Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

_______________ Жанар Эбд1шова____________ - Бул киллер - кызыл империянын «халы к жаулары» деген жаласымен усталган казак халкынын каймагы, бас кетерер арыстары, когам кайраткерлер1, акындары, жазу- шылары, тагы баска зиялылары. «Х алы кты басынан айырсак, кара тобырдай алды га салып айдауга онай кенедк с ей тш т ш н е н , д ш ш е н аж ы раты п, у л тты к касиетш жоя- мы з, азш ы лы кка уш ыратып, ж ерш иемденем1з, ездерш улт ретш де танымайтындай eTin, курып кетуге итермелей- Mi3...» деген жы мы скы саясатынын салдарынан алпы с алты м ы вдай зиялы лар атылды ... А нау кундей ж аркырап, 6ip ш о к болы п ту р ган о т соларды н аруагынан шыккан Н ¥Р... 0здер1 де кершд1 гой, арыстарым! - Армысыздар, алтын агалар! Э ж ем басы жерге жеткенше и ш п сэлем бердг Мен де и ш п , сэлем берд1м. А хм ет Байтурсынов, М агжан Жума- баев, М1ржакып Д улатов, Б еш м бет М айлин, 1лияс Жан- cyripOB, С экен С ейфуллин бел!н1п 6epi ж ур ш , H YPFA ка й та косы лы п кетт1. ... А ры зым ы рады к. А такты Сарыарка... «Токта... жолдын exi ж агы толган адамдар: жатыр ма, оты р м а !? Ж ок, кез1ме KepiHfli ме... не сум ды к бу л?» - Эж е! Мына адамдарга не болган? Неге жатыр далада сул ап -сул ап ? - дед1м урейлен1п. - Б алам , олар - елж тер . А ш тан влген. Кенес ек1мет1 орнаганнан кеш н 1933-1937 ж ы лдардын аралыгында уш миллион казак осылай кемус1з калган. Бул сол кездеп oipniini б а сш ы С тал и н н щ колымен к азак халкы на арнайы ж асал ы н ган улкен н эубет ед1... А нау тау бектерлеп кет1п бара ж аткан дар д а казак тар , ту ган жерден Tenepim керш , жан саугалап, кашып барады. «Колхоздастырамыз» деп, асы р а с1лтеп, сонгы аш а ту ягы н а шей1н тарты п алган сон, малмен жан баккан ел аш аршылыкка ушырап кырылып бара ж аткан сон, 6epici К ы тай га, арысы Тибет тауларын асы п , ж ат жерден пана 1здедь А нау аты п ж аткан кызыл эскерлер... куты л ганы кетед1... Ш екарадан аскандар да бвтен ж ерден коп ж аксы лы к коре ал м ай , коб1 таланды , ау- ы рды, елд1. Олар жетп1с ж ы лдан кеш н ел1м1з тэуелс1з мем- лекет болганда, туган жерге кайта оралды. Сол кезде Елба- сы Н ур сул тан Н азар баев олардын кайтып келу1не ыкпал е тш , кош1-кондарын кол1кт1 ет1п, ту ган жерде киыншылык 250

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ кермей, 0Mip cyp in кету лер ш е ж агдай ж асап , улкен ерл ш гстедь Оларды ол кезде «оралмандар» дейтш. Кеме сэл алга козгалды. - Эже, rypiflfli естисЬ бе? - Иэ, балам, естга отырмын. Ф аш истер бейкам жаткан елге согы с ж ари яламастан басы п Kipfli. Бул - 1941 ж ы л ды н 22 маусы м ы едь.. М э, мы на д э р ш 1 т1л1цн1н асты н а сал , журег1н ко згал ы п кетп есш . Мен д е бауы рл ары м ды Kepin калар м а екенм ш , - деп , 6ip дэрйш т ш н щ асты н а салды. TiciHe дейш тем1р курсаумен каруланган жау ентелеп келед1. - Ой, мы насы Heci? А тты эскер, кы лы ш ы н ж аркы лдаты п , ары ндап келед1. ... Танкке согылган кылыш тьщ шьщылы, аттардын тем1рге согылган сэттег1 ш уркырауы, 6api мидай араласты , кып- кы зыл кан... Кез1мд1 ж ум а койдым, кай та аш са м , атам ы з Бауы рж ан М омы ш улы ту р каскайып... К асы н дагы Kici И ван В аси л ье ­ вич П анф илов болар... « А л га ! С тал и н , Л енин, О тан у п п н !» деп ентелеген солдаттар... 