Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

‘Ф Ф Й Й »_______________Жанар Эбд1шова____________ «ЙМНУ' акшасыныц сомасын жазып салыстырганда, мойнына кыл шылбыр Tycin, узын аркан, кен тусау болып турганын байкады. Денесш тер басып Kerri. «Ойпырмай, бул да 6i3 сиякты муктаж адамдарды ашык тонаудын 6ip Typi гой... Осыншама жыл осы карызды етесем деген куйбен TipuiiniKneH кун етедьау. Аман болсак екен ендь..» деген 6ip уайым юрдь Коштасардагы кул1мареп, делдалдын аркасынан сипап: «Егер езвдз сиякты аузы 6epiK, уэдесже мыкты клиент тапсаныз, онын алган акшасынан он пайыз ci3re телейм1з!» деген ce3i eciHe TycTi. К ецш н баскан кара булттын meri кетершп, куннщ кез1 жылт еткендей 6ip ум1т пайда болып, ceprin калды. «Анаган айтып керсем, он пайыз... ы-ы-м!» деген ойлармен уйше келдг Табалды- рыктан аттаганы сол евд, кара телефон шар ете тусть Кулакка тосарын кетерсе, осы акшаны алуга комектескен «Жарылкаушыга» апаратын делдалды таныстырган Бэлен деген агасы кою дауысымен: - Алдын ба, шырак? - дедь «Ага, K0MeKTecini3, адам тауып 6epini3, ушмд1 6iripin алайын деп ед1м, акьщызды жемеймш!» деген ce3i eciHe Tycin, ерн1н тютедг «Айтылган сез атылган окпен тен», азайып бара жаткан акшасы eciHe Tycin, 6ipey калтасына Tycin, тонап жаткандай куй кешш, солгын дауыспен: - Иэ, ага, алдым, кешке жолыгамын, - дед!. Кудай коскан косагымен акылдаса келш, ecKi «Мос- квичше» 6ip койды басып, агасына Kerri. Барды, бердь Сонымен жйтпмю неше жылдан 6epi терезелер1 ушрешп, канкайып турган уйш бастап кеп хабердь Басын кусырып, iiniHe мрдь Несиенщ ай сайын телеп журген акшасы бул уйде- гшерге балалык шактагы окыган ертеплердел белгш 6ip уакытта келш, 6ip адамды жейтш жалгыз кезд4 жалмауыз- дай эсер ететш болды. Букш уй irniMeH, Kspiaepi де бар, сол кун жакындаганда зейнетакыларын, балаларга бершетш кемек акшаны, езш щ жалакысын косып жатып... толеп, «Yh!» дейдк Bip yfrni жан онай ма, жейтш тамагы, киетш KHiMi бар дегендей... калган акша жетпей, уй салып жаткан каржы- дан жумсап ж1беред1. Сейтш жургенде, несие акша уйд1 тугел б т р у г е жетпей калды. 300

___________ 0 n ip сурсем... кеш емес___________ Кассир ж 1гтм !здщ кен де улкен, конак кутетш белмеге «...жумсак кресло, дивандар, тукп шлем, улкен люстра ал- сам, конак кутсем!» деген ойлары сагымдай буалдырла- нып, кол жетпейтш арманга айналды. Конак шакырмак турмак, шакырылган жерге, той- томалакка колдын кыскалыгынан, акшаньщ жоктыгынан кебше бара алмай калатын болды. Енд1 несиенщ ай сайынгы телемш етеу уппн азын-аулак малый сатып кутылатын болды. 03iHiH есеп-кисабын жа- зып журген «кш з ютабына» карайды да, «ш эпкесш» бер- месем, осы мал сатылмайтын едг..» деп ойлап, басын шайкап, iiui удай ашиды. Уакыт ете келе, мал да 6irri. «Окимын!» деп талап- танган ул-кызын: «Несие акшаны уакытында телемесек, eKi уйден де айырылып, далада каламыз!» - деп, арен ле­ генде иландырып, KOHflipin, калага жумыс 1здеуге ж1бердг ¥лы базарда жук тасушы болып, кызы 6ip асханада ыдыс- аяк жуатын жумыска орналасып, азын-аулак каражат A'ioepiri туратын болды. 1шшде дуниеш жок, кангырлаган, ani толык бггпеген, абажадай конак белмесшдеп тер жакка койган, отыра кетсен, «ойбайлап», жата кетсен, «бебеулеп» кететш жалгыз ecxi диванда жатып, ойланады. «Несиеш эл1 кеп жыл телеу керек. Осы пэлеш кайдан алдым? Есю уйде тура бергешмде, тагымнан тайып калмас е;им, — дейд1 ез1н-ез1 кекетш. - Ен курымаса, тыныш уйыктайтын едш. Талаптанган балаларымды да окыта алмадым. ЕндЕ.. KspinepiM аман-есен журе турса екен... - дей;п уайымдап... - азын-аулак болса да зейнетакысы бар гой, сосын кете калса... жерлеу бар дегендей...» - дейд! ез ойынан ©3i ьщгайсызданып, айналасына жалтактай карап... MiHe, нарык кассир ж И т т щ у ш н е осы лай келдЕ.. Кейш кассир ж н т т ц уш б1ткенде, ауылдастары: - Оныц залында отырып сейлесен, ана басындагы конактардын ce3i ест!лмейдЕ - деп кулю журетш. Ол кезде «ж 1г т м 1здщ » 03i де алпысты алкымдап калган шал болатын... Ешм1здщ егеменд! ел болганына он жет1 жыл толып, 301

4 № fifc. Жанар Эбд1шова ¥лтка жаны ашитын адамдардьщ «1Шркш-ай, ата-бабамыз аманат етш, 6i3 уипн сактап келген туган топыракта, туган жерде казак казакша сейлесе екен!» - деп армандап журген кез ед!... 14.07.2009. ОТБАСЫ КИКС I «Ит маржанды не кылсын» деген сез бар... (Абай) Фая осы 6ip тэпелтек келген, иыкты солдатты кергенде, кадалып карап калганын ез1 де байкамай калды. Qcipece онын пилоткасынын астынан шыгып турган кайратты кара шашы тан калдырды. «...Сипаса, кол батпас!» деп ой- лады. ©з ойынан 03i уялып, 6eTi ду ете тусп. Эрине, аккуба кыздьщ алаулаган жуз1 солдаттьщ жылт ете калатын, етюр, кысык K03iHiH назарынан тыс калган жок. Qcipece дшипл эжесшщ: «Орыс жершде отырмыз, егер баягыда эке-шешем аукатты болып, советтщ кез!не туспесе, туган жерден кетпес едж... Алла Тагаланын ал- дында кушрлж жасамайын, жердщ жаманы жок кой... жа- нымыз аман калды. Соган да шумршйпк. Енд1п арманым - татар болмаса да, мусылман баласына жолыксан екен... Кеюрепнде имамы, аузында Алласы бар адам кад!рще же- тер, корламас деп ойлаймын. MeHi сыйласан, орыска шыкпа, доныздын ет1н жеп, куноЬар боласын, оларды тек орыс эйелдер1гана багынды- рып устай алады, сосын Ke6i imin кетед1, не бола алмай- сын, OMipiHексид1», - деген сездер1 есше TycTi. Сонымен койшы, Бекболат пен Фая солдаттык кызмет б1ткенде, кол устасып, eMip жолына 6ipre канат какты. 0здер1 орналасып алып, Фаянын эжес1н Keuiipin экелем13 деп жургенде, ол Kici аяк астынан ауырмай-сыркамай, бакилыкка аттанып кете берд1. Сонгы дем1 б1туге сэл калганда, Бекболаттьщ колын кагаздай аппак, саудыраган, куры суйек саусактарымен каусыра устап: - Буюл 6ip эулеттен калган жалгызды саган тапсырып отырмын. Оны 6ip ер-азаматтын кад1р-касиет1не жетет1н- дей кылып, жаксы тэрбиелед1м. Колы да шебер, жумыстан 302

___________ вкир сурсем... кеш емес___________ да кашпайды. Жаксы жар бола алады. Онын океЫ - Иран елшен б ш м алган, аруакты, opi атакты ишан, ете аукатты адамнын баласы... Букш 6ip еюмст 6ip эулегпн артына тускен сон не калады адамнан?!... Колына кондырган кусынды сыйлап, кад1рлеп устасан, эулеттщ байлыгы, багы бастарьща конады... Сен еркек бол­ тан сон - сол уйдщ басысын, басты байлыгысын, сондык- тан ыкыласынды, куш-куатьщды, ниетщд! бала-шагана, жарына арнагайсьщ, таза жургейсщ, сонда Фая басы на конган бакыт кусын болады... - деп, кейуана сылк ете тустг Бекболаттын быртык саусактарына кемшрдщ алаканы- ньщ сонгы ыстыгы eTin, ж1гтм1з жайсызданып-ак отыр ед1, колы босаган сон, жетюш-ак калды. Енесшщ жарты- сын татарша, жартысын казакша сыбырлап айткан сонгы сезшен TyciHreHi: Фая - енд1 жалгыз, жумыр жердщ бетшде вз)нен баска жанашыры жок, бурын ыныранган бай тукымы болса да, каз1р еш темеа жок, содан калган жалгыз байлыгы (тусшушше, булардын да, олардын да) - Фая... EKeyi шамалары келгенше эжелерш арулап, женелгп. Фая кетере алатын заттарын буып-туйш, жолга жиналды. Бекболат жаспен шыланып, жалп-жалп eTin турган келшшегшщ узын KipniKTepi жапкан, кан-селаз аппак бетшдеп алакандай кара кезш щ жасын суртш, иыгынан кушактады: бул - езшше жубатканы, api енд1касында мен бармын дегеш... Туган жерге келген сон, eKeyi уя салган торгайлар кусал, жанталасып журш, терт бел мелi уй тургызып алды. BipiHeH кешн 6ipi дуниеге келген Бекболаттан айнымайтын Рустем, Дастан деген eKi улды, айдын сыныгындай аппак, алакандай кара кезд1 Гулшат деген кызды болды. Бекболат кек мэшинесж салдыр-гулд1р етюзш , какпа- нын алдына токтаганда, Фаяныц да дастарханы жайылып, тамактын буы буркырап, nicin, тап-таза болып кишген ба- лалары каздай т а ш п , экелерш кутш отыратын. Ал, Фая болса, халатын шенлп, таза кейлегш киш, сап-сары алтын- дай шашын тебесше тушп, 6ip кад1рл1 конагын карсы алгандай, куйеуш кутетш. Эжесшщ миына ciHipreH тэрбиеа бойынша - Фая уипн «куйеу» деген Тэщрден кешнп Heci, эйел онын кабырга- сынан жаралган сон, басы жерге жеткенше и ш п , кызмет 303

icreyi керек, ce6e6i ол - балаларыннын Алладан кейшп жаратушысы, коргап-коршап журетш жебеушнл, асырау- шысы... сондыктан ол ушне келгенде, бэр! оган жайлы бо- луы керек, жаны жай тауып демалуы керек, балаларын багуы упнн, шаршамай жумыс icxeyi упнн уй оган жумак- тан кем болмауы керек... томен етект1соган жагдай жасауы керек... MiHe, Фаянын ом1рден устанган OHereci, эжесшщ тэр- биеа осындай болатын. Иэ, OMip осылай жарасып ете бере- тшдей, ештеме езгермейтшдей кор!нген. Енд1 Бекболат айдайтын кек машине туннщ 6ip уагында уйге келга токтайтын болды. Балалар экелерш куте-куте кылжиып, эр жерде уйыктап калатын. Фая болса, жумыс бабы осылай болтан шыгар деп, шыр-пыр етш, Бекбо- латтын аузына тамагын тосса, ол «шаршадым» деп, ауыз тиер-тиместен кор етш, уйыктап калатынды шыгарды. Бурын жумыстан келе сала, булшык етш булт-булт eTKi3in, Фаяга су куйгызып, жуынатын Бекболат ештемеге шамасы келмей, тесекке сол кушмен кисая K creiiiui шыгарды. Сол Tepic карап жаткан куш козгалмай, ciaeci каткан куй1- туяк серппей уйыктап, тан сыз бере орнынан турып кетед1. Фая оны ту сыртынан кушактап жатып, касында жаткан KyfieyiH сагынатын болды. Кейде иыгынан сипалап, желке- сше ыстык дем1н тиг!зсе, Бекболат: - Жабыспашы, шаршап жатырмын! - деп барк ете тусе- т!нд1шыгарды. Ондай тундер1 Фая: «Жумыс ютеймш деп зорыгып, денсаулыктан айрылмаса болды гой... О, Алла, бас ием!зге саулык, куат бере кор!» - деп, онын TineyiH т1леп, кешлш уайым жайлап, тебеге багжиып караган куй1тан атыратын жагдайга тап болды. Уйдеп жумыс та шубаландап б1тпейт1н болды. Балала­ рын да бурынгыдай еркелете алмайтын болды, сэл нэрсеге шырт ете Tycin, оларды дауыс KOTepin урсып, кейде тшт1 колы да THin кетет^н болды, ce6e6i онын ойын «Бекболатка не болды?» деген сурак жайлап алган болатын... Bip кун1 Бекболаттын кшмш тазалап жатып, жабысып калган екьуш тал кап-кара, узын шашты байкап калды. 304

0Mip сурсем. ©зш щ шашы болса - алтындай сап-сары, кызынш - буйра коныр. Бул - бетен эйелдщ шашы... Журек тусы сыгымдап ж1бергендей болып кысылды. Eci ауып калгандай, сол ею- уш тал шашты алып, сикырланып калгандай, карай беред1, карай бередг.. тамак та жасалмады, уй де жиналмады. Ба- лалары болса, шешесше карай-карай эр жерде жатып, уйыктап калды. Туннщ 6ip уагында Бекболат келдк - Кайда ж ураз? - дед! Фая кезше жас толып. (Ол Бекболатка ci3 деп сейлейтш еда.) - Ойнап журмш, - деп, барк ете Tycin, боктык сезбен жауап бердк Фаянын колындагы кшмш Kepin, багжиып, карап калды. - Мынау шмнщ шашы, уепщ зге жабысып калыпты? - деген Фаяньщ сурагынан кешн ол мулдем кутырды. - Сен менщ тексеруппмсщ бе? Мен кайдан бшешн, KiMHiHшашы екенш, шаршап келгенде, маза 6epeciH бе, жок па? - деген сездердщ арты ботадай боздап отырган Фаяга кол жумсаумен аякталды. Будан кешн ол уйге ею кундей келмей койды. «Алыска командировкага ж1берген жок па, кшмш де дайындап бермед1м. Жет1м бала кусап, устше женд! ки1м де кимей Kerri, жанын шуберекке т у й т , жол ж у р т журген адамга маза бермед1м. Ашуланып кеткен адам жолда 6ip пэлеге ушыраса кайтемш? Эжем Tipi болса, менщ бул кылыгымды жактамас едк..», - деп, же™ шелпек nicipin, куран окытып, бакилык болган ата-анасыныц, эжесшш аруактарынан «желеп-жебей керЫздер!» деп, комек сурап, «Алла Тагала, бас иемнш амандыгын бере кор!» деп, тшек пледа... К енш сонда да орныкпай, алабуртып, байыз тауып отыра алмай, онын ютеп журген жумыс орнына барып, кайда кеткенiH бшешн деп, сыртка беттей 6epreHi сол ед1, алкын-жулкын болып, улкен улы Рустем жупрш кeлдi. - Апа, экемнщ мэшинесш керд(м, - дед!. Фая: - Кайдан? - деп еда. - Bip уйдщ ауласында тур, - дед!. - Корсет маган! - деп улын дедектетш, алдына салып келсе, кек машине тур... кезше оттай басылды. К!шкене бэкене уйдщ сырткы eciri ашык. Фая iniKe Kipni. Коржын тамнын он кол жактагы белмесшен 6ip ыбыр-сыбыр дыбыс шыгады... Акырын ашса, Бекболаты 305

