деген сайда, бэлен деген жерде кой багып отырган эке-шешесше жетп. Кезш щ агы мен карасындай жалгыз кыздын жадап- жудеп, HiHi Tycin келгенше экеш мен uieuieci ypnHicin калганымен, «кой багамын Ыздермен 6ipre» деген кыска кайырган сезшен кешн ештеме сурап, казбаламаган. Жадырап-жайнап журетш кулындарынын туйыкталып, 03repin кеткен1н шеше байгус iuiTefi эрнеге жорыды. «Жаркырап елдщ мандай алды болып, мектеп 6ixipin едк тш-кез болды ма?» деп ойлап, ершбей-жалыкпай ауылдагы молдага барып, тумар окытып, TeceriHiH тусына курылган кшемге Tirin койды. Онашалана берет!н Айшаньщ 6ip куш куб1рлеп отырганын байкап калды. Колындагы 6ip жапырак кагазды 6ipece бетше басады, 6ipece суйедь «О, тоба, бул не болды?» деген ойлармен айран-асыр болган memeci кызынын ол кагазды кейлегшщ калтасына салганын байкап алып, 6api уйыктаган сон, караса... ез кезше 03i сенбед1... 0лдек1мн1н кэд1мг! шимай-шатпак колы... сосын «бала бакшага мынау, мынау бвл1нс1н» деген 6ip-eKi свйлем... Кызынын тосын кылыгына куэ болган ана байгустын KOHiaiH 6ip сарыуайым жайлап, кун1 бойы не icTen, не койганын б1лмед1. Ойы он сакка жуг1р1п, Айшаньщ асты- устше Tycin, бэйек болганымен, кызы 6ip серп1лмед1. YcTiHe не болса сомы колпылдатып KHin алады да жота-жотаны, даланы кез1п журген!... Ана байгустын кещлшде «кияли болып калды ма?» деген 6ip ой орныгып алып, сумандап, суканын алып, маза бермейтш болды. Тагы 6ip ой жылан басын кылтындатканмен кен1л mipniH оган бойсынбай-ак койды. Егер шынымен солай болып, «арыстан кврсе...» не icTep efli?! «Heci бар?» - дейд1 6ip ой кеюрепнде бастырмалатып, - «Heci бар, ез колын e3i кесе ме, ол да баласы, атагы жаман демесе...» Ана байгус езше жылжып келе жаткан кара туманный ызгарын сезгендей, калтырап, оранып-шымканып, «басым- нын сакинасы устады» деп, Ж1п жатып калатынды шы- гарды. Bip куш Айшаньщ он жагынан элдене булк ете тус- кенде, ол ештеме тусшбей, тьщ-тындагандай, cijiettin 225

Жанар Эбдшюва т¥Рып калган. Б1раз уакыт еткен сон осы кубылыс тагы- тагы кайталаганда «онын баласы» деген ой санасында жарк ете тускен. Енда еш кумэш калмады. «Mine, маскара, екщабат!» Журеп ерекпш, уйге сыймады, эке-шешесшщ кезше туспей, айдалага безе 6eprici келедк безе 6eprici келедг Он- сыз да жудеп журген uieuieci енд! елдщ бетше не деп карайды? Жан апасын жерге каратпас ушш басына неше турл1 ой келген... Не icTece екен?! Егер каз1р 03i олш кетсе, бул маскараны ешюм бшмес ед1, 6ipaK одан кейш оке-memeci OMip суре ала ма? Кушктен олар да жер басып журе алмай- ды, оны e3i анык бшедь Сондыктан пшндепден кутылу ке- рек... «Ауыр кетерсе, суйтед1, буйтедь..» дегенд1 ecTireHi бар... су толган флягты KOTepin те кердк айдалада далак- тап, жупрш те кердг.. кайда-а-а-н тук те болмады... Курак талдай денеи аздап толысканы болмаса, бэлендей e3repic болмаган да сиякты. Тек «мен бармын!» дегендей журе- riHiH астындагы юшкентай «адам» тепкшеп, маза бермеген сайын енд1 езшен де, одан да, алда тосып турган маска- радан да кутыла алмайтынын анык сездг Кейде барар жер, басар тауы калмагандай шарасыз куй кешетш. UJemeci байгус та кызына не болганын анык сездь EKeyi де кун1 боны кой сонында салпактайтын экеге сезд1рмеуге тырысты жэне солай келгстк Кулагина сонгы рет кездескеншдеп онын зида даусы естшгендей болады... Корланып, журеп кысылып, кеудесше дем жетпегендей болып кетедь Кезшен ыстык жас бурк ете туседь Апасынын алыста жургенш, даусы естшмейтшш битсе, ботадай боздап жылап, шерш 6ip шыгарып алады. Канша ойламайын лесе де, басын айнал- дырып койгандай, есшен еш шыкпайды. Онын атын этап калганын e3i де сезбей калады. Ойша онымен кунде сейлесш отырады. «Маган одан ештеменщ Keperi жок eai, тек кунде Kepin журсем, сол маган улкен бакыт едь.. Соны да коп керд1 гой...» деп ойлайды кезшщ жасын сыгымдап отырып. Тус1нен шыкпайды. Кап-кара коздер1 мешрлене карап, шашынан сипап кана касынан ©Tin бара жаткандай болады. Бул туда бойы оттай жанып, бук1л денеамен умсына бергенде, оянып кетедь.. Аттай тулаган журепшц дурсш н тындап жатып, сол 226

•W «S4*_ 0Mip сурсем... тустщ жалгасын керсем деп киялдайды, 6ipaK кайдан... уйкысы шайдай ашылады: fler6ipi кашып, басы зещп ауы- рады, таре жумылган кез алдынан юшкентай жулдызша- лар ушып, басы айналып, журеп лоблыгандай болады. Денесш жылбыекы тер басып, уйкылы-ояу жата беред1, жата бередь Bip кун1 апасы: - Кудайдан сеш сураганда, осылай болады деп ойламап ем. Гулдей жайнап ecin келе жаткан саган карап, «айнала- дагы жтггтердщ 6api гашык болып, менщ кызымнын аягына жыгылмаса болды!» деп ойлаушы ем... Соным, cipo, асылык болды-ау деймш... KiM осылай ceni корлаган? Айтсаншы? - деп кызына карады. Кызы томен карап, басын шайкады. Кезшен аккан жас- ты колынын сыртымен суртш кояды... Жауап куткен uieuieci 6ipa3 отырып, Айшаньщ айтпайтынына коз1 жетш, сезш ары карата сабактады: - Кдйтейш ендк «ауруды жасырганмен, ел1м эшкере- лейдЬ> деген сез бар... Bip жерщ ауыра ма, сурьщнан сур калмады, жанын калса болды гой ендк.. доктырга барып KOpiHin келсеннп, - дед1 жаулыгынын ушымен кезш cypTin, KypciHin. - Басым ауырады аздап, баска еш жер!м ауырмайды, flopi экелш 6epceHi3uii, кояр ма едк мумюн, - деген мунды кез1мен жер шукып. Будан opi казбалап, ештеме айтуга дэт1 шыдамай, ерте- сшде шеше байгус дэр1 алып келуге аудан орталыгына кет- Апасы кеткен сон, журеп ерекшп, езшен-вм мазасы кет1п, уйде отыра алмай, далага шыкты. Даладан байыз таба алмай, кайтып уйге юрщ. Ею ш екеа солкылдап, басы ауырып, мазасы болмаган сон, твеекке барып кисайган. Ko3i iл iHin кеткен екен... Уйге бвтен 6ipeynep KipreH екен дейдк Босагада уетшде тор кездк коныр кэстом киген 6ip еркек тур. Осыган карап турганда, ею еркектщ касына калай келш калганын банкаман калыпты... олар ею колынан басып, туншык- тыруга тырысып жатыр. Твсепнщ карсы алдына Джакон- данын cypeTiH iain койып едк аналармен арпалысып жа­ тый, купия 6ip жымиыспен карап турган эйелдщ жанарына K03i Tycin кет1п едк онын козкарасы суык тартып. 227