0т е шыктык зымырап. - Эж е, нагашы аталарымды кордтоз бе? - дед1м. - М эскеу тубш де алдынгы шептег1 каракурымдай каптаган сол датты н Ko6i к азак екен. Ж ана е зд е р ш щ ерл1г1мен еш п ес дан к ка ие болган ат акты 2 8 панф иловш ы- гвардияшылар дивизиясынын гитлернпл баскыншыларга карсы шайкасын керд1м. Бул бурынгы 316-аткыш тар диви- зиясы гой. Олар жаудын 50 танкю ш щ шабуылына тап бол- ды . С аяси ж етекип В. Г. К лочковты н ж ауы нгерлерд! ж ш ер- ленд1р1п, «Ш ег1нерге жер ж ок, ар ты м ы зд а - М о с к в а!» д е­ ген создер1 ерл1кке бастады . Олар ур ы ска ж анкиярлыкпен Kipicin, жауды ал га ж ылжытпай, кынадай кы рып, ошпес ерлйстщ у л п сш Kepcerri. Ж аудын Tamrinepi ж ойы лды , алга ж ылж и ал м ады , батырлардын Ko6i, э тап ай ткан да 23-i, ерлжпен каза тапты. Жогарыда айтканымдай, Мэскеу тубш де ерекше срлж KopceTin, еш п ес дан к калды рган баты рларды н - буры н туыскан ек1 республиканы ц К азакстан мен К ы ргы зстан- нын улдарынан куралган 316-аткыш тар дивизиясы екен in - 1942 ж ы лы 17 кар аш ада К ы зы л Т у орден!мен наградталы п, генерал И. В. П анфилов еЫм1мен атал ы п , 28-nii гвардия 251

_______________ Жанар Эбд1шова____________ дивизиясы атагын алганын жэне оньщ жас комбаты Бауыр- жан М омышулы атамыз болганын бшесщ. Оны солдаттар жаксы Kepin, «батька» деп атайтын. А тамыз урыста ете са- бырлы, тапкыр жэне ержурек болатын. ¥ры ста купи басым жауды тойтарып, корганысты шебер уйымдастырып, с ол даттар дьщ 63iHe с ен ш тапсы рган енырлерш аман алып калып, коршаудан а з шыгынмен бузып-жарып шыгатын. С ол ymiH солдаттар ж астары улкен болса да, оны экесшдей сы йлайты н, сен етш . П анфиловты Бауыржан атам ы з OMipi- HiH акы ры на шей in устазы м деп, кад1рлеп eTTi. Ер журек ком андирлерш е сенген, патриотты к сез!м ге берш ген ал- бырт жастар арыстандай арпалысып шайкасты; тун жамы- лып, урейленген жауды туткиылдан бас салып састырып, естер1н ж и ю га ш амалары н келпрмей , баудай Tycipin, титыктатты, жешске ж етш отырды. Батыр атамыз солдат- тардьщ осы ерлш терш оз кггаптарында орыс жэне казак тш дерщ де жазып кетть Оны зерттеген эскери галымдар онын эскери теориясын болаш ак эскери колбасылар даяр- лай ты н оку оры ндары нда эл1 кунге дей ш ен озы к урыс турлерш ж урп зу тактикалары, эдютер! ретш де окытып келед!. Bip ж агы сол кезде эскердщ тез!м д!л !пн !н , ержурек- ти нп ш н , кш м дерш щ ынгайлылыгынын, мыктылыгынын, шыдамдылыгынын, патриоттык рухынын жогарылылыгы- нын аркасында купи басым жауды жещцк. 