‘ФФЙЙ»_______________ Жанар Эбдшова____________ анадан жана тугандай, сыр жаланаш, тесекте 6ip эйелмен айкасып жатыр... «АЫ » - деп, Фая шьщгырып Ж1бердй Кол-аягы суып, кейш meriHe 6epin, элденеге шалынысып, отырып калды. Тесектен жулкына турган эйел: - KiM бул? YfiiMe неге руксатсыз Kipefli? - деп, з!лдене карап, халатын иыгына шдк Бекболат тесектен атып турып, Фаяга жупрдг Келе сала Teyin-Teyin хйбердь Аузында боктык... - Неге андисын сен меш? ©лНремш! - деген айгай- уйгайга сыртта турган Рустем Kipin, шешесше ара TycTi. Бекболат улын керш, кешн uieriHin, кише бастады. Фая орнынан турды. Tycin калган орамалын басына салды. Онсыз да улкен, кара кездер1 алактап кеткен, ес-тус жок, мына саткындыкты Kepin, жынданып кеткендей: букш денеЫ калтырап тур... Ушне карай жанушырып келедп ушып келе ме, жок жупрш келе ме, езш е де беллсЬ... Артында баласы 1лесе алмай келедг.. «...Елш, жерш киып, мындаган шакырым жолды артка тастап, eMipiH, тагдырын табыстап, ceHin келген жар не icTefli!? Енда кайда барады? Артынан ерген балаларын к ай тт багады? Олар енд1 Tipi жеНм бола ма? Калай eMip cypefli? Кдйтш жер басып журед1? Кайтш оньщ бетше карайды? Сол KepiHic... сол тесек... кез алдынан кете ме? Оны умыта ала ма? Енд1 eMip сурушде кандай мэн бар?» Келшшек болып тускелк эр KipniuiiH аялап каласкан, езше кен сарайдай кершетш уйш Kepin, iuii оттай жанып, кушп, дауыс салып, жылап ж1бердь Уйдщ imiH 6ip аралап, сыртка шыгып, сатыагашпен тебеге кетершдь Шатырдын астындагы ш у т турган арканнан тузак жасады. Келденен агашка iлдi. Басын тыгайын деп жатканда, «Апалап!» шы- рылдап жылап, сатыагашпен кетерш п келе жаткан улын кердг Колын сермеп, «Кет!» - дедь Кетпейтшше K63i жет- кен сон, сатыагаштьщ сорайып турган басын итерш ж1бердг Шынгыра кулаган балага да, жерге сарт ете тускен сатыагашка да карамай, кылша мойнына тузакты салды, аягыньщ астындагы жэпнкп Teyin ж1бердй Кез алды кызылды-жасылды болып, кешкен гумыры 6ip сэтте кез алдынан булбул ушып, дуние mipKiH шыр айна- лып журе бердь.. 306

«M fe . 0Mip сурсем. Бекболат ойнасын тыныштандырып, кан туленш, ушне келе жатыр. Ашудан шыкшыт eri булт-булт етш , жуды- рыгы ез1нен-ез1 туйшедь «Анау керек, мынау керек!» деп шулд1рлеп, маза бермейтш, казымыр катынын сшейтш, сабамакшы болып, TiciH шыкырлатып, терклне сыймай келедг Уйдщ куйбщ TipminiriHeH 6ip адым узап, eciK алдына шыкпайтын онын 6yriH озш 1здеп барып, у сттен тускенше жыны кайнап келедг Бубш тщ (ойнасынын) Фаядан корык- канынан журен козгалып, кеудесше басын койып, жабы- сып, балаша солкылдап, уза-а-а-к жылаганы есше тусш, кабыргасы кайысып келедг.. EciicriH алдына мэшинесш дур етюзш, токтата салып, Kipin келсе, сатыагаштын астында басы жарылып, улы ес- тусс1з жатыр. Оган т е н т , юшкентай ею жасар Дастан мен бес жасар Гулшат журелеп отыр. Eci Kipin калган кызы Гулшат уйдщ T©6eciH керсетш, шатырды нускап, шыр- шыр етедь.. Бекболат баланы KOTepin, тосекке жаткызып, сатыагаш- ты TiKTen, тебеге шыкса, Фая сумбщей болып, асылып тур... Eci шыккан Бекболат inyni турган оракпен ж ш н киып ж1берд1 де, ani жып-жылы д енет кушактай алды. Кушагындагы Фая Бекболатка «Y h !» деген сиякты болып, колынан сусып, жерге сылк ете TycTi. Ол: «Устама м е т !» - деп, ж т р к е т п жаткан сиякты кершдк сэры алтындай, калын шашы жайылып KeTinTi, кияктай кара касы жана туган айдай болып киылып, туйтщ ю реп калыпты, сопак аппак жузшде айгыз-айгыз жастын i3i... Бекболаттын туган-туыскандары жиылып келш, Фаяны жерледй Рустем ауруханага TycTi. Жерлеу рэшмшде жоцтау, жылау болмады. BipaK осы кезде езше-ез1 кол сала- тын аурудын кобейт кеткеш жайлы энпме коп айтылды... Фаяньщ кыркы OTiciMeH-ак Бекболат By6iuiTi 6ip бала- сымен ын-шьщсыз, мулдем ештеме болмагандай, уйше Kipri3in алды. Одан KefiiH де ею-уш жылдай уакыт ©Tin 307

•ьть. Жанар Эйс Kerri. Рустемнщ миы шайкалганнан ба, аурушан болып калды. Ол уйге конгысы келмей, эр жерге тунейтпш шыгарды. Бекболат басында ер жетш калган улдьщ есшщ юресш-шыгасылы болып, келенкедей ербиш жургенше уайымдаушы efli, артынан eri уйренш, колын 6ip сштейтш болды. Тек кузде, кектемде жаны ауыратындарды емдейтш ауруханага жаткызуды умытпайтын. 0Keci уйде болганда, Рустем оныц кезше туспеуге ты- рысатын. Буны Бекболат та байкады, мулдем естен айрылган деп айтуга болмайтын улыньщ бул кылыгын «шешесшщ шпмше меш кшэл1 деп сезшетшшен шыгар» деп ойлайды. BipaR бул туралы eKeyi де 6ipfle-6ip рет Tic жарып айтып кермепть.. К ешнп кезде Бекболаттьщ тусшен Фая шыкпайтын болды. Ол канша ерен eTKici келмегенмен, кажи бастады. Арак iniin баскысы келедр кещл кобалжуын... 6spi6ip бол- майды... Bip куш жумыстас шопырлармен iuiin отырып, Фая ту­ ралы сез болды. Ke6i: «Кайтыс болган эйелщ ете сулу, суйюмд1 адам efli, мына дурдж epiH, шойкараны кайдан та- уып алгансын, аппак эйелден кешн кап-кара эйелмен туру 6ipTypni шыгар... 6i3 бурынгы эйелще ш тей кызыгушы едж. 03iH, Teri, кейшпш тез таба койдын, бурыннан бшупп ме едщ? Вообще, умные люди на любовницу не женятся, они недомашние, они продажные: они тоже зарабатывают на жизнь телом, как те женщины из дома терпимости, ха- ха-ха! Обычно, любовницу, когда она надоедает, на друга оставляют!» - дегендей, жанды жаралайтындай, ащы эзшмен кабаттаскан сездер кеп айтылды. Бекболат: «Не айтып отырсыц?» - деп, кокиланайын деп едь.. арактыц кызуыныц эсер! ме, онын оц жагында ак кейлеп келбецдеп, Фая отыргандай бола бердг.. Жалтан- жалтац он жакка карай берген Бекболат жарты стакан аракты ciMipin: - Ендеше сол Фая туамнен шыкпайтын болды. Ь1лги шакырады, кайтып кутылатыньщды бшмеймш? - дедк 308

0Mip сурсем. Онын бул C03iHe касындагылар жамырай кулдп - 03in де умыта алмай жур екенсщ гой, - деп. Сонымен ол тэлт1ректеп, уйше келдг By6iui от жакпап- ты. Онын мае болып келгенш Kopin, дурдж ершдер1 одан opi контие Tycin, кабагынан кар жауып, кшмдерш жинап, баласын жетектеп, ун-туншз KeTin калды. Фаядан 6ip ерекшелш - бул сейлемейд1, осылай KeTin калады. EKi-уш кун откен сон, Бекболат неменеге кшздй екешн бшмесе де, KemipiM сурап, баягыдагы «махаббат кайыгы» болтан, кок мэшинеге салып алып келедй Осыган 03flepi калыптасып алды... Уйде Рустем де жок екен. Кднтардын какаган аязында кай жерде кангырып жургеш бел паз. Дастан мен Гулшат ecKi-кускыны жамылып, бурышта 6ypcHin отыр. Фая олгел1бул уйдеп icKe татыр, OHi тузу заттар жогалып Kerri де, осындай 6ip ecKi-кускы заттар калды. Мае экеден, тунерген огей шешеден коркып, ундерш шыгармай, кап- кара моншактай коздер! жылтырап, кушактасып отырган eKeyi жабайы андардьщ кушжтершдей, 6ip 6ipiHe уйлыгыса тыгылып, жагдайды унс13 багады. Уйдщ сурыксыз TypiH Kopin, Бекболаттын к ец ш боса- ды. Баганагы шопырлар айтканнан ба, кагаздай аппак Фая, тап-таза, жып-жылы уй, тойган козыдай томпандаган бала- лары eciHe Tycin, iuii кан жылагандай, куйгендей болып, элдеб1р асылынан айрылганын анык туйсшш, 6eTi тыржи- ып коз1не жас келдь От жанбай, тутшдеп, коп куйбендедт Акыры тутанган- дай болды. Bip шэупм кара шайды кайнатып, ecKi-кускы, шокпыт-шокпыт, илектелген керпелердщ астында 6ypicin отырган балаларын тургызып, тамактандыргансыды. Уйде TicKe басар ештеме жок екен. Бекболат 03i бас болып, iiueTiH, жейтшд1 карамаса, By6iui ештеме тугендемейд! де, айтпайды да. Канша жыл 6ipre турса да, осы уйдщ эйел1 емес, конагы сиякты... Баягыда Фаядан жасырынып барып жургенде де, Бекболаттын экелгешн гана жайнатып, дастарханын тол- тырып коятын, ал ештеме экелмесе, «осы упйн келдщ гой» дегендей, ToceriHжайып коятын... MiHe, By6iin сол калпынан эл1 тайган жок. «Мына уйге неге карамайсьщ? Екеум1здщ уй болганымызга 6ipHeuie жыл болды, тапкан табысымды колына экелш 6epin жа- 309

_______________ Жанар Эбдшова____________ «ЙЙ*?*?* тырмын. Бутш 6ip тесешш, uieTi бутш 6ip ыдыс калмады. Не ойьщ бар?» - деп айтайын деп, туйиге бергенде, ол i3iM- кайым жок болып кетедг «Тура ку тулю сиякты...» деген ой келд1 Бекболаттын басына... Э зш щ ушн де сатпай койды, оралмандарга жалга 6epin койды. Бубштщ тан калдыратын 6ip кылыгы - бул канша кенпксе де, 6ipre турган уакыттарында: «Кайда журсщ? Неге кеш ктщ ?» - деп 6ip рет сурамапты... Бул осылай кенпксе, By6iiu те буны кутпей, улын алып, KeTin калады, кайда баратынын 6ip 63i 6mefli, ол келген сон: - Кайда журсщ? - деп, бул сураса: - Уй жакка барып келд!м, - дейд1жайбаракат. ...Осы ойлармен отырган Бекболаттын уйкысы келдг Тун жарымы болды: Рустем де, By6iiu те жок. Дастан мен Гулшат уялас кугшктердей уйлыга 6ypicin, ecKi-кускыны жамылып, уйьщтап калыпты. Бекболат та диванга кисая Kerri, терезеге K63i Tycin ед1, аржагынан Фаяньщ 6eTi агарандагандай болды. Денес1 flip ете тускен ол: «Фу, черт!» - деп, колын сермеп калды. Журеп аттай тулап, орнынан ушып турып, терезеге жакындаса, ай coyneci Tycin тур екен... Ол 6ip inreri ш ш ш , 6ip iflreri шнбей, кисык-кьщыр бо­ лып, салпылдап турган терезе пердеш жулкып жаба сал- ды, 6ip mreri тагы да еденге сарт е т т согылып, Tycin калды. Бекболат оны жерден тауып алып, Tepe3eHiH алды- на койды. Шалт кимылдап, енкейгеннен ба, кез1 карауы- тып, журеп кысылып, денеа д1ршдегендей болды, масты- гы тарап кеттг Ол жанталасып, KHiMiH шенгп, диваннын устшдеп нан кикымын кагып жiбepiп, ini кшм1мен гана шалкасынан жата Kerri. Денеа тоназыгандай болган сон, колдарын кеудесше айкастырып жатты. YcTiHe 6ip нэрсе жамылайын деп efli, туруга ершдг Шыр-пыры шыгып, 63iH бала кусатып KyTin, мэпелейтш Фая eciHe тустг.. «Ф у!» - деп, маса кугандай кимыл жасап калды, кайтадан колын кеудесше айкастыра койып, эрен дегенде уйыктап Keiri. Ертесшде букш ауыл шуылдап, Бекболаттын ауласына жиналды. Пештен шыккан ыстан 6ip yftni жан кырылып калыпты. 310

' сурсем... Уй Heci Бекболат шалкасынан жаткан куш, кудды катты уйкыда жаткандай, колдары кеудесшде айкаскан куйшде катып калыпты. Юшкентай Дастан кусып, устшдеп кшмш жыртып тастапты, аузында - буркыраган кебйс... Ал, Гулшат, шешесше уксаган, айдай аппак, суйпмдй Гулшат... eciKKe дейш енбектеп келш, ол жерде кусып, одан терезе жакка барып, жактауын тырналап, жанталасып, сылагын TycipinTi... Шидей саусактарынын басы, тырнагынын Ke6eci - кан... «1Шркш-ай, - дед! кергендер, - eid адым жерде eciK тур efli, онын inreri салынбаган екен, терезеш итергенше, eciKTi итерсе, ол ашылып, aya Kipin, балалар аман калар едi ау!» - деп, ел кушрендк.. Бул кайгылы окигадан кей1н талай уакыт erri. Hie тиш, кектей солган, кыршынынан киылган Гулшат жэне Дастанмен жасты балалар есешп, уйлен1п, балалы- шагалы болып Kerri. Рустем - ani жалгыз. Сол ушнде турып жатыр. Кек- темде, кузде емделуге кеткенде квр1нбей кеткеш болмаса, баска уакыттын бэр1нде - сенделш ары-бер( журу!мен кунш етшзед1, ешк1мге зияны жок, кездескен адаммен ама- ны тузу, 6ipaK онын эл1 кунге дей1н езу тартып болса да кулгешн жан баласы керген жок... Ол yfliHiH eciriH ешкашан жаппайды екен... 18.11.2002 ж. TIJ1EK TIJ1E АЛЛАДАН... Перизат мен Жабайхан кара жерге шыр eTin тускен куннен бастап, ата-аналары: «Куда боламыз!» - деп ниет eTicin, уэделесш, куйрык-бауыр асасып, сез байласкан, 6ip- 6ipiHe Алла атымен уэде берюкен... Содан 6epi epicTe мал- дары, уйлершде бастары мидай араласып, 6ip уйд1н бала- ларындай болып, жубы жазылмай журген, сыйластыктары жараскан, ел аузындагы мактаулы жандар ед1. Tbeirrepi кабыл болып, Перизат кылтиып кыз болып, Жабайхан ат жалын тартып, кезге керше салысымен улан- асыр той жасап, екеу1н косты. Ол тойдын кызыгын, сэн-

Жанар Эбдппова салтанатын жасы улгайган кариялар, кемтрлер эл1 кунге шешн ауыздарынын суы курып, айтып отырады. Куда- кудагилар коздершщ Tipi кездершде 6ip-6ipiHe катулы карамак т у г ш , 6ipiHiH алдынан 6ipi кия отпей, улкен !зеттшкпен «ci3, 6i3...» деумен сыйласып OTicTi... Кара K03i оттай жанган Перизат етс суду келшшек бол- ды. Оньщ керкжщей кершген кеудеа, талшыбыктай буралган денеа, жебедей шлген кара касы, KipniKTepi жал- пылдап, адамта тура карайтын, аласы аз кара кезк буйра шашы, жазык, ак мандайынан тура тускен кыр мурыны, дэнд1 кызыл epHi караган козд1 03iHe токтататын едг Сыкылыктаган кулкю ше... Bip созбен айтканда... «жарым осындай болса гой...» деген конш куртын оятып, еркек атаулынын комрепне арман уялататын эйелдердщ 6ipi жэне 6iperefii болып, кай жерде журсе де кезге оттай басы- лып туратын... Жабайхан - бой-сойы келюкен, жауырыны какпактай, ipi денелк OHi жылы, ак сэры, коп свйлемейтш, 6ipTora EKeyi де ею уйдщ квздщ агы мен карасындай, кудайдан сурап алган жалгыздары болган сон, OMip бойгы т(рнектеп жинаган дуние-мулж, кокыр-сокыр, мал - 6opi екеуше буйырды. TipiuiniKTepi де денгелешп, мал устаса, епзден тауып, толд1 болып, Кудай берекесш 03i бердй Перизаттын колынын icMepniri, ш еберл т, тазалыгы, берекелшп, тамагынын Tin ушрер д эм дш п ауылда журтка тэмсш бол- ды. «Эттен!...» деп, Tin TicTeTKi3in, бас шайкататын 6ip дерттерк.. коп жылдан 6epi квюректершде тушн болган 6ip армандары... уй болгалы он шакты жылдын жуз4 отсе де... зарыктырган... шгэлап, шыр ете тускен 6ip шарананын дау- ысы едк.. Сол дауысты ecTin каламыз ба деп, елендеп журш, армандап журш кос кария да, ене мен шеше де арт- тарына карайлай-карайлай, кос карашыктарына жаутан- дай-жаутандай... «буйыртса... болып калар...» деген дэме- nepi штершде... бул фэни дуниеден озып та Kerri. 0здер1мен оздер1 калган сон, алдымен Жабайхан катарларынын ер!мдей болып, ecin келе жаткан балалары- на карап, оз тагдырын жш ойлайтын болды. Ойлаган сай- ын журеп суылдайды, кейде 03iHeH-03i туйыкталып, ун- тун аз, кабагы ашылмай, кур журед1 де кояды, ici 6ip 312