_______________ Жанар Эбднпова____________ енменжен етш бара жатыр, етш бара жатыр... Колын кетерейш лесе, шамасы жок, кезш ашайын лесе, oai жок, туншытып бара жатыр, туншытып бара жатыр... Апасыньщ: «Айша, жаным, туршы, не болды сатан?» - деген даусы естшгендей болады, 6ipaK 03i кершбейдп eMic- емгс.есше «шешем, Ырэ, бас жагымда турган болуы керек» деген ой келедг ШешеЫ жанушыра тэты кайталайды сезш... Айша «Yh!» деп кезш ашып алды. Бала кезшде memeci: «Корыксан, «Бысмылда» депн, сонда Кудай Тагалам 03i жар болады», - дейтш. Сол eciHe тусш: «БисмиллаЬир Рейман райим!» - деп ем рет кайталап, орнынан турды. «Бастыгырылып калдым ба, жок шынымен 6ipey келш, туншыктырды ма, не болды маган?» - деп, кара терге тускен денеЫ калтырап, орнынан эрен турып, Джаконданьщ суретше келш, кабыртадан жулып алып, умаждап-умаждап, ошактын алдына таста- ды. Уйде отыруга журеп дауаламай, далага шыкты. Аркасы катты ауырып, басылтандай болды. Б1раздан сон кайтадан ауырып, сэл-пэл басылтандай болды. Тер баскан денеа далага шыккан сон, тонази бастады. Орнынан турып, уйге Kipin, шешесшщ бешпетш аркасына жамылды. Мурнына memeciHiH Hici келгендей болды. Уйде отыра алмай, бешпеттщ алдын KOTepin, шскеп, eciKTiH алдындагы таска шокиып отырды. Б1раздан сон алапат 6ip ауру эр суйектщ iuime Kipin алып, тула бойын KeMipin барады... Даусын шытарута кымсынып, тгстене тускен сайын ауру кушейга бара жат- кан сиякты... аз тана тыныс алута мурша 6epin, бебеулетш, тэты басталады. «Толгак деген осы болар... Экем келш калса, керед1 гой мен!...» деген оймен кората Kipin, eciriH ш п алды. Бурышта у к ш турган сабанга букшендеп, эрен желт. Bip бау сабан- ды тартып алып, жайып, ycTiHe жатты. «О, Кудайым-ай, бул маган ж1берген кай кузырын? Не жаздым? Оны жаксы KopreHiM ymiH бе? Жок, корлыгына кенгешм ymiH бе? Ол болса... MeHi сонша эуре етш... ол аз болгандай таптап, енд! KepeKci3 заттай Teyin Ki6epin... ещп тук болмагандай... анау сур катынымен шай imin отыртан шыгар... MeHi керсе байкамаган Kici кусап, ойкастап ете шыгады... Ал мен- мен... оны манлайыма жазылтан бакытым дед!м... BipaK мен 228

0Mip сурсем... оган жай алданыш екенмш! Бэрш 6uie тура арбалгандай байланып калушы ем... MiHe, енд1 Kepin жаткан бейнет1м. Оны кермесем, 6api баскаша болар едьау! - деп анырап жылады. - О, ку жаным-ай, кашан б п о д мынау сай- суfieriн сыркыраткан ауру!...» Канша арпалысканы ес1нде жок, ас гьша теселген сабан- ды умаждай берд1, умаждай бердо... Шар ете тускен дауыстан eciH жиып алды. Басын кетерш караса, ycTi-басы сатпак-сатпак кан, кекпенбек-ала куйтакандай адам сабаннын устшде юшкентай жудырык- тарын таре туйш алып, бакырып, тырбандап жатыр. ¥л бала екен. Кап-кара шашы шаранамен басына жабысып калыпты. Баланьщ шарылдаган даусы миына шаншылган б1здей эсер етш барады... Ол балага 6ip караганнан-ак ОНЫЦ OFAH уксайтынын анык байкады... Манлайы, кулагы, iciHKipereH мурны - бэр! айнымайды. Аурудан кутылып, жаны жай тапкандай болганымен, басы айналып, журеп лоблып, жер-дуние тенкерш п бара жаткандай... «1Шркш-ай, 6ip жутым су болса...» как-как айырылып, кеберс1ген ерш 6ip-6ipine жабысып, тамсана бередь Tini тацлайына жабыскандай болып, тынысы тарылды. Крра- нын Te6eci копарылып, кеудесш басып, туншыккандай бо­ лып ед1, элден уакытта 6ip курдымга заулай женелгендей... журеп аттай тулап, кайда бара жатканын багдарлай алмай калды. Алыстан, тым а-а-лыстан лактын маныраганы ма, жок элде баланын щгэлаганы ма... эйтеу1р 6ip ун кулактан кетпейдк 6ipae талып алыстан жетсе, б1рде так касынан ап- анык еетшедо. Эйтеу1р шыр кобелек айналган 6ip дуние... Журеп айнып, кускысы келш, локсыган сон, басын эрен легенде KOTepin, кезш ашкан. Астына теселген 6ip бау сабаннан ycTi жылт-жылт етш, ирелендеп, жылжып бара жаткан жыланды Kepin, журеп су ете тусть Шоршып орнынан тургысы келген... кайда-ан ...эл жок, калш-калш еткен денесш билей алмай 6ipa3 жатып, езш- ез1н токтатып, кайта караса... езш щ каны... Кудды ирелен- деген су жыланы сиякты... Бала кезшде талай корген. Yh- тун аз калкып, жузш бара жаткан жылан ирелен-ирелен ете калганда, судан шыгып калган аркасы кунге шагы- 229

Жанар Эбдшюва л ы сы п, ж ы лт-ж ы лт ете калатын... К ан ш а корыкпаймын л есе де, сол кезде д е н е а flip ете калатын... М ынау аккан кан да кудды сол сиякты... Баганатыдай емес бул «ж ы л ан н ь щ » «д е н ес ш щ » ортасы кара конырланып, eKi жа- нын алкы зы л кан кем керш , ж уандай TycinTi... TinTi кораньщ eciriHe ж е т ш калыпты. Квз1н ж ум ы п efli... сы лды рап аккан езен, TinTi судьщ сылдырын.. ш аш ы р аган , моп-мелд!р тамш ы лар K03ine елестеди.. «Су-у... ппркщ -ай, 6ip ж уты м су болса...» Тагы да апасы касында екен дейди.. алаканымен аузына су там ы згы сы келед1 екен дейдк 6ipaK с у аузы на жетпей, са- майына агы п кете береди.. ...Б1раздан сон тана е зш щ ж ал гы з екенш байкады... «А пам-ай, алтын апам-ай, жалгызыцнын 6ip жутым суга зар болы п, зары гы п жатканын бш сен гой... Шапаныцды ж ауы п ж ы л ы тар едщ ... аялар едщ ... ж аным апам-ай...» Эйтеу1р ш ы м -ш ы ты р ы к 6ip елестер кай та басталды. А й н ала толган бетен адамдар... Бул enuciMfli танымайды, элде буны е ш ю м кормей ма... карсы келген адамдар бунын денесш ен еш кедергняз eTin кете береди., кете береди.. Bip кезде ш еш есш Kepin калды. Ар жагында журек тусын колымен басып, э к е а тур... Ол ецксшп аузына су тамыза- ты н сиякты , 6ipaK ол е зуш ен ары асып, тамагына куйылып, денесше те гл га, тула бойын калтыратып бара ж аткан сиякты... «Су... су...» деп зарыгып, арпалысып жаткан оньщ сана- сы нда коран ьщ eciriH min алганы сон ш алы к айкын жарк ете калды. «К ап , бекер шгеш м-ай, экем келсе, менщ мунда екешмд1 байкамай калатын болды. Апатайым-ай, жаным ап ам -ай , б эр ш уйреткенде, ез1мд1 аяуды... жаксы KopaiM деп, ере берудщ аягы осылай болатынын неге уйретпедщ екенсщ ? Е н куры м аса, ескертсен гой... Енд1 м ен оз... ею KopiM, e«i карты м менщ , eKi бей багы м менщ , у м т н маган байлап о ты р ган сорлы лары м менщ , калай OMip сурер- сщ дер ?! М ен щ сендер упнн, 03iMHiH ж алгы зды гы м упнн 0 Л Г 1 М келмейдй Ж ок, еш 0 Л Г 1 М келмейдй - дед! ол ш тей... Тынысы тарылып, ауа жетпегендей болган сон, кеудесш тырналап: «А па, 0 к е , кeлiндepшi, су, су-у бервдерш П » - деп айгайлагысы келген. BipaK езше галамат арпалысып жаткандай болганмен, 230

Д О М ». 0Mip сурсем... KipniriH де ки м ы лдатуга ш ам асы ж етпей , май ы таусы лган б и т е ш ам дай , акы ры ндап, OMipiiiin cen in бара ж аткан ы н Айша бшген ж ок- «...Бэлен деген сайда, бэлен деген жерде Бэлен деген койшы шал уйчппмен кырылып калыпты...» деген алып- кашпа сез лау ете тускенде, аядай ауылдын басшылары тез жиналып, суыт журш кегп. Ауыл терагасы болган сон, 6i3re таныс бой-сойы келю- кен ж ш т м !з де осы топка бас болы п к егп . Касы нда кызыл погонды милиция кызметкер1 де бар, дэршер де бар. Корадан ирелендеп шыккан, коп-коныр болып катып калган канды aopin, TiKciHin кал ган ак ти вт ер сы кы р л ау ы к eciKTi ещ р ете аш ы п. iiuice енгенде, бо с ага д а ж ур есш ен о ты рган, ecai б р езен т п лаш ы н ы н ж ур ек тусы н ciH ipai жел какты болган колымен уы стай устаган 6ip уы с ш алд ы Tipi ме деп калган... - Аксакал, - деп, иыгына кол типзген ж iriтiм iз от баскандай ш о ш ы п, ш о р ш ы п TycTi. Ш ал элдекашан дем1 б т п , катып калган екен. Bip бау сабанн ы ц у с тш д е белуардан томен кар а канга малшынып, жайрап жаткан, кеше гана банти п желб1реп, м е к теп п ал ты н м едальга 6iTipin, ау ы л ды н ж ул ды зы ата- нып, болаш агы н ан кеп yMiT к у т п р ш ж урген ж астарды н 6ipi - А й ш ан ы Kepin, келгендерд1н ким ыл е ту г е ш ам асы келмей, калш и ы п, yH-TyHci3 калды. Ал касындагы жудырыктай кызыл ш ака нэресте к ш д т де кес1лмей, алакандай гана болы п, аш ы лы п калган сабаннын ортасындагы уйыган канга тунш ыгып калыпты. Кос жудырыгында ш ыр eTin жерге тускеннен суы к карсы алган мы на жалган дуниеге лагнет айткандай каткан кан мен сабан... Жайрап жаткан эйелдщ алакандай кап-кара кездер! кектен элдене т(легендей жалбарына карап, ашылып калыпты. K eric тарты п, как-как ай ы ры лган дэнд1 epiHflepi сэл аш ы л ы п, Kipci3 ап пак TicTepi 6ip пэкт!кпен жалты рай- ды. Кап-кара сум б!л ш аш ы epTerifleri судан ш ыккан перш щ шашындай болып, кеудесш, астындагы сабаннын тен жартысын жауып калыпты. Жаны катты киналганда астына басылган шашын алаканымен басынан асыра 231

