Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

* $ 9 * 6 4 * _______________ Жанар 6бд1шова____________ TiriTi 6ip алма жерге топ етш туссе де балалар Циол- ковскийдщ ашкан жапалыктарымен «туздыктап», физика гылымдарынын терминдер1мен атайтын болды. Ею баланьщ 6ipi ток шэуг1м бар ма, сынган утш бар ма ездер! жендей беретш болды... Кеп нэрсеш Кайым уйым- дастырган «Жас техник» атты ушрмеден уйренетш едг Ypin ауызга салгандай eKi жастын келу1 - ауыл жастары уш ш улкен куаныш, окушылар ушш окуга деген улкен умтылыс экелгендей болды. Мектептеп окушылардын Ke6i оку 6iTipreH сон, химик жэне физик боламыз деп шенпм кабылдады. Кыздардын 6api iuiTepiHeH Кайымга гашык болса, улдар Ж1бекке ынтык болды. Олар уйым- дастырган «Кандай адамды мэдениегп адам дейм1з?», «Армысын, кызыр кушм, эз Наурызым!», «Эл Фараби - казак топырагынын перзентЬ», «Абай жэне Гете», «Жам- был - гасыр акыны», тагы баска коптеген диспуттарга, эдеби кештерге ауыл адамдары да кызыта катынасатын едь.. ce6e6i бул хабарлар окушылардын кемепмен, Кайым- нын баскаруымен жасалган мектептщ радио орталыгында улкен у з ш с кезшде орыс-казак тшдершде окылатын, (ce6e6i, бул б ш м ошагы казак, орыс тшд1 орта мектеп бо- латын). Окушыларга ете унаса, эр класс ез тандауымен 6ip такырыпка даярланып, ата-аналардын катысуымен, диспут етюзш етш , TinTi ауданнан, эюмшшктен конактар шакы- рылатын. Сейтш жургенде 6ipa3 жыл да зымырап ете шыкты. Бул кезде Кайым мен Ж1бектщ ездер1 де ата-ана болып, балаларынын алды мектепке баруга жарап калып Осы 6ip мамыражай уакыттын шыркы заман езгерш, нарык келгел1 бузылгандай болды. Ай сайын бершп туратын жалакы «тебесш ею-уш айда 6ip-ax рет керсетш», кейде TinTi кыл аягы курдымга айналып кететж болды. Кайым мен Ж1бек 6ip келж (мэшине) алсак деген умп-пен жалакыларынын 6ip болш н аудан орталыгындагы жинак кассасына салып журген. Енд1 мугал1мдерге бершетш женшджтер де кыскартылып, отын-су 6api ездерже карап калды. Б1разы жокшылыкка шыдай алмай, кытайдын тер кез, ала семкесш KeTepin, беттершен баса, баса; уяла-уяла, кара базарга сауда жасауга шыгып кеттг Олардын орнын зейнеткерлер басты. TinTi, дипломы болса болды, барлык пэннен окыта беретш «бесаспап» мугал1мдер де табылды. 50

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ <&&&& Кайым мен Жлбек канша киналса да, мектепт1 тастай алмады. Bip сиырларын екеу кылып, малдын басын кебейтп. «Машине аламыз» деген каржылары да кектемде Ke6eci сеплген кардай азая берда. Уакыттарынын Ke6i мек- тепте ететш екеушщ енд1 бастары мал корада токайласа берет1н болды... Мугал1мнщ мардымсыз жалакысын ку л рш ш кк е жетюзу уш ш тан атканнан кун батканга шешн тыным таппай тырбандап жургендер1 сол... Кеш бата сабак жоспарларын жазады, окушылардын дэптерлерш тексе- редь.. эйтеу1р куйбен-куйбен л р ш ш кп ен ж у р т , шаршап- шалдыгып, туннщ 6ip уагында, эрен дегенде, жастыкка бастары тиедг.. Сейтш жургенде, аз да болса, жалакыларын ай сайын 6epeTiH уакыт та келдь 6ipaK бул жаналык ез дангазасын ала келгендей болды... аныктап айтсак - мектепл тек- серушшер каптап кетл. Облыстык, аудандык оку бел1м- дерш былай койганда... эюмпплктен, TinTi наубайхана ашып, депутат болган, орта 6miMi жок 6ip кэсшкерге шешн, каржы полициясынан адамдар «TeKcepin келдж!» деп, мектептен шыкпайтын болды. Аудан келемшде бедел1 зор, мектептщ азулы aepeKTipi дэл осы кезде зейнет жасы- на тола калды да, ауданга жанадан келген аудандык оку бел1мшщ торайымы оны 6ipa3 «тер токкендей болып», енбектент, зейнетке эрен дегенде шыгарып, кутылгандай болды. «Ж ана бастыктардын е з командасы» деген еш жер- де жазылмаса да, сол кезде эдет болып кеткешндей, ол ез адамын алып к е л т, дереклр койды. Ал жана басшы болса, ез кол астындагы орынбасарларын (шаруашылык бел1мш баскаратын адамга шешн) ауыстырып, баска адамдарды тагайындады. Енд1 мектептщ ауанында бурынгы басшы- нын мактаган, тандаулы устаздарына деген кезкарас езгере бастады. Атагы дуршреп, шэшрттерше мыкты б ш м 6epyi- мен танылган айбынды мектеп: «Бурынгы дереклр буй- TinTi... казф п дереклр сейлп жатыр екен...» - деген пышы- пышы сездщ ошагына айнала бастады. Ал тексерушшер болса, барлык каЬарын, зэрш бурынгы мактаулы мугал1мдерге Teicri. TinTi журнал толтырудан, кунделйсл сабак жоспарынын езжен неше турл1 кем- ш ш ктер тауып, сызып-сызып тастайды. Кез майын тауы- сып, тун4мен уйыктамай жасаган кернекл куралдарын Kepin, ары актарып, 6epi актарып, кем ш ш к таба алмады-ау 51

Жанар 0Эббдд1пш1 деймш, не «жаксы», не «жаман» деген 6ip ауыз свз айтпа- ды... Акысыз-пупсыз енбегше «Мынауьщыз жаксы екен!» дегенге канаттанып, бала кусап, масаттанып, масайрап калатын байгус мугал1мдер кез майын тауысып, тунiмен icTereH бул жумыстарына да (колынан келмеген Kefl6ipeyi кып-кызыл акшасын телеп жасаткан) жарытымды жаксы свз ёст1мей, ш тей пушайман болып калганымен, ешкай- сысы жак ашпады, бэрше келюкендей калып танытып, монтаны кушнен айнымады... Ал, тексеруип келшшек, тап 6ip 83i квктен тускендей: «Каз1р мугал1мдер бейне таспага жазып, сабак еткЬедН» - деумен болды. Эркайсысынын басына: «Видеокамера алмак турмак, уялы телефон алуга жагдайымыз келмей отыр, мынау кагаздар, фламастр - 6api элемнщ акшасы болды... мынанын eci дурью па?» де­ ген ой келгешмен ешкайсысы тю жармады... Тексерупплер: «Ж ат!» - десе жатады, «Тур!» - десе турады... Булардын аз жалакысынан комакты акша жиналып, мектептщ 6ip белмесшде Hici буркырап, тамак nicipinin жатыр. Бул жиналган «жылу» аз болып калып, кайтадан косымша акша жиналганда, мугал1мдер риза болмай кункшдегешмен сыртка шыгарып, ештеме айта коймады. l>ipai< б1рнеше мугал1м: «Тексеруден кешн бершетш, эркайсысынын колына устататын пакеттщ iuiiHe салына- тын сыйлыкты осы акшадан алыныздар!» - деп, усыныс жасады. Мектеп басшылары келюкен сынай танытты... Комиссия мушелер1 ертен ерте, кешке жаткан уйлершен тамактанады. Ол уйлердщ иелер1 де осы жерде ютейтш мугал1мдер. Kopi кудалары келгендей барын ауыздарына тосып, жайылып жастык, и ш п твсек болып, жаны калмай кутш жатыр... конакшыл журт жалпылдап жатыр... Ораза айт мейрамы басталган кез. Ертен ерте, жумыска бара жатып, куран окылган дастарханнан: «Кыздарга ауыз типзейш !» деп, Ж1бек б1рнеше шелпект1 кант-кэмпит1мен, бауырсактарымен орап алган. Келсе, орталарында тексе- pyiui келшшек - бэр! алка-котан отыр екен. Ойында еште­ ме жок: «Ауыз тшшздер!» - деп, ортага койды. - Жок, жок, жемеймш! Оны жеп, аздерге борыштар бола алмаймын! Бшемш гой казакты, «ананы ютеп бер, мынаны ютеп бер!» деп, жабысып калады. Keperi жок, жинаныз мынаны! - деп, сурмеленген кысык кездерш ажырайтты.

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Мугал1мдер 6ip-6ipiHe так калган кешппен караганы болмаса, ешюм ун каткан жок. Сол кезде Жлбек: - «Шелпектен ауыз тиш едй» деген желеумен ci3re салмак салады деп, шошып отырсыз ба? Корыкпай-ак койыныз, онсыз да сабагымыз жаман емес. Бул мектепт1 «ушпен» 6iiipreH, ен нашар окушынын 03i акысыз-пулсыз тег1н окуга Tycin кететшш елдщ 6spi бшедь Бурынгы дерект1р: «М ектептеп ен манызды, ен кунды нелз - сабактын оз уакытында exinyi! Жан 6ixipymi - мыкты устаздар!» - дейтш. Бшмд1 устаздардын басынан кус ушырмайтын... Енд1 не болды? «Тексерем!з!» деген желеу­ мен канша сабак е з жешмен етшмей жатыр. Тамак nicipin, шыр-пыр болып, канша окытушы жур... Олардын сабагы калай болса, солай етш ш жатыр... Мугал1м байгус кернект1 куралдардын бэрш колдан жасап, каншама алтын уакыты кетедг.. оны елеп жаткан ешк!м жок... Сайлау болса, елд1 тугендеу, жазу-сызу - 6opi мугал1мшн мойнында... Бала турмак, ез басына не болуга шамасы келмей, imin кеткен, кангырып кеткен ата-аналардын караусыз калган балала- рын кадагалау да 6i3re жуктелш отыр, барлыгын «жала- кыны ай сайын алып отырсындар!» деп, мугал!мнщ кыл- ша мойнына артып койды. Бул - не сумдык! Ал, ci3 мугал1м басынызбен эрштестерщ1зд! бала кусатып, журе- riH жаралап, намысына THin: «Ананы дурыс жазбайсындар, мынаны дурыс ютемейсщдер!» - деп шукшиып отырсыз. Енд1 кайтш сабак беред1 олар!? Циркте де уйретш журген анынан 6ip рет коркып, журеп шайлыккан дрессировщик жумысынан кетш калады екен... Ал, енд1 мынандай жа- байы тексеруден кешн мыкты мугал1мдер жумысын тастап кетш калатын болса, мен тан калмаймын! Керсетщ1з онда езЫ здщ жаксы жумыстарынызды! Б1здщ орнымызга сабак 6epiHi3, 6i3 уйренешк! - дед1 кап-кара кездер1 от шаша жаркылдап. - Сабакка тугел катыспай, алты минуттан оргып отырып, «срез» жасап отырсыз. Окушылар турмак мугал1мдердщ кутын кашырып, каЬарланып, ш уйш п отырсыз: барлык жумыстан катай к 1здеп... Отыз жетшпл жылгы «шаш ал лесе, бас алатын» алапаттын Ke6i гой мы- нау! Ci3 де 6i3 сиякты мугал1маз, бул - не спектакль! С одщ кадалып отырган мугал1мщ1з - Гулнэр Манапбаев- на - ен жаксы устаз! Анау: «Жазгандары жаксы екен!» - деп, мактап отырган уш-терт мугал1мвдздщ берген он 53

Жанар Эбд1шова сабагы онын 6ip сабагына татымайды. Ылги сабактарына катынасып, Kepin, бш п журген сон, корыкпай айта ала- мын! Жаксыга жабысканды 6ipiHini рет Kepin отырмын! - деп, айтып тастады. Алдында мугал1мдерден: «Тексеруцн етжпйнщ кызы екен. «Кундыз тоным, уялы телефоным бар eai, кандай жерге баратынымды бшмеген сон, бэрш тастап кетпм», - деп, - «энпме айтты», - дегенш ecTireH. - Экес1 Иосиф Виссарионовичтщ apinTeci екен гой! - деп, мырс-мырс кулген Ж1бекке эрштеск - Ж1бек \"Плегеновна, 6ipH9pce деп журмещзпп! - деп, жалынган. - Е, жарайды, онда не жумысым бар? ...кш м KHici де, ce3i де... 6ip турлк.. сондай да тексерунн болады екен!? - деп, Ж1бек женiне кеткен. Ал, осы энпмеден сон, «дурбелен» басталды. Оку iciniii орынбасары жупрш келдь - Ойбай, Жлбек Тшегеновна, буныныз не!? Анададан 6epi тексерушшердщ асты-устше тусш, кутш жатканымыз зая кететш болды! Енд1 б1здi куртатын болды! Ана тексеруцн эйел Ыздщ сезйцздщ бэрш буге-ыпгесше шешн жетюздь Олар болса, араша гушдеп: «Жумысына риза бол- маса, баска жумыс 1здесш!» - деп жатыр, - дедь - Bip ауыз сез упнн жумыстан кетсш дейтш кандай адамдар олар!? Айтып журген демократиямыз кайда? - дед1 Ж1бек дауысын кетерш. - Y-и-и-и, Ж1бек \"Плегеновна, ci3 де айтады екеназ-ау! Кайдагы демократия?! Мыналардан аман-есен кутылып, женд1 жумысымызга KipicceK екен! Ka3ip аналар: «Каби- нетш керем1з!» - деп жатыр, барыныз, ашып койьщыз, 6i3 де барамыз, - деп зар ешреп жупрш Kerri. Ж)бек кабинетш ашып, кутш отыр. Олар келдг Комис- сиянын терайымына шешн 6ip топ адам амандаскан буган ауыздарын жыбырлаткандай ишара жасап, бастан-аяк сузше карайды. Кабинет) жутынып-ак тур. Акшасын ая- май 6ip суретипге жасаткан. Bip уакытта терайым орысша- лап: - Лениннщ ce3iH неге жазып койгансыз? - дед1 тepдeгi улкен эрштермен«Окы, окы жэне окы!» деген сезге карап. Ж бек жулып алгандай орысшалап: - Онда турган не бар екен? Ол сезд) эл-Фараби де 54

___________ QMip сурсем... кеш емес___________ айткан. Когам езгерд1 екен деп, бурынгы мэдени мураны курта берсек, зиялылыгымыз, окыганымыз, парасаттылы- гымыз... эрьбершен сон... тарих кайда калады? Оркениетп елдерде олай ютемейд1, м ен аз де бш етш шыгарсыздар?! Bip жагы... кеп ж елмдер Ленин атамыздын аркасында тепн б ш м алган. Мен де сондайдын 6ipiMiH! - леди - Эти слова сейчас не актуальные! - деп, герайым айгайлап Ж1бер;н де кабинеттен шыга жонелдй 6ip ауыз сез айтпай, бутан ажырая карап, шабармандары да коса к е т . Kefi6ipeyi: «Урит, сок!» - деп жымындап барады, Kertoipeyi ернш жымырып, элденеден кауштенш, басын шайкайды. «Айткан сез1н1н сурын к ар аты !» - деп, буркылдатан Ж1бек Лениннщ сезш е карап, ойланып, калай езгертетшш жоспарлап койды. Сонымен, койшы, гексерушшер кегп. Тек кана орыс т ш пэшн тексерген Мария Евдокимовна тыныш к е т . Мугал1мдердщ кемш ш ктерш бипаздап отырып, тш т1 осытан вз1н кшаш сезшгендей, басынкы дауыспен тусш дь pin, ара-арасында оз1 де сабак етю зш , семкесше толтырып келген дэптерлерш керсетш, тож1рибесзмен белюш, «жал- пы, жумысгарыныз жаксы, мен де сгздерден 6ipa3 нэрсе уйрешмм!» деген niKipin айтты. Комиссия кеткен сон, Gipneme адамнын бурынгы алган санаттарын (категорияларын) томенд ел п тастады. Онын ш ш д е Ж1бек те бар едь Калган мугал1мдер бул memiMre уждз мойынсунып, конген1мен, Ж1бек: - Бул жогары санатты сатып алган жокпын, адал енбепме алганмын! - деп кенбей койды. Арызын жазды. Жогары жак 6ipa3 унЫзджтен сон, онын санатын калай тез алса, солай ын-шынсыз кайтара салды. Осы тексеруден кейш oipHeme устаз баска жумыстарга ауысып Kerri. Ocipece Гулнэр Манапбаевна жанадан ашылган 6ip фирмага кадрлар бшпмш баскарушы болып жумыска орналасып кеткенде, Ж1бек онын намыской- лылыгына 6ip жагы суйсшсе, eKiHmi жагынан 6iл iмдi жастын, мыкты мyFaлiмнiн кет in бара жатканына катты капаланды. - Гулнэр, сен нагыз устазсьщ! Сенщ езщ гана емес - тула бойын. MiHe3iH, акылын, б ш м щ , дауысын, жара- тылысын - 6opi жастарга улп болуга, б ш м беруге арна- лып, Алла Тагаланьщ жараткан адамысын! Kernemi мек- 55