1941 ж ы л ы ¥ л ы Отан согы сы нда 410 мьщ Казакстан азаматы каза тапты. КЕЦЕС ОДАГЫНЬЩ БАТЫРЫ ата­ гы н ал ган 492 адам тек кана К азакстанн ан болса, онын 98-i к азак тар ед1. Онын ш ш д е ерлж п ен ка за тапкан ек1 казак кы зы : М эн ш ук М эм етова мен Олия М олдагуловалар бар. К азак халкынын мактанышы, ерке батыры, эр! акыны, api ж азуш ы сы , 3pi данасы , эр! б а таг еш Бауырж ан Момыш- ул ы кы зы л империянын ш енеун!ктер!не тайсалмай кара- ган ы ymiH, каскайы п карсы айткан ы ymiH Баты р атагын к е зш д е ал а алм ады . Ke3i TipiciHfle Баты р атагы н алуга дайындалган буйрык, кужаттар орта жолда, ушты-куйл! жогалып кете берштьмыс... EipaK онын Баты р екенш , сол атаксы з-ак халкы б!лет!н жэне кэм!л сенет!н, мактанатын, курмет тутатын. М ы салы , 1981 ж ы л ы желтоксан айында А лм аты тур- гындарынын миллионга толуынын тойы болды. Миллио- 252

0Mip сурсем- ныншы тургын болып, юшкентай БАУЫРЖАН пркелдГ Данкты Панфилов дивизиясынын бурынгы полк коман­ дир!, ж азуш ы , Кенес О дагыньщ Батыры Бауыржан Мо- м ы ш улы 03iHiH ку р м е тш е е з ес1м1мен атал ган к ш к е н тай Бауыржанды куттыктап, батасын бердц ал калалык аткару комитет! онын ата-анасына «А лматы каласынын миллио- нынышы тургыны на» атты кола медаль мен пэтердщ к!лт!н табыстады. А.Бек деген ж азуш ы «Волоколам тас жолы деген» енбег!нде батырдын бейнесш шынайы сомдады . Осы тура- лы кино тушршгенде Бауыржан М омышулынын ролш РС Ф С Р-д!ц енбек cinipreH ар ти с!, Борис Васи л ьеви ч Щ ер­ баков, ал онын устазы генерал И. В. П анф илов™ Георгий Бурков орындады. Бул фильм сол М осква тубш деп Ж ЕЦ 1СТЩ 40 ж ы лдыгы на арналган туы нды ед!. Режис- cepi Всеволод Николаевич Ш иловский ед!. Бул фильмд! де БА ТЫ Р K03i Н р ю ш де коре ал м ай ке тт!-ау дей мш ... 1990 ж ы лды н, ж елтоксанн ы н 11 ж ул ды зы н да баты р атамызга КЕЦЕС ОДАГЫНЬЩ БАТЫРЫ, ХА Л Ы К К А Ь А Р М А Н Ы деген атактар б е р ш д ь Ол Kici 1982 жы лы 72 ж асы н да кайты с болы п кеткен efli, K63i Tipicinae бул жаксылыкты коре алмады. EipaK бауырларымды олардын арасынан ан ы к байкай алм ады м , олар д а осы ди визи яда ед1, - дед! эж ем KypciHin. - Э ж е , «к ш м д ер ! ы н гайл ы » дед!н !з, не кид1 олар? Эжем жымиды. - А рнайы с ау ы т кид1 ме екен деп ойлап о ты р сы н ба? Ж о г а... Бул eKiHmi дуние ж у з ш к согы ста ж ещ ске ж ету1м !зге Казакстанн ы н cinipreH е н б е п е те зо р болды . Ги тлерш !л фашистерд! жоюга арналып, Кенестер Одагында он ок куйылса, сонын тогызы Казакстанда жасалды. Ок Кдныш Сэтбаев атамы з Ж езд! кешнлнен тапкан коргасыннан куйылды. Ынгайлылыгымен, колайлылыгымен, нысанага дэл тиетш дш мен мактауга ие болган Калашников автома- тын казакстандык Калашников жасады. Жау басып алганда, «Т-34» деген танктщ унгысы (ство­ лы) мы кты болуы уш !н TeMipre косы латы н м арганец, моли- виден OHfliperiH кен !ш тер (м ы салы , Никополь) те к Украи- нада гана болатын. М арганецт!н ж епспеу! Оралдагы курыш куюшылардын 253