Жанар Эбд1шова сер п щ 1 м е екен... сол колын ж елкесш е жастаныпты. Жок, элде sni 6iTin... екш пп р ет ш аш ы н сал ал ау га шамасы жетпед1 ме екен?! Арудыц осы жатысында, аппак кудай ещнде «мен пэ к п ш !» дегендей ме, ж ок элдене айткысы келгендей ме... 6ip ум ты л ы с бар едь.. О сы кер1н1стен ж у р е п е з ш п , тебе ш аш ы тис турган ауыл активтер1 ecTepiH ж иы п, 6ip-6ipiH e карап еда: ешкайсысында ен жок, ypirain, 6api шошып кетш и. Кап-кара болып, ирелендеген кан мойнына тусер кыл бураудай эсер eTin, acipece Tici-TiciHe тимей калтыраганы бой-сойы келгскен ж ш т м 1 з болды. М ынау он екщ е 6ip ryai аш ылмаган жастьщ , анау ю н д ш де кесшмеген нэрестенщ, ан ау ш алд ы н е л 1м ш е e3i кшэл1 екенш 6ip e3i гана бшедь.. С у м б ш ш аш ы ж ай ы лган мы на эйелдщ 63i упнн елгенш 6ip e3i гана бш едг 1шю толкынысын баса алмай, мойнындагы гал сту п кылкындырып бара жаткандай болган сон, жанта- ласып, оны босатты. «К ан! М ына кан мойнына тусер кыл бурау болмаса н е т п ?! У акы тш а ал даны ш ы м булай насырга ш абар деп ой- лап па ед1м?» Осы туры сы н да eni ме, Tipi ме... е зш щ де K63i жетпей калды. Букш денеш ез ерюне багынбай, калтырап, Tici сакылдагандай болды. Буркылдап кайнап, тасыган судын шэйнектщ какпагын кетерш , сакылдатканы сиякты дыбыстын кайдан шыкканын тусш бей, ун-туншз турган ак ти втер 6ip-6ipine антары ла карады... Бйраздан сон барып, те р аган ьщ 0Hi каш ып, селю лдеп, Tici-TiciHe тимей сакыл- дап турганын байкады. в зш е антарыла караган кепшЫ кке ш ош и караган ол: «К ан ! - дед1 ы ш кына айгайлап. - Мен... мен...» «унп н» деген сез аузынан шыгып кете жаздады. Осы сезд1 айтпас уппн, епетейЫз серендеп, сыртка кашты. BipaK табалдырыктан аттай-маттай, мурттай уш ты. Талып кал ган екен... Bipre келген дэрш ер дереу кемек кер сегп. ...Кешн осы окига туралы энпме козгала калса, тераганьщ талып калганы ылги сез болатын. «Ж у й к е а н аш ар екен гой е зш щ , - дер ед1 э н п м е кыл- гандар, - содан шошынганнан сон 6ip ай ез1мен-ез! арпа- лысып ауырды гой. Акыры денсаулыгы болмай, жещл- ж е л т ж ум ы ска ауы сы п K erri. OceTiH-ак я о п т едй Ka3ip де кектемде, кузде кэд!мпдей кетер ш п , ауырып, арнайы ауруханада жатып, емдел in шыгады екен. Кезше 232

___________ 0Mjp сурсем... кеш емес___________« S & W элдене елестеп, кулагы на 6ip ды бы стар е с т ш п , элдеб1реу- ден кашкандай болып, ы ш кына алактап, элдеб1реу ш акыр- гандай бола ма екен, кулагын басып, afrreyip ш ошы п, уйкы б е т ш кермей, уй -й ш не д е м а за бермей, арп алы сы п кетед1 екен», - деп еске алатын. BipaK эдем1 ж отгтщ Heri3ri дерт1 неден екенш ешюм бы ген жок... КЕЛЕШ ЕК К0КЖ ИЕГ1 4 0 0 0 жыл... Э ж ем екеу1м1з Гар ы ш м у р аж ай ы н а с ая хатк а ш ы г у г а бел байладык. Баска муражайлардан ерекшел1п - керермен гарыш кем есш е о ты рган сон, кун ж у й е с ш д е п « К а з а к елЬ> плане- тасы н а ж еткен ш е, ж ерд еп болган тари хи о ки галар жерд1 коршаган атмосферанын эртурл1 параметрш де, ягни, ж ет1 кат ж ер у с тш д е кал ы ктап, экран дагы дай KepiHin ту рады . «С ая х ат к а ш ы гу га эж ем екеу1м1з 6 ip re б ару га бел бай ­ ладык» деу1мшц сыры гидтьщ тусш д1руш каламай, аспан кепнде калыктап журген жайттарга эжем аузынан, сол KiciHiH пайы мдауы нан каны кпакпы н. С ол у ш ш эж ем ж урепш ц жумысын жаксартатын дэрш ер кабылдап, 6ipa3 уакыт д эр тер дщ карауында болды. Э ж ем н щ де 6ip купия арманы бар екен, ол - ¥лы Отан согысында М эскеу тубш деп шайкаста хабар-ошарсыз кеткен алты бауырын керш калам ба деген у м т ... Сонымен: «И э, сэт, иэ, А лла, езщ жар бола кор!» - деп, кетерш дж Жер анадан! Гары ш KeMeci орнынан сэл ко згал ганы сол -ак ед1, алды- мы здан осы Ka3ipri cypin ж аткан OMipiMi3 корш дк Улан бай так ж ер1м1з ж аты р кесиип, ез1м1з дем алып ж ур ген саф таза ауа соншалык таныс, аспанмен таласкан, коп кабатты уйлер кершед1, аспалы жолдар, уш атын аэробустар... аскактай е сл л ге н казак эуендер1, кез1м1зд1 аш канн ан ecTin келе жаткан ыстык та, кулакка ж агымды ана т Ы - казак т ш еепледь.. жотасы кут улы Сарыарка, аспанмен талас­ кан Ж онгар ж эне 1ле А латау ы , А лтай , Т арбагатай, С ауы р 233

Жанар Эбд1Ш' гауларынын м эн п кар ж аткан, б ш к ш ындары керш едь Ауа кысымы кем1генд1ктен ауа тап -таза, меп-мелд1р болып тур. К алалар... eciKTepi аш ы к дукендер... Д ал а толган мал... Ман-ман баскан «дала к ем еи » - келе-келе туйелерд) багы п, eKi р об от ж ур. А р ж агы н а там ан табын-табын жылкылар, отар-отар едшбай койы, одан арырак ак жунд! меринос койлары жайылып жатыр. Бэршщ кастарында ро­ бот бакташылар жур. Erin жайкалып тур. Ауанын тазалы гы соншалык, айнала кекпенбек болып, е л т п тур. Калалардын кеш елерш дел аспалы келжтер дыбыссыз козгалады . Bip багы тк а баратын eKi адам о ты р са болды, TeTiKTi басасы з, ci3fli ал ы п уш ады . А дам дар тек рухани зиялылыгын арттырумен, таланттылар гылыми жумыс- пен, ал одан да акыл-ойы аскан, кемелденген адамдар баска жер ж уйесш деп ттр ш ш к иелер)мен байланысып, таби гатты н аш ы л м аган купил сырларын зерттеуде... А дам н ы н о р т а ж асы каз!р ж у з ж и ы рм а ж ыл. IciK ауру- лары, кант диабету кан кысымыньщ кетершулерк журек аурулары ана-а-у орта гасырладагы оба, кара шешек, сузек аурулары сиякты келмеске кеткен... Ол аурулардын eMi Ж ер ананын ycTiHri кабаты ндагы иондар екенш тапканда, осы аурудан киналып, бакилык болып кеткен адамдарды аяп, б а с ш ай кам аган ад ам жок- К ан ш а адам о дуниеде керет1н то зак ты дуры с ем алм аганн ан бу л дуниеде Kepin, азапп сн ел ге ш - аян ы ш ты , эрине... Табигатпен коян-колтьщ араласып, оны к езш щ кара- сы ндай аялап , OMip сурген ата-бабалары м ы з кулап калган баласын сол ж ердщ топырагымен уш ыктаганда, сонгы сапарга аттанып бара жатып, суйепмд! туган жерге жер- лендер де уш д е улкен мэн бар екен. Соны ад ам зат б1рнеше гасыр еткенде, гылыми жаналык, сенсация ретш де ашты... Ж ердеп иондар сол ж ерд еп онын калган ypiM-бута- гы ны н коргауш ы nepiiiiTeaepi болы п, ауру-сыркаудан, пэле-жаладан сактап журед1 екен. Осыны жаксы менгерген дэр!герлер каз1р ад ам н ы н аурасын тексеред1 де, элс!реп ту р ган ад ам агзасы н а иондарды ж 1беред1, казак ш а айтсак «у ш ы к тай д ы », адам б1рден сауы гады . Ka3ip адамдар ауру- сыркаудан олмейд!, тек биологиялык «тозудан» - кар- таюдан бакилык болатын болды. 0pi адам кез жумганнан кеш н «о л дуни еде» онын ж аны eMipni ары карата жал- гастыратыны аныкталды. Онын не тозакка, не жумакка ба- 234