_______________ Жанар вбд1шова____________ тептен! - деп, канша жалынса да, ол алган бетшен кайтпай койды. - Ж1бек Тшегеновна, жагымпаздардын, есекцплердщ КУН1 туып, сабакты калай болса, солай беретш, жаз- гандарын б1зден кенпрген адам дардт дурыс болып, макталганы ушга-ак к е т т бара жатырмын! Ci3 де кетЫз, мундай жердей кор болмай! - дед1 кез1 от шашып. - Мен кайда кетемш? Балалардын шуылын ес'пмесем, тамак батпайтын мугал1мдердщ журтынанмын гой мен! Кап-кап, сенщ кеткенще шпм ашып тур менin, - дед1 >Юбек K63i жасаурап. Осыдан кешн Жзбектщ «жумыс!» деп кулшынып туратын умтылысы басылып калгандай болды. Тексерген келшшектщ бгтиген K63i, суп-сур 6eTi, жазгандарын ши- майлап, сызып жаткан колы, «бул не жазу?» деген каткыл дауысы кулагына келсе, кулак шекеден 6ipey салып кеп калгандай, eMipi кермеген 6ip корлыкты... кара жердей бо­ лып басылган кещлщ, суш ки iciHeH беи кайткан, кулазыган жан-дуниесш анык сезшедь Жан-тэшмен берш п, аткарып журген жумысын буралкы иттей пайда бола кеткен элдеюмнщ каралап кеткеш - асылына, кымбатына ит сарыгандай эсер eTin Kerri. Бастапкы кезде тексеру есше туссе, бетше алапестщ TyKipiri шашырап кеткендей жшркенш, жиырылып, miMipKeHin калатын... Ka3ip уакыт ете келе умытылайын дедю. BipaK журегшдеп маздап жанып туратын шамшырагын eaiMcipenn, anci- peTin кеткендей болды. Осы icTen журген прлщще кецш толмай, езшен-ез1 еюнедк К ещ лаз куймен, юб1рпктей ба- сып, мектепке келедк Бурынгы ез1 баскарып журген эдютемедщ б1рлестжтщ жумысынан да бас тартып, тек кана 6ip жуктемелш жумыспен шектелетш болды. Бурын­ гы жалакы алган сайын жана 6ip KHiM алатын эдетш де умытты. TinTi, жана кшм алса да, мектепке кигнл келмей, у п к тимесе де, умаждалмайтын, Kip KOTepriui кок кейлепн устше ше салатын 6ip эдет тапты. Кыста кен-молынан niiiiinin, п пл ген кейлектщ iiuiHeH, суык кабинетте тоцып калмау yuiiH, кабаттап-кабаттап киш алатын болды. TinTi, онын мектепке киетш формасы icnerri болып кеткен сон 6ip кун1 Кайым: - Ж1бек, сенщ ана кек кейлекп кигенще ею жыл болды, баска 6ip женд! KHiMалсаншы, - деген сезше: 56

0Mip сурсем. - Эй, койшы! MeHi KiM керед1 дейсщ? Осы кейлек сон- дай ынгайлы, жуа саламын, ут1ктеудщ де кажеп жок- Мал- ды жайлап болганша, уакыт зымырап eTin кетед1 де, баска кшм киюге улгере алмаймын, - дедь Ж1бек енд1 тексерунплер келе калса, даяр отырайын деп, олардын шукшия тексеретш кагаздарын 6ipHeuie пап­ ка кылып, компьютерден етю зш , тастай кылып жазып коятын болды. Осынын езш е ете кеп уакыты кететш ш та- лай байкаган. Кунделш-п сабагын да бурынгыдай элемде болып жаткан жаналыктармен байланыстыра тусидоремш деп, жанын жеп, кпгапханадан кггапхананы, кггаптан ютапты, кундел1«ат баспасез беттерш актаруды койган. Кунделшт1 iiiiin журген наны мен шайы сиякты уйрен- uiiKTi сарынмен етюзе салады. Мына дерект1р келгел!, мек- тепте жаксы ютесен де, жаман ютесен де 6api б1рдей: ай сайын мугал1мдерден жинайтын азын-аулак акшасын унЫз 6epin, бастыктьщ кецшнен шыксан болды, тыныш жумысынды icTen журе бересщ... баягы адами касиетщ, б ш м щ таразыланатын кундер зейнетке шыккан дерек- т1рмен 6ipre келмеске кеткен. Bip KyHi: «Осы ай сайын ау- зымыздан жырып беретш акшаны ненщ курметше жинап жатырмыз?» - деп сурайын деп Kipce, дерекпр жардай бо­ лып, бала кусап, солкылдап жылап отыр... Ынгайсыз кезде KipfliM-ay деп: «Kemipini3?» - деп, шыгып бара жатыр efli, ол колымен орындыкты нускап, «отыр!» дегендей ишара жасады. Дерекпр ез-езш е келгенше унЫз кутш отырды. - Тушмен уйыктамадым, - дед1 ол карлыгьщкы дауыс- пен, квзшщ жасын cypTin. - Жалгыз улым бар едк тарту- шы едк «наркотик», - деп ез сезш тузетш койды, - соны емдеткенмш... сол кайта бастапты, - дед1 солкылдап жы­ лап. Ж1бек алдындагы куйзелш, кушнш, erinin отырган бакытсыз эйелге карады, жаны ашып кетть Жубатайын десе, аузына сез туспей калды. Б1раздан кешн тутыгын- кырап: - КайтеЫз, енд!!? Ол да 6ip - KacipeTi KyuiTi ауру. Булай жылаганмен, ештеме тузете алмайсыз, езвдзд1 куртасыз. Bapi баланын ез1не байланысты, баска тускен екен, енд1 мыкты болу керек. Руксат болса, мен кетешн, - деп орны- нан турды. - Bip жумыспен келдвдз бе? - деген онын сурагына. 57

_______________ Жанар Эбдшова____________ - Жок! Сау болыцыз! - деп шыгып Kerri. Содан кейш бул жана басшынын жумысына конин тол- маса да, жылап отырганы квз алдына елестеп, жаны ашып, ештеме демейтш болды. Осы кергеш туралы Кайымга да айтпады. Eipax iiuiHeH: «Бурын басшы сайланатын адам- нын отбасын, бэрш TeKcepin, елге улп бола алатынын тагайындаушы ед1? Бул калай?» - деп ойланып калды... BipaK бул туралы да ешюмге Tic жарып, ун катпады. Мугал1мнщ жумысында кетерме сыйакы деген жок, сол баягы KeciMfli жуктемеге бершетш б ел гш акша болган- дыктан, онсыз да сабагын жаксы етюзетш Ж1бек бурын- гыдай, «элемде не болып жатыр, окушыларым артта калып калмасын!» деп, аландамай, окулыкта жазылганды етед1 де, тиын-тебенше дешн есептеп, 6Lnin отыратын жалакы- сын кутедг1(алай сол колга тиед1, Ж1бек солай аудан орта- лыгындагы жинак кассасына жол тартады. Ойы - 6ip келж алу. Bip уйдеп exi мугал1мшн тапкан табысын шашау шыгармай, канша жинактаса да, арман болтан терт двн- гелекке (мэшинеге) жетпей, Ж1бек пен Кайымныц шашта- рына ак TycTi. Балалары да ер жетп. Сирактары сыйдиып ecin калган ул мен кыз: - Ана Мараттьщ устшдегщей куртка алып берщдер. Мен мына ктм м ен ешкайда шыкпаймын! - деп, ул буркылдаса: - Кэмиланын семкесшдей семке аламын! - деп кыз сынсыды. - Кыздарды ертш келейш десем, уяламын: уйде не женд1 стенка, не кухонный гарнитур жок! Жердеп жаткан кшемнщ суры мынау! Буны Кулпаш тэтелер аяк шешетш дэл1зге твсеп койыпты! Оларда даже компьютер бар, - деп анырасын кеп... - Олардын эке-шешеа саудамен айналысып жур. Дукендер1 бар дегендей, 6i3 оларга т е с е алмаймыз, - деп Жлбек канша тусшд1рсе де, ол жылап, белмесшен шыкпай койды. Сейтш, эке мен шешенщ акша жинайтын унем- ш ш д т н е «сотые» жарияланды. Балаларыньщ айткан сездерше 6ip жаты жандары ауы- рып, корланып, 6ip жаты колдарынын кыскалытына карсы icTepre шаралары болмай, eKi мугал1м ем жерде жудеп, пушайман болып, журектер1 сытымдап, шокиып, унйз отырып калды... 58

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ «Й Н Й Р Iiurepi удай аши отырып, «мэшинеге деп» жинаган акшадан, етшен ет Kecin алгандай, жандары ауырып оты­ рып, елден кем болмасын деп, балаларыньщ айткандарын алып бердь Жинак кассасындагы акша тым ортайып-ак калды... «Машине мшсек!» деген арман да агын суга ж(берген, кагаздан жасаган кайыктай, калтылдап, алыстай бердг.. алыстай бердг.. 0стш , куйбендеп жургенде, кун артынан кун, ай арты- нан ай жылжып, аккан судай болган уакыттын калай тез етш бара жатканын да байкамай калыпты. Бантип желб1реп, тит1мдей болып, алдында отырган алгашкы окушыларынын ездер1 екьуш баланын ата-анасы болып KeTinTi. Bip куш биыл мектепт1 6mpreni отырган окушы- лардын класында сабагы бар болатын. Kipe сала жана та- кырыпты бастап кетейш деп, жоспарлап келген. Bip пысы- кай кыз колын KOTepin коймады. - Апай, кенпрщ13, ci3re 6ip нэрсе кврсетешн деп ед1м, - дейд! киылып. - Иэ, не айтасын? - дед1 оган сураулы кешппен кадалып. - Апай, мына Kici ci3 бе? - деп, осы мектепке алгаш кел­ ген жылдардагы суретш экелш тур. Касында езш щ озат окушыларынын 6ipi тур. К,асы-кез1 киылган, толкынданган кара шашы аппак иыгын жауып, бел1 кылдай, сол кездеп сэнмен ки1нгсн 6ip сылкым ару тур... сузш е карап... Колындагы 6ip бума гулд1 аялай устаган салалы саусак- тарынын ез1н керерге кез керек... - Апай, менш экпем ci3fli аузынан тастамайды. «Слздш арканызда химия гылымдарынын докторы болдым!» - дейдг - «Ф зд щ арканызда сол кездеп жастар талгаммен кшнудк заман агымынан калмай, сэнмен кшнуд!, шашты сэндеуд1, дуние жузшде ашылып жаткан жаналыктарды, эр1-берщен кейш кымыз iuiin, мал шаруашылыгымен айналыскан ата-бабамыздын 83i улы алхимиктер болганын сол кнлден ecTin едж!» - деп айтып отырады, - дедь Ж1бек оттай жанган жастык шагын, жас кезж еске алды. Журен жш-жш согып, сол 6ip шуакты шактарды сагынып, кецйп елж1реп турган сэтте... эне 6ip тексеру... нактырак айтсак, жексурын тексерупн эйел, сосын... Ka3ipri куш... балаларынын: «Б1зде анау жок, б1зде мынау жок! Тфпплтм1зден уяламыз!» - деген айгайлары eciHe тусш. 59

_______________ Жанар вбд1шова____________ торыккандай куйге Tycin, 6ip-aK сэтте конин пэсейш калды. нурлы жузше Kip6iH Tycin, терен курсшди «Осын- шама адамга жан шуагымды таратканымда, iiuiMHeH шыккан eKi баламнын калаган дуниелерш алып беруге ша- мам жетпей, кор болып отырмын емесшн бе? ¥стаз болу юшкентай кез1мнен арманым еди BipaK тау копаргандай... жок, жок... инемен кудык казгандай, куш-туш ойыннан 6ip шыкпайтын, 6ip демалмайтын жумыстын OTeyi, жалакысы тым аз екешн ешкашан ойланбаган екенмш... Ендй Miне, «Турмысты жагдай билейдЬ деп... басканы коя-ак кояйын, ез1мнщ балаларым бурын саудагер деп журген, Ka3ipri бизнесмендердщ балалары киген кшмд1 кие алмай, олар устаган семкеш устай алмай, компьютерд1 айтпай-ак кояйын, корланып, мугал!мнщ TipniriH менсшбей отыр... Егер, Кайым да мyFaлiм болмай, баска жумыс icrece, муктаж болмай eMip сурер ме едш? Юм б теш ?» деген ой- лармен суретке 6ipa3 кадалып турып калганын 63i де байкамай калды. Басын кетерш караса, окушылары кыбыр етпей езше карап отыр. CypeTTi эбден «зерттеп» карагандары KepiHin тур. Колындагыны кызга усынды: - Ракмет! - дед1 салкын гана. - Руксат етсендер, жана такырыпты тусшдарейш, - дед1 сабырлы унмен. ¥стаздьщ материалды жещл, api кызыкты тусйдоретип соншалык, кабинетте ушкан шыбыннын ызыны есплетш тыныштык орнайтын, сабак api тез бггетш, 6apiH бш п турган сон, жауап беру де онай болатын. Ka3ip де солай болды. Конырау согылды. Апайлары биязы дауысымен коштасып, шыгып Kerri. Э л п пысыкай кыздын аты Мэнсия еди Ол суретке кадала карап, эл1 отыр. Оньщ тапжылмай отырганын кызык Kepin, касына балалар жиналып калды. - Апайга ani карап отырсын 6а? Жок, анау касында турган эдем! жштке, Кайым агайдын жас кезше карап отырсын ба? - деп, сезбен кажай бастады. - Мына суретке карап отырып, апайдын устшдеп кек кейлекп ойлап отырмын. Ce6e6i апай осы кейлепн мен бастауыш класта окып журген кезде киген. Онда ол жана болатын. Ka3ip карандаршы турш, не болды енд1? Апай сол кейлепн киш келе жатса, менщ жылагым келеди.. Анау cypeTTeri аруды 1здеймш! - дед! K03i жасаурап. - Осы 60

*Ф 5*& & *__________ 0Mip сурсем... кеш емес____________ жексурын кейлектщ кезш куртпасам, мен Мэнсия болмай кетешн! - дед1отты кездерш кластастарына кадап. - Калай куртасын? LUeiuin аласын ба? - дед1 олар кулш. - Жок, 03i шешш лактырады! Ce6e6i ол киюге жарамсыз болып калады, - деп ез жоспарын айтты. Сонымен олар келеЫ сабакта устаздары отыратын орындыкка торт тамшы curri тамызып койды. - Ойбай, денесш куйд1рмесш! - деп, уайымдаган клас­ тастарына Мэнсия: - Мен бшсем, апай кыста осы жексурын кейлектщ imiHeH кабат-кабат кшнш алатын болуы керек, ce6e6i сыр- тынан жемпр кимейд1 гой! Сондыктан корыкпандар! - деп, ез тужырымын айтты. Калгандары келйгп. Ce6e6i дизель отынымен (соляркамен) мектеп ужымы ездер1 жылыта- тын болтан сон, унемдей ме екен, элде Kynii келмей ме, окып жаткан гимараттары суык TyciciMeH, сап-салкын бо­ лып, аяк-колдары мен мен мурындары жылымай журе- тшджтен 6api калын кшнетш. Ал, тал бойы эл1 бузыл- маган, толыспаган Ж1бек апайлары суык TyciciMeH, кез алдарында толып, «жуанданкырап», сол кок койлепмен журе 6epeTiH. ...Ж1бек каннен-каперсп кабинетке Kipin, орындыкка отырды. Окушылардын сабакка даярлыгы 6yriH оте жога- ры екен. Ko6i «оте жаксы» деген багалар алды. Эшешнде бундай жeтicтiктepдeн кешн олардын коздер1 жайнап, кенйцй отырушы efli, бупн тырп етпей, жанарлары жауды- рап, озш багып отырган сиякты кершдк Шэюрттершщ кылыгы тан калдырса да, Ж4бек торт жерден т есш п , куй- ген кейлектщ 03repiciH сезбеген куш мугал1мдер бвлме- ciHe Kipin Kerri. Ертесщде Жiбeк апайларын Мэнсия бастаган окушылар тагатсыздана, мектепке Kipe берютеп холда KyTin турды. Апайлары келд1, аман-есен, арайлы жуз1 нурланып, ж1бек- тей дауысын созып амандасты. Мугал1мдер белмесще Kipin, сырт KHiMiH uieuiin, кайта шыкты. ...Устшде сол кок квйлеп... тек., торт TeciKTiH устше торт улкен, баданадай-баданадай кок туйме кадап, артын алды- на каратып, кайта TirinTi. Мэнсия бастаган окушылар апайларына демш тартып, 61