Ом ip сурсем... .« £ М 9 > енбейдг.. Qcipece эр турл1 тойларга барганда, ете киын... Балага арналган сездер... OMipimn бар кызыгын, бар умгпн ул-кыздарына арткан, TipmiairiHiH мэнш солармен бай- ланыстырган эке-шеше TUieirrepi Перизат мен Жабай- ханнын журектерш тш ш -тш ш иабергендей жан-дуние- лерш т тр к ен д 1рш, жалгасы жок, тулдырсыз ©Tin бара жаткан екпрлершщ кур боска, мэжяз екенш айкын- дагандай болып, уйге exeyi суйретш п, кур сулдерлер1 эрен жетедк Qcipece Жабайханньщ imi кан жылайды. Ьшнен Перизатты кшэлайды: анары д1ршдеп, 6eai киылып турган келшшепн кейде Keprici келмей кетедт «Кей- 6ipeyain аузы кебютей, e3i шлген эпкшггей, адамньщ карагысы келмейтш эйелдер1де шекеЫ торсыктай бала та- уып жатыр гой... ппркш-ай... соларды ана балалары ескенде, к1м кемсгге алар... KiM оларга карсы келе алар?... Жылжып келе жаткан кэршжке де олар пыскырмайды, бас-аягын жендейтш 1збасарлары бар... Bi3fli айтсайшы!?» - деп ойласа, басында сыздап, сыгымдалган журен буп ой тубше бойлаган сайын кеудесше сыймай атша тулайды... ез1н далада калган бейшарадай сезшедь Бук тусш жатып алады. Бул жагдайдан жакын-жуыктар, туган-туыстар хабар- дар бола бастады... Б1рнеше рет осындай жагдайдын устшен тускен кайын ciHnici Перизатты эрен легенде кввдррш, аудандагы ен бш ю ч деген дэржерге апарды. Онын еркек екенш керген сон, ол асаудай тулап, бул жерге труден мулдем бас тар- тып, ат-тонын ала кашты. - Женге, аздердщ малга б1рнэрсе бола калса, ветврач карайды гой, бул Kici де солай... «Анау екен, мынау екен...» деп eiiiKiMfli еске сактамайды, тек ауруларын гана анык- тайды. Койьщыз ендк соншама жерден келдж, Kipeftix! - деп, зорлагандай болып, суйрелеп жатып, кабинетке уйме- жуйме болып, exeyi катар юрдг Дэржер орта жастагы еркек екен, кезш д1ртн мурны- ныныц ушына таман Tycipin, кезш щ астымен екеуше сузше карады. Косамжарласа амандаскан екеуше карап. epHin жыбырлатып, таргыл дауысымен: - Кайсын? - дед!. - Мына Kici! - дед! кайын cinnici так eTin. - Даярлансын! - дед!. 313

Жанар Эбднпс Дэршер булардын келген себебш ест1ген сон, ары карады, 6epi карады. Перизаттьщ езше де, кайын сщлгсше де аныктап, казак тшнде: - Ешкандай ауруы да, ауыткуы да жок! Сау эйел: бала кетеруше, ана болуына кедерп болатындай денсаулы- гыньщ еш кшэраты жок! Еркек каралсын, сол тексеригсш! Тагы сурак бар ма? - дед1 екеуше тесше карап. - Жок, жок! Ракмет, сау больщыз! - деп екеу1 кабинет- тен шыга женелдь Ун-тунЫз емханадан шыкты. Дымдары штершде... уйге келдь Аулага мргенде, Перизат кайын cinniciHin колынан устап, сыбырга жакын унмен: - Терекыз, еркек доктырга KepiHin келгешмд1 Жабайхан бшмей-ак койсын, жарай ма? - дедь - Сосын... онын мен туралы айтканын да еспмегеш жен болар деп ойлаймын... Екеум1здщ арамызда калсын, жарай ма!? - дед1 жалын- гандай болып. Ол басын изедь Женгесше кезшщ астымен карап: - Ана дэршердщ: «Тексершсш!» - деген сезш де агага айтпай-ак кояйык, 03i дут адам, 6ip пэлеге ушырап журер!? Кай пейипне сондай болды, бишеймш? - дед1 кайын ciwiici мурны пысылдап, кез1жасаурап. - Ол ce3fli 6ipeyre айтпак турмак, оны ecTireniMi3fli екеум1з де умытайык, Терекыз, - дед! Перизат та кезшщ жасын сыгып. Шай iuiin отырганда ол кайын сщ тсш е карап, алдагы куннен у м т н узбей: - Кутешк! Алланын шапагаты туссе, ani кеш емес кой! «Ештен кеш жаксы» деген... 6ip Кудай бшеда гой, видь.. - деда. BipaK 6opi аяк астынан астан-кестен болып Kerri... Жабайхан: - Туган-туысты шакырып, руксат сурап, казакша ажы- расамын! CeHiH кызарган бетще алданып, кубас болып кала алмаймын! Осы жума ел шакырамын, - дед1 ол, 03i де тон-торыс адам, тап осы сагаттан бастап, ажыраскан адам- дай, томырайып, терю карап жатып алды. Перизат кос жастыкты кушактап, жылап-жылап, Жабай- ханнын желкесше карап жатып, тавды атырды. «Осыган бала туа алатын эйел екешмдк доктырга Терекыздын апарганын айтсам ба екен? ...Доктыр еркек кой! Оны бшсе, намыстанып, елш алмасын... ана 6ip C63i тагы бар... 314

0Mip сурсем... .• Ш & Кайтешн енд1, тырнагынын сыныгын да баскага кимайтын Жабайханым едь.. Кайтешн ендг.. 0 з колыммен елт1р- гендей болам гой, у м т узшмей журе 6epciH... Кой, айтпай- ак, артын багайын!» - деген шепнмге келдь Айтулы кун де келдг Мал сойылды. Ею жактан да куда-жекжат коп жиналды. Кеп сез сейлендг.. Bapi де Жабайхан мен Перизаттын 6ip 6ipiHe тен екенш, кос аккудай жараскан, Кудай коскан косактар екешн, нпркш... 6ip шарана... 6ip жаман неме болса, булардан аскан жарасымды жуп болмасын кеп айтысты... Осы eмipлepiндe eKeyi де ешюмнщ бетше жел боп тимеген екен, ек1 жак та eKeyiне риза екен, TinTi Перизат ез кыздарындай, Жабайхан ез улдарындай болып кеткен1н ерекше кимастыкпен еске алысты. бттен—6ip шарана... Бакилык болып кеткен ата-аналарыньщ eKeyi косыл- ганда, барын аямай, улан-асыр той жасагандарын, олардын тшектерш, 6ipre етюзген шуакты кундерш еске алып, кэршер жагы кездерш сулап алысты. Акыры eKi жасты ажырастыруга кимай, oni 6ip жыл 6ipre тура туруларын киыла сурады. Bip шарана багып алса, Перизаттын аналык MefiipiMi оянып, Алла буйыртса, 6ip жаман немел! болып калар ма екен деп уйгарысты. Осы айткандарына ездер! кудайдай сендь Кешшлж сейтш тшек тшеп, бата жасап, бет сипасты... жаксы тшек Tinen таркасты... Сонымен Жабайхан мен Перизат тагы 6ipre турып калысты. «Ештеме езгермесе, 6ip жылдан кешн бетенге буйырасьщ-ау...» деген ой екеушщ санасын осып-осып, 6ipiH-6ipi кимай, кызганыш ш те р ш куйд1ргендей бола- ды... Осы ойдан ба, жок, кепш ш ш тщ жаксы сезшен ба... exeyi мулдем б1р-бфлерше жакын болып, жана косылган косактардай 6ip-6ipiHe ынтыга карап, 6ipin-6ipi жалындай суйед1, 6ip-6ipiHeH сэл алыстап кетсе, 6ip-6ipiH кергенше асыгып, сагынып керюедг «Ойпырмай, Алла жазып, ажы- раса калсак, Жабайханды сагынып, кусадан елш калма- сам болды гой! - деп ойлайды Перизат. Осы 6ip кургыр ой басына келген сайын ауырып калады, кур сулдер! суйретш п эрен турады тэлт1ректеп... Аллага жалбарына- 315

'Ф 'Н й Ь _______________ Ж анарЭбдшова____________ ды: кемек сурайтыны, жалгыз панасы, жалгыз ceHepi, мына жалганда жалгыз суйенер1 - Алла Тагала, одан кешн кез жасына epiK бередь.. Сурайтыны - бала, бала, бала... сосын Жабайханы... оны ешюмге кимак емес... он- сыз eMipiH кез алдына елестете алмайды, онсыз eMip суре алмайды. Онсыз eMipi кара тунек болмак, мэнЫз откен кундер болмак... Мынау кокыр-сокыр TipnimiKTi жалгастырар урпак болмаса, ага мен женгенщ енд1 6ip жылдан кешн 6ip шанырак астында 6ipre туру-турмауы негайбыл екенш анык бшген сон, кайын сщлкп женгеЫмен онаша, куцкйь сунк!л co3i кебешп, осы уйге келу1 ж итель.. Акыры eKeyi калада 6ip айдай жатып, жап-жас татар кызынын пер- зентханага тастап кеткен нэрестесш бауырына басты. «М ахаббат» деп, азан шакырып ат койып, улан-асыр той жасады. Одан кешн балага катысты барлык жаксылык- тарын атап OTTi. Перизатты кайын ciwiici Алматыга алып барып, тагы 6ip эйелдерд1 емдейтш дэрюерге каратты. Буны отыргы- зып койып, кабинетке Kipin кеткен ол узак уакыт бегелдь Зарыктырып барып, б1раздан сон шакырды. ...Бул да ер адам екен. Ана доктырдан ерекшелЫ б1рден колгабын KHin, тем1рлерш ала жупрмей, карсы алдына отыргызып койып, узак уакыт сейлесть. Эцпмешц аркауы OMipre келетш болашак бала жайлы болды... Перизат дэрйгердщ айтканына кендь. Ce6e6i, «Жабай- ханды ботен эйелдщ кушагынан кергенше, осы iciM дурыс болар...» деп nieniTi. Сонымен Жабайхан мен Перизат кыздары Махаббат енбектей бастаганда, улды болды. Улан-асыр той жасалды. Куда-кудаги, жекжат-жураттын куанышында шек жок, 6api мэз... ...Бейюхан содан кешн тагы уш ул туды. Bapi буйра шашты, кездер1оттай жанган, кап-кара, ушеушщ де enaepi шешелерше тарткан. Ел iuiiHfle: «Жабайхан эйелш «тастаймын, бедеусщ!» 316

0Mip сурсем...: дегеш сол efli, Перизат улдарды койша тогытты, бурын неге тумай журген?!» - деген сыбыс лап ете тускен ерттей болып, 6ipa3 каулады да, уакыт ете келе... быкси-быкси... басылды, сосын мулдем умытылды. «Булар ажырасса, нпркш... Перизат... хор кызындай Пе­ ризат.... асау Перизат... суду Перизат... колга туесе... ак тамактан 6ip рет ебер ме едй?» деген кеп еркектщ кекейш тескен «курт» та тыныш тапкан... уакыт ете келе олар да мыжырайган, каукарсыз шалга айналган... ...Сонымен «казакша ажырасудьщ» аягы осылай болып 6tiin едк.. 18.10.2004. КАРТТАР КАРАП КАЛМАДЫ Кун жексенб1 болатын. Бакаш шал зейнетке шыккалы 6epi терткул дуниедеп болып жаткан жаналыктарды кунделжН колына тускен га­ зет, журналдардан окып, api e3i «кек ж эш ж» деп атайтын теледидардан Kepin, бшш, бэршен хабардар болып отыра- ByriH де сол «К ТК » арнасын косып, 63i жаксы керетш журпзуийсш кут1п отыр. Айтулы уакытта касы-кез1 киылып, Артур Платонов шыкты. Оный айткандарын калт ж1бермей, уйып тындайды. Сол куш кермесе, к ец ш кабаржып, 6ip кымбатын жогалт- кандай аландап калатын. Сондыктан дэл осы хабар журген кезде келген конакты да мазасыздана карсы алатын, шыгып калган шаруаны да Kepi ысырып коятын. Ал, кайталаган кезде керсе, анау 6ipiHmi рет керсеткендей емес... элденеш айтпай кететшдей, кыскартып тастайтын- дай уайымдап, мазасы кететш... Сол куш, сол сагатта керсе, к ец ш кеннип, жаны жай тауып калатын. Сабаздын саспай, жайлы дауыспен журпзетш хабары кецшнен шыгады. Орысша... орысша болса да тусшедь Kepin болган сон: «Осындай былык-шылыктьщ буге- mirecine шешн кайдан бшед1 осы? 0 pi корыкпай айтады... элде, eTin кеткен сон, 6api 6ip ме каз1р!? Элде ек!мет e3i коргай ма екен буны!?» деп ылги ойлайды. Андыздап келген ойын жинактап, экранга кез тжсе, 317

_______________ Жанар вбдш ова____________ *&Й*?5* Платонов: «Тусш еаз бе, бул онша онай мэселе емес? Бш п журщп...» дегендей, ез!не тесше карап, 6ip атакты банкир туралы айтып жатыр екен. ...Онын сан жетпес yfinepi, самолел-epi сатып алган жерлер1туралы еспгенде, «ойбай, мынау тонапты гой!» де­ ген ой санасын осып-осып Kerri. Артур Платонов болса, ары карата орысшалап, сезш сабактап: «Егер ол ен сонгы операциясын юке асырып, бэленше каржыны жымкыр- ганында, Казакстанньщ экономикасын мулдем шайкалтып кететга едг..» деген ce3i миына шегедей кадалып, ойынан кетпей койды. «Астапыралла, бул не деген сумдык! ©3i дурыс TyciHfliM бе? Жок, элде орысша болган сон, баскаша тусш ш калдым ба?» деген ойлар жанын жепдей жеп, маза бермедг Акыры кан кысымы кетершп, журен козгал- гандай болып, кецйпне коркыныш уялады... «Ойпырмай, ата-бабамыздьщ жанын да, касык канын да аямай, 6i3 ушш, келер урпагы уыйн сактап келген мынау шетоз- ш еказ касиетт! жер1м1зд1, онын TeciH е м т , кыбырлап, кунш Kepin, емip cypin журген, мына б!здермен коса осын- дай 6ip опасыз, сумелек бшпктщ басына орныгып алып, сатып ж!берсе кайтем1з!?» деп ойлауы мун екен... Ke3iHi« алды кызылды-жасылды болып, дуние тецкершп тускен- дей болды... Одан аргысы есшде жок: доктыр кегптз, укол салыпты... Содан басын KOTepin отырганы осы... Касына косагы келе калды: —Калайсын? - деген онын сурагына: - Кудайга niyKip, TsyipMiH, - дед). Ken ce3i жок, 6ipTora, бэрш ун-туназ йстейтш ол ш ы н ы га куйылган кайнак су мен кан кысымынын дэрюш усына берда. Шалынын тунерген жуйне барлай карап, ун- тунс1з KHinreH ол шэйнепн суга толтырып, газ плитасына койып, дастархан жасауга Kipicri. Банкирдын бурындары газет-журналдардан, теледидар- дан керген бейнеЫ кез алдынан кетпей койды. Манлайы жаркырап, кой K03i байыппен карап, томпайып отырган куш буган yHci3 карап, телм!редг.. Моп-момакан, бейкунэ кешппен 03iH андиды. «Ойпырмай, адам аласы ш ш де де­ ген осы екен гой! Осындай... перштедей кейшмен осынша- ма зулымдыкка барады деп, KiM ойлайды!? Ресей де, 6i3fliH ел де соттапты сыртынан... бул болса, Лондонда сайрандап жур дейдь.. Не беПмен жер басьш жур деймш-ау! 318