‘ф ф& йг»___________0Mip сурсем... кеш емес____________ руы - иесш щ бул фэниде кандай адам болганына байла- нысты екеш б е л гш болды. Адамнан жасырган кунэш Алладан жасыра алмайтыны, осы дуниеш ж аратуш ы - АЛЛА, 6api сонын буйрыгымен болатыны анык болды. М унай eHflipy, оны ендеу, сол сиякты ал ты н , Keiuip, тагы баска рудаларды казудан бастап, колданылуга даяр ешмдерге айналдыруга дейш барлык жумыстар е з отаны- м ы зда icKe асады ж эне оны ц б э р ш 6ip-eKi инж енердщ баскаруым ен р о б о тта р ю тейдк api олар д а к а за к т ш ш д е сейлейд!. Т у ган ж ерд щ ар касы нд а каз1р к а зак e ai е з ана т ш ш д е с ей л ей тш , то лагай т е щ з м о л ш ы л ы кта, api дуни е жуз1 хал ы к тары н ьщ ш ш д е 6ipiHuiici ж эне 6iperefti болы п eMip cypin ж аткан м ы кты м ем лекет едь Жулдыздай агып, 2000 жылра жеттж. Кекпенбек болып, жер булынгырланып, туманга оран- гандай болып, мурын ашыды... Сорайран муржалардан ту тш бурк-бурк етедь М енщ м урны м а 6ip ащ ы Hie келш , кез1мнен ж ас акты. Yiuey ме, бесеу ме... 6ip алып адамдардын бей несi бэршен бш к болып, Ж ерге карап тур. Э ж ем куб1рлеп, аруактарра дуга арнап, бетш сипады. Мен де кайталадым. - Эже, бул не? Неге кезден ж ас агып, тыные тарылды? Анау алып адамдар ю м ? Олардын жуз1 неге кобалж улы ? - дед!м, даусым д!ршдеп. - Е, балам, олар - Абылай хан, Райымбек батыр, Агыбай, Бегенбай, К абанбай, 0 т е г е н баты рлардьщ аруактары... халкын коргап: «АЫ Алла, халкымды сактай кер, д ш ш буза керме, д щ ш е закы м Tycipe керме, т ш ш елт1ре к ер м е!» - деп, желеп-жебеп турган сэтш xepin турсын. А нау кетершген шан-тозан, кек тутш , бауыры жарылган кара жер, тозаны аспанга шыккан тозган жер - Кенес еюмеН кезшде жетше жыл бойы журпзш ген саясаттьщ нэтижесь Казакстан жер койнауындагы байлыгынын и гш п н толы к мен геруге ш ам асы ж етпей, TicTereHHiH аузы н да, устаганньщ колында болып, халык жокшылык кердь Тш ш бш мейтшдерге, ултын суймейтшдерге жем болды. Дуние ж узш щ алпауыттарына байлыгын тек шикгзат кушнде 8TKi3in, бо ска ш аш ы лды . TinTi ж ер койнауы ндагы барл ы к байлыгын кара бакырга сатып, жер сипап калу кауш туын- дады. К азак тш ш де тэрбиеленген жана буын осы катердщ бет1н кайтарып, хал к ы н ьщ е з ж ерш е, е з елш е не бола ала- 235

тындай ж ан а когам курды. Ол е з алды н а 6ip э ц п м е , оны ке ш ш р ек керем1з. Ал анау - тынысынды тарылтып, басьщды курсаулап, шенбердей кыскан капы ры к - Семей е щ р ш д е п кы рык eKi жыл бойы аш ы к сынак ж урп зш ген атом бомбасыньщ mci. Мэ, .м ынау т а за ауадан ш ске, улануга карсы мы на дарйп танлайьща бас! К езщ н ен ж ас агы зы п, ж етелткен ау а 1999 ж ы лгы Ресей империясыньщ Байконырдан гарышка ушкан кораблшщ кулагандагы ш аш ы лган кул-кокысыньщ (протон) Hici. Е, талай к а зак сол иютен eKneci кабынып, тынысы тарылып, катерл i iciK ауруы н а ш алд ы гы п е л ш кеткен. Ол кезде ол ауру ем1 табы лм аган бейдауа ауруг а жататын. - Э ж е , уш ы п бара ж аты п, 6ip с эт шскегенге 6i3 осы куйге туст1к, ал адамдар не болды? А л, сол кездеп адам- дарды патшасы неге коргамаган? - Е , то р т ж уз ж ы лгы бодандыктан кутылып, тэуелс1з ел болганына тогы з жыл болган, етек-жещн енд1жиып жаткан елдег1 п атш а не гстей койсын? Канатымен су сепкен карлы- гаш тай шырылдады. Ш амасы келгеншше кажыр-кайратын аямады. Оны тусш ген халы к та онын эр icin кадагалап, жаксылыгын марапаттап, кошаметтеп отырды. К емш ш гш тэуелЫ з б асп асез иелер1 ж азы п отырды... - дегенш е болма- ды... зарлы елец айтып 6ip шеру келе жатыр. 0ленн1н зарлылыгы сонш алык журег1м аузыма тыгылды. - Э ж е, елендер1 не деген зарлы . 0ндер1 не деген катулы... Булар к1мдер? - К азактар ! «Е л1м -ай» деген елещ и айтып келед1. - Э ж е, манлайы ж аркы раган кесем1 ме? Олар неге баска тш де сейлейд1? - Е, балам , ол - О лж ас О м арулы Сулейменов деген бук1л дуниежуз1 таны ган к азак акыны, КСРО халы к депу­ та ты , К С РО Ж огаргы Кенес1н1н Myiueci, «Н евада - Сем ей» антиядролык когамдык козгалысынын президенту Абай атындагы Казакстан Республикасынын Мемлекетт1к, Бук1лодактык Ленин комсомолы, Казахстан комсомолы сыйлыктарынын лауреаты, элемге э й г ш каламгер, 6ipax 6ip де 6ip елен1н ан а т1л1нде ж азбай ке тп . А лай да, ap6ip елен1нен казак тьщ лы пы п турган каны- нын, уй ткы п ту рган жел1н1н, атойлап ту рган ж ур е п н щ согы сы н естис1н. Д аланы н ж усанынын HiciH сезеЫн, 236