Жанар Эбдшюва тесше карап, сiлейin турып калыпты. Б1разы «оЫ» деп калгандай болды... Б1раздан кей1н естерш жигандай болып, топырлап, жупре басып, кабинеттерше Kipin кетп... 30.08.2009. «Ж АЛГЫ ЗЫМ - Ж АЛМАУЫЗЫМ ...» Жазира - Жалданбай мен Зейнептщ жастары улгай- ганда керген, кудайдан сурап алган жалгыздары... Алла Тагалам оны ерекше жомарттыкпен суйюмш eTin жаратты. Тегшген ж1бектей кара шашынан бастап, кара тырнагына дешн 6ip MiHi жок, хас сулудьщ нагыз e3i едь Мектептз «Алтын белпге» 6ixipfli. Алматыдагы ен беделди жогары оку орнына келш, 63i калаган мамандык бойынша даярлайтын факультетке кабылданды. Манлайы жаркырап, алдьщгылардын 6ipi болып, улттык б1рынгай тестен (¥Б Т) жогары балл жинап, грантка окитын болды. Sip семестр бойы кун аралатып, уйышмен уялы калта телефоны аркылы сейлесш, кунделжт1 не TipuiiniK кеш- кенш хабарлап отырды. Бурын уйден шыкпаган ерке бала ата-анасын катты сагынатын. Окуынан баска ештемеге аландамайтын ол, киналмай жаксы окитын. BipaK осы сейлесулер, жалгыздьщ KHiMi, жолы, тамагы - 6api комакты, кып-кызыл акша болып, шыга келдг Зейнет- керлшке алгашкылырдьщ 6ipi болып шыккан, бурынгы MyraniM, кешн парторг болып кызмет аткарган, ауылдагы беделд1 адамдардын 6ipi болып саналатын ол, 6ip кызыгы, ете аз зейнетакы алатынын кешн байкады. « М е н т неге аз!?» деп, талай eciKTi какты, талай табал- дырыкты тоздырды... Сейтсе, зан eKi Typni екен, ек^турт есептейд1 екен! Заман езгерш, когам нарыкка eTin, ел жумыстан кыскарып, imiM-жем кат болып, кун кору киындап, ки(мнен жутап, журт кайтш кун керетшш бш- мей, eKi колын мурнына тыгып тотиып, сенделш, тыгы- рыкка т1релген кездеп алган зейнетакы пешштен тускен нэпакадай болып, жан ceMipTce, Ka3ip езшен кешн шык- кандардын Ke6ipeK алатынын керш, ары тартса - ары, 6epi тартса - 6epi жетпей, «бас ауруына» айналган сэт едг.. Сонымен, ештеме озгермейтшше, 6ip тиын косылмай- 62

0Mip сурсем... тынына кездер! жеткен сон, eKi Kopi усак малый, 6ip-eKi ipi карасын кебейтугс тырысып, телш сактап, енелерш, еркек малдарын сатып дегендей ic-эрекет жасап, содан тускен каражатпен жалгызды окытып жаткан... Бурындары, елде акша жок кездс, 6ip кой 6ip бетелке арак, болмаса, ею пэшке шайга айырбасталса, Ka sip ол за- ман етш , кэдмпдей пул болды. Сондыктан мал басын кебейтш, калада окып журген карашыгына сол кургырды кеб1рек салайын десе, кэрШк ит итендетш, не шеп шабуга, не астын тазалауга шамасы жетпей... отыргандары сол шаршап-шалдыгып... 0йтеу1р, кецшге медет ететшдер1 - жалгыздын талабы таудай болып, улкен шаЬарда тегш окып жатканы. Оздершщ есеб1нше, оны каражаттан тарыктырмайтын сиякты. Осы TipuiiniKTepine де !штей шуюршйпк етедк.. Тек, Зейнептщ ri seciniH зар каксатып, турса отыргызбай, отырса - тура алмайтын ауруы екеунпн де жанына катты батып жур. Енд1 сиыр сауу. кой-ешк1н1 жайлау Жалдан- байдьщ мшдетше етт1. Осы 6ip митындаган TipniKTi e3i аткаргалы «Байгус, Зейнеп-ай, бала болмаган сон ба, кас- кабагыма карап, алдымнан кия отпей, бзрш 03i ойнап- кулш журш, аткара салушы едь.. элемнщ жумысы екен гой, карашы ендь меш титыктатып бара жатканын»... деп, ылги ойлайтын. Коранын киын устше леген койган кол шанага курекпен жинактап салып жатып, ойын ары карай жалгастырды. «TinTi... Кудай e3i KeniipciH, бала болмаса да, Зейнеп'п тастап кете коятын менде шама жок кой... Онын ана кара кездершщ тунгиыгына жасосгпр1м бала кез1мде- ак «батып» кетпм емес пе? Одан кету, оньщ тырнагынын сыныгын да бетен 6ipeyre кию - мен уш ш ел!ммен пара­ пар дуние гой... Жазиранын барлык пошымы, Typi шеше- ciHe келед1 гой... Y-y-й-Ь, алтыным»... - деп cMipeimi. Кыскы каникулга шыккан жалгыздарынын «Бзрш беске бтрд1м !» - деп, манлайы жаркырап келгенш Kepin, сагыныштарын басып, eKi Kopi ынкыл-сынкыл ауруларын, киыншылыктарын умытып, кешлдер1кетершш, маркайып калды. Жазиралары бурынгысынан да таралып, сунгактана Tycin, бойы сымдай тартылып, аркасына жайылган ж1бек шашы кара тундей болып топлш , ерекше сулулана тускен, есейген... Аппак TicTepi жаркырап, алкызыл epHiHin ар 63

_______________ ЖанарЭбшшова____________ жагынан Kepiнее, букш дуние жадырап, жайнап, шугыла шашкандай эсер етуил едь «'Пфэ.тсфэ, тш-кезден аман бол- са екен, жарыгым!» дейтш eKeyi кезек-кезек iuiiHeH... Алла Тагаланын осындай бала бергенше ш ум рш ш к етш... «Тэуба, Тэуба!» дейтш куб1рлеп... Сонымен Жазира туган уйде он шакты кун аунап-кунап жатып, артынып-тартынып, кимай-кимай, кез! жасаурап, артына карай-карай Kerri. Окуын ары карата жалгастырган Жазира студенток OMipre уйренш, енд1 эке-шешешмен сирек хабарласатын болды. Алгашкы кездерде уайымдап, аландап отыратын exi Kapi каз1р бул куйлерше де к ен д тп калды. Bip жет1 бурын, TinTi одан да бурынырак хабарласканында айткан сездерш кеше гана естшендей еске алып, жалгыздарынын тшеуш тшеп, елендеп, кара телефонды кузетш, айнал- соктап, уйден узап шыга алмайтын... Kepiuiaepi: «Осылар- дын тыккан алтындары бар ма, кешнп кезде TinTi уйден шыгуды койды!» - деп, кункщцесетш... Ал, Жазира болса, окуы баска тише болган сон, 6ipiHmi семестрде бас алмай окып, киыншылыктарды жещп, 03iMeH 6ipre окыгандардын алды болып, жаксы бага алган сон, к ец ш жайланып, айналасына бажайлап карай бастаган. Сейтсе, бул факультетте окитындардьщ 6api «крутой- лардьщ», ягни, елшшердщ, министрлердщ, бизнесмен- дердщ, тагы баска сондай «мыктылардын» балалары екен. Олардын киген кшмдер1 де, сейлеген сездер1 де, жургстер1 де, кылыктары да, устаган каламдары да, тарткан теме- Kiaepi де, nicTepi де... TinTi ездер1 де ерекше, api баска факультеттердщ студенттершен саны жагынан да аз жэне айырмашылыктары да жер мен кектей екенш байкады. Ke6i судай жана, кымбат кел!ктер1мен келедй Булардын касында e3i де, TinTi, буларга сабак беретш устаздардын 6ipa3bi экесшщ ce3iMeH айтканда, осылардын «колына су куюга жарамай калады», немесе, студенттердщ сез(мен айтканда, олардын касында «серая мышка» болып калады. Жазиранын тагы 6ip байкаганы - буларда казаки 64

0Mip сурсем... касиет, казаки мшез, жалпы казакшылык жок... Осынша уакыт 6ipre окып журген кездерде осылардын GipeycimH 6ipae-6ip рет казак т ш н де сейлегенш естш епть.. ¥лты жок адамдар сиякты... бэр! - пан, 6api - кырланган, сырланган, 6api - бай, терт кубыласы тугел... баска галамшардан ушып келгендер сиякты... Жатакханада туратын, акша жетпейтш, KHiMi нашар студенттер булар yuiiH адам ретшде тук багасы жок, бос орын сиякты... мын жердей жаксы окысан да, суду болсан да сен адам емессщ: сешмен еш м м амандаспайды, ceHi ешмм кезге шмейдт.. Булардын супулык, eMip туралы TyciHiKTepi де езгеше: м м негурлым «крутой» болса, сол - адам... Мейлк онын Typi ат басып кеткен бака сиякты болса да сол - супу... жэне булар ез ортасына бетенд1 м рпз- бейдг.. Апасынын ылги айтып отыратын «Тен тещмен, те- зек кабымен!» дегеш осы жерге айнымай келедь.. Кейде курстастарынын энпмелерш кулагы шалып калады. Айтатындары ел1м1зд1н саяси хал-ахуалы, аты- жендерш тек басылым беттершен окитын, ем м ет басын- дагы кузырлы орындарда отырган шенеушктердщ жумы- сы, отбасылык байлыгы, балалары, жасырын махаббатта- ры жайлы болады... Олары эдетте: «Наших Казахстанцев Папа ведет...» деген сездермен басталады. Алгаш ecri- генде, кулагына туршдей тиш: «Ойпырмай, Казак ел1, Ел- басы немесе б1здщ Президент десе дурыс болар едг.. мына- лары кызык екен?» деп ойлайтын. Уакыт ете келе кулагы уйренш, онша мэн бермейтш болды. Содан KefiiHri суй- ciHin, жыр кылып, айтатындары - саунага, массажга, кымбат мейрамханаларга баргандары, шетелдщ танымал amumepi жэне Ka3ipri кшм ynrmepi едо... TinTi кейб1реу- лершщ экeлepi, кекелер1 эл1 окулары б1тпеген сэры ауыз балапандарына орынтагы жогары жумыс та карастырып койыпты. Оны ездер1 жасырмай, мактанышпен, ауыз тол- тырып, жарыса айтып отырады. «Развод» (окымай, мтаптыц бетш 6ip ашпай, бага кой- гызу ушш мугал1мдерге акша беру) туралы да осылардан 6ipiHiui рет еспдь Сабакка сирек келетш 6ip мыктынын кызы, аты Анеля, тапсырылмаган емтихан, зачеттарды жабу упин езш щ колы тимей, курбысы Регина (онын экеЫ сол мыктынын кол астында гстейд! екен) 6ip мын «жасыл- ды» (доллар) 6epin acifepiirri... соны «разводить» етш 65

Жанар Эбдн жупргенше ею кун болыпты... катты шаршапты... енд1 6ip «крутой» жерге барып, демалмаса, болмайды екен... Осы энпмелерд1 ест!ген Жазира экесппц: «Студентик 6 6 3жылдарда ip т!л1м нанды белin жеп, ipiMi fliH костюьп- 3 6 3M> fli ipiMi KHin, кызга барушы ек!» деген энпмелерш еске алып, мырс-мырс кулдк езш щ Анелядан оныц кейлепн сурап турганы... оньщ сурмеленген касы-кезшщ 3тан калганнан, ягни, «шок» болганнан e repin, буган караган сэп кез алдына елестеп, opi кулдк api корланды... «Парторг болганда, суйтш ед1м, буйтш ед1м, совхозды 6байытып, тел алудан рекорд жасап ед1К... Кейш opi таркаганда, белюке тускен жерден «пэленбай гектар ал!» дегенде, «оны не ютеймш! Кайтш уксатамын!» деген ой- лармен алмап ед1м !» деп айтып отыратын узак-сонар эчпм еи есше туей. «Эй, анкау экем-ай, сол жерд1 алсан, сатып, ен курымаса, езщ келйспен журетш едщ, каярпдей бес койыннын «кайсысын сатам?» деп киналмайтын едщ, 6тукке жетпейтш, кулкЫ зейнетакынды ары есептеп, epi 6есептеп, ештемеге жетюзе алмай, шаршамайтын едщдер...» деген ойлармен ipiHini рет жан экесше к ец ш толмай, онын сонша жыл кызмет icTen, кедей болганына ренжтендей, намыстангандай, корлангандай, ары жерге тапталгандай болды... Кезше ыстык жас толып, кеюрек тусы ашып, катты камыкты... Кедей болу - мына «крутой» ортада, мына заманда улкен кем ш ш к, уят... TinTi, адам катарынан да шыгып калатын сияктысын... Осыны канып, бшген сайын, ол калай баю керек екеш туралы ж ш ойланатын болды... Жазира лекциядан шыгып, жатакханасына бара жаткан- да, кештерде, эртурл1 жерлерде кездескен ж тттерд щ езш кергенде, кезш ала-алмай, ж ш йз байланып калатынын та- лай керген, ш ш ен талай кулген... ...Оны керген кезде 63i де солардын кебш кигендей бол­ ды. Журеп лупшдеп, 6ip кызарып, 6ip сурланып, осы калпынан e3i кысылып, кез1 жасаурап, бакырайып карап турган буны керсе де, ол сыр бермей, кезшщ киыгымен бул турган жакты 6ip шолды да... жанынан ете шыкты... Бул осы «крутой» факультеттщ yiuiHiiii курсында оки- тын Сапар деген ж ш т едь Сырт келбепнщ ерекше тар- 66

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ тымды екенш ез1 де бшетш сиякты. Артына 6ip бурылып карайтын-ак шыгар деген умггпен телм1ре карап турган буган мойын да бурмады. Кешн 6ip-eKi рет кездейсок кез- дескенде де, кенш белмей ете шыкты. Кез1мен iniin-жеп, жел1мдей жабысып калатын ж т т - терге уксамайтын онын мына кылыгы Жазираны одан эр! ынтыктыра TycTi... Eip куш онын сирагы кеудесшен ecin шыккандай, жаратылган аргымактай, «катып» кшнген, бет1 сурмеленген, жаны бар адам дегеннен Kepi Tipi «суве- нирге» уксайтын 6ip сулумен KeTin бара жатканын Kepin: «MeHiH KHiMiMfli корашсынатын болуы керек...» деп ой туйдк.. Осы куннен бастап, эке-шешесше «KHiHyiM керек, акша салындар!» деген хабарлар ж ш келетш болды. Балала- рынын катар-курбысынан кем болып, теменшж болганын каламайтын eKi Kopi колдагы бар малдын Ke6iH сатып, акшасын ж1берт, зейнетакыларын коса салып, жалгыз- дарынын кешлшен шыгып, кабагына Kip6in туЫрмеуге тырысып-ак бакты... «Сапар MeHi байкамады!» деген Жазиранын кобалжуы бекер болып шыкты. Онын касына келш, 6ipiHiui айткан ce3i «Ты им-мидж поменяла, молодчина, такая красивая стала!» едк EKeyi ешн жубы жазылмай, 6ipre журетш бол­ ды. Осы сэттерде гашыктыктан басы айналган кызга буюл дуние, буюл галам KyniM кагып, кушагын айкара ашып, айнала эн салып, буны Tep6eTin, бакыт тшеп тургандай эсер етунп едг.. Bip KyHi каланьщ беделд1, кызмет1 жогары, бай адам- дарынын мекен-жайы салынган ауданында орналаскан, Сапардын жайлы, opi кымбат жиЬазга толы пэтершде еткен студентик «аля-фуршеден» (жешл-желш тамак 6epi- лш етет1н бас косу кенп) кешн Сапар Жазирага: - Уйленем!з. Алдымен ceHiH пэкппне коз1м жету1 ке­ рек, - дед!. Суйгеншщ мына соз!н калай кабылдарын бшмей, сана- сы сан-сакка белшш... «Элде, дурыс тусжбей турмын ба!?...» деген оймен акша 6eTi нарттай жанып, тула бойы 67

________________Жанар OftainioBa____________ кушп-жанып, жузш кетерш, оган карады. Жанарында мьщ-сан сурак... саусактары суынып, колын устай алды. - Ол былай, - дед1 Сапар, - менен бурын ешюммен кез- дескен жоксын ба? - дедк уысындагы кыздын саусактарын сындырып ж1берердей кысып. - Жо-жо-жок! - дед! Жазира еш оттай жанып, дауысы эрец'шыгып. - Ондай болса, каз1р керем1з! - деген ж т т карсы ал- дында жырткыштыц тырнагына ш н ш , корыккан кежектей болып, лупшдеп соккан журеп кеудесше сыймай, flipia кагып турган кызды бас салды. Денеамен дене болып баскан ауыр салмактан туншык- кандай куй Keniin жатканында, кенет... буган мулдем жат, турпщей кадалган, таныс емес «дунне» окыс булкын- гандай куй Keuiin, ерекше куш алып, тумса денесш какырата жарып, жаракаттап ене 6epfli... TinTi элдене алкымына т1релгендей болды... журеп кетерш п, кускысы келдь.. Шоршып, карсылык керсетпек турмак, жаны мурнынын ушына келгендей куй кешш тыпырлап, жан Tepi бурк ете TycTi. TinTi, мулдем тынысы тарылып бара жаткан сон, аузын арандай ашып, ауаны кармай жутып, астындагы жайманы flipin каккан саусактарымен умаждай бердь.. умаждай бердь.. ...Кенет ол жылан шагып алгандай атып турды. ©Hi элемтапырак!? Жудырыгы туйшш, жайрап жаткан кызга тент: - Сен! Сен! Ку-Курыган кыз екенсщ гой! - дед1 тутыгып. - Кай жерде? Клммен? - дед! зэрленш. - Сайкал! Сен де 6ip, анау Сайындагы путана да 6ip! - дед! Остеит. Жазира онын баж еткен дауысынан eciH жиып алга- нымен, ушып тура алмай, жаншылган, езшген денесш иге- ре алмай, созаландай иретш п, жайрап жаткан аяктарын бауырына жиып, жана туган ботадай кирелендеп, орнынан туруга талпынды... Тук тусгабей, аппак денесш ж!бектей кара шашы жауып, eKi шынтагына суйенш, жана туган ай- дай жщйнке кастары туйипщареп, жуп-жумыр торгындай мойнын бурып, алкызыл epHi ашылып, аласы аз кара кеш яйптке урке карап, ол орнынан тура бердг Иыгын тш-тж KOTepin, кол батпайтын кос алмасын yn6ipereH ак бшек- TepiH айкастырып, жапты. - Путана! Сен путанасьщ! - дед! Сапар TicTeHin, даусы 68