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Казактын Ka3ipri окыган, умгт куткен азаматтарынын туган халкына жаны ашымаганы ма сонда!? Берш астын- дагы бвлт1р1ктерд1н б ел гш болгандарыньщ 6ipeyi гана бул? Бундай арамза жауыздардьщ каншауынын халык бай- лыгынын басында отырганы эл1 белгклз... Ойпырмай, элп абыз атамыздьщ: «Куйрыгы жок, жалы жок, кулан кайтш кун керер»... деп кущренетш1 осындайларды кергеннен кейш екен гой...». Ол далага шыкты. Кысыр сауылып отырган кызыл сиыр байлаулы турган корага барды. Кдрайып касына кел- ген иесш Kepin, камыс араласкан шепт1 Mice туткысы кел- мей, M0nipen, жем сурагандай болды. - Сасык, саган жем кайда? Оган акша кайда? Оны ана банкирлерден сура! Солар сенщ жемщнщ акшасын алып кашып кеткен. Букш уймнпм1збен 6ip ай бойы тыпырлап жумыс icTen, \"приектеп, акшамызды жинактаганда, айдын аягына дей1н imep-жемге жетпей, такырлап каламыз... Бул TipuimiK не болып кетт1 e3i?! «Ку кедейш1л1к алкымнан алды» деген осы да... Сеш, Зенг1 баба тукымы, эулие кылып, эспеттеп, кысыр калсан да, устап отырганым - аз да болса, агарганнан ауыз THin отырайык деген1м гой. Эйтпесе, мал жаятын жер де калмай бара жатыр, сен байгус былтыр кашканыцда, бука да таба алмадык, мас- кара болганда, акылдасатын мал дэртерш де таба алмадык кой... 6opi «кыскарып» KeTinTi! Сондай зоотехниктщ 6ipeyi басына дангарадай кып, сэлде орап, колында таспигы, аузы жыбырлап, Memirre молда болып отыр. «Сиырым арам катайын деп жатыр!» деп, байбалам салсам да бул корага аттап баспас... Сен сасыкпен эуре болып журге- н1нше, сол жерде жаны тыныш емес пе? Содан кеп, «...мал- да ауру кайдан пайда болды?» деп бас катыргансиды, э!? Казактын Ke6i oni осы малмен жан сактап отыр, ал, оны ешюм тексермейдП Е, заман не болып кетт1 десенш1... ех- ех-е! Ана Kiuii улдын жасы биыл отыз беске келед!. «Уйлен!» десем: «Женд1 кыз алу упнн алдына адам кусап бару керек. Той жасау керек... Кыста кемip Tycipe алмай, 6spiMi3 nemi бар 6ip белмеде уйлыгып, катар-катар жатып, уйыктап журм(з, кел1ншект1 кай жерге алып келемш? Анау-мынау жолга т у с т , атагы шыккан кыздар «Жур!» десем, куана- куана кслеГпн деп отыр. BipaK... олар опа таптыра ма? Онын 319

_______________ Жанар вб д м о в а ____________ YCTiHe, маган унайтын кыздардьщ 6api - жогары бш м дг Оки алмай калган маган карай ма олар!? Ka3ipri жещп кыздар «ак кейлек к и т , ак желек тагып, дурюреп тойым етсе!» дейди. Оган йзде шама бар ма? Журе турамын, эке, маган аландама!» - дейдь - Амал не... айтып отырганыньщ 6api рас... Колдыц кыскалыгынан окыта алмадым, енд1 кез1мнщ TipiciHfle уйлеп койсам бо- лар едь.. буйтш журе берсе, бул кашан уй болып, балалы болады, оны тэрбиелеп, жетюзу керек дегендей... - дед1 шал KOKiperi каре айырыла курешш. - О, тоба! Заман не болып кетп!? Е, Алла, амандыгынды бере кер, езщ жар бола кер, мына пенделерще!» - деп, кысыр сауылып отырган, жалгыз сиырдын астын тазалап тастаган сон, Бакаш шал суп-суык болып, жылтырап шыккан караша- ньщ кун1не бетш тосып 6ipa3 отырды. Осы кезде оныц «кэллэсше» мынандай ойлар келген еда... Ce6e6i, Бакаш - ауылдагы кемшрлермен кайдагы-жай- дагыны айтып, 6ip самауырын шайды солармен 6ipre тауы- сатын кеп шалдардын 6ipi емес, 6iperefli. Heri3ri жумысы мугал1мдж болганымен, ат жалын тартып мшгел! парторг болып кызмет ютедг Осы ем!ршде жаксыга да, жаманга да кызу араласып келе жатыр. Зейнеткерлжке ертерек шыгып кетш, 03i icTereH совхоз тарап, байлыгы устаганнын колында, т1стегенн4н ткпнде кеткенш керш, катты еюнген. Эл1 кызмет icTen журсе, бундайга жол берпзбейтшдей сез1нет)н, бул туралы кэдампдей кушнш, кеп ойланатын. BipaK бунын «шырылын», жан айгайын кейiнri басшылар тындаган да жок, ешк!м бунымен есептескен де, санаскан да жок, opi бар байлык белшгенде, буган жутаган он токты гана буйырды... Сонымен Бакаш шалдын бул езгерген заманга ма, жок, ана басшыларга ма, жок, мына ары тартса - ары, 6epi тартса - 6epi жетпей кеткен такырлаган кедей- ш ш кке ме... e3i де анык бшмейда, erneci кара казандай еда... «Bip нэрсе ютемесе болмайды! - дед! ол иегш кетерш, тамагын сипап. - Бул ек1мет басына орныгып алган зиян- кес урыларга тоскауыл коймаса, мынау егеменд1пм1з кайыршылыктын жел кайыгында кетш, кад1р-касией биинбей тур-ау карапайым журтка... - М1не, бостандык - жанынды калай баксан, солай бак! 320

Д О М »- 0Mip сурсем... Кольщнан келгенш icTe! - деп, кара халыкты беталды ж1бергенмен, не icTeii алады олар!? Не icxeii алады? - деп ол дауыстап ж!берд! ашынып. - Акша болса - жок, карга адым уйден шыга алмай отыргандары - мынау! «Несие» деген алгаш шыкканда, «...е, бэсе, тыгырыкка Нрелш, за- ман езгерш, колдагы малдын, кордын бэршщ кек тиындык куны болмай, ку тамак уш ш кеткенш, халкынын киналып отырганын айналайын еюмеНм б ш п отыр екен гой!» деп мэз болдык. «Бул не деген батпан куйрык, айдалада жаткан куйрык!» деп, далактап, аламыз деп, 6ipa3 делебе болып жупрдж... Сейтсек... акшанын басында отырган «егеукуйрыктардын» молынан кармап калуы уш ш ойлап тапкан китуркылары екен... Оган кол жетюзу - карапайым казакка «анау айды алам!» деп умтылганмен пара-пар бо­ лып шыкты. Сонын арасынша «сабан акш а» деген атак алган, кездерш ашканнан Kepin келе жаткан, етек-жещ кен- молынан шшшген, эжелер1м1зд1ц кейлек, камзолындай кезге ыстык Kepiнет! н орыс Сомы эдем! де жинакы ки1нген, пысык келшшекке уксайтын тел акшамыз Тенгеге орнын бердк Тапкан-таянганын жинак кассага салып, «кор» жасап журген, ертен бала ескенде, «6ip машине бо­ лып кала ма!» деген у м т н укшеп, «сактандырып» журген кепш ш ктщ пулдарыньщ 6api тиын-тебенге айналып, .шунтиып шыга келдг Халык байлыгы «жекешеленд!ру» деген дакпыртпен хан-талапайга туст1. Сол кезде 6ipiHiui болып, «сабан акша» кезшде несие алып калгандар жэне молынан карпыгандар - бай-баглан, ал колы ештемеге жетпей, «ешмет елт!рмейд!» деп, аузы анкайып калгандар кедей болып шыга келдь.. Несие алу деген каз1р де бар... BipaK бул ана несиеге уксамайды... Кдйтарым пайызы ете жогары! Кешлдкке уйд1 салып, жайды салып, кеп казак жерден жеН коян тапкандай, несие алган. Ke6i «экономикалык куйзел1с» де- генге («асты толган мунай, казба байлыкка койны толы... даладай жер! бар, шешмдей халкы бар мемлекетте не кылган куйзел1с екен!не тус!нбед1м?»... деп, Бакаш шал ба- сын 6ip шайкап койды.) тап кел!п, жумыстарынан айыры- лып, несиен! телей алмай, колдарындагы барын банкке тапсырып, кайыршылык Kepin, кангырып калды. Кел1с!м- шартка тус!нбей колдарын койып, «дар агашындагы» «тузакка»: «М1не, кылша мойным! Акша колыма тисе бол- 321

________________Жанар Э бдщ ова____________ ды!» - деп, жанталасып, басын ез ерюмен салган... Бул да ана банкир сиякты окыган-токыганы кеп зымяндардын халыкты тонауынын 6ip Typi гой, эттен-ай, осынын бэрш кадагалауга Елбасынын шамасы келмей жатыр гой... эйтпесе, несие пайызы томен болуы керек кой...» деп ол кушне ойлады... Тагы да кез алдына оньщ моп-момакан Typi келдь - Typiani урайын, куйтуркы, жулынкурт-ай! Опасыз- ай! - дед1 ашынып, - калтамызга туспесен де, халкына ти есш казынаньщ басына отырып алып, куртканын-ай, уй-Ь-и ит-ай, жольщ болмагыр, каракшы-ай, эй, желкен узшпр, жетпепр-ай, шкен-жегенщ ipin болып, желкецнен шыккыр-ай! - деп, кушнш, аша мушзд1 сиырын жайкап журген колындагы кисык агашпен тонлап жаткан жерд1 салып-салып калды. Басындагы жаман тумагы 6ip шекесше карай кисайып, каЬарланып отырган шалын Kepin, уйден шыккан KeMnipi шошып Kerri. - Шал-ау, негып отырсьщ? Суык устап калмасын, уйге KipceHuii! Шай суып калды гой! - дед1 басынкы дауыспен. Таягын тастап, уйге мрген шалы екьуш шыны аяк шай ш кен сон, манлайы тершш, ecKi тумагын шеппп, жанына тастады. Bip нэрсе айтайын деп окталды да, сезш жутып, шынысын KeMnipiHe усынды. Буы буркырап алдына келген шайдан 6ip урттап, жетшршш: - Сен, - дед1 тутыгынкырап, - ана Жетже мен Шаган шалды туск1 шайга шакыр! Етщ болса, 6ip тамак жасар- сы н - Акылдасатын шаруа бар! - дедт - Жайша ма? - дед), - K03iHiH астымен шалына карап, ол ундемеген сон, - жарайды, - дед! монтаны турмен. Шалдар келдг Амандык-саулык сурасып, 6ipa3 каукыл- даскан сон, б1рден жайылган дастарханга отырды. Буы буркырап, nici мурынды жарып, уйеме жайпак табакпен бабымен басылган сэры ала Kypiiu келдь Сары ала сиыр- дын кою сутш каткан курен Кызыл шай куйылды. Жетже шал бата жасап, бэр! тамакка бас койды. Конактардын алдындагы кесе 6ip-eKi рет айналган сон, Бакаш шал жет- KipiHin, свз бастайтынын байкатты. Кариялар мурттарын салбыратып, Бакашка карады. Ол тагы ж етм рш ш алып: 322

'З О Д п Ь ___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - Кеше кердЫздер ме, Платоновтын хабарын? - дедн - Сен1мге xipin, улкен банк-ri баскарган банкирдын не icrere- ni туралы бшешздер ме? - дедЕ Exi шал хозгалактап: - Е стш к ! - дедЕ - Ойпырмай, TypiH хердщ бе, - дед1 Шаган шал Банаш- ха харап. - Сыртынан харасан, бет моншагы узшмеген, иманы жузшде турган адам сияхты. - Сен оны айтасын, ayeai Алматыны жумах халата ай- налдырамын! - деп уэде 6epin, хазахша шулд1рлеп журген анау axiM ше? Сонын esi он бес миллиондай... sa ri не ед1... жогарты ахша... ебвроны жымхырып, хашыпты гой!? - дед1 Жет1хе шал eHTirin. - «Сенген хойым сен болсан, хуйсегешщц урайын!» дегеннщ xepi хелген ехен той... Сол ахшаны хайтарып, «кайткан малда кайыр бар!» деп, Кдзакстаннын он бес миллион тургынына 6ip миллионная таратып берсе гой... IUipx-i-н... 6ip жарып халар ед1х, э! Сондай ахш а холга туссе, бар гой, 6ipiHini euiipti шатырды жаналайтын ед1м! Су агып, пэле болды... - дед1 Шаган шал жан-жагына ыр- жия харап. - Е, арман гой! Ахшаны енгере хашхан урыларды агылшындар кайтармайды ехен! Ана каражатты айналым- га ж1берген сон, журе 6epciH дейт1н болар, «хулшел1 бала суйгенге жахсы»! - дед! Бахаш ашынып. - Платонов та ер ехен! Корыхпай айтады, э! - дед1 Жет1хе шал хохиланып. - Е, хойшы, «хашхан жауга хатын да батыр» деп... Кет- хен сон, болары болып, бояуы cimeii сон, айтады. Сол ортада журген сон, солардьщ жаман ойын, арам хылых- тарын ешх1м сезбей халды дегенге сенбеймш! «Сен же, мен де тояйын!» деген 6ip нэрсе гой... Эйтпесе, анау Ахмет Байтурсыновтар 1шпей-жемей, «хазах т1л!, хазах журты!» деп жур1п, ез ем1рлерш хурбандыхха шалды емес пе? Сон­ дай арыстар бар ма ехен xa3ip!? - деп, Бахаш шалдын xo3i жасаурады... - Эй, Бахаш, хойшы! Тагы ауырып халасын! Кайта Кудай сахтапты гой сенй Даблениен хатты хетер1л1пт1 гой... Эйтеу1р аштых, согыс сияхты нэубеттерден аман болсан, халкымыз аман, жер1м1з бут1н болса, бул аш нене- 323

_______________ Жанар Эбд1шова____________ лерден де кутылармыз! Саналы азаматтар келер... Ел1м деп евдреген ерлер бар шыгар эль.. Тувдлмеййс, боска таусы- лып... Алла Тагалам e3i жар болсын! Кайтем1з ендь колы- мыздан не келедк 61зд1 м м естид1? Жогарыдагылар емес, эк1мге Kipy - 6ip мун! Бастык, эмм-каралар б(зден белннп кеттт гой! Ел, журт - аман, бауырымыз бутш болсын! Журепм ау- ырып к е та гой, туге! Койьщдаршы! Бакаш, дэмще ракмет! Дастарханьща Кудай береке берсш, бас амандыгы болсын! Жайша шакырдын ба? - дед! Шаган шал энкшдей сейлеп. Бакаш жетюршш: - Мен сендерд1 жайша шакырган жокпын! - дед1 оларга xiKipefie карап. - Мына сшмтйстерге, байлыгымызды урлаган каракшыларга, жемкорларга Tepic батамызды берейш! Кеп ойланып, сондай стратегиялык шеппм кабыл- дадым! - дедь - Ойымда ана кашкын банкир гана еда, сендердщ сездерщнен кешн ана ею ciaiMTimri де косатын болдык! - дедь - Сендер калай карайсындар? - дед!. Ею шал «ею сш м т к т щ » юмдер екенш ойша багамдап, «i-i-Ым!» деп, бас изесть - Берсек, берейш! Сейтш, Елбасына кемег1м1зд! керсетешк! Ол да 6ip ата-бабамыздан калган, пэрменд1 салт-дэстурдщ 6ipi гой! Арам пигылды, саткындарга 6ip токтау болып калар! - дестз ею шал жарыса сейлеп. Сонымен уш шал колдарын Tepic жайып, ymeyiHiH атын кезек-кезек этап: - Бисмилла Рахман Рахим! Алланыц атын ауызга ала отырып, сендерге, туган елшщ ceHiMiH аякасты етш, туган жершщ касиетш сыйламаган саткындарга, буралкы иттей карны тойган жакка кашып кеткен касиетаздерге Tepic ба­ тамызды берем!з! - дед! уш шал куюретп... - Осы уш алаяктын халыктан урлаган байлыгы бойына сщбесш! 1шкен! ipiH, жеген! жел1м болып, желкесшен шыксын! Inrepi баскан кадамы Kepi KeTin, бастаган ici алга баспа- сын! Тукым-тугяны, жакын-жуыгы бака-шаяндай шайнас- сын, балалары, косактары жын-шайтан болып KepiHciH! Ар азабы азаптап, жандары жадырамай, eKi дуниеде жаксы- лык кермей етс!н! Жолдасы - урей, айналасы - саткын, сенгеш - алдамшы, алгышы Эз1решл болсын! Халыктын назасы урсын! Аумин! - десть.. 324