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ тулпарынын туягынын д у рсш н естисщ. Казак эйелш щ даладай кен пеш лш , суйе де алатын, жек кере де алатын, xeuiipe д е б ш е т ш сул у д а би язы калпы н , осы бай та к д ала- ны бш еп нщ кунимен, найзасынын уш ымен коргап калган батырларды ту ган , ecipreH е р де, сул у б е й н есш б!рден танисын- К аскы р ту р а л ы ж азса , о н ьщ к а зак даласы н да ж орты п ж урген кек ж ал екеш н б1рден 6ineciH, сэры даланы н HiciH с езес щ . Э ттен ... к а зак т ш н д е ж аз с а не болар ед1 деп ы лги ойламын... Анау артында келе жаткандар да казактар. Ke6i мэнгурт- тен1п, ан а т ш н ум ы ткан . Ж етпю ж ы л бойы то тал и тар л ы к ж уй енщ у с т е м д т аркасында мы нау кен байтак жер1м1зге кызыккан кызыл империя алдымен ана т ш н умыттырып, халыкты ш ш е н ipiTyre тырысты. Анау патш а заманынан келе жаткан жымыскы саясат - ecin келе жаткан жас урпакты, acipece болашак аналар - жас кыздарды орысша окыту аркылы, оларды казакы тэрбиеден алшактатып, туган дш шен ажыратып, ана болганда, туган балаларын да орыс­ ша тэрбиелейтш адамдарды калыптастыруга осы казак мемлекетшщ барлык мумюндштерш пайдаланды. Орысша окымаган адамнын жумыска орналасуы киын болатын. Аралас некеш насихаттады. Достыктын ала шапанын жамы- лып алып, казак ултын ез елш де азшылыкка ушыратып, казак тш н д е б ш м беретш мектептер жабылды... «Ты н игерем1з!» деген желеумен Ресей дш imKi калаларында кагынып, ж ум ы ссы з ж урген, к е п ш ш п ш ц буры нгы eMipi турмеде еткен, уш миллиондай «ты н игерупплердЬ) бауыры тш н б е ген сэры далага экеп те ге салды... С ей тш казак ш а сейлеу мун болды, KeMnip-ш алга ш еш н ш у гш р леп , оры сш а сейлейтш заман туды. Буп туралы ж азуш ы Сэкен Жунюов «Жапандагы жалгыз уй» атты повесшде казак халкынын керген «кукайын» жаксы аш ы п Kepcerri. TinTi, казак халкын тэж1рибе аланындагы мал сиякты пайдаланып, пайгамбар акынымыз Абайдын туган ж ерш атом бомбасын жаратын аш ык сынак аланына айналдырды. Оны 6ip жыл, ею жыл емес, ту ра К Ы РЫ К HKI ж ы л бойы жалгастырды... Олж ас Сулейменов сол TipminiiCTi тунш ы кты ры п , А Ж А Л уын ceyin келген Семей полигонынын YH1H арыстандай арпалысы п ж у р ш , 1991 ж ы л гы 29 та м ы зд а К азахстан Рес- публикасынын Президент! Нурсултан Э б ш у л ы Н азар­ б а е в у Ж арлыкка кол койдыртуымен еипрд!. Солай ба­ 237

_______________ Жанар Эбд1шова____________ o& sH JS' лам... полигон ары карай сынагын ж ал гасты ра берсе, акы- ры не боларын 6ip А Л Л А бш едк бакы тсы з, ауру адамдар, ж ары м ж ан болып туы лган балалар кебейе тусер едь.. Ж араланган ж ер ананын TeciH eMin, жемнпн жеген балала- ры - ад ам д ар д а зардап ш е п п , сол ещ р д е п OMip cyperiH адамнын орта жасы 35-40 жыл болып калган едь Ерте- п л е р д еп аузынан о т ш аш кан ж ал гы з кезд1 дэу, кыбырла- ган 6ip Tipi жаны жок, ecci3 каны рап калган калалар, кап- таган молалар, генетикалы к езгер1ске уш ы раган TipuiuiiK иелерь.. то зан ы ш ы ккан жер... ту р а осы полигонный айна- ласынан алынган сиякты... - дед! эжем курсш ш . Эж емнщ осы сездершен кешн «...ертепде шындык жок деп ай ты п кер... барлык ш ы н ды кты ертеплерден 1здеу ке- рек!» деген ой туйд!м. - Эж е, сол кездеп патш аны керш турм ы н! 1992 жыл бо- луы керек. BipiKKeH У лттар У йымын танып турм ын! Ол неге орысш а сойлейд1? - Б алам , иэ, сол кезде солай болтан... Егемен ел болганымызбен... - Эж е! А ланда сур ктм д1 жендеттер сотые курекше- лер1мен, сойылмен жастарды бастарынан урып суйрелеп ж ур. К ара ш аш ты кыздарды урып, iuiTeH Teyin жатыр... Эже, эже, сумдык... курекше ана ж ас ж ййтпц саусактарын Kecin Tycipfli, TinTi жерде ш орш ы п жатыр. Иттер талап ж а­ тыр... ал мына журесшен отырган адамдардыц шаштары м у зг а катып калыпты... Ke6i кыздар, кек м узда алаулаган кан i3flepi калыпты... - Иэ, балам, бул 1986 жылгы желтоксаннын аязды кундерш щ 6ipi едь Ж астар Республика алацына казак халкы е з елш де, ез жерш де егей баланын кушн кеппп ж аткан ы ж ай лы ундеулер, урандар ж азы п, бейбгг шеруге ш ы кты . М ш е, Kepin ту рсы н гой, оларга не icTen жатканын. Эй, албырт жастар-ай, ездерш жастыктын буымен аямады гой... о сы лардьщ Ke6i кеш н ауру-сыркауга уш ы рап , eMip- лерш киыншылыкта е п о з д гой. Олардын осы ерлйтн сол к ездеп би л ж басы н дагы лар ай ту га да , багалауга да корык- ты , тоталитарлы к жуйеде тэрбиеленген кеп ш енеушк ор- ны мы здан ай ырылып кал ам ы з деп бугы п калды, кейб1реу- лер анау сур кшмд1лерд1 баскарган, сол ашылып кала ма деп, yni шыкпай калды, одан жогары кы зметтеплер еп\\- м1зде саны жагынан кеп болып отырган баска уп т eidimepi

0Mip сурсем... Я # # 1? ауыздарындагы батпан куйрыктан айрылгылары келмей, к етер ш п кете ме деген кауш пен, осы м э с е л е т аш ы к ай- ты п, кжэлйгерий ж азал ау ды н орн ы н а, х ал ы к баты рлары н мадактаудын орнына, бэрш жылы жауып коюымен, мулошмсу1мен аякталды. М ухтар Ш аханов деген кызуканды акын бар едц сол осы ке те р ш с туралы коп айтты, 6ipa3 «желтоксанш ылар- га» уй алып 6epin, емдетш кемек жасаттырды. Коп шенеу- HiKTep ш ы н ды кты тындаудан д а коркып, акыннан аулактай бастады. Бул да онын ж уperi не 6ipa3 салмак ту ар д ь Bipai уакыт еткен сон, онын ж уреп ауырып, операция жасатты. К асы н да ш аш бауы н KOTepin, дем берген, ж ел берген 6ipa3 «усак-туйек» шабармандары кызметтен еспей, «ж ер бауыр- л ай » берген сон , оны та ста п Kerri. BipaK д эп осы к е т е р ш с болганда, хальщ онын даусын еспмедц осыны ютеп отыргандарга карсы 6ip ауы з ештеме айта алмады. Элде м у м к ш д т болм ады ма екен... ол ж агы н ан ы к бш е алм а- дым... Содан жYpeгi ауырып к е г п ме екен деп ойлаймын. А кын гой. А кы н ны н ж у р е п ештемегп кеш1рмейд! гой... Сол кезде Д1нмухамед Конаев атамы зды тактан тайды- рып, орнына тагайындалып жаткан кызыл империянын Кызыл HTi Колбинн1н бет1не кай мы кпай т у р а карап, акын Ж УБАН М О ЛДАЕАЛИЕВ кана «Балары м ы здьщ ecTin, кан-жоса болып жараланып жатканын кергенше, елш кеткен)м жаксы едй» - деп айта алды. Акыры коп узамай, 03i айтканындай У Л К ЕН Ж У РЕК согуы н токтатты . Сосын ж азуш ы САФУАН Ш АЙМ ЕРДЕНОВ е зш щ нара- зылыгын Колбинге каймыкпай аш ы к айтты. Осы ею-ак адам каскайып карсы турган... Осыдан-ак бурынгы репрессиядан журеп уш кан зиялы- лардын жай-кушнен ой туйе бер, балам... бэр! бас кетер- мей, бугып калды. Уакыт оте келе «м ен бу й гп м , мен суйт- TiM» деген «баты р л ар » кебейд1, 6ipaK хал ы к журег4ндс орын алып, eKi-ак адам - Ж убан а г а мен С аф уан аган ы н карсылыктары «тайга тацба баскандай» есте калды. Сол Колбиннщ: « К а з а к TiniH уйренд1м!» - деп, келеке кы лгандай, созд1 бузы п, улкен кездесулерде сай кы м азакш а 6ip-eKi с ез айтуы канды кайнатуш ы едг К азак хал кы ньщ сол кездег1 психологиясы ani кулды к децгейдсн кетер!лмеген1н мы на 6ip мы салдан ан ы к керуге болады. Улкен 6ip кузырлы жиналыс ж урш жатыпты-мыс. 239