0Mip сурсем. жер астынан шыккандай ысылдап, K03i адырайып, жында- нып кеткендей д1рш кагып. - Ойлап ем, «кезд1 арбап, nepiuiTe кусап, осы калай аман жур... деп!?» Шык! Кез1ме кер1нбе! Бар, баратын жерще, панелге шык! Сол сенщ орнын! - дед1ол кыздын кшмдерш бетше лактырып. - Мен ешюммен болган жокпын! - деп, шырылдаган Жазиранын ce3iH ол кулагына да гпмедь Итерш шыгарып ж1берд|... Жазира басын буркеп, жатакханада ею-уш кундей тесепнде бук Tycin, сабакка бармай жатты. Ke3i жумулы болганымен, KOKiperi ояу... Сапардын касында бакыттан басы айналып жатканында, онын булай тэнш ауыртатын эрекетке баруы мумкш-ау де­ ген ой уш уйыктаса тусше де KipMenTi... Ал ол болса... буны жансыз куыршактай жулмалап, сатып алатын заттай «тек- сердй> гой!? Сол... тексерл жаткан ю-эрекеп сол калпында коз алдынан 6ip кетпей койды... Кезш таре жумып, басын канша шайкаса да сол 6ip кез коз алдынан келбевдеп кетер емес... «Калайша... калайша... осындай азаптан сон, бурын басымнан еткермеген осындай жагдайдан сон, TinTi бурын мундайды кормеген зорлыктан сон, мен калайша пэк, таза болмаймын!? Ол менщ тэтмдй гана емес, жанымды ауырт- ты! Корлады! Кереказ заттай лактыра салды!» Осы ойлардан сон, жылап-жылап, э.ги курыган ол езш щ елшердщ санатында ма, жок эл1 прш ердщ катарында ма­ кай аралыкта жургенш багамдай алмай калатын... Bip болмеде 6ipre туратын Бакытгулдщ: - Не болды? - деген сурагына yHci3, коз жасын Terin, еплш , басын шайкаганнан баска еш жауап бермедг Акыры узак аурудан тургандай, кур сулдер1 суйретЫп турды. Куаныш оты ушкындап туратын кара кез1 мунга толып, кырлы мурны уншрлене Tycin, акша жуз1 сур- ланып, сулейсапа болып, ycTi-басына да салгырт карап, оку yarepiMi де нашарлап, ем1рден туншгендей куй кештг Санасында «Путанасьщ! Панелге шык!» деген 6ip-aK сез... ызындайды... Басында туешбеп едг., сейтсе, ол тэнш акшага сататын «жезекше» деген угымды биадред екен. «Панели» де TyciHiicri болды... 69

_______________ Жанар Эбд|щова____________ Осыны бшген сон, бурынгы корлык жай эшемн болып, ал, мынау... мынау... ел in, кара жерге юргенмен тен бол- ды.... «Мен пэк efliMl? Калайша, булай болды?» деген сан марте кайталанган сурактардан кейш ол сабакка да бар- май, 6eTi ауган жакка журе берщ... Кенет, «Сайын KemeciH керейш!» деген ой санасында жарк ете тустг Барды... Екеу-ушеуден шушркелесш, жол бойында топталып турган, шырттай кшнген, боянган, сыланган, ор1мдей, жас кыздарды кердг.. Ko6i езймцдш каракездер... «Осы жап-жас калыптарымен, осы солкылдаган жап-жас тэндер1мен та- нымайтын, мулдем жат еркектерд1 касына жаткызып, жшркенбей... корыкпай... кабылдай ма?» деген ойлармен денеЫ ттр к ен ш , каскыр керген ешюдей еж1рейш карап турганда, касына эйнеп келенкеленген, кара машине токтай калды. Релдеп кара кезйийрйгп еркек мэшиненщ эйнепн томен Tycipin: - Менiмен журуге калай карайсыз? - дедь Сапардын «Сен путанасын!» деп ысылдаган ce3i Кулагина келгендей болды. Денеа калтырап, корлыктан тынысы тарылып, K03i карауытып Kerri. Демш терешрек алып, жука танауы делдшцюреп, даусы калтырап: - Иэ, барамын! Мен путанамын! - дедь Барды. Каланын шетшдеп суп-сур уйлердщ 6ipeyciHiH ауласы- на келш, токтады. Еркек «Жур!» деп, екшпи кабаттагы 6ip белменщ eciriH ашып, ш к е юрпздг Екеуше арналып жайылган дастарханга отырып, кез!мен iuiin-жеген бейта- ныс еркекпен 6ipre тамактанды. Шараптан да iniTi. KyHi бойы нэр сызбай, каланы жаяу аралаган, жаураган онын мына ыстык тамак, кымбат шарап буынына тускендей бо­ лып, мен-зен CTin, кез1 жумылып, денеЫ тыныштык 1здеп, тула бойын уйкы басып барады. Сол кезде еркек орнынан тургызып, колынан жетелеп, TynKi белмеге апарды. Ол ердь Tiirri, шешшд1рш жатканда да селт етпестен тура бердг Типшн ушында, буки! болмы- сында, шарап масайткан санасында 6ip-aK сез, 6ip-ax угым... Ол - «Путана!!!» «Путана!» «Путана!»... - Мен Путанамын! - дед1 кезш эрен ашып, еркекке карап, т ш курмелш. - Ол маган солай айтты... «Панелге 70

0Mip сурсем. шык!» - дедь Мен просто керейш детеншн... - дед! ол сез1н1н аягын жутып. - Бупай болады деп ойламадым, - дед! ол кабагын KOTepin, басын шайкап, - ешкашан... - дед!. Масайган, корланган ол бэрше карсылыксыз кендк.. квз!н ашса, оз!не TOHin, еркек отыр. Кеше байкамапты, жасы 6ipa3ra келген адам... - Калкам, кеше 6ipiHuii рет шыктын ба? - дед! дауысы д!р!лдеп. Жазира «Иэ!» дегендей басын изеп, тура карауга жуз1 шыдамай, бет!н ала кашып, мойнын бурып Kerri. - 0 a i бет!н ашылмаган, пэк куй!нде кешеге шыгып, осы... ecKi кэсшпен айналысуына не себеп болды? Осы келбет!нмен, осы пэкппнмен кез-келген ер ж!г!тке жар бо- лып, бакытты болатын кыздын 6ipeyci екенс!ц, неге бундайга бардыц? - дед! еркек. - Пэк... эл! бузылмаган кыз ба екенм!н? - дед! Жазира тесекке шокиып отырган куй!, eni боп-боз болып, оган бакырая карап... - Иэ, - дед! еркек мырс етш кулш. Осы жаска келгенше, кыз бен эйелд! ажырата алмасак, HeciHe е\\йр cypin журм!з, - дед! ол мурнын тыржитынкырап. - Маган... маган... ол... «путанасьщ!!» деп eni... Калай- ша!? - дед! кара кез!не жас толып, астьщгы ерн!н тгстеп. - Саган сол сезд! шм айтса, 03i сондай болган. BipaK буг!ннен бастап, «путана» болдын... Тустен кей!н кетем!н, каласан, алып кетейш... Bip шартым бар: отбасыма керш- бейсщ, api мына кэс!б!нд! коятын боласын, 6ipaK бакы- тынды тауып жатсан, аяулы жан рет!нде ез!м узатайын, - дед!. «...Бакытымды ма...», - дед! ол !штей тыгылып, - «тап­ кам... 6ipaK ол маган сенбедь.. Енд! табылмас...», - дед! кап- кара коз! юреукеленш, жаска толып. - «Апамнын: «¥лыс- тьщ улы кун! Самарканнын кек тасы ж!б!пт!!» деп айтып отыратыны бар ед!. Сол кун! Сапардыц кушагында мен де сол кек тастай балкыганмын... Содан ба? Эйтеу!р бакытым басымнан бул-бул ушты - журепм кансырап, жаным жа- раланды... ол аздай тагы агат басып, жаман жолга Tycin, «путана» болып турмын... Будан да enin калганым жаксы efli», - деп ойлады. 71

_______________ Жанар Эбдм ова____________ BipaK «клиентше» ештеме айтпады, тек басын шайкады. - Жок, бара алмаймын! Окуым бар! - дед! ол жердей кезш алмай. - Т у сш н т... Окуьщнын акшасын телешн деп шыккан екенсщ гой! Алда, байгус-ай, - дед1 елж1реп, кызды улб1реген иыгынан сушп. Жазира шоршып орнынан ушып турып, кише бастады. Тула-бойы турпнгш, imi-бауыры калтырагандай куй к е п т . 0з1нен-ез1 жшркендь «Мен нагыз анаудын езг.. «жезекше» болдым!» деген ой санасын карангы тундеп прожектордын опор жарыгындай осып-осып кетедь Колы д1ршдеп, апыл-гупыл KHiHin жаткан буган аягандай болып карап отырган еркек орнынан турып, орындыктын аркалыгына асылып турган костюм ющ калтасынан 6ip бума акшаны алып, жэпиктщ устше койды. Жазира акшаны алды да: - Бул аз, тагы да косьщыз! - дед1 ширыгып. - Пай-пай, 6ipiHini жумыс кунщнен акшага деген араньщ осылай ашылса, жакын арада ен бай эйелдердщ катарына косылатынына кумэшм жок! - деп, каркылдап кулю, тагы да кек кагаздын б1рнешеуш усынды. Жазира жанары суып, ещ сурлана Tycin, жауыга карап... акшаны алды. Еркек кешеп алган «точкасына» кызды экеп тастады да, колын ербендетш, коштасудын ишарасын жасап, кезден гайып болды.. Жазира сабакка бармай, бет1 ауган жакка журю, б1рнеше кошеден eiri. Асфальтка тиген вкшеЫ «Пу-тана! Пу-тана! Пу-тана!» деп тыкылдап келе жаткан сиякты естюдь Жол бойындагы онаша аланкайдагы орындыкты кв31 шалып калды. Дщкеш курып, кез1 карауыткандай болып, ею аягы кара сан болып бастырмай, букш денеш зю-квтерем болып, эр кимылын ауырсынып, отыра кеттг 03iHiH журепнщ согысы, самайындагы тамырынын лыпылы «Пу-тана! Пу­ тана! Сен... пу-тана-сын! Сен! Сен! Пу-та-на!» деп тургандай болды. Квзшен унс1з аккан жасын колынын сыртымен сурттп кояды... канша отырганын 03i де бюмейдг.. Б1раздан кешн кеудеа босагандай болды, денес1 тоназыды. Айнала- сына караса, кеш батып калыпты. Беторамалын алайын деп, 72

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ калтасына колын салып едг.. баганагы еркек берген а к т а томпайып, колына тида. Алып санаса... 6ipa3 каражат екен! Не icTepiH бшмей 6ipa3 отырды. Уйше салса, «Кайдан кел- ген акша?» деп, эке-uieuieci мазасын алатыны айдан анык! Жатакханада сактай алмайды. «EHfli не icTey керек?!»... 6ipa3 отырган сон, «Банкке барып, ез есепшотымды ашуым ке­ рек!» деген шепим кабылдады. Барды. Ашты. Жатакханага келген сон, Сапарды умыту уш ш , 6ip жагы онын жанын жаралау ушш, иектеген ж т тт е р д ш бетш кайтармады. Сейтш, жаман атагы шыкты... Бурын бетке устап журген уздис студенттщ суйык жолга Tycyi бурынгы куратор, Ka3ipri едвайзер аркылы деканатка жетть Жат кылыгы ymiH оны жатакханадан аластап, «окудан шыга- рамыз!» деп, мэселе кетерш жатканда, Жазира аяк астынан катты ауырып калды. Курсагынын теменг1 жагы пышак суккандай 6ypin, шаншып жанын кезше керсеткенде, кулындаган даусы куракка шыкты. Алма бет1 бордай семш, агарып, алкызыл epHi жуыла-жуыла, онган шуберектей, бозара жукарып, жиырылып, кыр мурыны суй1рлен1п, 6ip сэт демала алмай калган ол есшен танып калды. Жатакханадагылар «Жедел жэрдем» к ел т, земб!лге салып жатканда, онын жаткан жершщ шылкылдаган кан екен1н байкап калды. Ерекше эбшерленш, жуг1ре басып шыккан ак халаттылар маши- наларынын дауысын азынатып, оны тез алып Kerri... Дэр1герлерд1н ерен енбепн1н аркасында Жазира аман калды. Жас арудын бойына жатырдан тыс бала бггкен... Кеп кан жогалтканнан, opi ауыр операциядан сон, келецкеде ескен шептей боп-боз болып, ауруханадан калт- култ eTin, эрен шыккан Жазирага куНм керек болды. Деканаттагылар онын уздш студент екен1н ecxepin, акедемиялык демалыс алуды усынды, сонан сон каласа, окуын ары карата жалгастырады. Сонымен Жазира сырты бутш, imi тутш болып, туган ауылга оралды. ©3i жарымжан болып, жудеп келген1нде, алдынан шыккан картайган эке-шеше, киюы кашкан 73

_______________ Жанар Э&цшова____________ жутац TipmiaiK, кайыршылыктын белпсшдей болган атам- замангы ecKi заттар... бул уй гана емес, жастары жумыс 1здеп, жан-жакка кеткен, квшкен журттын орнындай болган тозган ауыл... 6api жан-дуниесш мулдем кулазытып ж1бсргендей болды... Жаны калмай, бэйек болып, асты-устше тускен эке- шешесше операция жасатканы жайлы ештеме айткан жок. Кара кезше жас толып, TyHepin, ею KopiciH аяп, олардын «Не болды?» деген сурагына «Каным азайып кетттц 6ipa3 демалган сон, окуымды жалгастырамын!» дегендей элденеш айтты. Боп-боз болган жалгыздарынын TypiH Kepin, олар енд1 ол кайда барса, сонда бармакшы болып uieuiiM кабылдады. Кеп узамай олар калага Koruin Kerri. Жазира окуын кайта жалгастырды. Каланын шетю ау- дандарыньщ (йршен сатып алган ею белмел1 пэтерлершде yrneyi турып жатты. Ол кундв окыса, тунде «Жумыска кегпм !» деп, уй бетш кврмейтш болды. Жазиранын тунде жумыска Keryi - эке мен шешеш катты o6irepre салды. Ocipece Жалданбай KeMnipiHiH ап- шысын куырып: - Жазкен кайда жур? Не кылган жумыс ол - тун кез- ген!? Кыз басымен кангырып жургенде 6ipey enTipin кетсе, кайтесщ!? Не ютеп жур? Сурасаншы!? - деп жанын жейтш. - Акша жетпей жаткан сон, ютеп жаткан шыгар, - де­ ген онын жайбаракат жауабынан кешн шалдын кез1 шаты- нап, шекес1н1н тамырлары адырайып, катты ашуланып кетт1. - Айт кызына! Аштан елмесшз! Тушмен жогалганын койсын! Эйтпесе... эйтпесе, бшмеймш не ютейтЫмдй? - деп, жудырыгымен столды койып калды. Селк ете тускен кем трш е адырая 6ip карады да, далага шыгып Kerri. Сырттан KipreH Жазира шешесшщ ею кашып, абдырап турганын б1рден байкады. - Мама, жайшылык па? - дедь - Экен урсып жатыр. «Адам жогалып кетш жаткан за- манда кызын тушмен кайда жур, не ютеп жур?» деп, кулагымнын eTiH жеп койды. Туащцрин 03iH, - дед1 K03i KipTHin. Жазира мвлд!реген жанары жалт ете калып, иыгын 74