0Mip сурсем. Бул «стратегиялык шеипмнш» калай icKe асканын корш, куэа болып отырган уйдегшер 6ipa3 уакытка шешн ун- тунс1з калды. Кущренген уш шалдын Tepic батасын eCTin, кобшщ аркаларынан мыц-сан кумырска жоргалап еткен- дей, муздап, денелер1 тоназып Kerri... Стратегиялык шара ашык гарышка «шыкты»... Иелерш табатын шыгар... 31. 01.2011. ЭЖ ЕМНЩ ЭЦГ1МЕС1 Апам екеу1м1з куш бойы куйбендесек те, кыбыр-жыбыр TipuiuiiriMi3 6ip бггпейдь Байгус апам кейде эл1 курып, сейлеуге шамасы келмей, калжырап жатып калады. Мен аягымнын ушынан басып, мазасын алмауга тырысамын. Б1раздан кешн: «К эдм пдей тыныгып калыппын!» - деп, басын кетередь Мен де куанып каламын, TinTi уйдщ iuii де кещлденш кеткендей болады. Апамньщ 6ip кызык кылыгын айтып берешн. Осы апам осыдан терт-бес жыл бурын катты ауырды. Бэршщ ендер1 кашып, уайымдап, операцияны куттк Уйдеп упкендердщ 6api куш-туш сол ауруханадан шыкпайды. OftTeyip апам аман калды. Уш-терт ай жатып, уйге келдь Экем мен шешем жумыска кетерде: «Апана карап кой, касынан узап кетпе!» - деп тапсырып кетедк Сондыктан апамнын касынан 6ip ел1 шыкпаймын. Он шакты кундей еткенде, апам шбш, уйдщ астьщгы кабатына туст1. Текшеленш жиналган б1рнеше тенкиген каптарды керсетш: - Мынанын 6ipeyciH алып, екеум1з отырган белмеге апар! -д едг Ш етш 6ipeyciH тартып алып, кетерсем, жеп-жещл... - Апа, бул не? - дед1м. - Барган сон кересщ, - дедь Каптьщ аузындагы жшт1 апам uieurri, карасам - жуылган койдын жуш... - Апа, буны не кыласыз? - дед1м. 325

Жанар Э6д1шова - I-и-и, балам-ай, операция жасардыц алдында, осы жун eciMe тусш, катты уайымдадым. «Кап, сонша жуып, керпе жасап улгере алмай кетш бара жатканым-ай!» - деп... - «олай-былай болып кетсем, бул жуннщ кад1рш юм б1лед1... ары жатады, 6epi жатады, сосын «мына KiciHin жоктан ®згеш жинай бергеньай!?» деп, лактырып ж1бермесе бол- ды гой...» деген ой маза бермей койды... вн е 6ipey... дурак кураймын ба деп, жинаган, пакет-пакет болып жаткан шуберектер де eciMe тустк.. Сосын жан сактау бел1мшде eciMfli жиганымда «Тэуба, жу!пмд1 жендеп, курагымды курап алатын болдым!» деген ой келгеш басыма... Енд1 осыны жвндеу керек, шама келсе, - дед1 апам. Сонымен апам екеум1з кыстай жун т у т т шыктык. Жун бггкен сон, апам курак кураймын деп, жинаган шуберек- TepiH шыгарып, керпе курады... Эр кайсымызга арнап, керпе Tirin бердь Бул жумыстын басы кайырылды-ау ле­ генде, екеу\\пз осылай отырганда, маган мынандай эцпме айтып бердп - Ол кезде мен жап-жаспын: ел4м-жтм, ауру-сыркау дегендерд1 ойга да алмайтын, алып-ушып турган кез1м1з... Кан кысымы кетерЫп, аяк астынан жанадан кеилп келген KopininiH эйел1 кайтыс болды. Терт улы бар екен, олар да уйленбеген, жас 6api. Женin жендейтш жакын-жуыктары да жок екен, жаздын куш, кун ыстык... сол кернп эйелдер Kipicin кетт1. Жугысына салатын кшм 1здеп, актармаган жерлер1 калмады. Колдарына 6ip жеш тузу кшм Ынбедк 6opi ecKi-кускы... взш ш е 6ip курак курапты... енкей 6ip сурыксыз, ecKi шуберектерд1 шатпактап Tire 6epinTi. Олар 6ip-6ipiHe «Курагынын сурын кара!» дегендей, ершдерш uiypuiHTin карады да, «Бул неге керек?» дегендей пештщ тубшде жинаулы турган отыннын ycTiHe лактыра салды... денем Typuiirin KeiTi... «ажал - гайып» деген осы екен гой деп, iuiiMfli жиып калдым. А к та жинап, жугысы дейд1 гой казак, денесш жуган адамдарга беретш кшм алдык... Операцияга алып бара жатканда, осы eciMe тускеш... - дед1 апам K03i жасаурап... - Апа, сен ол эйел кусап елмейсщ! - деп апамды кушактай алдым. - Иэ, алтыным, мен1н eMip cypriM келедП - дед1 апам меш кушактап. 326

< $ $ « £ & __________ 9Mip сурсем... кеш емес____________« О Д Д О Були де eiceyiMi3 Kip жудык- Апам жуылган юрд1 онынан Tepic аударып, орташа легенге салып, даладагы бес-алты катар кылып, эдеш Kip жаюга арналып, кершген жштерд1 cypTin, жая бастады. Мен Kip кыскыштарды ар- найы тнтлген семкеден алып, 6epin турмын. Басында осы Kipfli Tepic аударганына карсы болып: «Апа, осы eKi жумыс неге керек? Кепкен сон онына кайтадан аударамыз!» - деп, 6ipa3 буркылдаганмын... «Yh-и-й, акымагым-ай, Kip таза болады, сосын куннен онша онбайды, соны да тусш- бегенс1н ба?» - деген сон, ойлансам, апамныц айтканы рас екен... TiriTi апам жайган кшмдсрдк сейсептерд1 утштемесе де болады, ce6e6i, апам олардын TiricTepiH 6ipiHe-6ipiH келпрш, 6ipHeuie рет сшкш жайганда, кыртыстары жазы- лып кететш... Кенет апам «кубыла жак» деп, айта беретш кун бататын жактан 6ip ушак ушып шыкты. Аткан октай болып, кез ушында зымырап барады. Сонынан апамнын HipreH сайын зырылдап, шыр айналган уршыгынан ж ш болып шыгатын, шуйкеленген жуншдей шубатыла созылган аппак 13 калып барады. Анау, а-нна-а-ау кез ушындагы ушып бара жаткан ушактын алгаш кезге кершгенде, кун алыстан куркь регенше уксастау 6ip гуршдеген дыбыс шыгарганымен, бшктеген сайын ун-туназ, ак т у д а i3iH калдырып, жет- мзбейтш армандай болып, етш бара жаткан ем1рдей бо­ лып, (апамнын сездер) гой...), зуылдап барады. «Зуылдап» десем, артык болар... кешстжке енш, а-а-нау кекке сщ ш ба­ рады... Тек кана кезге кш-кшкентай болып кершген кумю канаты мен сауыры гана 6ip жарк eTin, кершгендей болды да, ак нокатка айналып, а-на-у ак шулан 4здщ басында гана ак нуктедей болып, кезге эрен-эрен кершш, кекке ciHin кете бердг.. Артындагы шудаланган аппак i3fliH шет-шел аздап селд1рей Tycin, сегшгешмен, туткен жун кусап кобырап, ani толык тарай коймай, кек аспаннын тершде кершш, ani тур... EKeyiMi3 созылган аппак улпадай i3re карап, узак турдык... апам курсшдг.. Ka3ip не айтатынын мен жатка 6ineMiH. «Беу, етш бара жаткан eMip-ай десенпй...» fleyi ке­ рек. 327

_______________ Жанар вбдш ова____________ BipaK бул жолы ундемед!, ез ойымен e3i эуре болып кфш жайып, куйбендеумен болды. Касында калтиып турган мен1 жана байкагандай, кадалып карап калды да, ынгайсыздангандай куй кеннп: - Кой, мыналарды жайып бтр еш к , кун батканша Keyin кетсш! - дедь Мен так етш: «MiHe, апа!» - деп, Kip кыскыштарды усына берд1м. Бул шаруаны 6iTipreH сон, апам екеу1мп сэюдеп диван- га келш отырып, осы жерден жаксы кершетш, шьщын мэцгш к кар баскан, аппак бшк тауларга кез салдык. Кулагымызга шыкылыктаган кустардын yHi, жапырактар- дын сыбдыры келедь.. Bi3 узак отырдык... Апамнын таудьщ ушар басына карап отырганын байкап, мен де «зерттеп», карай бастадым. Шынындагы жаткан кардьщ тазалыгы, аппактыгы... соншалыкты... TinTi коз карыктырады... Одан темешрек таудын апай тесше оралган, улшлдеген акша булт экесшщ мойнынан кушак- таган сулу кыздай нэзш, api ерке... Ал, таудын 03i болса 6yriH кекпенбек аспанмен таласа, тым бшктеп, аскактап, асауланып, мейманасы асып, такаппарланып кеткен сияк- ты болып кершдп.. BipaK сондай эдемг.. - Апа, анау таулардын ар жагында не бар? - дед1м. - Е, балам, ол да 6ip адамнын 0Mipi сиякты гой... Жас- тык шакта алдагы ем1рщнщ жалгасы сол таудын аргы жагындагы 6i3re белгкпз дуние сиякты - жумбак. Анау бшкке шыгып, максатына жеткен сон, ылдига кайта тускенде, тура осы кездеп журющ сиякты eMip тез етш KeTefli екен... Сол 6HiKKe кетершш, артыца бурылып карасан, жасынньщ да 6ipa3ra барганын, уакыттын да Ke6iHiH етш кеткенш, opi агат баскан кадамдарын, япберген кателнс- TepiH, тагы баска усак-туйек келещлз жайттар тайга танба баскандай, бадырайып, анык KepiHin турады... TinTi Kefi6ipi еске тускенде, iurri куШнрш, еьпрдо OKciTin Ж1беред1... - Апа, кателж жасамас уппн не icrey керек? Олар кандай кател4ктер? - дед1м. - Олар сондай кеп, - дед} апам томен карап, туймесш шукылап. - BipiHmi адам ез денсаулыгын кад1рлемей, кателж жасайды. Сосын оны тузету ете кымбатка туседь 328

Кейде онын телем i - Алланын берген ен улкен сыйы, ен кымбатын - 0M IP болуы мумкш... Адам айналасын- дагынын бэрш кад1рлеу! керек. Алла Тагалам адам баласы- на бэрш берген, сол жаксылыктарды багалай бш у керек... Мысалы, екеум1з анау тауга карап, суду кершшше кез1м1з тоймай, тамсанып отырмыз, рас па? - дедг - Рас, кандай эдем!, э, апа! Мен соны кергешме куанып отырмын, бул тауды ешкашан умытпаймын, - дед1м. - Жаным сол менщ, - дед1 апам басымнан сипап. - Ата- бабаньщ салт-дэстуршен мулдем алшактап бара жатыр- мыз... Халкымыздьщ эр кунд1 кад1рлеген касиетш умытканымыздан шыгар... - Ол не, апа? - дед1м. - Бурын улкендер 6ip кун етсе, «6ip кунге картайдым!» деп, жылайды екен... Танмен таласа турып, кушм1з узак болсын дегеш ме екен, жарык кунге жеткенше ш уш рш ш к eTin, куанады екен... Каз1р калалыктар да, далалыктар да, кебше жастар, тушмен «кек жэшшке» (теледидар дегеш) телм1рш, тал-туске шешн бастары казандай болып, пысып, уйыктап жатады гой... Терезелерш карангылап коятынын айтсаншы... - дед! апам басын шайкап... - Сосын? - дед1м. - Сосын... жакын адамдарьщнын KaflipiHe жетпеу... Казактын уйден 6ip адым аттап шыкса, жакындарымен коштасып шыгатын кад!рлеу касиетш умытканнан шыгар, кеп жакын адамдар 6ip-6ipiMeH тусшюпей, OMipi боска eKcin етед1, 6ipiH-6ipi жогалтады. Энгередей уйде екеуден- екеу турса да, бетпе-бет келш, квздерше тура карап, «р е ж т п алдым-ау деген, кал-жагдайын бшешн, не куйде жур екен...» деген ой келмейд1 гой... Ерепседг.. Екеуш кекте Алла Тагала косканын умытады... TinTi 6ip шерлерш таркатып сейлесуге мойындары жар бермей, 6ipiHeH 6ipi Tepic айналады. Ал, сойлесе калса, 6ipiH-6ipi кшэлап, акыры урыс-KepicKe айналады гой... Bip уйде турып, 6ip- 6ipiHe ыкыласы азайганнан жат, суык бауыр болады... Сырттан кызык, сырттан жылы сейлейпн элдек1мд1 1здейд1.,. Оньщ 6api уакытша алданыш, бетен адамдар гой... Адам, acini, жакын адамдарын жогалтып алудан, рен ж тп алудан коркуы керек... Байкаймын, Ka3ipri жастар осыны туанбей жур-ау... Адам баласыньщ 6ip-6ipiHe конак екенш умытканбыз гой, cipa, - дед1 апам мунайып...

_____ Жанар Эбд1шова - Сосын? - дед1м. - Атамыз казак: «Жаксы сез жарым ырыс!», - деп, айтылган сезге ете мэн берген. Ka3ip сол умытылып бара- ды. Алды кец, KeniipiMfli Алла Тагалам адам баласына ете ыкыласты гой, сондыктан оньщ гстеген iciHe де, сейлеген сез1не де ынтамен карап, тшектерш 6epin отырган... Сондыктан жан жаралайтын жагымсыз сезден, кара ни- еттен, жаман ютерден аулак болуы керек. Эр адам «осы- ларды 6ipey маган icTece калай болар едй..» деген тургыдан Kenyi керек... Ал, буны «Сен тимесен, мен тимен, бадырак коз!» деп, жамандык керсен, басынды бугып журе беру ке­ рек екен деп тусшбей, 6ipeyre 6ipey киянат жасап жатса, оны токтатып, зулымдыкпен куресу керек. Ол да улкен са- уап... Э дш д к жакта болсан, жольщ ашылады. - Сосын? - дед1м тагы да. - Аккан судай болып, токтаусыз eTin бара жаткан уакытпен адамныц eMipi кетедй Сол уакыттьщ кад1рше жету керек. Курт, май алатын сэттердей, ем ip белестершщ ез уакыты болады. Э р жумысты дер кезшде колга алмаса, уакыт eTin кеткен сон, кеш болады, балам, - дед! апам. - Ana, ci3 кеп кате ж1бердвдз бе? - дед1м. - Пенде болган сон, мен де 6ipa3 кате ж1берд1м, - дед1 апам мунайып. - Денсаулыгымды багаламаганнан, осылай ауырып отыр емесп1н бе? - дед!. - Дер кезшде барсам, Ka3ip буйтш, ашм курып, шаршап-шалдыгып, болдырып отырмас ед1м, ши жумыс icTen журер ед1м, - дед1 апам кез1 жасаурап. - BipaK Алланын шапагаты Tycin, Tipi журмш гой... Осыган да Кудайга шуюр, eMip cypin, мына жарык дуниеш Kepin жургенге ештеме жетпейд! гой... - дед) ба- сымнан сыйпап. - Ana, 6ipHopcere екшесп бе? - дед1м. Жазык маилайындагы эж1мдер1 терендей Tycin, жайсыз элдене eciHe тускендей, кецшпз куйде, унсв отырып калды. Элден сон: - Иэ, - дедь - Ол не, апа? - дед1м. - Ол... Сенщ шешен шшкентай кезшде нагашы апасы конакка келдь - Апа, ол Kici Ыздщ шешешз гой, - дед1м. - Иэ, MeHin апам, 6i3 кой сойдык. Ол Kici аздап сыркаттанып журген. Kapi кюшщ эшешндеп ынкыл- 330