_______________ Жанар Эбдшгова___________ Колбин мшбеде... алдындагы стаканындагы суды тауысып iuiin койыпты , 6ipa3 уакы т eTinTi. С ей тсе, том-том К1тап жазган 6ip атакты аксакал ж азушымыз маймандап барып, Колбинге су куйып стаканды усыныпты-мыс... Залда отыр- ган кею репнде юшкене намысы бар адамдардын 6api уялганнан бетшен басып калыпты. М ш е, сол кы зыл империянын сол кездеп патшасы С.М. Горбачев пен онын К азакстанга ж анадан сайлаган «кулд1- кемеш » патшасы Колбин казак жастарын «наркоман, ат тебелш дей бузы к т о п » деп, ж ал а ж ауып, ж азал ау га, оку- ларынан ш ы гар у га, TinTi ату ж азасы на буйырып, кыстын какаган аязында суык су шашуга, курекшелермен уруга, итке талатуга, елт1руге, кыздарды зорлауга, олар туралы OTipiK кауесет таратуга, турм еге кам атуга буйрык берд1 гой... О рталы ктан арнайы даярлыктан еткен (спецназ) сол- даттар экелш ш , бейб!т шеруге шыккан жастарды жазала- ды гой... MiHe, сол кезде ата-бабамы зды н «оры стан досьщ болса, айбалтац койнында болсын» деген ce3i еам1зге TycTi... BipaK 6spi кеш е д Г . Коп боздак боска куйдк.. Ж астарды ц талабы : «Е л басы е з ултым ыздан сайлансын, туган жерде ана тш м 1зде - казак тш н д е сейлешк, салт- дэ с ту р 1м 1зд1 сактай ы к, ур п агы м ы з к азак мектептершде, казак тш н д е окысын» деген усыныстар болды. Олар Горьки дщ KeftinKepi Данко кусап, е з ем1рлерш осы талап- тар ymiH ж ендеттердщ алды н а тартты . Бул к е те р ш с сенн1н бузылуынын басы болды, кызыл империя ыдыра- ды, казак ел1ез алдына тэуелЫз мемлекет болды. - Эже, «Ел1м-ай» мен Шэмип Калдаяковтын «М енш К азакстаны м » энш ecTin турмын, онын сезш Жумекен Нож1меденов ж азды гой. - Иэ, балам, сол Желтоксан кетерш сш де жастар Ж умекеннщ энш уран ретшде айткан, акыры 2006 жылгы 7 кантарда сол кездеп Елбасымыз Нурсултан Назарбаев зам ан талабы н а лайы ктап, 6ip-eKi жолын езгертш, косы мш а авто р болы п, ел1м1здщ М ем л екетпк гим ш е ай- налды . А й ты лы п ж аткан айбынды елец сол! Ka3ip ол елец н щ eKi авторы бар. - Э ж е, кай жерлер1 езгердк бшеЫз бе? - Ka3ip, балам , е а м е Tycipin керейш . Гимнд1 орнынан турып, он колынын алаканын омырауынын сол жагына койып ты ндайды , б ш ес ш бе? - дед1 эжем. - Иэ, эж е, бш ем ш , - дед1м. 240

0Mip сурсем... кеш емес М ЕНЩ КАЗАКСТАНЫМ1 Сез1н жазгандар: Ж у м ек ен Н эж ш ед ен о в , Н урсулт ан Назарбаев. Музыкасын жазган: Ш эм и й Калдаяцов. Алтын кун аспаны, Алтын кун аспаны, Алтын дэн даласы. Алтын дэн даласы, Думанды бастады, Ерлжтщ дастаны, Далама карашы. Ел1ме карашы! Кен екен Жер деген, Ежелден ер деген, Жерге дэн шыкты гой. Данкымыз шыкты гой. Дэн erin терлеген, Намысын бермеген, К азагы м мыкты гой! К азагы м мыкты гой. Цайырмасы: М енщ ел1м, м ен щ ел1м, Гулщ болып еплемш, Жырын болып тегш ем щ , ел1м! Туган жер1м менщ - Казакстаным! Урпакка жол ашкан, Сагымды далам бар, Сабырлы кел1м бар. Кен байтак жер1м бар. Карандар, жарандар, Б1рл1п жараскан, Осындай ел1м бар. Тэуелиз ел1м бар. Карсы алган уакытты, Карсы алган уакытты, Ежелп досындай, М эн гш к досындай. Б1здщ ел бакытты , Б1здщ ел бакытты, Б1здщ ел осындай. Бпдш ел осындай! Кайырмасы: Менщ ел1м, менщ ел1м, Гулщ болып егшемш, Жырын болып тегш ем щ , ел1м! Туган жер1м менщ - Казакстаным! - М ше, балам, Елбасы заман талабына сай дурыс езгертулер ен п зш гой деп ойлаймын, - дед! эжем. - Эж е, тари х пэн ш де 6i3fli «1991ж ы лы 16 желтоксан кун1 К азакстан тэуелс1з респ убли ка болы п ж арияланды. 1Сол жак баганадагы мэт1н - Казахстан лекегпк ruMiii. 241

_______________ Жанар Эбд1шова____________ 1991жылы 1 желтоксанда Казакстанньщ елбасшысы - Пре­ зидентш сайлау болды. Тунгыш Президент болып Нурсул­ тан Эб1шулы Назарбаев сайланды. 1992 жылы Казакстан Республикасы Ж огаргы Кенесшщ сессиясы Республиканын Елтанбасын, Мемлекетт1к Туын ж эне Гимн1н бек1тт1. 1995 ж ылы там ы зды н 30-ында Казакстан Республикасыньщ Конституциясы кабылданды. 25 казан - Республика к у ш » деп окытты. С онда 1992 жыл- гы б е к т л г е н Гимн кай да кетт1, оны к1мдер ж азды ? - Бул Гим ннщ сез1н ете мыкты, халык акындары ж аз­ ды , бул к1с1лер ж ай ган а ж аза салган жок, мэт1нн1н сез1 та- рихты шынайы бейнелеу1мен, халыктыд рухы мыкты, ерж урек бейнесш жасауымен, онын казак халкына тэн дар- канды гы н, к е н д ш н , даналыгын керсете б1лу1мен журекке жылы т и т , кеп акындар катыскан улкен конкурсга жул- ден1 жевдп алды. М у заф ар Эл1мбаев - гул ам а акын. Х алы к ты ц суй!п окитын акыны. Кадыр М ырзалиевтыц басы арты к 6ip сез1 жок, журекке жол тауы п, окырман санасына философиялык ой салатын, куры ш тай мыкты елендер1, енбектер1 заманымыздьщ ете мы кты акы н дары н ьщ 6ipi ж эне 6iperem екен1н дэлелдейд1. Туманбай Молдагалиев - лирик акын, Халык акыны, оньщ ш ы н ай ы сез1мд1, алы п-уш кан ал бы р т жастыктын желеп-жебеушю ш дей махаббатты ж ырлаган елендер1 окыр- мандарыны н журег1нде мэнг1 сакталы п калды. Гашык болтан ж ас ж1г1т эл1 талай тасы р суйген кы зы на акыннын елендер1н окы п, е з сез1м1н бй вдретш з анык! А кын тек улб1реген кы зды тана суймейд1, ол ем1рд1, адамдарды, таби гатты суйед1. Сон ды ктан д а болар акын ал ец ш окы- танда ж урек кы лын дэл баскан ж ыр ж олдарынын ез1нд1к1 сиякты болатыны, оки-оки кеш репвде жатталып кала- ты ны ... Туманбай акын ж ы рлаган гаш ы к ж урек теб1ренсе, ай д а оган теб1рене телм1ред1, суй ген ш е колы ж етсе кун де коса шаттанады ... гул де кош тап басын изейд1... сам ал жел де еркелеп, асыр салады, тау да кушагын ашып, гашык- тарды аялайды. А л анау те р тш н н автор - Ж адыра Дэр1- баева дегенд1 окы м аппы н, sp i жаксы б1лмейм1н, сондыктан ай тары м д а жок. Б1рак осы акы ндар катарына косып алга- нына Караганда, 6ip касиет! болуы керек... 242

«ФФЙЙ»___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Жаралган намыстан каЬарман халыкпыз, Азатгык жолында жалындап жаныппыз. Тагдырдын тезшен, тозактьщ озшен Аман-сау калыппыз, аман-сау калыппыз. Крйырмасы: Еркшднс кыраны шарыкта, Елджке шакырып т1рл1кте! Алыптын куаты халыкта, Халыктыц куаты - б1рл1кте! Ардакгап анасын, курмеггеп данасын, Бауырга басканбыз баршаньщ баласын. Татулык, достыктьщ киел1 6eciri - Мешрбан ¥лы Отан, казактьщ даласы! Цайырмасы: Талайды откердж, еткенге салауат, Келешек гажайып, келешек галамат! Ар-ождан, ана т1л, енеге-салтымыз, Ерлж те, елдж те урпакка аманат! Цайырмасы: Осы Ги м н н щ ce3i кекеш м1зге б1рден конып едь Откен ем1р1м1зд1н тари хи кезен дерш булж ы тп ай ерн ектеп берген едк Eipax эш бурынгы Одактын курамында болтан кездеп ж азы лган ку ш н д е калган. А тап ай тк ан да, оны М .Толебаев, Е.Брусиловский, Л.Хамиди КСРО кезш деп гимнге елж теп жазган. А йтуга ауыр болды, онын устш е сол кезде билж- т1н басы н да оты ргандарды н K©6i к а зак ш а е р к ш сойлей ал- майтын ед1. А нау г и м н д еп мэнд1 де ж ан ды создерд1 K©6i тус1не де, сезш е де алмады гой деймш . 1Шркш, егер онын музыкасын Ш эм ип, не Н ургиса Т ш ен ди ев агал ар ы м ы з Tipi болы п, солар ж азса гой... Сонымен Ш эмип мен Ж умекен агалары м ы здьщ тын игеру кезш де халыкка дем беру уш ш ж азылган, патриот- ты к «M eniH К азакстан ы м » э ш сэл ©3repin, М е м л ексгп к гимшм!з болды. Оган да Кудая тауба, е, А Л Л А ©зщ жар бола кор, - деп, эжем жецш курсш дь Кенст... оте ж удеу карттарды корд1м, кудды ecxi ш убе- pcKrepfli кошеге ш аш ы п ж1бергендей 6ip KopiHic пайда бол- 243