ш. 0Mip сурсем... жапкан, ж1бектей топлген кара шашын аркасына колынын сыртымен cepnin ж1берш, шешесше карап калды. Ойланып калганы KepiHin тур. Сонын арасынша сырттан экеш юрдг Зейнеп куйбевдеп, дастарханын жайып, дэмге шакырды. Шай устшдеп у н а зд ж п Жазира бузды. - Экс, - дед1 ж!бектей дауысын созып, - ренжш жур- гешшзд1 естдам, - дед1темен карап. - Мен окитын жерде бэр! купит кшнедь.. Олардан кем болгым келмейдк - дед1 мурнын пыс eTKi3in тартып, - сондыктан кун аралатып тунг1 жумыска шыгуга руксат eTiHi3, - дедк - Жумыс онша ауыр емес, телеграмма Ж1беретш жерде icTen журмш, - дед1 дауысын бэсендете тусш. 0Keci кабагынан кар жауып ары отырды, 6epi отырды... Жалгызыньщ сезш е сенбеске амалы калмады. Б1раздан сон: - Жарайды, ез1н бш, тек 6ip пэлеге ушырап калмасан болды. Сенщ амандыгынды ойлаймыз, баска не дейсщ!? - дед1 0Hi кабаржып. Басында exi кор! аландап, уайымдап, келгенше Kip- niKTepi ш нбей, кутунп едь.. уакыт ©те келе буган д а errepi уйренш, кет1п бара жаткан жалгыздын артынан карап, iurrefi тшеуш тшеп, ундемей кала беретш болды. Ce6e6i, бурын анда тартса - анда, мунда тартса - мунда жетпейтш акша... Жазираньщ жумысыныц аркасында кен-молынан жететш болды. 03i де куыршактай болып, KHiHin алды. TinTi, су жана кел1к те алды. Уйдеп кырык жылгы заттар- ды да жаналады. IuiiM-жемнен де кенде емес. Аягын баса алмай, Ki6ipTiKTen калган ана мен барлык уй шаруасын ©3i аткаратын экенщ бос уакытындагы ермектер1- теледидар. Bip KyHi «К ТК » арнасын косып, жайлы диванга иык- тасып отыра калгандары сол едг.. экранда койша тогытып, «Коптен 6epi 1здерш жасырып, колга туспей журген, «ecKi кзсшпен» айналысатын «интерэйелдер» курыкталды...» деп, 6ip топ ор1мдей каракоздерд1 косактап усгаган поли- цейлердщ жумысын керсетш жатыр екен. Олар болса, камерадан кашып, беттерш колдарымен колегейлеп, кшмдер1мен жауып, коршбеуге тырысып жа­ тыр. Сонын арасынша араларындагы ен сунгагы, бой-сойы 75

Жанар вбд1шова жагынан да ен сулуы ак курткасымен бетш келегейлей 6epreHi сол едй.. иыгын жапкан кара шашы ж1бектей су- сылдап, толкындана алга теплгендей болды да, жуп- жумыр, ак торгындай мойны жарк ете туст1 де... оператор ocipece, желкесшщ шункырынын астындагы тарыдай кара мен1н тайга танба баскандай eTin, анык KepceTTi. EKi Kopi 6ipme 6ipi бажырайып, карап калды. 9здер1 та- лай суйген, талай суйсшген Жазираньщ желкеандеп кап- кара мешнен айнымайтын анау теледидардагы KepiHic кез алдарынан кетпей, айран-асыр калып, естен айырылудын аз-ак алдында отыр... Ак куртка да, сыбызгыдай тартылган балгын дене де соншалык таныс, соншалык жакын... - Эй, euiipiui, шаршадык! Кайдагы пэлеш кайдан керсетед1осы!? Тапкан создерш карашы? «EcKi кэсш»... Ол болып па екен казакта!? Б1зд1 койшы... Kspi койдын жасындай OMip калды... етер кун итшшеп... Осы 61зд1н катарымыз, 6i3 сиякты кара- пайым адамдар... не калдырдык балаларга?! Тук те жок! Енд1 не болды!? Оларга киын болды гой... Зейнетакы - анау, жалакы - мынау... тукке жетпейтш! Теледидарга карасан, «...ана шенеун1к пэленше миллион акшаны жым- кырып, шетелге кашып KeTinTi», «мынау пэленше акшаны жымкырып, кашып KeTinTi», «су жасайтын акшаны пэлен жеп койыпты....... MiHe, айтатындары - сол! Оларды устай- тын, халыктын байлыгын тексеретш адамдар кайда? Ук1мет кайда карап отыр!? «Шыкпа, жаным, шыкпа!» - деумен ел келе жатыр калт-култ ет1п... Соны да бил1к басындагылар б1лмей ме!? Енд1 ки1ну ушш, тамак жеу уш1н... OMip суру уппн адам - оз1н де, сэбшн де... буйрег1н де, imeriH дс сататын шы- гар!?... - деп, тунше сейлеген, заманга кешген шалынын соз1нен кей1н тосекке жаткан eKeyiHiH де уйкысы кашып, мазасы кет1п, журектер1 суылдап, коз алдарынан аппак мойындагы тарыдай кап-кара мен кетпей койды... Б1рнеше куннен кешн жалгыздарынын баска калага жер аударылганы жайлы ук1мд1 ест1генде, эке байгус 6ip жагына кисая берд1 де, кескен теректей сулап тустй Сол корылдаган куй1 бакилыкка аттанып журе берд1. Тобан аяк болып калган байгус ана шалын жер койнына 76

0Mip сурсем. берген сон, оны-мунысын буып-тушп, туган-туыстын кемег1мен пэтерш 6ipeyre табыстап, ку жалгыздын арты- нан журеп кан жылап, шыкпаган ку жанын су й р етт, бетен калага жол тартты. 24.11.2010. ПЕНДЕШ1Л1КТЩ ШЕГ1 Булцнршшдей, он ек1де 6ip ryni ашылмаган, жас кыз аты- лып апдк Бул окига ауыл адамдарынын eciH аудырып, кебшш жатасын устатты. Кергендерлш айтуынша, аю ататын мылтык кыздын сол жагын, imi-бауырын тугел жаракаттап, тугел жайратып кеткен. Шыбын жаны кеудесшен шыркырап шыгып кеткенше, кыз шырылдап: «0 л п м келмейдк елпм келмейдй» - деп, шынгырып жатып жан тапсырыпты. Бундай жагдай болганда, тексеретш арнаулы адамдар келш, мылтык тэрюлендк уйдсплер суралды. Сол кар- шадай кыз бен экесшен баска ешюм ол мылтыкты октап, ата алмайтын болып шыкты. Ал, экесз болса, KacipeTTi жагдай кезшде, уйде болмапты... О л й т он жакка салып, eciK пердесш жауып койган белмеден ауык-ауык жылбыраган, жас каннын иici бурк ете калып, колканы кабалы. Оны ораган ак мата канша кабаттап, ауыстырып турса да, лездемде канта бепп, кып- кызыл ала бола бердк Uleiueci дауыс шыгарып, зарлап отыр. Уй толган эйел... Bapi не айтады екен деп, жоктауга кулак салады. Бэлеш улкен кызы шытарды: «Ойбай, сен елырдщ! 1ш ки1м алута акша бермей, iiuyuii ен! Жуттын ба, акыры!» деп, шешесше тап-тап берген сон, сэры кызды eKi женгеа eKi колтыгынан демеп, туртызып, суйрегендей кылып, бушрдеп онаша болмеге алып Kerri. Олардын: «Жыласан, жендеп жыла! Аузына келген.й айтпай, ез абыройынды 03iH ашпай! Шешене де онай болып отырган жок, баласы- нан айырылып... 0лт1реЫн бе еши... iuiTi екен деп? Айуан- ды да аяйды той, оган Караганда шешен емес пе, ол!» - деп, зеюген сездер1 естш п турды. ©йелдер Ky6ip-Ky6ip сейлеседк «Алдында YKiui уйден KeTin калыпты. бм м ге KipinTi дейдк Колында арызы бар Двйдь Бул не арыз деп окыса... «Уйдегшер кун кврсетпей 77

Жанар Эбдшова .•s& f& p жатыр. Балам, куйеу4м урып, басымды жарды, эгэрюм, ecTin ура берсе, меш eaTipynepi мумкш...» деп жазыпты' Содан эюм элг1 баласын, куйеуш шакырып алып: «Буларын не?» - деп, урыспай ма? Сейтсе, олар айтыпты: «Арагын коймай жатыр, бэр1м1зге маза бермей жатыр!» - деп. Эюм акылын айтып, 6ip жагы yuieyiHe де урсып- урсып уйлерше кайтарып ж1бершть Содан YKiui б1рнеше кун эрммнщ ушне 6ip конып, кешеде ж у р и т , сонда осы кызы барып: «Апа, уйге жур!» - деп, жалынып жылапты. Бул болса, удай мае... елдщ кезшше балагаттап, айтуга ауыз бармайтын сездер айтыпты. Кыз жылап, ушне жулрш KeTinTi. MiHe, содан болтан бггкеш - осы!» - деп, ершдерьершдерше тимей сыпсыцдайды коп ауыз... - Иэ, Алла! Каршадай бала ез1н-вз1 калай дел барып атты екен, мен сотан кайранмын! - дейд1 толык кара эйел сыбырлап. - YKiui кана емес, Эзербайдьщ ез! кунде тенселш, эзер аятын басып журд1 емес пе? Бурын «YKiui iuiTi» дегенд1 ecTiMeyuii ед1к, анау KeMnipi барда басын 6ip кетерд1 ме, бул байтус? Осы уйдщ кул1мен Kipin, отымен шыгатын... Он шакты бала туды, бэрш еЫрдг Жас кезшде, осы дзербайдын таягынан коз ашпады гой. Е, шайтан азгырмасын десеннп одан да... Иэ, Алла, езщ сактай кер! - деп, свз1н аяктады арык, кара эйел. в л ж л арулап жуып, жаназасын шыгаруга даярлады. Эйелдер калды, еркектер кетп бейгг басына. Алматыда 6ip асханада ыдыс жуушы болып жумыс ютейтш eKiHiui кызы келд1 Keuiirin. Ботадай боздап: «Калайша Ботам апда менщ? Калайша!?» - деп, жерге екпетшен Tycin, мойнына курык тускен кулындай шынтырды. «Bip жыл шыдасан, мектепл 6iTipin, окута тусер едщ, кетер едщ! Мына тозактан кутылар едщ! Басар тауын, барар жерщ таусылып, тытырыкка лрелген, арман- да кеткен Ботам-ай!» - деп, елдщ сай-суйепн сыркыратты. Жаткан жерщ токпактап, Kerepin талып Kerri. Exi женгеы келш, ол кызды да колтыгынан демеп, алып Kerri. Мурны кып-кызыл, Tici тускенд4ктен аузы опырылып, жиeгi iuiiHe тускен унпрдей жиырылган, тарамыстай тар- тылган, сырыктай узын бойлы, eri кашып, енкейген, жудеген. 78

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ юрлеген, кызы елш, жылап отырган эйелгс карадым. Тап осыдан кырык жыл бурын, менщ алты-жет1 жасар, бала кез1мде осы азып-тозган к ем тр топ-толык, ылги купш журетш, аппак, комакты анары кейлегшщ алдьщгы киыгы- нан лыксып, шыгып кететшдей, жанарды epiKci3 езше ауда- рып туратын, басына тарта салган орамапынан буркырап шыгып туратын, бидай тустт, буйра шашты, эп-эдсм1, бой- сойы келгскен, жап-жас келшшек болатын. Жалгыз lueuieci, эйтеу1р окуы таусылмайтын жалгыз агасы бар болатын. Bi3 Kepmi болатынбыз. Шешелерш1з 6ipiMeH-6ipi жаксы арала- сып, 6ip шыны аяк шайларын 6ipi-6ipiHci3 шпейтш. Bi3 осы ауылга кешш келерден 6ip жыл бурын YKiiirri осы Эзербайга узаткан екен. Балалары солдаттан келген сон, эке-шешеа куда Tycin келш, тойын жасап, уйленд)рштг BipaK uiemeci кызынын жайын айтып, ылги уайымдап отыратын. 03i ылги курюлдеп, жетелш отырады. Б1здщ сэры сиырдын сут1н «eKi уй белш imeMi3» десем, OTipiK айтпас ед1м. Ce6e6i, ертен ерте сиыр сауыла салысымен, апам жып-жылы тесектен суырып алып, уйкым женд1 ашылмаган менin колыма 6ip литрлж банкire куйылган жып-жылы cyTTi устатып: - Жупр, тез апар! Ана Нураш байгус жылыдай iuiciH, жетел1басылып калар ма екен?! - деп, кунде жумсайды. Уйге KipceM, Нураш апа етепне 6ip баланы орап, алды- на салып, аузына нан ба, 6ip нэрсеш шайнап, тыкпалап отыр. Бала аппак, топ-толык екен. EciK жакта узын бойлы, самай, манлай шаштары буркыраган буйра, 6ip ак сэры эйел тур. Аузындагы салып турган ем1з1кт1 6ipece ана езуше, 6ipece мына езуше жупртедг Bip уакытта экеп, баланьщ аузына салды. Балага енкейе бергенде байка- ганым Teci улкен екен, лыксып, жука кейлегшщ алдын Kepin кетт1. KeMnip: - Айналайын, сут экелдщ бе? - дед1 маган карап. Мен басымды изед1м. - Ана cyTTi nicip, мынаган берейж! - дед) ол эйелге карап. Ол болса, мурнын 6ip «пыс» eTKi3in тартып, жайкала басып келш, колымдагы cyTTi алды. Уйге келсем, 6api дастархан басына жайгасып, ертенп шайды iшeйiн деп жатыр екен. Экемнщ касындагы орныма жалп етш отыра KCTriM. Аласа жозынын сирагына аягым THin KeTin eni, бэршщ шыныдагы шайы шайкалып Kerri. 79

_______________ Жанар Эбвдшова____________ -А к ы р ы н , акырын, байка! - дед! шешем, дауысын катайтып. - Иэ, негып жатыр екен? - дед! маган шукшиып. - Ештеме, - деймш мурнымды шукып. - Емшеп табактай 6ip эйел жур. Нураш ana 6ip боткадай баланы кушактап отыр, - дед1м жайбаракат. Шешем экеме карады. Экем ж етш рш т, iiuin отырган шайына YHci3 ущлш калды. Шешем кезш алайтып: - «Кагынып сейлеме!» - деп, кашангы айтамын саган! Шукыма мурнынды! - дед! 3eKin. Шайымды тез-тез inrriM де ойнап кегпм. Кап-кара купппмд! шэушдетш, арпалы- сып жатып, орамалы агарандап, Нураш апанын уйше бет- теген шешемд1 байкап калдым да, етепне ошаганша жабы- са KerriM. - Кал дейм1н саган, тез келемш! - дегенiне карамай, тар есштен апаммен косам-жарласа сыгылысып, уйге к1рд1м. Шешем icTepre шарасы болмай, желкемнен 6ip мытыды да, ештеме болмагандай, жайбаракат калып танытып, баланын eMi3iriH аузына салып, ырсиып, кул1п турган, сэры эйелге карап: - Иэ, мына кыз кеп капты гой? - дед!. Бала кушактап отырган Нураш апа: - Иэ, кебешп жатырмыз, Буб!ш! Терге шык! Аман- есенс!ндер ме? - дед!. Апам «Ш ук!р!» дегендей аузын жы- бырлатты. - Керпе сал! - дед! кызына карап. Ук!ш жайкала басып, кабаттаулы керпен!н 6ipeyiH алып, терге жайды. Bi3 отырдык. Дастархан жайылып, шай келд!. EKi шыны шай- ды унс!з сораптаган Нураш апа енд! гана курыс-тырысы жазылгандай, кабагы ашылып, шешеме карады. - Бэлешн 6api сол «Зинам-айдан» басталыпты, - деп, басынкы дауыспен энг!мес!н жалгастырды. - Сол, баягы эдет!мен, iiuin, уйге конбай, бакка барып, жатып алады екен. Сол, баягы гей-гейше басып, «Зинам-айлап!» exipin, жылайды екен. Кезше мына Ук!ш KepiHce, колына тускен затпен nepin ж!беред! екен... Мына бала тугалы Эзербай тынышталып, баласын мойындап, Ук!шке де энпмесш ай- тып, 6eTi 6epi карап калган екен, сол, аяк астынан кайта бастапты. Ею-уш кун болыпты, 6ip хат KeninTi, сол солдат болган жершен... Bip орыс катын к!шкентай, exi жасар кызымен тускен суретш ж1бер!пт!. Оны мына Yxiui алып- ты да, жыртып-жыртып, эжетханага тастамай ма? Соны