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ *ЙЙ*3?*Р сынкылы гой деп, онша мэн бермедш... Сол койды сойып жатканда, шешем калкайып касымда отыртан. - 1Шркш... мына тестщ етегш отка кактап, баягыдай, жас кездепдей кек жуамен, KipT-KipT етюзш, твспк жасап жесе гой! - дегещ» айтты. Мен1н ойымда болды. TinTi, бас ушткен оттын орнындагы шокты да каузап-каузап койдым. BipaK irneK- карын тазалап, бас yHixin, куырдак жасаймын деп, абыр- сабыр жумыстармен журш, шешемнщ ce3i еЫмнен таре шыгып KeTinTi... Кешн шешем кайтыс болтан сон, тестас жасап бермегешм eciMe туссе, ani кунге шешн екшемш, - дед1 жанары суланып. - 0 c ip e c e, сатынган кездерде сол 6ip сэт eciMe жш-жш туседк - дед1 апам. - Кеши екшбес уш ш жакын адамдарыннын эр сезше, эр тшегш е мэн 6epin, сыйластыкпен карау керек екен, мен сол 6ip еэ гп ж1берш алдым, - дедь Мен апамныц колынан устап, бепме бастым. - Апа, и зге б1рнэрсе керек болса, маган айтыныз, - дед1м, - егер мен умытып калсам, кайтадан eciMe салыцыз. Мен ci3fli жаксы керем!н, кешн OKiHin журмешн, ауырманыз жарай ма? - дед1м. Апам кулш: - Жарайды, алтыным, - дед! басымнан сипап, - Сен маган кеп квмектесш журещ: энпмелер1мд1 тындап, кас- кабатыма карап, колканатым болып, OMipiMfli узартып журещ. Бакытты бол, улкен азамат бол! 0Mip жасын узак болсын! Ал, сенщ жаксы адам болып есетш щ е мен сешмд1мш, ce6e6i сен евз тусшесщ - адамды тындай аласын- Сенщ улкен болганынды KepriM келед1, Алла Тагаламнан буйрык болса... тэты 6ipa3 eMip cypriM келедй - апам таудын ушар басына тэты 6ipa3 кез алмай, кадалып отырды да, басым­ нан сыйпап, - бггпеген коп жумыстарым бар, - дед!. Мен кещлденш, куанып калдым... 27.04. 2013. 331

Жанар Э6д1шова <КАП, 0ТТЕГЕН-АЙ!> Жукетай мен Зэюш жинаган тиын-тебенш уры-кары кагып кетпес1н деп, ен; «сез1мтал» жерлерше, (эрине, KHiMiHiH), тыккыштап, кагылган, жуылган, судырлак дор- баларын, кытайдьщ тор кезд! семкелерш, дорбаларын Tyci де онган, 63i де тозган сэры «Жигулилерше» салып, «Ал­ тын орда» базарына жол тартты. Зэк ш сала-кулаш т1з1мд1 Жукетайдын колына устатып, 6ipiHini «рейдтен» кейш машина шпнде отырып, экелген заттарды реттеп салумен болды. Уйден алып шыккан а к т а машине салоныньщ алдыцгы орындыгында, Зэкш тщ касында, тойган козыдай кестел1 эмиянда эп-эдем1 болып жатыр. Зэкш одан алган акшаны ерекше 6ip укыптылыкпен ею рет санап, Нз1м бойынша алынатын заттардын багасына шактап кана бэйгеге шаба- тын аттай боп, елipiп алган Жукетайдын «бол-болына» карамай, «жогалтып алма!» деп, таптап, эрен бередь Айнала ыгы-жыгы, ерсш-карсылы агылган халык... колдарында, аркаларында 6ip-6ip семке... каудырлаган, судырлаган 6ip-6ip пакет... Кенет, мэшиненщ алдынан калактай гана бет1 бар, орта бойлы, шашы тшрейген 6ip ж т т пайда бола калып, 6ip сэт Зэкш ке тесше карап, ет1п кегп. Б1раздан сон одан бойшанырак 6ipeyci erri. Элден уакытта калак бет кайта оралып, мэшинелер турган катарга сузше, алдеюнцЦ 1зде- гендей, коп карады. Сосын Зэкш отырган жактагы мэши- ненщ терезесш кагып: - Апай, сэры семке устаган, орта жастагы эйелд1 кермедш з бе? - дедь Жещц естшмеген сон, Зэкш мэшиненщ эйнепн сыр- гытып, темен туЫрдь Ж т т сурагын кайта кайталады. - Жок, ондай KiciHi байкамадым, - деп, Зэкш сезш бтргенше, ж тт: - Ой! - деп калды. - Не болды? - деп, З эк ш шошып кегп. - Апа-а-и-й, - дед1 ж т т даусын созып, мэшинелер1- щздщ арткы денгелепнен жел шыгып жатыр гой, - дедь Зэкш , ез1 ауыр денел1 адам, ыргалып-жыргалып, эрен шыгып, касына жеткенше, калак бет алдынгы денгелект! Teyin: 332

0Mip сурсем... - Мынау да курыпты, - деда. Зэк ш ецкешп, ана двнгелекке 6ip, мына денгелекке 6ip карады. TinTi тонкандап, мэшиненщ астына удалш те кер- дь Еркектердщ денгелект1 Teyin жататыны есше тусш, арткы децгелекН 6ip-eKi рет т еуш -теут те ж1бердк Булше койган ештеме байкалмайды. «Мынау не айтып жур?» - деген ойлармен мэшинеге жакындады. ...EciK ашык тур. Уципп iuiiHe карап, журеп су ете тусть.. Кестел1 эмиян да, ток семкелер де кершбейдг.. Даусы бузылып, «аЫ » деп, бакырып яаберда. Алактап айналасына караса, калак бет пен бойшанырак еда жнтг эудем жерде езш е вте таныс свмкелерд1 делендете KOTepin, ж елт барады... Айналада Tipi жан жок— терезелер! тас жабылган, мелшиген, унсп мэшинелер... Зэдаш ycTiH жылбыскы тер басып, eciri анкиган мэшиненщ алдынгы орындыгына сылк ете тусп. Жукетай келсе, не бетш айтады?! Апарадай болып оты- рып, «семкелерд1 мэшиненщ денгелектерш Kepin журш, алдырттым!» десе, онын кулагынын етш 6ip кун емес, 6ipHeuie кун жейтшш Зэдаш жаксы бшедь «Не ктеу керек, не деу керек?...» Соньщ арасынша сурак белпсшдей болып, емпендеп, бурыл шашы жалпылдап, и ш п , Жукетай ен сонгы керекп кекенютермен eKi семкеш тынкита толтырып, манлайы тырысып, epiHflepi ycTi KOTepiHKi кешрдей кетерш п, 6eTi быжыкы-тыжыкы болып, келе жатыр екен. Квтерген жугш щ ауырлыгынан кайкаландап, желе жор- тып келедь Жакындай бере: - Kinrri алып, багажники аш, мынау сыймайды, - дед}. Кутщдареп калган сон, мойнын бурып, карады да... жар- тастай боп, бугш п, у н аз отырган Зэдашке K03i Tycin, шо- шып Kerri. - Не болды? - дедк сомкелерд1 жерге койып. - MeHi елпрш кете жаздады... - дед1 Зэдаш ол1мс1реген дауыспен. - К айтт?! - дед1 Жукетай ышкынып. - Мэшиненщ eciriH ашып, eKeyi eKi колымнан устап турып, 6ipeyi iuiiMHeH урды. «Айгайласан, ejrripeMi3», - 333

Жанар Эбдк деп, пышак такап турып, семке, акша - бэрш алып, кашып кетт1, - дед!, жерден козш кетермей. Жукетай кушнш: - Кап, иттер-ай! Буюл 6ip айлык жалакы кетп-ау! Енд1 кайтеинз? - дед1 эйелше карап. - «Жалакы» дейд1 гой... - деп, Зэкнц ызаланып, жылап ж1бердь Ток семкелерд1 ею жзгптщ делевдетш, экетш бара жатканы тагы кез алдына елестеп, imi кушп; opi e-ripiK айтканына корланып: - «Жалакы» дейд1 гой... М е т ш т р ш кетсе, кайтесщ? ImiMfli жаза алмай отырмын, - деп, OKipin жылап ж1бердг Жукетай кеп жаксы жубату сез айтайын десе, соншама кыруар дуниенщ урланганына imi кушп, ашыла алмай, быдындап: - Болды ендк.. жылаганмен не пайда?! ©зщ аман калып- сьщ, бопты ендк Журелж, - деп жубаткансыды. Сары «Жигули» де 6ipa3 «какалып-шашалып», ыныра- нып, тут1н1н буркылдатып, тыркылдап, аздан сон, даусы тузелш, жолга тустк 05. 08. 1995. ПЕР1ШТЕ ДАУСЫМЕН ОКЫЛГАН KVPAH Н ЕМ ЕСЕ... Н АННЬЩ К;¥Д1РЕТ1 - Казакстан суицидтен нешшин орын алады? - YuiiHlui орында тур гой... Екеудщ эчгшестен. Жогары оку орнын б1т1ргелi басшылык кызметте ютей- тш Шэкен замай 03repin, аяк астынан «жумыстан кыска- рып» кеткенде, жан дуниеа журтта калган иттей улып, кулазып, айналасындагыларга карауга бет1 кушп, катты намыстанды, катты киналды. «Кай жер1мнен мш тапты, неге кыскартты!?» деген ойлар жанын жегшей жедь.. Тан кулан иектенгеннен барып, карангы тускенге шейш бас аягында журетш автобаздын Tipniri 03i болмаса, каран калатындай кершетш жерден «кыскартып», жаман шубе- ректей лактырып тастаганы - сумдык киянаттай KepiHin, ашык кунде Te6eciHeH тас тускендей эсер етш, жанына жа­ ман батты, катты корланды... 334

i ___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Куйеушщ жай кушн керген Науат «ойбу-у-у... инфарк алып калмаса болды гой...» деп уайымдап едк эйтеу1р ею жагына пышак жаныгандай болып, жадап-жудегеж болма- I са, Кудайга шуюр, одан аман калды... Эйелше «мешц жумыссыз отырганымды ешюмге айт- I! па!» дегенд1 катты кадап айтты. Кел1мдг-кет1мд1 Kicici кеп I бул уйде булай OTipiK айту да онайга тимедг.. «Жумыс | калай?» деп сурагандарга Науат томен карап, «Иэ, сол i бурынгы жершде icTen жур...» дегенд1 солгын дауыспен эзер айтатын. Колдагы азын-аулак малды сатайын десе, алатын ешюм ! жок, уй толган шиеттей бала-шага... эйел! Науат eKeyi [ кандай амал жасарларын бглмей, тыгырыкка Tipenin, icTep шаралары таусылып, тумсыктары таска тигендей кундер кеп болды... «Катын ерге карайды, ер жерге карайды» де­ ген халыктын ежелп тэм сш булардьщ басына айнымай келд1. Жокшылык эбден жандарына багып, катты киналганда Науат exeyi армандап, «...цнркш-ай, кешеде келе жатып, а к т а толы эмиян тауып алсак кой...», болмаса «эй, пйркш- ай, 6ip ipi утыс шыга калса гой... Сол акшаны алып, балалардьщ KHiMi тозып кетт1, 6ip кур KHiM алып берсек кой, uiip-Ki-i-H... Сосын саган 6ip пальто алсак.-», со-да-ан « кешл жуйрж пе, кек денен жуйрш пе...» дегендей шарык- тай-шарыктай келе... «...меш койшы, журе берем, маган юм карайды дейсщ... саган 6ip жеш тузу тумак алсак болар едг..» дер efli 6ip-6ipiHe даурыга дау айтысып... Epai зайыптылардын «...буйырса, утып калармыз...» де­ ген умггпен дунпршектердщ ш ш д е ыздиып карап отыр- ган сатушыга аз акшадан жырып экелген тиын-тебенш усынып, кабатталып жаткан утыс кагаздарынын ен— ен тубшен, болмаса, ортасынан тш м дей 6ipeyciH колдары калтырай суырып алып, кымбат заттай кастерлеп, ею буктеп, калтасына салатын 6ip хоббилер1, 6ip жасырын ар- мандары бар едь.. Жексенбш1 журектер1 лушлдеп кутетга... ce6e6i сол куш сатып алган «Бинго» деген белеттер1 теле- арналардан ойналатын. Bipax тук шыкпайтын... Колдагы малдын берекеа кетш, бул жактан жумыс та- былмайтынына кездерй эбден жеткен сон, ерльзайыпты 335

Жанар Эбдц eneyi канша кимаса да, ауласы кен, eHceci биiк, кора- копсысы жайлы, алма багы мэуелеп турган, улкен уйлерш азын-аулак акшага етюзш, каланын шетшен алакандай жер сатып алды. Жаздай жанталасып журш, ен арзан мате­ риал болып есептелетш шлактан уй тургызды. Баягыньщ коржын тамы кусатып, imiH ушке белдг «Купдщ жаман Hici Keryi уш ш eKi жылдай сыртын сыламайды екен!» дегенд1 ecTin, imiH жендеп, эктеп, ауылдан экелген тактай- ларымен Te6eciH жауып кiрiп алды. Сейтш жургенде, кызыгы кеп, кикулаган жаз да ете шыкты... Тунжырап кабагын туйш, аспанын булт басып, сылбырап жанбыры жауып, онсыз да купт1 кещлд! кулазытып, yftiHiH айналасынын ми батпагын шыгарып, куз келдь «Отын, су дегендей... кемip Tycipy керек...» деген уайым кекейде турса да ерльзайыпты eneyi 6ipiHe-6ipi кеншдерш демдеп, «Кудайга шуюр, буган да...» десетж, «...эйтеу!р басымызда баспана бар. Жумыс табылса, куш- Mi3fli ел катарлы Kepin кетерм1з...» деген оймен уйыктап, сол умилен оянатын. Bipan канша сарылып 1здегенмен жумыс табыла койма- ды. Базарда жукпп болып icTen Kepin efli, оган ею буйреп б4рдей кабынып ауырып, шамасы келмей, шыгып nerri. Жана оку жылы басталып, мектепке баратын ею балага алып берген KHiM-кешек, кггап, дэптер, калам, карындаш, семкелер! калган азын-аулак акшанын басына су куйган- дай болды. EHfli Шэкен азык-тушк алуга жететш азын-аулак тиын тебен табу ушш кез келген жумыстан бас тартпайтын бол­ ды. встш , эр жумыстын басын 6ip шалып жургенде, класта- сы Денбайды керш калды. Eneyi шуркырасып Kepicin, амандык-саулык сураскан сон, жагдайын айткан... Мукият тындап турган курдасына караса, карны да ток, nuiMi де кек, кецЫ де орнында сиякты. Астындагы neniri де кым- бат, шет елдш... - АДК-да сылакшы болып жургешмде, 6spi таркады. Басында катты састык- «е-е-елки... кутм1зд1 кайтып KepeMi3 деп!?...» Bipa3 япгггтер iiuin Kerri. Б1разы семьяла- рын тастап, басы ауган жакка Kerri... Акыры кинала- кинала журш, 6ipre жумыс ютеп журген жйтгтер курылыс бригадасын курдык. Ол Ka3ip улкен фирмага айналды. 336

0Mip сурсем... Бастыгы мен1н кайынагам. Бизнесп карапайым курылыс- шы болып журш бастаган. Сондыктан енбеккорлыкты, адалдыкты жаксы кередг Кдталдыгы да, казымырлыгы да бар. Bip шеге жогалса, сезе кояды. 03i детдомда ескен, «той-мой, ас-мас» деп, казакшылыкпен страна бергенд1 жек кередг Сол Kici механик 1здеп журген, каласан айтай- ын, - дедь Сонымен Шэкен жумыска орналасты. Ерте кетш, кеш келгеш болмаса, ай сайын енбекакысын 6epin тур. Кейш п кезде кара шай мен нанныц езш унемдеп талгажу eTin журген уй-ншнщ аузы акка тиш , ет жеп, жетклп калды. «Жараткан Ием, езщ жар бола кор!» д ееп ерльзайыптылар «елмегенге eni балык жолыгады» деген осы да, Кудая тэубе!» д е с п inrrefi ш ую рш ш к eTin. Bip кун1 Денбай жолыгып: «Объект бастап ед1м, соган «Кудайы тамак» берешк дедж. Уймштерщмен тугел келш, тамак imin кетщдер», - деген сон, Шэкен сурануга каймы- гып, эйел1 мен балаларын экелд1 де, жумысына Kerri. Баланын улкеш Архатка дастарханы неше турл1 дэмге толып, кайысып турган мынау улкен де 6HiK, жарык уй, баспалдакпен шыгатын eciKTiH алды, юрген жерде жаткан кызылды, жасылды т у п 6ip карыс кшемдер, эртурл1 туе шыгарып, кез карыктыра жаркыраган аспалы шамдар, ете coHfli KHiHreH уй иелершщ токмешл eHflepi - 6api eMipfleri карапайым KepiHicKe уксамайтын... а-а-на-у 6ip ертеп элемше Kipin кеткендей эсер eTin, есенпреп калды. Bapi алка-котан дастарханга жайгаскан сон, колына микрофонды алып, тердсп ак сэлдеап, ак шапанды, кызыл шырайлы молда кумб1рлеген дауыспен куран окыды. Bapi бет сипаган сон, конактар тамакка бас койды, imTi, жедк калган тамакты уй иелер1 таркаткан судырлак, целофан дорбаларына салып алып, «ниеттерщ кабыл болсын!» де- гендей тшек айтып, коштасып, алды таркай бастады. «Алып кетем!» деген Шэкен келе алмады, будан api кутуд1 ьщгайсыз Kepin, Науат та балаларын ертш, жолга шыкты. LUeiueci демш эзер алып, ещ кап-кара болып тутыгып, тамырлары адырайган арык колдарымен шермиген iuiiHe жабыстыра кетерген баласын кеудесше кыса Tycin, Ki6ipTiKTen эрен келедг 1шлерш жетектеп келе жаткан Ас- 337