Жанар вбд1ш( - Э ж е, мы на Kicuiepfli караныз... К удды архивтен шык- кандай... Булар ю мдер? - Е, балам, кайта куру кезещ онай болмады. Жумыс орындары кыскарды. Зейнеткерлерге зейнет акысын, жу- мыс ютегендерге енбек акысын телей тш а к т а болмады... жекешеленд1ру деген желеумен «орта казаннын басындагы шем1Ш устаган дар», соларды ж агалаган дар, ягни, халык байлыгынын туткасын устагандар басып алды да, «жана байлар» пайда болды. Халык киыншылыкка ушырады. Инженерлер, мугал!мдер, галымдар мамандыктарымен жумыс таба алмай, оны-муны сатып кун кору уипн кара б а зар га ш ы кты . К аза к эйелдер1 балаларыньщ экелер1 «кыскарып» жумыс таба алмай уйде омалып отырып калганда, «тэуекел Ty6i - жел кайык» деп, бала-шагасын багу уипн кытайдын тор кезд1 ала сем кесш устап, сауда- мен айналысып Kerri. С ау да болган да кайб1р жетю кен сауда дейсщ , акшасы барлар ш етел асып, б1зде жок тауарларды экелш сатты, акш асы аздар кетерме базарлардан арзанга алып, тиын- тебен косып, алыпсатарлык жасап, нэпакасын содан тапты. Бар тапкан-таянган ы - койын-коныш ында, заты - колын- дагы семкесшде... булай жабайы тауар тасу эйелдердщ OMipme KayiriTi efli, api ау ы р кетеру денсаулыгына да зиян едь Сол енбектерш щ аркасында отбасы ел катарына косылса да сол эйелдердщ xe6i денсаулыктан айрылды, 6ipa3bi сак ы лдаган сэры аязда аш ы к базарларда сауда жа- сай м ы з деп, ж ы лы ну ymiH ш к е н «ж у з грам н ы д» Ty6i не Tycin, ш к ш к к е салынып Kerri. Keft6ipeyi арам ниегп, жол-женекей табылган кемекшш ердщ арбауына Tycin, сол кездеп жаргонмен айтсак «косьякка» Tycin, балаларын керуге д е зар болы п, i3-T03Cbi3 ж огалып, кущ цкке Tycin к егп . А л сол «тозак тан » амалын тауып кутылып келген эйелдерд! уйде «ж ум ы ртка басып оты рган» куйеу-сымак- тары « к е з 1ме m en салды н , к у н э л ю н » деп, бала-шагасы на, отан ы на ж олатпай, куы п, кангы рты п Ж1бердк ездерк эрине, кеп узам ай -ак 03flepi K03iH салы п журген суйюмд1 куйкентайлары нын 6ipiHe уй л е н д ь .. Осы кезде Kapi кы здардын саны кебеш п , «еркек токты к у р м алд ы к » деп к а зак атам ы з ай тпакш ы , эр Typni апатка ушыраудын салдарынан, нашакорлык, маскунемдшке салы нуды н , api экологиянын бузы луы ны н эсерш ен , белс1з 244

0Mip сурсем. ер-азаматтардын кебекмнен коп эйелдер жалгыздыкка ушырап, жандары корланды. Бул, мумкш , ЖОГАРЫДАН отбасындагы Алланын берген балаларын дуниеге тугел экелуге ш ам асы келмей, ipiKTen, е к ь у ш б а л а тапкан ур га- шыларга келген зауал ма? Ал, эйел тугел туды делж, ую м ет жагдай жасамаган сон, ол балаларды сол отбасы бага ала ма? Баягы заман емес, колына шокпар устаткызып, бш егщ нщ куппмен ез OMipiwu коргап, к у т щ ц кер деп ж1беретш ... О Л баланы окыту керек, аягын нык басып, осы когамнын толыкканды Myiueci болы п, eMip cypin KeTyi уп нн ж агдай ж асау керек, оган каражат керек. Тагы эйел байгус шырылдап, жасанды тус1к ж асаты п, денсаулы гы нан ай ы ры лы п, ку н эга батады... А л осы кезде корни К ы тай м ем лекетш де демографиялы к саясат «6ip отбасы н а - 6ip б а л а » деген зан ш ы гар ган сон, тек кана мурагер болсын деген инстинктпен туылган еркектер 2020 ж ылы 4 0 миллионнан асып KeTinTi. А л бул еркектер 6ip эйелге колы жетпей, ем1рден OTin кетштт... MyMKiH, бул сол кезде дуние жузш epKeKTepiH капта- тып, жауламакка ниеттенген кытайдын жымыскы саясаты ма, KiM бшедй? BipaK намысты казак эйелдер! кытайларга куйеуге шыга коймады, тагдырдын салган тау^м етш е мойымады. Адамды жарататын А лланын ici екеш xah болган сон, оган адам 03i неше адам дуниеге келетш ш е ыкпал жасаган сон болган бакы тсы зды ктар efli. Бул - сол кездеп адамдардын басына тускен улкен тра­ гедия, ол жазылуы, айтылуы керек деп ойлаймын... Ол в з алдына 6ip энг1ме... BipaK ер мшезд! казак эйелдер! бул киыншылыкты да жене 6infli... - Эже, караныз, мынау кай кезен? Семей - Зайсан тас ж олын Kepin турм ы н. М ы н ау т1з1лген маш иналарды н уст!н де текш еленген б1леу тем(рлер (ломдар) TycTi метал- дардан куйылган... Кайда апара ж атыр? Ш екарадан асайын деп тур. Ар жагы - Кытай... - Е, балам-ай, нарык алгаш есж какканда, осындай пы- сы ктар пай да болы п, к а зак хал к ы то налд ы гой... ¥ й ы м - даскан жемкорлар пайда болып, халык жокшылыктан квз аш пай койды гой... - Эже, патша кайда карады? Ол неге коргамады халык байлыгын? 245

* $§*& & _______________ Жанар вбдшюва____________ <&&&$& - Ол айтуын айтты-ак... Жемкорлыкпен куреске шакыр- ды, «Н у р О тан » деген партия да курды, 6ipaK былык- шылыгы кеп, у й м ет басына орналасып алган топ оньщ адымын аш тырмай койды. Айналып келгенде сол кездеп ж агдай к а зак ть щ «сенген койым сен болсан, куйсегенщд1 урайы н» деген сезш е сайды. Осы келещпзджтердщ бетш аш ам ы з деген 6ip-eKi котам кайраткерлерш каракшылар м аксаттары на ж етю збей , айуандыкпен aim p in Kerri. Сол адамдардын 6ipi жэне 6iperefii Алтынбек Сэрсенбайулы ОВД. К ай ран ер капы да мерт болды. Б ш н к тщ туткасына ж арм асы п алган , Е лбасы ньщ с еш м ш е Kipin алган карак­ ш ы л ар е те катерл1 ж ау едг Н еше турл1 куйтыркы эрек еттер ж асаган оларды устау м у м к ш емес еда... Кеп каражатты жымкырган олар шетелге кашып, жазадан ку ты л ы п т а Kerri. BipaK А Л Л А Н Ь Щ соты нан куты ла ал- май, солардын урпагынын онганы болмапты. - Эж е, олардан калай куты лды , анау с еш м ге Kipin алган каракшылардан? - Ж астар карсы турды, ел байлыгын талан-таражга салуга жол бермедь Елбасыньщ e3i шетелдерге окуга ж1берген жоне ел1м1зде окы п ж аткан ж астар Ti3e 6ipiKTipin, когамды кайта курды. Халы кты н байлыгын иемденш кет- кен, асып-тасып кеткен «ж ана байларды» ауыздыктады. Байлы ктары ны н Kenewceni жактарын буры нгыдай жасы- рып калу мумю н болмай калды. Ел и гш п н е жасалган ж ум ы стар га ал п ауы т байлар, кэс!пкерлер каржылай кемек 6epin, yKiMeTTiH арка суй ейтш KOMCKmiflepi бола 6iflfli. Оларга да ук1мет жагдай жасап, салыкты аз телеуге зан ш ы гар ды , opi бундай Hri icTepfli хал ы к б ш п , колдап отыр- ды. Конституциялык ата зан булжытпай орындалатын болды. - Э ж е , каран ы зш ы , нур ж узд! 6ip Kici 6i3re мeйipлeнiп карайды . KiM ол, пай гамбар ма? - Б алам , ол Kici ен киын кезде жол тауып, кызыл империянын тон мойынын ж 1б тп , т(л табыса бшген, Ал- маты н ы ж у м ак кала ж асаган , бай так жерд1 ел Hriniri уш ш шамасы келгенше сактаган, халык карнын ашыктырмаган, асы п -тасп ай , карапай ы м адамдардай eMip сурген, халкы суйген, пайгамбардан еш кем емес, кеп жыл патш а болтан, ол кезде 6ipmmi хатш ы деп ай таты н, К азакстанн ы н мемле- кет жэне котам кайраткерк уш марте Социалист1к Енбек 246