0Mip сурсем. Эзербай сол жерге барганда KepinTi де, тас-талкан болып- ты. MiHe, содан 6epi - шуркан, содан 6epi iiuy дейдк.. Мы- наны кекала койдай кылып сабапты. «Кой!» десе, не экесше, не шешесше кенбейд1 дейдк - деп, к ем тр эщгмесш аяктады. Мен далага шыктым. Ушнен шыгып, 6epi карата келе жаткан Сэкенд1 керд!м. Ол менщ кластасым. Екеу1м13 тенкеруш жаткан арбанын астына Kipin, уйплк ойнадык. Bip уйге Kepeicri кэкур-шуюрдщ 6opi бар. Шынынын сыныктары, неше турл1 шуберек, шиден жасалган куыр- шактар: эке-uieuieci, улы, кызы, бепесше шешн бар. 0зен- Hin уксас тастарынан жинап алган ит те, кой да, сиыр да бар... тесешштер де жеткишгп. Тып-тыныш 6ip уйл1 жан болып ойнап жаткан екеу- м!здщ тipшiлiriмiздi шапкан аттын туягынын тасыры мен «Ойбай, Зинам-ай, ойбай!» - деп, ойбайлаган дауыс бузды. Арбанын астынан шыгып, карасак, Эзербай удай мае... аттын ею жагына ердщ уетшен кезек-кезек булгандап, кисая кулайды да, Т1ктеле бере, атты аямай камшымен тартып-тартып ж1бередт Тэгп тэнше ащы таяк баткан жа- нуар кулагын жымырайтып, танауы делдшп, оекырына умтылып. алдыга шабады. Буйра, кап-кара шашы дуды- рап, коя не Tycin KeTinTi, Эзербайдын 03i болса тук кермейтш сиякты. Бетш щ каны кашып кеткен бе, жок, элде езш щ 0Hi сол ма, ол б!зге аппак кудай болып кершдт Мен Сэкенге: - Эстш , «Зинам-айлап!», YKimTi урып-урып, ушнен куып ж1берштк LUeuieci айтты, - дед1м. - Уюш онын сактап журген, 6ip орыстарынын cypeTiH жыртып-жыртып, эжетханага лактырып жгёерттк соган Эзербайдын бота- дай боздап жылаганына уш кун болыпты, - дед1м. Сэкен: - Былтыр, осы Эзербайдын экеЫ YKimTi алганда, 6ip сиыр берген екен, соны келш, memin алып кеткенде, Нураш к ем тр жылаган, каргап-сшеп, - дед!. - Сен кердщ бе? К ай тт каргады? - деймш мен кадалып. Ол жетюршш, сахнага шыгатындай комданып: -«О , кудайдан жетеш саган, Калданбай! Андагы эк етт бара жаткан сиырын арам катсын! Мен кусап, уйщ шуыл- дап, жылап калсын! MeHi корласан, ceHi Кудай корласын!» - деп каргады, Ke6iH мен умытып калдым, - дед!. 81

ЯНЗДйЬ_______________ Жанар Эбд1шова____________ EheyiMi3 арбанын астына кайта Kipin, алдымен мен Эзербай болып, ол Ykhii болып, сосын мен Укнптщ iueuieci болып, ол шал болып, кеш батканша ойнадык. Шешсмнщ колында шыбыгы шошандап, меш 1здеп шыкканын Kepin, екеу1м1з ею жакка зыттык. Содан 6epi б1рнеше кун етть Шешем cyTTi коб!рек куйып, мен1 кунде Нураш anaHiKine хпбередь Бара жатып: «Ш алдьщ куын-ай, Уюш баласымен ш еш есжш не кашып кете берген сон, «Сут жок болса, кайтер екен!» деп, сиы- рын алып кеткен гой!» —деп ойлаймын. Bip кун1, туске таман, Эзербайдьщ экеЫ, iueuieci, тагы 6ip агалары YKiuiTi алып кетем1з деп, келштк Жакын Kepiuici ретшде апамды шакырыпты. Эрине, шешеммен 6ipre мен де кыстырыла келд1м. Шалдын ез! енюш, юшкентай болганымен, дауысы зор екен. - Кулаги, уй болган сон, шыны-аяк сылдырламай тур- майды. Балаларга «Кой!» деудщ орнына ана юшкентайды кушактай TycinciH. Ол Ty6in таппай ма, ертен-ак экесш !здемей ме? - дед1 эцкшдеп. Нураш ana кергсшше, алкы- нып, ж етел т, эрен сейледк - Мен баламды айттырып келгенде, «Коп кой, ocin- енген жер гой, адам болып кетер!» - деп, 6epin ед1м. «Жалкы ул мен кызга кемектесер, суйеу болар!» - деп ед1м. Кателесшшн! Кеп иттщ iuiiHe тускен лактай кылып, талап, корлай бастадындар гой... «Жаманнын касында жатканша, жаксынын аягынын астында жат!» деген осы екен гой! Берген сиырынды уш ай отпей жатып: «ЕнеЫмен урсысты!» - деп алып кеттщ! «Е , эйел мен эйел урсысып жатыр гой!» - деп, оган да коз жума карадым. Ал, енд1 баланньщ «Зинам-айы» Heci? Ол не кылган сурет, 6ip уйл1 жанды шак-шэлекей кылатын? TyciHUipuii!? Жок, элде баламнын мен бшмейтш KeMicTiri бар ма екен. соншама корлайтындай? Балпанактай кылып ул туып бердь Не ке- рек сендерге? Айтындар дерттерщдй? Мше, дерегпрдщ эйел1 де (шешемд1 KepceTin) отыр, ол да тындасын! - дед1 ынтыгып, epHiHin айналасы Korepin. YKiui су экелш бердк кемп1р 6ip урттады да, касына койды. - Е, Кудай-ай! - дед1 шал эцюлдеп. Tepici катпар- катпар, карагаштын бутактары сиякты саусактарын тарби- тып, шокша сакалын 6ip сипап erri де, томен карап, ecKi кителшщ етегш сипалады. Сосын жетюршш: 82

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - Балан ешюмнен кем емес! Кудайга шуюр, анау жаман немеш Kepin отырмыз. Мынау кемшрдш жатып атарлыгы бар, 6ipaK оны мен ылги «К ой!» деп отырамын. Ke3iMi3fli ашканнан 6ip ауылда турып келе жатырмыз, Нураш, бэрш бшесщ гой! Бйшейпшшй айтайын. Умшке куда Tycin келердщ алдында мынандай эцпме болган. Мына Эзербай солдаттан келген сон: «Орыс катын зкелемш, жана туган кызым бар!» - деп коймады. Bi3 оган карсы болып: «Заты белек кэшрд1 алмайсын, балаларын кан араласкан сон, шата болып, тукымымыз бузылады! Орыстын эйел1 еркек кэртайганша катын болады, сосын балаларын езш е каратып алып, HTepin тастайды: адамбы- сын, HTniciH демейдП» - деп, айтып жатып, иландырып жа­ тып, YKinrri алдырдык емес пе? Айтпакшы, бул ит уйле- нердщ алдында, Ушшке де келш: «Суйгешм бар!» - деп айтыпты гой. BipaK Уюшке ракмет, «куда Tycin койды!» деп, онын сезш елемей, келд1 емес пе!? Сол эйелдш cyripeTiH У кш кызганып, жыртып-жыртып тастапты. Бэле содан басталды емес пе? ...Мен далага шыгып кегли. Шешемнщ KeuiKi астан сон, экеме айткан эцпмесшен тусшгешм: YKiuiTi бермептк «Эзербаймен акылдасындар! Iшiмс сыйган балам сыртыма да сыяды. Буйтш корлай беретш болса, басын босатсын! Менщ канша eMipiM калды, 6ip Алла бшедт Байлап- матагандай кылып 6epin ед1м, кайтем ендь.. осылай болды. «TeciK моншак жерде калмас!» деген сез бар, кез1м лргсшде осынын орнын тапканын керсем болды!» - деп, «ce3iM 6iTTi!» дегендей, баланы етепне салып, орап алып, оларга карамай, безерш, унЫз отырып алыпты. Олар ары отырып, 6epi отырып, тук шыкпаган сон, KeTinTi. Арада 6ipa3 уакыт етш , У м ш л н баласы арсаландап, к у л т , yiлдeп, кезге KepiHin калды. Кунде танертен сут апарганда, кемшрдщ алдынан алып, кетер1п, 6ipa3 ойната- мын. Ол меш танып, келсем 6irri, арсаландап, маган умтылып, талпынады. Кейде Сэкен екеу1м1з кезек-кезек кетерш, уйыктатып, 6ipaK экелш тастаймыз. Bi3 оны жаксы Kepin кетпк. Bip куш анадагы Нураш anaHiKiHe келген шал, устшде сол сур кителц б1здшнде отыр. Шешем дастарханын жай- ып, шай 6epin жатыр екен. 83

Жанар Эбд1шова - Карагым, (мздщ елдщ кызы екенсщ. Саган карын- дасым деп, келш отырмын. Жасыратын ештеме калмады. Басымыз катып Kerri. Ана бузык (Эзербай, эрине) кенетш емес. «вкрайнга кетем!» - деп, элек-ri салып жатыр. Басын окытып койган ба, немене, тусшбед!м?! BipaK мен: «0 л т м д 1 аттап кетесщ! CeHi орыска бермеймш!» - деп, касарысып, ж1бермей отырмын. Пашпортын да алып, тыгып тастадым. Содан кунде шу, кунде шуркан - шаршап кеттж! ©yeni не iuiin, не койганымызды бшмей калдык! Уй алып, ана машден, белin кояйын деп отырмын. Ерль зайыпты eKeyi не icTece, соны icTeciH: 6ipiH-6ipi елт1рмей- TiH шыгар... Укнп те мыкты, анау-мынауга алдыра коймай- ды, жаман немелер1 кезге кершген сон, женетш шыгар, кайтем енд!, баска амалым болмай тур! - деп, уйд! басына кетере эщолдеп, шешеме антарыла карады. - Баланы кудагидьщ кушагынан алып шыгып, 6i3re берсен: Укш кайда барады дейсщ?! Ботасыньщ артынан желген бозш- гендей болып, e3i келедь Ce6e6i кудагига: «Эзербай сейтш уэде бердй - деп айтатын ce3iMi3 болмай тур. Ана жынды epin бауырына алган асаудай тулап тур... Аракка да арман- сыз бас койды, сол жактан уйренш келген eHepi осы бол- ды. Картайып, куш жетш отырган 6hai, туган жерд1ойлап отырган ол жок! Кезше сол орыс катыннан баска ештеме кершбей, мэжнун болып отыр. Онын елде калуынын 6ip амалы осы - Уюш! Кемектес! CeftTmi, айналайын, кулды- гын болайын! - дед! эщалдеп. - Жарайды, ага, керейш! - деп, шешем Нураш anaHiKiHe Kipin: - Экелпй баланды, устап турайын, - деп, кетерш турды да, амандаса юрген шалга: - MiHe, атасы да келдй - деп, устата салды. - Эй, Бубш-ай, кайтешн, сен ymiH кенд!м, - деп, кезш щ жасын 6ip сыгып, бшк жасталган жастыкка кисайды. Уюш пен баланы шал алып кетп. Из, содан кешн кеп узамай, Нураш апа кайтыс болды. Э лп алып кеткен сиырларын мойнына актык салып, кудалары кайтып алып келдь Bi3flin уй жакын араласкан адамдары ретшде 6ip дагар ун алып барды. Сонымен Нураш апа актык сапарга женелтивд. Сонын алдында гана Уюштщ жалгыз бауыры уйленш, «iuenieci немере суймесе де, келшш керш, турган ушнщ TyTiHi ешпейтшше K63i

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ жетш, к ен ш жайланып Kerri гой!» деп улкендер ылги эцпме кылып отыратын. Олар шешесшщ жылын берген сон, кала жакка кенип Kerri. Уй б е к т л д ь Кешке, мал ерютен келер шакта, ауыл адамдарыньщ 6api, тайлы-таягы калмай, далага шыгатын эдет1 бар. Ман-ман баскан сиырлардын туягынын шаны шудадай болып кетерш п кершгенге шешн оны-муныны айтып, шушркелесш, екеу-ушеуден белш ш , энпмелесш, кут1п турады. Сондай кундерде ылги батып бара жаткан куинirr кызгылт сэулеЫ терезеге Tycin, Нураш апанын уйшщ шпнде шам жанып тургандай эсер ететш. Шешем- нiн колынан тартып: - Апа, караты , ана уйде 6ipey бар, - десем, шешем: - Тек, кайдагыны айтпа! Ешюм жок! Анау батып бара жаткан куннщ сэулеЫ гой терезеге тускен! - дейтш, ба- сымды imiHe басып, меш кушактап. Ылги сол терезеге кез1м туссе, елш калган Нураш апа келш, «YKimiM не боп калды екен?» деп карап тургандай, денем тоназып, коркып кетупп ед1м. Ол кезде «6ipey кайтыс болыпты» деген созд1 сирек еститш сиякты едйс... жылына 6ip рет, болмаса... 6ipHeme жылда 6ip рет... онын езшде де жасы келген, улкен адамдар, алдынгы толкын к артер кететш. Содан Уюш memeci елген сон да 6ipHeine рет кашып, Kemin кеткен бауырынжше барган екен... елдщ алып- кашпа энгтмесшен белгип болганындай, женгеа сидыр- мапты. TinTi, сонгы рет ага-женгесг «Адам болывдар!» - деп, ездер1 экелштк Содан 6epi Эзербай катты кутырып, « С е т елт1рсем де, eniriHfli 1здейтш иен жок!» - деп, тепкшейд1 екен. Ук1ш бэрше KOHin, кокала койдай кылып, сойып тастаса да, керпе жасап жатыр екен!» деген «сонгы хабар» жетп. Бул кезде Эзербай мен Уюштщ уш-торт балалы болган кезь Bapi - Уюшке тарткан, суйектер1 ipi-ipi, манлайы торсыктай-торсыктай ул балалар. Ол 6eciHmi улын босанганда, мае болган Эзербайдын ойында не бар екенш 6ip 63i бшед1, «Зинам-ай!» деп, зар ещрейтш гей-гешнен айнып, «Кубаспын, кызым жок!» - деп, жылауга KeminTi. Ал, мына кайгылы жагдай Уюштщ койны кутты болып, тогыз ул, уш кыз туганнан кешн болып отыр гой. Соны- 85

Жанар 06fli мен, У к ш тщ жасы кырык тогыздан асканда, аягы ауыр- лап, балпанактай кылып, кенже улын туды. Осыдан кешн eMipi шлмейтш Эзербайдын мшезшде 6ip 03repic пайда болды. Айналып-толганып, кенжесшш касынан шыкпай- тын болды. Ук1шке де кугпмарей карап, кол ушын беруге даяр турады. Бундайга уйренбеген, осы жасына шешн, ш еш еа бакилык болгалы 6epi, ешюмнен жаксылык, мешр(м кутпей, ез жарасын 03i жалап, оз жагдайын 03i жа- сап, ©3i де ешюмд1 аямайтын, кат1гез, бетше жан каратпайтын кытымыр болып алган Уюш басында оган се- кемдене карап, «бул кай куйтыркысы?» деген ойга калган. EHeci е л т , кайын ciwiinepi узатылып кеткен сон, «Е, бакырын сейлесетш адамы жок болган сон, жалгыздыктан жакын тартатын шыгар!?» деген ойга келген. Араларына талай соз салып, урыстырып, талай таяк жепзген солар eciHe туссе, комрепнде 6ip ашу-ыза, кыжыл, кек пайда бо- латын. Жасырак кезде коз жасымен тостаганын шылайтын, каз1р eciHe туссе, уйдеплердщ, Эзербайдан бастап, ек1 аягын 6ip етжке тыгады. ¥ л демей, кыз демей аямай жумыска салады: жун де жугызады, еден де жугызады, Kip де жугызады, ат шаптырым eciKTiH алдын ертен ерте 6ip, кешке 6ip сыпырткызады... Дщкелерш куртып, елд1м-тал- дым дегенде, уйгыр халкынан уйрент алган туз салган шайын каткан-куткан нанмен эрен бередк Осы уйге келш болып тускен куннен бастап, Эзербайдын таягынан кашып, тыгылып журш, суйекке сщген эдет болып кеткен- дей, У к ш тщ 6ip уйренген жаман Hopceci - ыстык тамак жасамайтын efli. «Жауынгерлш ©Mip» - мае байдан кашу, тыгылу, коргану - оны осыган уйреттк Анда-санда, erri майда кылып турап, пияз, жумырткамен асыгып, жау куып келе жаткандай тез куыратыны бар, оны да тым аз жасайды жэне ол nicKeHme, 03i аузына карбытып салып, касыктап асаумен болатын. Эйтеу1р 6ip айнымайтын Hopceci - жетссше 6ip рет улкен тандырына нан жабатын. Тамакты анда-санда жасап, тэгп-дэмдш1 тыгып коятын болган сон ба, бул уйдщ тамагы жерш асындай ансарынды аударып. Tin ушретшдей дэмд1, opi т эгп болатын. Тыккан- сыкканды алып жейм1з деп журш, бул уйдеп балалардын 6opi жымсыма уры болды. Кешн улкешп, елмен аралас- канда, осы жаман кылыктарымен талай адамды зар каксатып, жер каптырып кеткен сон, олар айтулы кылмыс-