Жанар Эбдшова «М О Д * колын байлады. Ч иатурадан марганец тасы м алдау коп киы нш ы лы ктар экелу1мен катар е те кы мбатка ту сть Не icTey керек? Ж ау алкы мн ан ал ы п , тынысты тары лты п ба- р а д ы .. . Осы ты гы ры ктан ел1м1зд1 геолог, кернекН галы м, когам кайраткер1, Лениндж сыйльщтыц жэне КСРО Мемлекеттш сыйлыгыныц лауреаты, Казакстан Республикасы Еылым академиясыныц тунгы ш президент! жэне онын уйымдас- ты руш ы сы К ан ы ш С этбаев 1942 ж ы лы Жезд1 кеш ш ш ен м арганещ -i тауы п , 6ip ай ды ц келемш де осы рудникт1 icKe косуымен алып ш ыкты. Стратегиялык шик1затты кыска мерз1м ш ш д е кешштен шыгаруды уйымдастырып, марга­ нец рудасы тиелген мындаган машина Магнитогорские жол тартты. С ол уинн ол Kici «1941-1945 ж ы лдардагы ¥ л ы Отан со- гысы кезш деп Ерен Е нбеп уш1н» медал1мен наградталды. Кешн сол Жезказган кен-металлургия комбинаты Каныш С э тб ае в аты мен аталды . А так ты галы м ек1 мэрте Ленин ордеш мен н аградтал ды , бул сол кездег1 тусн й к бойынш а К ецестер О дагы ндагы ец ж огаргы ку р м ет ед1. Халкы мы з- дыц талантты улы Каныш Имантайулы Сэтбаевтыц «сепз кы рлы 6ip с ы р лы л ы гы » гы лы м ны ц баска салаларында да ай кы н К0р1нет1н. И л б ш м 1 , к азак халкы ны ц тари хы , казак эде б и етш щ тари хы , халы кты н OHepi, эш , куй1 галы м наза- рынан тыс калган жок. М ысалы, 1920 жылдары А. В. Затае- вич К ан ы ш атам ы зды ц кем еп м ен халы кты н 25 энш жа- зы п , н отага Tycipin, «К азак т ы н 500 эн1 мен к у ш » атты ю таб ы н а енг1зген. О рталы к Казакстандагы улкен калаларды, гулдещнрш, OMipiHe нэр 6epin оты рган, эр! eim ipic орындарын сумей кам там асы з ет1п о ты рган EpTic - К араганды каналынын да сал ы нуы н а К ан ы ш агам ы з ы кпал e rr i ж эне оны icne асырудын ете каж ет екенше Мэскеудег1 шенеушктерд1 сенд1рд1, 9pi кенд1рдг Каз1р ел осы каналдын иг1л1г1н Kepin о ты р , К ан ы ш атам ы зды н eciMi тари хта м э н гш к к е калуына осы да ж е тк ш к п болар едь Ka3ipri зам ан дагы ел1м1зд1н экономикасын кетерудщ ен ыкпалды жолы Каспий мунайын коптеп ещцру екеш 6eciKTeri балага дей1н б е л г ш . «К ар а алты н ны н» таусыл- м ас коры бар екеш н 6ipiHiui болы п аш кан. ай ткан, гылыми тургыдан дэлелдеген тагы да Каныш атамыз болды. 254

0Mip сурсем... Елш щ ырысына, багына туган осындай улдары бар, казак халкы А ллага калай риза болмасын, осындай ер ту гы зган А лланы н 6i3fli колдаган ы гой , коргаганы гой... Осындай улдары бар халыктын туган жерден айырылып, TiniHiH, е з ш щ , эдет-гурпы н ы н, сал т-д э с ту р ш щ ж ер б е т1- нен курып KeTyi м у м к ш емес еда... «К у д ая та у б а », - дед1 эжем сыбы рлап. М ен де iuiTefi кай тал ады м . - С осы н сол кездеп солдаттарды н KHiMi бастан -ая к К азакстан д а Tirine- TiH efli. Iшiне м акта сал ы п, сы ры лы п т т л г е н купэйкелер мен сырмалы шалбарлар ете жылы, ете ынгайлы болды. К азак эйелдер1 колдарына тускен жуннен байпак, (носки) колгап, мойынорагыш (шарф) токып, майданга ж1беретш еда. Ты л дагы ауы р ж ум ы стар ды эйелдер мен бу ганасы катпаган балалар аткарды . К аза к эйелдер1 с огы с б1ткен сон, мугедек, жарымжан болып калган жарларыньщ кабагына шрбец