0Mip сурсем... Epi Д ш мухамед Ахметулы Конаев деген атамыз. Ж аньщыз жанатта болсын, иманыцыз жолдас болсын касиегп ата, Аумин, - деп эжем бетш сипады. Мен де кайталадым. - Эже, казак е л ш щ сол кездеп ш екарасын анык Kepin турмын. Анау О цтуспк Казакстан облысынын 0збек- станмен киылысатын тусында мын ш акырымдай ж ер неге кып-кызыл болып ж атыр? Сосын Кытаймен шекаралас Ш ы гы с К азакстан ж ак та сон дай 6ip ж ер кы п-кы зы л болы п жатыр, жер ж аратылысы сондай ма, эже, кан сиякты... ол не? С осы н б е тп ак да л а н ьщ ан а 6ip жерп.. - Е, балам-ай, дурыс айтасыц. ОЛ - ата-бабаларымыз- дын каны. А н а ж ер К ы тай га бер ш ген сон , м ы н а жерд1 взбектер коршап алган сон, анау бетпак даланын ан-кусы кеп жерш араб шейхтары ан аулаймыз деп жалга алган гой, соган «урпагымыз судай шашылган канымызбен коргаган жерге не бола алмаганы-ай...» деген назасыньщ жер бетш е ш ы пы лдап ш ы гы п , кан ж ы л ап , пай да болган б е л п гой... - Эже, ол жер кайтарылды ма? - Иэ, балам, 6ip гасыр откен сон кайтарылды. А та занымызда «ж ер сатылмайды» деп жазылган кагида катан кадагаланатын болды гой. - Э ж е, караны з! М ы н ау кай кезен ? Gitflepi аж арлы , кшмдер1 ж арасы м ды , коц1лдер1 к е те р щ к к вздер1 е те конды, api е те кеп... булар ю м д ер ? Ж ин алы с па, 6ipiniH с езш 6ipi бел in, кы зу с ей л есш ж аты р. Б1разы ш ар ш ап , калгып кетш тг.. - Е, балам, булар да сол кездщ адамдары. Халыктын ceHin, ж агдай ы м ы зды тузейд1 деп сай лаган ад ам дары ... де- путаттар. Олар сол кезде ездерш «Халы ктан ш ы ктык!» деп, кеудесш кере, мактаны ш пен ай таты н. BipaK осы лар еш тем е ты н ды ра койган ж ок. Зей неткерлер 6ip шек1м е т жеуд1 арм ан дап ж урген де, булар ж у з есе ар ты к ж алакы ал ы п оты ры п, е з ел1м1зде ш и к !затты ендейт1н Kacin- орындар ашып, сыртка кетin жаткан халы к байлыгын жемкорлардан коргап, ел и г ш п н е жумсаудын жолдарын !здест1руд(н орнына ж ы лы ж ерге орн аласы п ал гасы н, жогары жакка жалтактап, соларга жагынуга тырысты. С аган TyciHiKTi болу ymiH 6ip мы сал айтайы н... Сакал- ш аш ы агарган , ж ер ортасы нан аскан, сы йлы -сы м ак 6ip депутатты н (аты-жен1 ан ы к ес1мде ж ок) « К а з а к ерк ектерш е eKi-уш эйел алуды зандасты ру керек. С он да 6i3 демо- 247

_______________ Жанар Э6д1шова____________ графиялык мэселеш шешем1з. Ce6e6i ата-бабамыз солай 0Mip сур ген » деген ce3i теледидардан айтылды. Ал солай болган кунде де, бай ж эне кедей болып б е л ш т кеткен когамда байлыкты басып алган ат тебелш дей топтан баска калын журт, этап айтканда баска еркектер ею эйел алып, оны.бакпак турмак, калт-култ етш , тиын санап, кунш эрен Kepin ж урген кез1 едь.. Д епутаттарды н сондай зан ш ы гар у га умтылысын мен сол к ездеп тамы ры терен кеткен жемкорлыктан 1здеймш . Ce6e6i отбасынын бакытын «урлап-жырлап» барып ж урген кездеп дуниеге келген балалар есть Зансыз эк е л ер ш щ аркасы нда окы ды , токыды . А зулары алты карыс болы п ecTi. «О л ж абай » болы п ж ур у оларга да абырой экелмейдг Халы к байлыгын кызмет бабын пайдаланып ба­ сы п, байы п ал ган эк ел ерш щ Myparepi болуы yniiH занды некеден туган бала болуы керек. Mine, осы себептерден: зансы з токалдардын тонкылдауынан, олжа баланьщ оскы- руы ны нан корыккан билис басында оты рган «к ек ек » эке- лердщ суык журютерш, зацсыз «кызыктарын» букш казак халкыныц атынан зандасты руга умтылысы едг Бул «отбасы - екш пп О танын» деген угымга мулдем керегар, сай да сан ы , ку м д а i3i ж ок, эйтеу1р «о тб а сы » деген атауы бар «одакты н» пайда болуына, отбасынын ыдырау- ына ыкпал е тетш , бала тэрбиесш е зиянын ти п зетш кесе- патты усыныс едь BipaK халы к колдамады. Сол кезде Казахстан элемдеп дамыган, еркениетп 50 елдщ катарына косыламыз деп ум ты л ы п ж урген Ke3i... К оп эйелдер эмансипацияланган, exi эйелд1 косактап, 6ip еркекке тел in кою дегещн кеп жас- тар тусш бейтш , opi ойга сыймайтын феодалдык жабайы- лык едь Сол кездеп елдщ жагдайы да онша мэз емес едп. Казак- станга келген шетелдш инвесторлар ж ергш к и халыктын ж агдайы н мулдем ойлам ады , ж ум ыспен камтамасы з етем1з деген уэделерш орындамады, олардын кекешн тескен тек к а зак ж е р ш щ к азб а байлы ктары н молынан карпу, кал- тасын калындата беру; орналасып алган сон, сол жердщ басш ыларына да дурыс жауап бермей, санаспай, халык- аралык экологиялык стандарттарды бузды, осынын бэрж Texcepin, талаптарын орындатудын орнына, оларды саба- сы на туЫрудщ орнына, сол ж ердей э ю м ш ш к пе немесе 248

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ тексеру орындары ма б тм д ер1 жетпегенджтен, иэ болма- са, пара алгандыктан ба кадагалауга шамалары жетпей, унс1з калатын едь Сол кезде оку б т р г е н ж астар жум ы ска орн аласа ал м ай , кангы ры п ж ур ген кез1, кен байтак жер1м1здщ байлыгын толык игере алмай, ж ейтш тамакка деш н уш -терт багасына шетелден экелш жаткан кезг.. Ш и м зат ку й ш де э к е т Ы п ж аткан бай л ы гы м ы з коп Kipic экелмед1, ауа ластанды, экология бузы лды , осыдан катерлi iciK, ж ур ек та л м ас ы сиякты аурулар к ебей д г У й болган жастар балаларын багуга жагдайы келмей, не саны ты м аз балабакш ага орналастыра алмай, 6ip баламен ш е к тел т жаткан кезр туратын баспаналары жок, алган жалакылары жогары пайызбен алынган несиелерш телеуге жетпей, киналып жаткан кезг.. Bip созбен айтканда, демографияны ж ендей тш ж ас от- басыларына, жастарга ешкандай камкорльщ жасалынбаган едг.. MiHc, осы мэселелерд1 талк ы лап , ш е ш уд щ орны на, тайрандаган инвесторларды тэубасына келт1рш, керек бол- са, айыппулын салып, елiне кайтарып ж азалап, ж ергЫ кп халыктын омлдерш жумыска алмаса, шектеулер койып, «ш аныракка кара!» деп сес керсетудщ орнына, сол халыктын кесегесш кегертетш ж астарга жагдай жасауды ойланудьщ орнына, торланып алган депутат-сымактар ездерш щ тамактары ток, кейлектер1 кек болган сон, хальщтан алшактап, оньщ акшасын желге шаш ып, тукке турм ай ты н мэселелерд1 KOTepin, ж у р тты н н аразы лы гы н тудыратын едй Булар туралы ел арасында кагытпалар, ш ы м ш ы м а сездер кептеп ай ты латы н едй BipeyciH айтып береш н... Bip кы збен ш ы р ттай ки ш ген, колын кал тасы на салган 6ip ер адам кездесе беред ь Самаркау, ж ун ттай бо- лып сем1рген, есш ей беретш , еш кайда асыкпайтын адам кыздын кызыгушылыгын тудырады. - Ci3 KiMci3? - деп сурайды . - Депутатпын. - Уялсаныз e rr i! А лп ам садай азам атсы з, ж у м ы с icTey керек кой... - деп кы з колын 6ip-aK сж тей дй - Эже, караныз! Мынау жудеу адамдарды кердйиз бе? К уры ку р сулдер1 ту р. BipaK устерш ен улкен ж ур ектй зия- лы, парасатты адамдардьщ жанынан шыгатын НУРШ УАК шашып тур. Булар кай агалар? 249