•WWr& Жанар e6aiui' хат шешесше карап, «тэты 6ip 6eneMi3 болады... ол мм бо- лады екен... ул ма, кыз ба?» деп ойлады. Автобустан Tycin, асфальт жол бггкен соч, миы шыгып жаткан батпакты жермен 6ipa3 журш, усак киыршык тас тесеп койган, аядай аулаларына мрдь Сагыздай жабыскан аяк кшмдершщ батпагын эрен тазалап, eciKTi ашты. За- рылдай ашылган ecix айкара ашылысымен, мурындарына ауыр, дымкыл ауамен араласкан кектщ Hici урды. Жыл- дан аса турган сон бул уйдщ кегерген, эр бурышына су жинала-жинала кабырганын бойымен кез жасындай мелд1реп сырги женелетш немесе «тырс-тырс» етш там- шылап туратын дымкыл, зен баскан керегелерше, су ciaai болып ауырлаган кшм-кешекке, керпе жастыкка, мынау жадау Т1рлжке errepi уйрен т, жупынылыкты, кедей- ш ш к и бурын онша байкамаса, каз1р ана шамдары жар- кыраган жайлы уйден кешн, ездер1 бурын кермеген кымбат буйымдардан кешн, анау мол дастарханнан кешн мынау KepiHic, мынау тынысты тарылткан, кек сасыган, дымкыл ауыр ауа, мынау унпрдей уй, мынау сургылт заттар - кайыршылыктьщ белпсшдей, шыдай алмайтын корлыктай болып, Науаттын к ец ш пэсейш калса, Архат- тын шшкентай журеп торга тускен торгайдай тыпырлап кегп. lUeiueci май ciHin жылтырап кеткен жастыкты алып, ко- лындагы уйыктап калган баланы кыржандаган, есм диван- га жаткызды. Архат колжугышка су куйып, бэтенкесш жуайын деп ед1, uieuieci: - Суды байкандар! Бодабоздын кашан келетшш 6ip Кудай бшедй - дедь Архат 6ip жаман шуберек тауып алып, бэтецкестщ бат­ пагын суртш отырып, молданын «Пенделер1 шын ттесе Алла Тагалам барлык ■ плектер1н бередй» деген ce3i есше туст1. Артынша... «Эузу биллэЬи минаш шайтан ра-жи-и-и-м. БисмиллэЬир-рахманир ра-хи-и-и-м! Ол хамду лиллэЬи ра- бил элэмин. Аррахманир рахим. Мэлики иаумид-дин. Йиэкэ на буду уа йиэкэ настаин. ИЬдинас-сиратал муста- ким. Сиратал лэзина эн амта алаййим гайрил магдуби «алайхим уа лад далин». Эмин!» деген Куран сездер1 кеудесше нурдай болып куйылып, тш н е оралды. Молданын дауысы кулагына келгендей болды... жо-о. 338

___________ QMip сурсем... кеш емес___________ жо-о-ок, бул сездер кулагында емес, кудды кеюрегшде кумб1рлеп турган сиякты... «Ес1мде калай сакталып калган? Созып окыса, эдем! елен сиякты екен...» деген ой басына келдь «Мен де енд1 кунде Алладан тшек тшеймш. Анандай жарык, улкен уй1м1з, кен ауламыз болса екен... Тамагымыз, акшамыз кеп болса екен! Мынау тымырсыган жылбыскы ауасы ты- нысты тарылтатын кегерген уйден кутылсак екен! Мен де курылысшылардын бастыгы болсам екен, сонда экем мен апама, iHuiepikie жаксы уй салып беретш ед1м! Ол уш ш вте, ете, ете жаксы окуым керек...» деп ойлады. - Архат, негып куйбендеп отырсын? KoMip алып кел, уй суып KeTinTi, - деген шешесшщ сезшен кешн бэтенкесш койып, колына шелекп алып сыртка шьщты. Шэкеннщ ай сайын алып келетш жалакысын кешнп кезде KeuiiKTipin, болмаса жартысынан азын беретш кездер! жшлеп Kerri. «Бул калай? Калганы кайда!» деген Науаттын сурактарына Kyfteyi «Bip мэшине журмей калып едк акшаны устап калды. Не запчас алуга а к т а бермейдг Техниканын 6opi ecxi, тозган, сонын 6api журш турсын деп, айгайлап, боктайды. Не ютейсщ ендь фирма соньпа, баратын жер жок, кенесщ барлык корлыгына...» деп жауап берген салы суга кетш. «Буйте берсе, кайтш ем ip сурем1з!» деген 6ip уайым Науаттын журепн сыздатып ж1бергешмен, онша сыр бермедь Сейтш жургенде, жырымдап болса да ай сайын ала- тын енбекакыны 6ipHeuie айлап бермейтш кун де келin жетп. «Бастык ана жерден тендер ута алмай калды. Bopi бередь.. бул болса, жеНм емес пе... ез ецбепммен етемш деп енмевдейдк.. Жогары жактагылардын 6opi алып уйренш калган, кемекейше тыккандар алып жатыр, утып жатыр тендердк.. бул болса, тастай катып отыр... KiM ж1бсре кояды дейсш!? Жумысшылардьщ 6opi KeTin жа­ тыр. Булай акша бермегеш 6ipiHUii рет емес екен, бурын да же-ri ай бойы KyTin журш, 6ip-aK 6epin, 6api 6ip байып калыпты. Сондыктан шыдай турайык, беретш шыгар. Ана балалардын пособиеимен кун кере турамыз да...» де- 339

_______________ Жанар Эбдтаова____________ ген куйеушщ ce3iHeH кейш «акыры 6ip беред1 гой...» де­ ген умггпен анадан 6ip, мынадан 6ip карыз алып дунелтт журген. Отагасыныц кешеп айткан сезш ecTireH сон, Науаттьщ твбес1нен жай тускендей болды. TinTi тунде уйыдтай ал- май шыдты. Bip жылдан 6epi бершмеген енбекакысы эйтеу1р 6ip долга тусед1 гой деген укшеген yMiTi желге ушып, талай тамсана есептеген акшанын ece6i кез алдында ешкендей болды. Жумысынан 6ip темip жогалыпты. Жай TeMip емес, кран­ ный Америкадан Кытай ардылы алдырган 6ip белшеп... Куны да удай... Kyfteyi жад жуш урпиш, кез! Kiprain, тамагын да дулыд- сыз iiiiin, осы аз уадыттын ш ш д е кершеу дезге жудеп, OHi дашып, HiHi тусш дети. «Кулпы орнында, автобелшедтер жатдан донтейнердщ дабыргасы дадырамаган, едеш тесш- меген, Te6eci бутш, б1рад ана белшед жод!», - деп зар ещрегенше 6ipa3 кун болды. - Кандай TeMip ед1? EKi адам кетере ала ма? Куны дан- ша еден? Бшсещш! - деп сурайды куйеушен Науат такак- тап. - Кетередр эрине. BipaK 6ip тусшбейтЫм, кшт менде, кузетш) тур есж тщ алдында... Содан далай еткендерш ой- ласам, басым дал болады гой... Багасы пэленбай миллион еден, - деп, алдына дойган асда дарамай, кез1 адиып, тебеге дадалады. Науат 6ip жылдан 6epi ала алмай деле жатдан енбек адыньщ онын багасынын ширегше де татымайтынын есеп- теп деп ж1бергенде, куйеушщ мына шарасыз кушн енд1 тусш ш , денеЫ 6ip ысып, 6ip суып, журеп атдыладтап, ау- зына тыгылды. Курсагындагы баласы да булдынып-бул- дынып кеткендей болды. «Карыз алган адамдарга не 6eTiMfli айтамын? «Bip TeMip жогалып, соган адшасын устап далыпты» деймш бе? Ол тем1рдщ адшасын телеу уш ш мына уй-жайды сатсад та жетпейд1 гой... шиеттей бала-шагамен далада дангырып далмасад болды гой... буелд Шэден сотталып кетпесе бол­ ды гой!? О, Кудайым, енд1 не ютеймв? Курыган жер1м!з 340

___________ 9Mip сурсем... кеш емес___________ осы болды гой!» деген жанын жеген уайыммен, Kipniri айкаспай, тан атырган. Ертесшде уй шйндеп заттар кезше улкейщюреп, opi тым анык кершгендей болып, уймшшдегшердщ сездер1 каттылау, opi жанын жаралап, д е р е т айтылгандай эсер erri. BipaK сабыр сактап, елемеуге, шыдауга тырысты. KyHi бойы cipKeci су квтермей, шаршап-шалдыгып журш, кепш тамактарын бере салысымен тесегше суйретш п келш, «y-yh, нпркш-ай, 6ip демалсам!» деген т этп оймен жастыкка басын койып, маужырап бара жатыр едь.. ертенге нан алатын акшанын жоктыгы eciHe сап ете тускенде, балбырап тыныгуга бет алган мамыражай куш сынган эйнектей кул-паршасы шыгып, пышырап Kerri. Кезш ашып алды. Эктеп койган тебенщ бурыштары, кабырганьщ жартысы карауытып кершедг «Kerepin кеткен гой... Суртуге мурша да болмады. Ауылда бундайды бшмеупп едш... уйдщ iuii кангырлап, жып-жылы боп турушы едь Бул жакта жер асты суы жакын дейд1 гой, со- дан шыгар, осылай болганы... Элде, Te6eci мен кабыр- галары жука ма екен!» Осы ойлармен жатканында, курсагындагы нэрестес1 шшпц TOMeHri жагынан булк-булк eTin, тепюлегендей бол­ ды, б1раздан кейш осы 6ip сарынды эрекет жынына тиш, мез1 болганын сезшдь «Коя гой... апан шаршады!» деп, шермиген карнын си- пап жатыр едк тагы сол ку TeMip eciHe сап ете тускеш... сол, сол ак екен, журеп аткалактап, аузына тыгылып, «ойпырмай, не ютейм1з?» деген ойдан уреш ушып. жан- дуниесш коркыныш билеп, кезше тыгылган уйкы кашып Kerri. Касында шан капкан, ecin кеткен шашы уйпа-туйпа болып, кабагы шытылып уйыктап жаткан косагына карады. Астарындагы жалгыз келштерш салдырлатып, фирмаиыц жумысына салып, жалакы бермесе де, «эне, алып калармыз, MiHe, алып калармыз, эне, жаримыз, MiHe, жаримыз!» деген умггпен бэрше улгерш, ацга салган алгыр тазыдай алдына жан салмай, шапкылап, шыдап журген Шэкен анау курыган ку тем1р жогалгалы KopiHey квзге жудеп, merin Kerri. Алды мектепке баратын, уйелмел1-суйелмел! болып катар ecin келе жаткан улдарынын кшм-кешепн, керек- 341

Жапар Обдппова жарагын тугендеп бере алмай киналганда, «к ай тт eMip сурем1з! Заман болса мынау... жетюзе аламыз ба мыналар- ды!?» деп, бурк-сарк кайнап, барылдай жылап, Шэкеннщ жанын KyHflipin, eKi аягын 6ip етжке тыгып-тыгып алатын. Косагынын мына кушн Kepreai, ол «еркелтн де» icTefi ал­ май,- кезш щ жасын енш мге керсетпей, сыгып-сыгып алып, iiurneH тынатын болды. Журеп суылдап, коркыныштан жан-дуниес1 калтырап, танды танга урып, уйкысы кашып, Ke3i шнбейтш болды. CipKeci су кетермейдк шаршап, колына устаган затын кайда койганын умытып, i3flen журетш болды. Bip KyHi жалгыз 03i кора жактан келе жатыр ед1, 6ipey атын этап шакыргандай болды. Бурылып артына карады, ешюм жок, «о, тоба, бул м м !» деген оймен какпадан сыртка коз салды. Ол жактан да ешюмдо коре алмаган сон, ернш сылп етюзш, уйге юрдь «Балалар келгенше б1рнэрсе даярлап кояйын!» деп, пи- язды майда кылып турап, казандагы кызып турган суйык майга куырып, устше вермишел салып, тузын дэмдеп, су куйып, астындагы отын азайтты. Кенет «На-а-у-ат!» деп 6ipey шакыргандай болды. Сырт­ ка шыкты, ары карады, 6epi карады, ешк1м кор1нбейд1... «Ой, тоба-ай, маган не болды? ¥йкым кашканнан осылай болып турган шыгар... дэр1герге айтсам, жаткызып койса, мыналардын кун1 не болады? 0 p i дэрьдэрмек ал десе, акша да жок— Одан да 03iMfli колга алып, коз шырымын алуга тырысайын. Остш жур1п, 6ip пэлеге ушырап калсам, мы- налар тоз-тоз боп кетед1 гой...» деп ойлауы мун екен, жон аркасы шымырлап, денес1 тоназып Kerri. Ол ecKi диванга келш кисайды. KefiiHri кезде курсагын- дагы нэрестес1 де коп козгалмайды. «¥рсып тастаган сон, сен де «мазасын алмайын» деп, тыныш жататын болдын гой... Аз шыдасан, жарык дуниеш KopeciH, агаларына epin, сен де жупретш боласын, жаным. Тек кана экенн1н анау TeMipi табылса екен... акшасын берсе екен... Карыздардан кутылсак, 6ip жен1лдеп калар ед1к!» деп ойлады. Кез1н канша жумса да, TinTi жузге mefiiH eKi рет сана- са да уйкысы келмедк Кенет, кулагынын туб1нен 6ipey сыбырлап, «Н ауат!» дегендей болды. Коз1н ашып алып, багжиып, жан-жагына карады, ешк1м жок. Басын жас- 342

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ тыктан жулып алды. Шошынып сол жагына карады. Еш м м жок. Tycin калган орамалын алып, шаршылап, жазык ман- лайына тускен шашын артка 6ip сипап ж1берш, басына салды. «Ой, тоба-ай! ...Сондай анык айткандай болды... Сактай кер, Алла Тагалам! Бурын алыстан естшупп ед1, енд1 кулагымнын тубшен сыбырлайтын болды... Бул не пэле!?» деп, денесш коркыныш жайлап, орнынан турды. Мектептен келген балалары сулейсапа болып, шар- шап отырган шешелершщ жай-кушн кабагынан танып, эркайсысы ез ютаптарын актарып, сабактарын окып, бурынгыдай дабырламай, ун-туназ ез жумыстарымен ай- налысуда. Ke3i KipTHin, ещ кап-кара болып тутыгып, шаршап-шал- дыгып Шэкен келд1 жумыстан. Жуынып шайынып, дас- тарханга отырган ол балалардан калган табанын тубшдеп вермишелд1 кырып жеп жатып, шай куйып отырган эйел1не карап: - Bip жер!н ауырып отыр ма? - дед1. Жауап болмаган сон, кара шайды сораптай тусш, - алп кургыр табылмады, - дед1 - Акша берет1н суры бар ма? - дедь - Жок, тым-тырыс. Bip шопырдын эйел1 кел1п, бас- тыкпен урсысып, «акшаны берем1н!» деген кагаз жазды- рып алды. Ол кеткен сон бастык ана байгусты жеп коя жаздады. Ол болса, «бул жерде будан ары ютей алмай- мын, кетем1н!» деп отыр. Да-а, жекеменш1к болган соц сол... Bi3re 6ip... кулы сиякты карайды гой... Кайран ем м егп н жумысы-ай... жаксы екен гой... Bapi 6ip кун- г1дей болмай, кезден бул-бул ушты гой, - дед1 шайын сораптап. - Сен ана тем1рдщ жогалганын бастыкка айтпайсын ба? - дед1 куйеу1не барлай карап. - Соны айтуга журег1м дауаламай жур. Ана жолы сол кранды жендеткенде, 6ip орысты epTin келген. Бастыкпен бурын стройкада 6ipre жумыс icTereH досы екен. Соны та- уып акырын сурап керей1н деп журмш. - Ойпырмай, оньщ жогалганын бшгенще 6ip ай болды. Осы кезге шей1н айтпаганын уш!н жазалы болмайсын ба? Тез1рек айтып, бул мэселешн басын ашып алганын жен емес пе? - дед1 еш кабаржып. 343