туарм ей , жандарын жабыркатпай, мойын- дарына салып, кетерш ж урш бакты десе де болады... Ж ещ ске жету1мгзге ты л дагы к а зак эй е л д е р ш щ д е ciHipreH ецбеп зор болды. А л немю ф аш и стерш щ эскерлер1 киген ж огары сапалы, жука шугадан т т л г е н кшмдер1 атакты орыс кысында иелерш суыктан коргай алмады, суык окопта сыздан сактай алмады... осынын 6api олардын ж ен ш с табуына эсер erri. Bi3 кем еш н ж ы л дам ды гы н артты рды к. Кенет, кулагыма зарлы эуен естшгендей болды... - Эж е, «Ел1м-ай» энш ecTin турмын. - Е, ол 1986 жылгы кызыл кыргыннын гана зары емес, ак габан шубырындыньщ да зары гой, балам! - Ол не, эже? - Ак табан шубырындыны айтасын ба? - Иэ, эже! - Каз1р, - эжем ауы з жиганша... алы стан карт К аратау кер ш дт.. Бауырынан кар ак ур ы м 6ip к е ш бел1н1п, 6epi келе жатыр. Е ртокы м н ы н ал ды н гы е р п и п н е кш лген бас ки1м, ер адамнын ктм1мен жабуланган аттар... Бул - осы аттын иес1н1н ур ы ста каза болган ы н ьщ белпЫ ... Bipey ем ес, екеу емес, ке-е-п... алдагы келе ж аткан сэйгул1кт!н уст1нде 6ip кейуана отыр... басына тарткан ак орамалы каркарадай бо­ лып, такап пар кер1нген1мен, б у п л ге н бел1н эрен-эрен т1ктеп, ец сесш эрен-эрен кетередп Ж уз! м у н д ы , эж1мд1, ал- ды н да ораулы бала... 255

Жанар Эбд|щова MW «Ел1м-ай» эш кулакка келедк.. Каратаудын басынан кеш келедьай, Кешкен сайын 6ip тайлак бос келед^ай... Карагымнан айырылган киын екен, Каракезге куйылып жас келед!-ай... Ел1м-ай, ел1м-ай... деп, аныраган аналар... К арал ы к е ш т щ арты н да 6ip кейуана, орта ш еш нде 6ip кейуана... олардыц д а алдарында 6ip-6ip кундактаулы т а ­ рана... ер адамнын бас кш м ш е салынган... А ры кар ата сай-суйект1 сыркыраткан жоктау... Арманда кеткен, кы рш ы ны нан киылган боздактарын жоктау... Ш е ш т кеткен балалары ньщ ж аны ж ан атта болып, аруа- гымен мы на артта калып бара жаткан к эр ш ер т, жарларын, урпагы н колдап, коргап ж урулерш ж албары на сурайды... Алладан: «Т у б ш бере кер, калган урп агы м а eMip бере кер, e3i« ж ар бола кер, Kyfliperi к у п т Ж арату ш ы м !» - деп титек тш ещ ц , epiHflepi кеберсш ... кэр ш к тен Keyin калган саусактары н кекке ж айып... - 0 же, - дед1м ке з1м н щ ж асын тия алмай... - Иэ, балам , осы - ак табан шубырынды. 1723 жылы ж онгар би л еуш 1лер1 к азак ж ерш е сан сы з эскермен басып Kipin, ойран салган. Кен байтак ж ер1м 1зге кы зыгып, ие бо- л уы ymiH, бейбгг, кам сы з ж аткан елд1 ойрандап, е л п р ш , еспесш , енбесш деп, монгол, жонгар баскыншыларынын ер атаулы н ы н басы н ал ы п , ана болар кы з кел1ншектерд1 кынадай кырып, аягы ауыр эйелдердщ карнын жарып, ша- ранасын актарып, ойына келгенш ютеген жауыздыгынан Tipi калган дарды Kepin ту рм ы з. Бас к ш м ге салынган нэрестелер - ананын карнын жарганнан, актарылып, шала ту га н ш аран алар, А лл а eMip сур уге ж азса, э л ь а к ж е т ш п кетедь А нау К 0Ш БАСТАП келе жаткан кейуананын алдын- дагы кундактаулы сэби - ертен елш коргайтын, урпакты ж алгастыратын ул бала, к е н т СОЛ бастап келе жатыр. Оны жаудан жанын жалдап, етегш е орап, аман алып калган казак ты н кар т анасы . Е ртен-ак ОЛ ж етш едп eniH, ж ерш коргайтын ЕР болады. Сол ескенше, ат жалын тар- ты п MiHreHme, анау аналардын жаны да, Tiaeyi д е солардын устш де болады. TinTi, ол он-солын таныганша, бакилык болуга да хакысы жок! 256