0Mip сурсем. кер болмаса да, кеп жагымды касиеттерден ада - сеш м аз, жугымсыз, суйкшшз, ашкез, дерем, усак, саран, ездер1 де епш м ге сенбейтш секемппл, сак адамдар болып калып- тасты. BipaK aifreyip дендер1 cay, он eKi Myiueci тугел: ыстыкка да, суыкка да 6ipaeii, шыдамды, сырт келбеттер1 эп-эдемк бой-сойлары келюкен, алымды-шалымды болып, самаладай болып ecii. Жогарыда айтып Kerriк кой, кенже улын туганда, Эзер- байдын бойында осы кезге дейш эз1рейш Kepin келген Уюшке деген 6ip жылы сез1м пайда болды деп... Ещй Эзербай арагын даладан iinneft, уйге экелепн болды. Канша imiri журсе де, элi нуры таймаган кара кездерш мешрлен- flipe Уюшке кадап, «кец ш ц кетершедк бала тыныш уйыктайды, юшкене алып кой!» деп ытипат керсететш бол­ ды. Бундайга бурын урке карайтын Уюш те, «аздап алып койга!» уйренш алып, кешеге 6ip шыгып келш: - Кагазы белек 6ip арак таптым, imin керешк! - дейтш болды. Енд1 ерльзайыпты екеушщ арасында ерекше татулык, арак шкенде туындайтын 6ip ерекше гптипат, ewipi болмаган TyciHicTiK, «кеш оралган махаббат» келгендей, мамыражай жагдай, журек жылытарлык нэзйс сез1мдер пайда болып, жш-жш шушркелесш, 6ip-6ipiHe кимастык- пен карайтын болды. Енд1 ата-ананын 6ipirin ш кенш е наразылык бйвдрген, сирагы сыйдиып ecin калган ул- кыздын буркылдаган сездерш тындауга, еж1решп, жауыга караган карастарына шыдамдары жетпей, eKeyi 6ipirin, т1зе косып, корганып, беттерш кайтарып, сезбен кауып тастай- тын болды. Ынтыгып косылган, шын гашыктар сиякты... ездер1 жэне 6ip-eKi бетелке ак арак болса болды... терт кубыласы 6yTiH, дуниелер1 тугел сиякты кершетш... Таннын калай атканын, калай кештщ батканын бшмей калатын болды. Апта сайын жабылатын, nici анкыган, кемпиген-кемпиген нан да болмай калатын болды. Жаг- дайы болмаган балалар 6ipiH-6ipi жетелеп, калага кетш, табылган жумыстарын icTen, нэпакасын ездер1 тауып жеп, ез кундерш ездер1 Kepin Kerri. Сонын арасынша, бул - заман езгерген кезен болып, Ke6i жумыстан кыскартылып, тебелершен жай тускендей болып. «KyHiMi3fli кайтш керем!з!» деп жанталаскан адамдар imin кеткен Эзербай мен Уюш турмак, жумыс !здеп, тарыдай ша- 87

*$??*& & *_______________ Жанар Эбд|шова____________ шырап кеткен ездершщ туыстарынын да не ютеп жургенш, кайда кеткенш бшмей калган 6ip eniapa шак едь Сейтш жургенде 6ipa3 уакыт та байкалмай eTin KeTTi. YKiui енд1 жешске жеткен, бакытты эйелдщ кейтне Tycin, кешлд1 журетш болды. Эзербай болса, онын айтканынан шыкпайтын болды. 0вд кызара 6epTin, куйеу1мен 6ipre iuiKen аракты Mice тутпай, YKiiu енд1 тыгып ш ет ш болды. Сейтш, eKeyi сырласып, балкып iuiin отырганда Эзербай: - Енд1 мен токтадым. Мандайыма жазган эйел сен тана екенсщ. Соншама жыл елеске алданып, ceHi куйд1рш келшпш. Ыстыгыма куйin, суыгыма тонып, таягыма кенш, бэрше шыдадьщ. Алтын асыктай балаларды тауып бердщ. Енд1 мен ана Зинаны ойламаймын, таубама келд1м, - деп агынан жарылды. Эзербай осы свздерд1 айтып отырганда, Ушштщ эж!мд1 жузшен бурипк-буршш квз жасы 6ipmeH кейш 6ipi HeriHe карай саулай сыргыды. Журек тусы ашып, кеудесшдеп асылын элдеюм уысына салып, аяусыз сыгымдагандай кысылып Keiri. «Yh!» - дед!... Киналганын да, куанганын да ешюмге ce3fliprici келмейтш узак жылдар бойы калыптаскан томага-туйык болуга уйреткен «жалгыздык синдромы» Ka3ip де эйел кусап, агыл-тепл жылауга, неше жылгы OKneciH айтуга ж1бермей, тымырайтып, тырысты- рып, сорлы эйелдщ буки болмысы жумылган жудырык кусап, туйгшп калды. Ал, кургыр квз жасы толассыз твпелеп, Tepici катайып. кокиган саусактарымен канша жайпап сурткешмен, токтар болмады. Ол томен карап, астынгы ершн жымырып, 6ipa3 отырды да, орнынан турып, жайкала басып, сыртка шыгып Kerri. Корага Kipin, анырап, армансыз жылады. Тыккан жepiнeн 6ip бвтелке арагын алып келш, дастарханга койып, Эзербайга караса, ол кисайган куш мызгып KeTinTi. Арактын аузын ашып, ремкеге куйып, аузына апара бере, куйеуше карады. Онын жазык, аппак мандайына бурыл тарткан буйра шашы ши- ратыла Tycin, бидай о т бозарынкырап, елуден асса да аз- дап эж1мденгеш болмаса, бузылмаган, езгермеген, езш кылтиып кыз бола бастаган шактан ынтыктырган суду жуз1 6ip бейкунэ кешпке eHin, уйыктап KeTinTi. Салалы аппак саусактарымен Ti3eciH уыстай устапты. Устшдеп KHiMi - Kip... Алгаш косылган жылдары жагасына Kip жу- ытпаушы еда...

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ d t tH K P Осы уйге келш болып тускен кундер! eciHe Tycin Kerri... Ертен ерте тура салып, булшык еттерш бултылдатып, суык сумей жуынып жаткан ез куйеушщ атлас сиякты агарандаган денесше eciKTiH алдындагы тошалага жасыры- нып Kipin алып, онын TeciriHeH урлана карайтын. Аппак болып, аспаннан тусе калгандай эсер етупп едь Ендк MiHe, Kip-Kip болып, касында жатыр. 03i болса, MiHe, сырыктай бойы eHKiui тарткан, Tici тускен, аузы ушрейген кэп-Kapi, жексурын эйелге айналды. Тагы 6ip peMKeHi куйып, тар- тып жiбepдi де: «Ой, Алла-ай, OTin бара жаткан eMip-ай! Калай OTTi десеннп... ту-талакай, айгай-шумен, урыс- KepicneH, iuiTi куйд1рген кызганышпен кеткен кайран OMip- ай! Ал, бул болса, элдеюмд1 сагынып, ансап, тулыпка MOHipereH сиыр кусап, eKiHin OTin барады... «енд1 токтадым!» дейд1 гой... Ол м м ге керек? Маган ба, ез)не ме? Ал, мен болсам...», - деп ойлауы мун екен, ол iuii кушп, элде 6ip кымбатын жогалткандай, элдеб1р асылынан айырылгандай, дауыс салып жылап ж1бердг Онын дауысынан Эзербай шошып оянды. - Y-и-и-и, не болды? - деп орнынан атып турып, жылап отырган YKiniTi кушактап, жылы-жылы ce3iH айтып, жубатты. Бетелкеш Kepin, риза болып: - Запасын бар екен гой! Ай, YKiin-ай, мыктысын гой! - деп мактап, калган аракты eKeyi тен белin iurri. YKiui уакыт ете келе, аузы на арак тисе, Эзербайдын ба- сын жарган, кабыргасын сындырган, уйге тунемей, бакта жаткан кундерк тагы баска корлыктары буге-пигесше шешн eciHe Tycin, агыл-тегш жылайтын куйге жш-жш тусет1н болды. Аяк астынан шыныдай шытынап, б1рдемде бузылып, жугаракпанда сабасына тусе коюы киын бола бастады. Оз!мен 6ipre эмпей-жэмпей болып, ойында еште- ме жок, 6ipre iuiin отырган отырган Эзербайды жынындай Kepin, устше каргып шыгып, кылгындыргысы, тым куры- маса, nepin-nepin ж!берпс1 келш туратын болды. BipHeuie рет солай болды да... TinTi, ерен куш б т п , елермендшпен арпалысып, бшдей еркек Эзербайга куш бермейтш жагдай 6ip емес, 6ipHeme рет болды. Балаларынын кезше бейшара болып KepiHin, шешелершен таяк жеп жаткан экелерш арашалаган «iiuiHeH шыккан шубар жыландарын», балала-

Жанар 9 6ai рын жау Kepin, жек керетш болды. TinTi, аузына арак тиме- ген кун1 журеп кысылып, ез свз1мен айтканда «эспи» бо- лып, кузп жапырактай д1р!л кагатын болды. Онын flopici - 6ip урттам болса да арак... Ал, арак ауызга тид1 ме, болды, Эзербай - жау! Оны 6ip пермесе, не 6ip жанын жаралайтын жаман С03 айтпаса, не 6ip каргыс айтып, кауып алмаса, 6ip алапат жын ш ш д е аласуртып, орнында отыргызбай, арпа- лыстыратын болды. Енд1 баягы YKiui кусап, «эл п жынды уйыктады ма?» деп, Эзербай кашатын болды. Осы кезде Эзербай да курт картайып, коз1 нашарлап, ецюш тартып, аягын эрен кетерш, тырп-тырп басатын, куэтмаз, каукарсыз шалга ай- нала бастатан едь.. Кездерш ашканнан кергеш мае экенщ салган шурканы болган сон, канша iuice де, балалар теш е­ те жак болатын, сонын сезш сейлейтш, сотан жаны аши- тын, сол аракты койса екен деп тшейтш... Кыз ©лген сон да, онаша калган eKeyi кушктен 6ipirin imin, эр жерде ес-тустерш бшмей, сулап жататын болды. Керген ел сонша бала ocipin, жап-жаксы прш ш к жасап журген бул екеулершщ мына куйлерш керш, жатасын устайтын болды. Бул кезде eKeyi imeTiH адамдармен тана араласып, ешюмд1 тындамайтын айуандык кейш тапкан сиякты куйде еда... Тумауратып, дэршерге каралып, кэд1мп енбекке жарам- сыз деген кагаз алып, уйде жатканмын. Bipeynep юрген сиякты болтан сон, шыксам, куйеу1м мен YKim Kipin келе жатыр. Бундай тосын конакты кутпегенджтен, состиып карап, унс1з турып калыппын. Бул ынтайсыздыктан куйеу1м куткарып ж1бергендей болды. - Мына Kici б1зд1н уйге 6ip шаруамен келштг Соны рет- тегенше, бул Kici уйде бола турсын, жаксылап кут! - деда. Амандасып, уйге юрпзд!м. Дастарханымды жайып, каза- ныма арнайы ас салып, кутим. «Тыныш уйде оранып жа- тып алып, демалсам!» деген ойым желге ушты. YKim усп-устше темею тартып, 6ip орында отыра ал- майды. Bipece терезеге барады, пердеш ысырып ж1берш, сэл сыртка карап турады да, далага атып шыгады, одан кайта мреда. TeMeKiHiH TyTiHiH куныга сорады, ары журеда, 6epi журедь Уст1нен шыккан темекшщ nici жэне матан 90

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ белгкпз 6ip ащы Hie KeHcipiKTi ашытады, тамагымды кыр- нап, басымды ауыртып, жвтелте басгады. «LLIeiiienepi- м!здш сыйластыгы бек жараскан тату адамдар едп сол уннн шыдайын...» деген ойга келш, ез1мд1 сабырга шакы- рамын. EKi-уш кун е с т т аласурган сон, бцдйане де уйренш, узш-жулып энпмесш айта бастады. Онын кенезесш кеп- TipreH арак екенш бшеем де, оны куймай койдым. Басын- дагы орамалын uieuiin, бурыл шашы буркырап, менщ колымды алып, басына басты. Алаканыма шодырайын- кырап, денестенген б1рнэрсе тиген сиякты болды. «Бул не?» дегендей карап ед1м: - Ана уйдеп караниет урып, басымды жарды, - дедг Колындагы баласы екенш туешдйм. - Калай жарды? - дед1м. - Диваннын кырына соккылады! Бул кайта жазылып калганы гой... басым жарылганда, cki кун сулк жатып калдым, сосын ана кэшрдщ бетш керпм келмей Kerri. «Ол уйде туратын болса, уйге бармаймын, кетеш деп!» - бауырымнын кызынын уйше кетш калганмын. Менщ бул жакка келгешме eKi ай болды. Ол уйден де тойдым, немене дейсщ, куыктай eKi белме, конактары да коп екен, - дед!. - Оны уйленд1рдщ1здер емес пе? - дед1м. - Иэ, эйел1 eKeyi маган кез кылып, кыздарынын куй- рыгына д е ти суйеди «мынау жакында кызынан айырыл- ды, аяйык буны!» деген 6ip ce3iM жок оларда, бэрш эдеш, iuiTi кущнрш, epericin ютейдп маган, - дед!. - Сонда бул жакта не жумыспен ж у р аз? - дед!м. - Ана караниет кетпесе, Озербай - бэрш тастап, осы каланын айналасына кешш келешн дегенмш, сол анау сешн жшггщмен сейлесш, машине жагын тауып берсе деп, api ceHi керейш деп келгенмш, - дед!, темек!с!н!н тутш ш кумыга сорып. Мен1н KyfieyiM келш саласында !стейт!н. «Буган кел!к тауып 6epin, дауга калуымыз мумк!н-ау!» деген ойга келдш. BipaK ештеме айтпай, туск! тамак камына Kipicin кетт!м. Тамактанып алган сон, ол: - Маган ж т т щ 6ip машине тауып берсе, мына жакта 6ip жиендер бар едн Kepin келсем, - дед!. - Олар ана кайткан кызга квн!л айтып па ед!? - дед!м. Ол ойланып калды. 91

Жанар Эбд - Кещл айтпаса, несше барасыз? - дед1м. - 0 p i олардын жасы сцден Kiuii, api Ботанын кайтыс болганына терт ай болган жок... «Кыдырып жур екен!» деген свзге калманыз, - дед1м. Ол унс1з отырып калды. Мен жайланып отырып алып, ак шуберекке оралган «Куран Кэр1мдЬ> алып оки баста- дым. Ол анандай жерде отырган. - Ой, тоба, ш т а т ы арт жагынан окыганды сенен 6ipiHiui рет Kepin отырмын! - дедь - Бул - жай к1тап емес, касиетп «Куран KapiM», - дед1м. - Окепи 6epi керешн! - дед! колын созып, касыма келш. Мен орнымнан турып, кггапка колын типзбей, алып кашып: - Бул ш т а т ы жуынып, шайынып, таза кшм киш, дэрет алып, устамаса, кунэ болады, - дед1м. - Не болады? - дед1 ол танауы делдищшреп. - Колыныз калтырап, дерти болып калуьщыз мумшн, - дед!м. - Журвдз, душка тусщй, мына халатты к и т турьщыз, кшмдервдздщ бэрга жуып берешн, сосын мен с1зге окып беремш, и зд щ жагдайыныздьщ бэрше осы ш т а т а жауап бар! - дещм дауысымды созып. Ол бала кусап, айтканымды тывдап, жуынып-шайы- нып, еш Kipin калды. EKeyiMi3 катар диванга жайгасып. отырып, ш т а т ы колга алдык. - Тэте, - дед1м, оган карап, - мына штап бар жерде темеш тартуга болмайды. Енда мулдем тастап кете алмас- сыз, 6ipaK далага шыгып тартуга тура келед1! - дед!м сешмд1, нык дауыспен. ...Сонымен «Ф атиха» cypeciH окып, «Бакара» суресше orriK. Ушш тугел, елу беты окып бггкенше, тырп етпей ты- ныш отырды. Мен окуымды токтатып, бетше карауым мун екен: - Далага шыгып келешн, - деп шыгар ес!кке беттед!, TeMeKiciH тартып 6ipa3 турды. Кайтып келш, касыма отыр­ ды. Катты толкыганы ецшен KepiHin тур. - Ойпырмай, кандай, э? - деп маган карады. - Бэрш карапайым тшмен жазып койыпты, э, куданын Kyfliperi де­ ген осы, э? - дед!. - Сонда, осы кезге шейш керген киын- шылыгымды Алла менщ шамам келет!н болган сон мш- деттеген болды гой, - дед!. - Иэ, - дед1м мен, Алланын буйрыгынсыз 6ip шоптщ 92

___________ 9Mip сурсем... кеш емес___________r f i & W басы езшен-ез1 сынбайды. Bapi Алла Тагаланын кузы- рында, -дед1м. - Сонда, ананын некешз алган катыны, туган кызы 6api дурыс емес екен гой? - дедь - Анауыныз к1м? - дед1м. - Анашы, Эзербайды айтамын, - дедь - Ана ютабынды апарып койшы, 6ip темек1 тартып алайын, - дедь - Болмайды, каз1р тусшбей калган жерлерд1 кайта окимыз. Далага шыгып тартып келщ з, - дед1м, ютапка ущ лт. - Ойпырмай, э! - деп, ол далага шыгып темеюсш тар­ тып келдк - Bip жагы, Эзербай аганы согетш жеш щ з жок, - дед1м. - Ол ажырайып маган карап калды. - Сол кющен канша бала тауып отырсыз. Ол экел1К парызын дурыс аткарды. MiHe, мына жерде былай жазылган. «Ананын KHiMi мен Koperi баланьщ экесше мшдет» делшген. А га зейнетке шыкканга дешн аттан туспей жумыс ютедь Каз1рпдей жа- тып алып, ш кен жок. Фздерде мал да, дуние де ж еткш ю т болды. Сол малдын аркасында ceri3 улга той жасап, уйленд1рдЫздер. Рас па? - дед1м. Ол мурнын «пыс» етюзш, тартып: - Рас кой, енд1, - дедк Мен сез1мд1 кайта бастадым. - Сондыктан ол экелш, жубайлык парызын адал аткарган, - дед1м. - Нагыз «коктекелер» эйелшщ устше эйел алганын былай койганда, талай «шыбыштардьщ» басын айналды- рып, уйдеп кудай коскан косагына баскан i3miH жымын да бшд1рмейдь Ал азден мын есе артык алтын басты эйелдер куйеушщ «урлыгын» бинп калса да, inrrefl кан жыла- ганмен, ауырганымен, киналганымен, т ш п , сол дерттен елее де, бала-шагадан уялып, «араласкан орта бЫ п кал- масын, маскара болмайык» деп, сыртына шыгармайды... Ал, ci3 кеудеге салып, ci3re уйленбей турганда, шын cyfiin уэдесш берген адамынын суретшен, хатынан кызганып, кунде шуркан шыгардьщыз. Ол шал мен кемшр куда т у с т келердщ алдында, Ызге жолыгып: «Алыста суйгешм бар!» - деп, айтты. BipaK ci3 «кайда барасын?» де- гендей, жыньщыз тускенмен, KanepiHi3re де алмадьщыз. Рас па? - дед1м. Ол басын изедй - Э к е а екеуодз Gipirin алып, оньщ суйген адамына ж1бермей, керсетпей, зарыктырып, туткында устадьщыздар. Ал, ол эйелге жа- 93