Жанар Эбщшс - Bipinini ана орысты тауып, сосын айтайын деп отыр- мын, - дед! Шэкен. «¥йкы бет1н кермегешме де айдын жуз1 болып калды. Жеке менплк болган сон, «шиеттей балалы-шагалы екен- сщ~.» деп, еЫркейд! дейсщ бе, телетед! гой... Он айдан берг тан кузгыннан кетш, тун карангылыгында мэши- HeciH салдырлатып эрен келетш жумысынын акысы сол калактай TeMipre жетпешн деп тур гой... Кап, карызды калай етейм1з, кайтш кун керекйз?» деп ойлауы мун екен, журен суылдап, бет-аузы тыржиып, аузы жылауга икемделш кисайып, кезше жас толды. «Шаршап, берекес1 кет1п журген Шэкенге коз жасымды керсетш, жанын жемешн» деген оймен орнынан тез турып, шэйнепн газга койды. - Болды, мен шшеймш, аздап демалып алайын, ысытпай-ак кой, - деп Шэкен созаландап орнынан турып, ecKi диванньщ белш купрлетш отыра кетш, басына жумарлап жастыкты тастай 6epin сулай Kerri. Кеп узамай 6ip сарынды корылы ecrumi. Науат онын устше ecKi паль- тоны жауып жатып, «EKi-уш куннен кемin Курбан айт келедк Б1зд1н кез1м1зде ек1мет бул мейрамга кырын караса да, улкендер устер1не бар жаксысын KHin, 6i3fli epTin алып, айттап KeTymi ед1... Калтамызды кэмпит, бауырсакка тол- тырып, 6i3 де мэз болып калушы ек... мереке екен1н 6inymi ек... асыга кутуш1 ек.. Каз1р Елбасы мереке деп жарияласа да, ешюм айттамай- т ь т болды. TinTi, арнайы шакырып, «Кудайы тамак» демесе, 6ipeyaiKme 6ipey бас сукпайтын болды... Hie шыгарып, аруак- тарга арнап салган шелпек, бауырсактан ез балаларымыздан баска епшм ауыз имейт1н болды. Ой, тоба-ай, заман не боп барады? Карапайым адамга жан багу киын болып Kerri... Со- дан ба екен...» деп ойлай 6epyi мун екен, кулагынын туб1нен 6ip ап-анык дауыс: «Kip жаятын ж1пп ал!» дед!. Жан-жагына жалт жалт караса да, ешюмд! коре алмады. «Ой, тоба-ай, бул не пэле?» деп ойлаганынша болмады... «Бол!» дед! дауыс буйыра сыбырлап, «ж1пт1 ал!» дед!. Санасында 6ip ой «Ж!п орнында тур емес пе? Kip жай- ганда сол жерден алып журген... мен оны алып кетсем, !здемейм!з бе?» деген ой жылт-жылт е т т , кылан берсе де, 63iHiH еркшен тыс сол жерге бара жатканын сезд!. 344

«Я ЗД Й * ___________ вм1р сурсем... кеш емес___________ <■££*$§* Сонын арасынша мектептен сабагы 6irin, Архаты келдь Тертшпи класта окитын баласы оку озаты. Мектебшщ мактанышы. EcTireHiH кагып алады, куймакулак. ©Hi де Науатка уксаган, суйк1мд1, адамга жугымды. - Апа, Айт мейрамы келе жатыр екен гой... Курзн °ку- ды уйрешп алдым! Енд1 аруактарга багыштап, ез1м оки- мын, апа! - дед1 шаттанып. Сонын арасынша Науаттын кулагынын тубшдеп дауыс «Бол, жур! 3Kiirri ал!» дед1 ысылдап. LUenieci езш бей-жай тывдап, жок- TinTi тывдамай, айдалага акия карап, есжтен шыгып бара жатканын Kepin Архат: - Апа! - дед1 ышкына айгайлап, - кайда кетш барасыз? - - А, балам, не дедов? - деп уйкыдан оянгандай баласы- на адырая карады. - Мен баганадан 6epi «Ф атиха» мен «И хлас» сурелерш уйрешп алганымды айтып жатырмын гой... меплтке ба- рып, тындатып ед1м, «жаксы окисын!» дед1. Ал, ci3 болса- ныз... - деп жылауга айналды. - Кой, жылама! - дед1 Науат баласын кушактап. - Кара- шы, бопе де тепкшеп жатыр. Кэне, окышы! Мен дастар- ханга барды кояйын, - деп, нан, туз, кант койып, екеуше ек1 шыныаяк кара шай куйды. Асхат малдасын курып ж1берт, басына экесшщ такиясын ки1п, кезш шарта жумып бастай женелдк «©узу билаЬи минаш шайтан ражим. БисмиллэЬир- рахманир-рахим! Эл-хамду лиллэЬи раббил элэми-и-ин. Аррахманир рахим...» деп, соза окылган Куран сездер1 жа- нына жагып барады. Баласынын ж!бектей созылган, тап- таза, жш-жщшке дауысы аткалактаган журепн тыныш- тандырып, мамыражай калыпка Tycipin, кешлш босатты. Журеп елж1реп, кезшен токтау бермей, тарам-тарам бо- лып жас акты, enipi малмандай болып, коз жасымен сулан- ды. Жан дуниеа осы дауыска ынтыга берЫ п, ушып жургендей e3iHe беймэл1м 6ip куй кештк Молдалардын, улкендердщ окыганы касандау, быдьщ- кылау болушы efli, баласынын окыганы перштенщ унш- дей пэк, тап-таза, кек аспандай кен, туп-тунык, api ж1бек- тей жумсак, жып-жылы, жанына жайлы болып естшдь Ал- 345

•W W ft.. Жанар Эбд1шова____________ пыс eKi тамыры тугел иш, flipin кагып, буюл болмысы баласынын ушмен астасып турган сиякты болды. Букт денесшде, букш болмысында, миынын sp6ip катпарында... TinTi, кара тырнагынын ушына дейш осы дауыс ж етт, ол жайламаган TyKnip калмаган сиякты кершдг 0зег1не баласынын ушмен 6ip нур куйылгандай куй кенгп. Жаны жадырап, санасын жаулаган урей мен булынгыр болашактын сулабасы алыстап, кеюрепн баскан кара тунек сешлгендей болды. Бар болмысы балбырап, мамыра- жай куй кешть Алдагы кундерге деген сешмЫздйе, акшанын жоктыгы, анау жогалган TeMip - 6api тук емес, еткшнн екенш жан- тэшмен сезшдц. «Кудайга iuyKip, басымыз аман, бауырымыз бутш, за- манымыз тыныш... Елбасы айтып жатыр гой: «...алдагы кундер1м1з жаксы болады, байлыгымызды халкымыздьщ и г ш п yuiiH жумсаймыз! М энгш к Ел боламыз деп...». Ол кундерге де Кудай буйырса, жетш калармыз. Б1з кврмесек, мына балалар кврер... Е, Жараткан Ием, амандыгыцды бере кер!» деген ой келдг Осы кезде Архат та «Аумин!» деда. Баганадан 6epi басынан кешкен гажайып куй мен тшек- Tepi созс1з кабылдангандай, Кек TsHipi езш Kepin турган- дай куй Keuiin, барлык ниет, барлык ынты-шынтысымен, бар болмысымен д1р1л кагып, Квкке ушып кетердей умсы- на отырып, алаканын жайып Науат та бет сипады. - Балам, керемет окиды екенсщ гой! Кецш м босап Kerri гой, TinTi, - дед1 жаулыгынын ушымен кез жасын суртш. Орнынан турып, баласынын 6eTiHeH сушп, - тфа, тфа, тзл квзден аман бол! К¥Ран окыган сон, дэрет алып, таза журу керек. 0TipiK айтпау керек, жала жаппау керек, 6ipeyaiH ала яйбш аттамау керек, Кудайдын кэршен корку керек, - деда. - Иэ, мешггте молда айтты, - дедй - Апа, айтпакшы, курткамнын жещ кыска болып калыпты. Окем а к т а алса, эпересщ гой, - дед1 жаудырай карап. - Эрине, балам! Сэл шыда! Экен алса, бас-аяктарынды бутшдеуге тырысамын гой... ун да аз калды. Курбан айтка токашка, шелпек салуга нан илейш деп отырмын. Bip тан­ дыр нан жауып алсак, аштан калмаспыз. 346

• 3 $ * $ $ ,__________ 0Mip сурсем... кеш емес____________ Були ию шыгарайын деп ед1м. Шелпекке нан илегенде, сен Куран окып бересщ гой? - деда. - Жарайды, апа! - дед1 Архат. Ш ешесшщ жылы сезше кецш ecin, K03i куаныштан оттай жанып. - Ka3ip келемш! - далага жупрш шыгып Kerri. Апыл-купыл каптын тубш деп унды кагып, тегешке са- лып еледь Ашыткысын, тузын салып, канжылым кылып суын куйып, баласыньщ дауысына ынтызар болып, ecTirici келш, тындагысы келш, оны 1здедг Bipax таба алмады. Ары кути, 6epi Kyrri. Журеп суылдап, бойын 6ip fler6ipci3- дне жайлап, асыгып, нан илеуге KipicTi. Кедарепнде жатта- лып калган « в у зу биллэЬи минаш шайтан ражим» деген Куран свз1 турса да, айтуга каймыгып, 03i бигетш «Быс- мылдасын» айтты. Кунжьщдап журелеп отырып алып, шездемде илеп 6irri. Шн кандырып ед1, жып-жылы камыр колына жабыспай, тура 6ip жаны бар Tipi жандай жуп- жумсак болып, еркелеген баладай алаканына жайлы тиш, илеуше кенш, томпайып жатыр. BeTiHe ун ceyin, кымтап, жылы жауып, ашытуга койды. Bip жарым сагат еткенде, наннын 6eTiH ашеа, 03iHiH бе- 6eri жаткан ана курсагы кусап, кемпешп, жаксы кетершш, бабында тур екен. Кулшелешн деп, сыпырасын ашып, тегепгп KeTepin эке- ле жатыр ед1, кулагынын тубш деп дауыс: «Ж ш п ал, мой- нына сал! Асыл!» деда. Жан-дуниесш урей билеп, коркып, суканы ушып турса да, санасыньщ шынырау тубшен 6ip титтей карсылык ны- шаны 6ijiinfli. Ол - «Балаларымнын нанын жауып 6epin кетейш! Мурсат бер!» деген ой. «Жок! Ж н т ал!» дейд1 ектем ун. BipiHiui еетшгенде элареген унмен Tin катып ед1, Ka3ip кушешп алыпты. «Сал, кыл арканды мойнына! Асыл!» дейд1 дауыс. Колындаты тегепгп epiKci3 сыпыранын ycTiHe койып, босагада Lnyni турган Kip жайып журген жуан ак ж ш п Kepin, езше жакындатты. «Нанымды жауып алайын, мурсат бер!» деп, дауыс свйлегенше, колындагы ж ш п коя салды да, ашыган камыр толы тегепгп KOTepin алды. «Жок! Ж ш п ал колына! Асыл!» дейд1 дауыс ектем унмен. Корыкканынан колындагы тегеш салк eTin жерге 347

_______________ Жанар Э б дто в а____________ xycin KeTTi. Журен жел епндеп жалаудай жалпылдап, ау- зына тыгылды, денеа 6ip ысып, 6ip суыды. Науат Д1р1л кагып, ж н т алайын деп енкейсе, оньщ устшде жацагы колынан Tycin кеткен ашыган камыр толы тегеш тур. Дауыс естшмедп. Науат эт курып, сыпыранын шетше журесшен отыра Kerri. Кемпиш, кетершп турган камыр басылып барады, басылып барады... Жел етшде турып каткандай болып, кас-кагым сэтте 6eTi карая кабаржып, тегешт1н тубше жабысып калды. «Ой, тоба-ай! Bip сэтте кетершп, шапшып, ашып тур- тан камыр е с т т , жел! шытып кабыскан доптай болып, ыдыстын тубше жабысып калады деп м м ойлатан!? Ой, тоба-ай... Ой, тоба-ай!» деп кайран калган Науат басын шайкап, орнынан турды. Керппден 6ip табак ун сурап алып келш, кайта илеп, кулшелеп, шоты жайнап кызып, даяр туртан тандырта шаптады. Аузын тем1рмен жауып, кенеп каптан арнайы т1ккен жамылгымен кымтап, «TepiM катып калмасын» де­ ген оймен ecKi купэйкесш жамылып, тандырдын ык жагындагы тепюшекке отыра Kerri. Токаштардын 6eTi ал- бырап кызарганша осы жерде куте турмакшы болды. - Апа а а! - деген дауыстан кезш ашса, Архат тур касында басын суйеп. - Апа, не болды ызге? Кулап калгансыз ба? BipHspce жанып жатыр, - деген сон тура салып, тандырдын бетш ашса, шаптаган токаштары кара куйе болып, быксып жа­ нып жатыр. «Ой, тоба-ай! Ti3e буккешм Ka3ip гана ед1?! Бул кас- кагым сэтте болтаны ма? Нан куйгенше уйыктап, меш не кара басты?!» деген ойлармен басы дал болды. бзш е карап турган Архатты байкап: - Жур, балам, уйге м р ет к . Бул 6i3re буйырмаган дэм болды, - дед! Науат жещнщ ушымен 6eTiHiHTepiH cypTin. Уйге Kipin, устшдеп жаман купэйкесш шешш, жаюлы жаткан сыпыраны жинаганын бшедк одан ары есшде еш- теме жок— Кезш ашса, Шэкен, балалары - 6api устшде TeHin отыр. 348

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - Не болды саган? Оята алмай койдык кой!? Калin калай? Балалар коркып жылап ж!берд1 эуелн.. - дейд1 Kyfieyi абдырай карап. - Жаксымын, жаксымын! - деп, Шэкеннщ кушагын- дагы юшкентайын алдына алды, кез жасын, мурынбогын суртп, - корыкпандар, кундер1м, - дед1 Архаттын басынан сипап. - Сен упкенсщ гой, алтыным! Куранды анандай кып окыган адам жылай ма екен? Сен болмасан, енд! не болатынын 6ip Жараткан Нем бшетш едй.. Кудайга шуюр, сондай тыныгып калыппын, - дед1 Науат баласынын бетшен сушп. Журегшщ астындагы шарана да «мен бар- мын!» дегендей, он жак бушршен тепкшеп кояды. - Айтпакшы, Науат - дейд! Шэкен дэнпрлеп. - Анау тем1р табылды. Олп жендеген орыс «жарамайды» деп, акт жасап, бастыкка апарып 6epinTi. ByriH жарты айдын акшасын берд1, - деп, отыз мын тенгеш усына бердй Курбан айтта бул уйдщ дастарханы да аузы буртия булданган б1реудщ еркесшдей компиген бауырсактарга, жуп-жумсак, ауызга туссе epin кететш, пияздын селiне иленген, Кызыл шырайлы, кертген шелпектерге, тш алгыш балалардай томпиган, тандырга nicKeH токаштарга кайысып, толып турды. Архат nepiuiTe дауысымен Куран окыды. Айттын eKiHmi жулдызында Науат аман-есен босанып, ул тапты. BeneciHiH атын «киын кундерде мундасым болган, жолдасым болтан балам» деп, Мунлык койды. Каз1р онын уйкысы тыныш, журеп орныкты, кенЫ ор- нында. Кундел1кт1 жейтш тамактары - вермешел, ун, шай, суйык май дегендерд1 кептеп алган. «Жокка ж уйрт жете ме, амалдай турамыз да...» деп езш жубатып кояды. Шэкеннщ бастыгы да каз1р оны бурынгыдай жежлз, жерден алып, жерге салып урса бермейдк Ушн, жайын, келщтерш, менппгшдеп icKe жарайтыннын бэрш кешлге салып, жумысты журпзетш а к т а !здеп, шарк урып, фирмасынын eMip cypyi ушш куресш, тыным таппай жупрш жур. Бурынгыдай Шэкенд1 керсе eKi кез1 еж1рейш, баркылдай женелетш эдетшен айнып, жылы шырай таны- тып, езшше калжьщдагансиды. Онысы да казаки уытты- 349