________________Жанар Эбдм ова____________ нындай жаксы керген албырт жастыгымен косылып, алдап тастап кеткен жок, «барам!» деп, арпалысты, 6ipaK шыга алмады. Шал екеуйоздо Алла Тагала колдады, ce6e6i екеу1н 6ipirin, 6ip мусылманды кэпip болып, дш ш сатып кетуден сактадьщдар. Сондыктан а зд ш койныцыз кутты болып, сонша баланы аман-есен тудьщыз. Эзербай аганы ез Ы з жаксы кердвдз, эйтпесе, кунде баска эйелдщ атын айтып, зарлап, жылап жаткан еркектщ касына жолау суймеген эйелдщ колынан келмейдк Эзербай ага осы ем1рщде Ызден баска, 6ip ургашымен эуей болды дегенд1 еспмедщ. Рас па? - дед!м. Ол тагы басын изедь - Сон­ дыктан ага отбасына, жубайлык eMipiHe адал болды, сол пешлше Алла Тагала ана балаларды бердк - дед1м оган тесше карап. - Мына киел1 кггаптагы «Арак пен кумар зор кунэ» жэне «Эйелш зиян салып канау yiniH устамацдар. Ол езш е зулымдык кылган болады» деген свзд} алайык. Эзербай ага а з г е арак iuiyai уйреткеш yuiiH, азд1 урганы yuiiH, о дуниеде вз жазасын алады, ce6e6i «Алла эр нэрсеш ecTyuii, бшуин» деген сезд1 окиык: Ол бэрш бш п отыр, - дед1м. - Ал, енда мына сезд1 окиык: «...арала- рындагы кeшipiмдiлiктi умытпандар!» дейд1кггапта. Ал, сол эйел yuiiH... Зина yuiiH... оны Keiuipe алмай, кунде 6ip рет болса да, айтып, оны куйд1рш, таягын жеп отырдыныз. Keiuipe бшущ1з керек едк жаксы керген адамьщыз касьщызда журд! гой, сонда ол да ана катынды азбен са- лыстырып, сагынып, ойламайтын едй.. езвдз еске сала бердщ^з, - дед1м. Ол жылап ж1берд1. Мен, - бупнге осы жетедк ертен сейлесем!з! - деп, сезд1 догардым. Ертесшде 6i3 тамагымызды iuiKeH сон, жуынып, шайы- нып, киел1 кггапты кайта колга алдык- Кайтадан окыдык. «Эрине, сендерд1 xayin-катер, ашаршылык жэне малдар- дан, жандардан сондай-ак ешмдерден кем1ту аркылы сы- наймыз, (Мухаммед. ЕС. сондай жагдайларда) сабыр ету- iuiuepfli куандыр!» «Алла ш у ю р ш тк п кадырлаушы, то- лык бшуип.» деген жолдарды окып, YxiuiKe ойланып карап калдым. - Ойпырмай, э... - дед1 Yriiu, - Ботанын елгеш 6i3re бершген бело екен гой, - дед} K63iHiH жасын суртш. - Ол гана емес, - дед1м, - ана баланнын колы тиш басы- нызды жарганы - ауызга алуга болмайтын сез айткансыз. 94

0Mip сурсем. BipaK ол анасына кол жумсаганы уш ш ахиретте азабын тар- тады. Алла Тагалам борт б ш п отыр. Сондыктан аракты ауызга алмауыныз керек, шаманыз келсе, аганы да токта- тыныз, ол xici с1зд1 Ka3ip тындайды гой... сондыктан аракты да, жанды жаралайтын, жаман сез айтуды да узшдькесивд токтату керек! Мына жерд1 кайта окиык, - дед1м. - «Алла ш угарш ш кп кадырлаушы, толык 6uiyiui...» дейдь Ал, осындай белл бершгенде, карсы келе берсе, мына касиегп кбайта былай жазылыпты: «...Олар лагынетте калады, олар- дан газап жен1лтшмейд1 де оларга мурса бершмейдЬ> дейдк - деп, ол Kicire кадала карап калдым. Ол тагы темею шегуге сыртка шыгып Kerri. Б1раздан сон, OHi бозарынкырап кайтып келд1. Мен: - Демалайык! - деп, кггабымды ак шуберекке орап, бшк- ке койдым. Тамак iiuin, 6ipa3 демалган сон, касиегп кггап- ты алып, «осы Kicire катысы бар-ау!» деген сейлемдерш кайта окып берд1м. Ол Kicire кушмЫрей карап: - Bi3fli, эйелдердк Алла Тагала куйеулер!м!здш кабыр- гасынан жаратыпты, ecTin пе едвдз, ондайды? - дед1м. - Шешелер1мгз кеэшде сондай б1рнэрсеш айтып отыра- тын, - дед!. - Сондыктан эйелдщ турмыска шыгуы жай нэрсе смес екен, оларды Алла Тагала кекте косады екен, сондыктан эркайсымыз мшдепм!зд1 адал аткаруымыз керек екен, - де.гм. - Ci3fli Эзербай агага алып берерде, эке-шешесз «орысты алсан, картайганда, куатын кайтканда, жалгыз каласын!» деп, коркытып, ci3re уйленд!рш едг.. енд1 балаларьщызды алып, ол KiciHi жалгыз тастап, кала жакка кешейш деп жатсаныз, акыры солай болайын деген! ме? - дед!м оган кадала карап. - Сондыктан буньщыз кунэ гой, api уйде 6ip бетен адам жок: бала да, бай да е з в д з д т «со- лардан таяк жед1м!» десенп, уйден кашсаныз, с!зд! KiM тусш т , жаны ашиды дейс1з, api аракка салынганынызды 6api б ш п отыр! Алла Тагаланын к ар те ушырамас ymiH, аракты токтату керек! - дед1м кабагымды тушп. «Ол басым ауырды» деп, ерте жатып калды. Танертен турсам, YKiui тэте темеккш тартып, сыртта жур екен. Дастарханымды жасап, ертенп шайга шакыр- дым. Bip уакытта тамагын кенеп, сез бастады. 95

_______________ Жанар Эбд1шова____________ - Дэм тартып, сен1н уйще келгешме жарты ай болып калыпты. 0Tin бара жаткан ем ip-ай десещш... Bip кун адамнын. 6ip кун дшнщ сезш айтып, сен м ет шошытайын дед1ц... « Куран Кэр1мдЬ> окып, eMipiMAi алаканга салгандай кылып, талдап бердщ. Сен баягыда курттай бо­ лып, б1зд1ц уйге сут тасып жургешнде, саган бала сиякты карай алмаушы ед1м. Ke3iHHiH киыгымен тесше карага- нында, imiMflerim керш туратын сиякты болатынсын... Се- нен каймыгатынмын. Ал, шешен аккещл, колы ашык, MeftipiMfli, жаксы адам едь Шешем еЫме тускен сайын с е т KepriM келетш. MiHe, керд1м. Бекер емес екен... Мен emu ушме кайтамын. Эзербай да кез1 женд1 кермей, ауырып журген. Ана ж т т щ е айт, MeHi 6ip мэшинеге салып ж1берсш, - дедг Bi3 куана-куана 6ip койлепм1зд1 KHri3in, сол жакка бара- тын келшке отыргызып, аттандырып салдык. Одан 6epi кеп су акты, жылжып, 6ipa3 жыл да етш кетт1... Эзербай мен YKiui те журуге талпынган жас нэрестедей, талай кулап, талай cypiHin журш, кейде «шынырауга» кайта Tycin кете жаздап... эутрймдеп, арак деген эзэзшден эрен дегенде ажырады. Кенже улын уйленд1рт, дурюретш, той жасады. «Калай, калай емес...» деп, тойда iuiTepi кылпылдап, екеуше урейлене караган бала-шага, кеп жан ашыр туысканнын KyairiH сешлтш, eKeyi аракка карап та коймады. Каз1р Эзербай шал сексеннщ ceHripiHe шыгып, эл1 кайраты кайта коймаган YKini eKeyi Алматынын тубшен балалары салып берген жайлы уйде немерелерш жинап алып, бас-кез болып, багып отыр. 1999. цацтар. 2010.01. 96

___________ 0Mip сурсем- кеш емес___________ «АРМАНДА К БТКЕН АЦ KVCbIM ...» Bip куш TycKi шайымызды iuiin жатыр едш, апам «Ш онеке» деп атаган сон, 6apiMi3 солай этап кеткен, экемнщ агасы уйге асыга-аптыга ирдь Бул Kici кен иыкты, шепр кездк аксары, калын, жирен, айыр сакалды, кастары туксиген, Tyci суык адам еда. Ол уйдеп апамыздын кайтыс болганына 6ip жыл болган. Барбиган, жуан саусактарына уйдеп жалгыз, бутш шы- ныны ебедейЫз кондырып, ыстык шайды сораптап iiue бастады. Шонекем букш ауаны кауып, осылай шай iuice, 6i3 балалар уншз жымиып, 6ip-6ipiMi3re карайтынбыз. Ce6e6i ол KiciHiH «кауып, асаган» ауасы iiniMi3fli кампитып ж1бергендей, жайсыз эсер eTymi едк «Экен байкап кал- масын!» дегендей, апам ен жакын отырган менщ кара са- нымнан 6ip мытып алды. Менщ бепм деп жайсыз тыр- жиыстын пайда болганын, api жымиыстын !з1м-кайым жогалганын байкап, Тэшен де Мэкен де жым болды. Шонекем 6ip эцпме бастагысы келгендей, жетш рш ш алды да, аузына сез туспед1 ме, колындагы шынынын тубше ущлдг Шай жок екенше енд1 гана кез1 жеткендей, шыны алып беруге асыга созылган уш колды б1рдей eMiHflipin койып, ыдысын шай куйып отырган апама карата шиырып ж1берд1. Дастархан жерге жайылган сон, шыны байгус аман-сау топ ете тусп. Шонекемнщ эдетт со­ лай... Б1з колымызды тартып, тагы 6ip-6ipiMi3re жымия карадык- Апам тагы мытып алды. Bi3 жым болдык. Шонекем жетшршш алды да: - Анау, - дед1, - таудан Tycin келе жатсам, элп, б1здщ уйге 6ipeynep кеггп. «IuiKepi жактанбыз» дейда. «Ж ана за- ман орнатамыз» деп, ауылдагы кэменес, камсамалдар мал бггкенд1 сыпырып-сиырып жинап алган екен, уксата ал- май, бэршен айырылыпты: сол жактагы ел аштан кырылып жатыр екен. Мынау келгендер 6ip атакты байдын тукымы екен. 0здер1 - ушеу. Байы, катыны - кастарында баласы бар. Сол, анау, - дед1 тагы жетюршш, - аштан елгенше, катынын 6ip кап па, жок болса, т т т т жарты кап па бидайга бермекни болып отыр. Соны саган айтайын деп келд1м, - дед! кездер1 шепрейш. Экемнщ OHi куп-ку болып кетп. Калган энпмеш естуге канша кумартканыммен, апамнын кезш щ киыгымен 97

Жанар Обдплова караганынан енд1 отыруга еш себеп жок екенш тусцодм. Дастархан басында отырудьщ артык екенш шггей ce3in, ушеум1з жылыстап сыртка шыктык. Бурын да 6i3flin ауылга арып-ашыккан, 6eTTepi кенек- тей болып юшген адамдар кеп келген. He6ip шжу-маржан, алтын жузж, алканы, сусылдаган ж1бек квйлектерд1 6ip табак бидайга айырбастап журе 6epyuii ед1олар... TinTi сираты сидиып ecin калган кыздарын, мойындары шидей балаларын итермелеп: «Алындар, мынаны келш кылып алындар, баланы да калдырамыз, боска аштан елгенше, 6ip жерде Tipi журе берсш!» - дер efli олар... «Е , Кудайым-ай! Адамнан Kaflip Kerri деген осы гой!» - деп, апамнын K03i суланар еда. BipaK экем: «Булшгеннен буддарп алма!» - деп, келгендерден ештеме алдырмай, акка тойдырып, 6ip-eKi кеседен бидай салып 6epin, шыга- рып салдыртатын. Bi3 imiMisflen ан а за ттар га K03iMi3 кы зары п, iniTefi канша конкылдаганымызбен, эке алды нда 6ipiH де бишрмей- Ол Kici ете айбынды болатын: жаман кез1мен 6ip алайып караса, 6ip шапалак салгандай - пэсейш калатынбыз. Тек уйдеп б1здер - бала-шага гана емес, 6i3re ет-жакын, туыс- тугандар да экемнщ алдынан кия отпей, «дэт!» деп туратын-ды. Окемнщ боскындардан 6ip сабак жш алуга карсы екенш бшетш мен «Енд1 не болар екен?» деп, кулагымды уй жакка Tirin, тагатым таусылып барады. Экемнщ басынкы даусы, Шонекемнщ KOTepiHKi даусы... тагы экемнщ даусы... Кап, eciK таре жабылды. Будан api бул жерде тура берудщ кек тиындык куны калмаганын туешш, Шонекемнщ уйше карата журд!м. Ею уйдщ арасы жап-жакын едк Арасы - калын шел. ЕЫктщ алдында кеЫлген жуан карагай жататын. Сонын уетшде тогыз-он жасар 6ip бала шокиып отыр. Сап-саргыш, ;сщю, жудеу ещнде коз1ме б1рден тускеш - кап-кара, улкен K03i болды. Жас толып турган сиякты... MiHe, KipniriH какса 6irri, коз жасы безмен сырганай женелетшдей эсер erri. Касына жакындай туепм. Жок, кезшде жас жок, тунык кара болтан сон, маган осылай эсер eTinTi... Оган тесше карап, iuiiMHeH: «Э, мен KepreHMiH осындай кездй Кайдан KopfliM? Мынау ботанын K03i гой!? Былтыр туйе ботала-

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ ганда, касына барганымда K03i осылай жасаурап тургандай эсер етш едй Оны апам «кез тиедй» деп, ешюмге кер- сетпей, корага камап устаган...». Мен онын бетше увдле карадым. EpHi кеберсш KeTinTi. - Атын к1м? - дед1м. - Ардак, - дедй Даусы бэсен, TinTi эрен шыгатын сиякты. - Ардак?! Кызсьщ ба? - дед1м. - Жок, баламын. Атымды апам койыпты, неге олай койганын бйшеймш? - дедь - Апан кайда? - дед1м. - Олар уйде, - дедь Ауызгы уйдщ керпесымагынын устшде 6ypicin жаткан ею адамды xepin, басында балалар ма деп калдым. Калын кара касты, есщ ю шашты, арык еркектен кез1мд1 басын кетерген эйелге аударганымда, аузым ашылып калды гой деймш... жанагы баланын кез1 улкен дегенш мына эйелдщ квз1н1н касында эшейш болып калды. 0 « i кан-селЫз, келюлдеген iciKxi бет1 аппак екен. Ею бурым кып врген шашы таркатылып, аркасын жауып KeTinTi. Сураулы жуз- бен кадалган екеуше не дер1мд1 бшмей: - Оздердй шай iniciH деп жатыр, - деппш. Куры кур сулдерш суйретш, 6ipiHuii эйел басын кетердь Ку суйек, узын саусактарымен уыстап, шашын жинады. Суйретшш орнынан туруга умтылган эйелдщ ею жагынан еркек пен бала суйемелдедй Шонекемнщ баганагы ce3i eciMe Tycin, баланы аяп, оз1мнен-ез1м1Йн кенййм бузылды. KeHcipiriMfli ашытып, квз1ме келген жасты керсетпешн деп, алда келе жатырмын. 03iMHin ойыммен ез!м арпалысып, озып кетшшн. 1лбш келе жаткан аналардьщ жакындауын KyTin турмын. Осы кезде бЬдщ еЫк таре eTin ашылды да, Шонекем атып шыкты. Келе жаткан аналарды Kepin, кайта Kipin Kerri. Са- маурынын KOTepin, апам шыкты. Экем мен апам булардын хал-жагдайы осыншама нашар деп ойламаган болуы керек. Керген кезде барлык энпме сап тиылды... Bi3re, ягни, осы уйдеп бала-шагага катты сейлемеу, шу- ламау катан турде ескертшдь Апам су жылытып, eciKTiH алдындагы шоланда Ардак- гы шомылдырып, эйелдщ басын жуды. Оньщ сала-кулаш 99