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ MiHe, сол зам ан н ан 6 epi ата-аналар балалар ы н ерте уйленд1р ш , ж ас к е л ш н щ жерйс болган ку н ш ен бастап, аман-есен босанып, кол-аягын бауырына жинаганга дешн, камкорлык жасап, жаргак кулактары жастыкка тимей, жас босанган эйелдщ денсаулыгыньщ бузылмауын, мыкты бо- луын кадагалап, онын келеЫ урпакты аман-есен дуниеге экелуше даяр болуы уцнн енелердщ аткаратын кы змет1ете жауапты болды. Босагасын аттаган жас адамды турт- кшемей, болашакта ез орнын басатын данагой, акылды ана кылып тэрбиелеу - халкынын болашагын ойлаган казак эйелдерш щ колдарынан гана келдй Ш апкынш ылы к заман болган сон , е лш , ж ер1н коргайты н, у р п ак ж ал гасты р аты н еркек баланыц дуниеге келу1 — осы отбасыга гана емес, букш елге АЛЛА ТАГАЛАНЫ Ц берген ерекше жаксы- лы гы ндай кабы лданаты н. К е п ул тапкан эйел ел imiHfle ерекше штипатка, курметке не болатын. Сондыктан да бо- лар «Уш ул тапкан эйелд1 ханым десен болады » деген соз д е бар... MiHe, сол зам ан н ан 6epi ер ад ам н ы н ал ды н ан кия етпеу, ер ад ам н ы н к ш м ш баспау, ер ад ам д ы кад 1рлеу, онын айтканын eKi етпеу сиякты сал т-дэстур д есек т е болады , кагидалар пайда болды. К азак эйелдер1 сан гасыр етсе де, осы салт-дэстурлерден ажырамай, устанып келе жатыр. Тушндеп айтканда, КАЗАК халкынын жер бетшен курып кетпей, у л т рет1нде кегер ш , KOicreyi осы А Н А Л А Р - Д Ь Щ аркасында ед1. - Э ж е , караныз! М ы н а Kici РА Й Ы М Б Е К атам гой. - Иэ, балам, api батыр, api к е р тк е л Ханкелд1улы Рай- ымбек атам ез жасагымен Арыс хан мен Аганас ханнын эскерлер1н ел ш е т1не талк ан дап , куып ш ы гары п: - Таусыз жер, даусыз ел болмайды. Bi3 калмакты женд1к, алы ска куып тастады к, дегенмен «меш кЬ> д е у ш 1л ер тагы да табы лар, « 6 i3fliKi» екен1не ерекш е бе л г1 жасап кояйык, - деп, сол жерге тас уймек болады. - Кез келген тасты эрк1м де уйе 6 epefli. Е рек ш е белг1 болуы у ш ш КЫ ЗЫ Л тас уйей1к, - дейд1 де, атакты Ш ал кеде ж айлауы манынан кызыл тас тасытып, осы КЫ ЗЫ ЛОБАНЫ калап тургызады. Онын 6niKTiri бес-алты метрдей, ту рган жер1 буры нгы Нарынкол ауданыньщ Сум бе каласында, ол Кытай Халык Республикасымен ш екаралас. Бурын ж ай ган а ауыл ед1, 257

‘ф ф зй й *_______________ Жанар Эбдшова____________ к а з1р бул о щ р букш д у н и е ж у зш к м эш бар т у р и с т а мекен- ге айналган. Райым бек атан ьщ 6 efiixi А лм аты каласындагы Райым- бек дапгы лы н ы ц бойында. Басына KypTiHiH кы згылт гранитщен тургызылган кесенеа жэне сол граниттен каш алы п ж асал ган а к нары орнаты лган. Бабамыз фэни дуниеден озарда касындагыларга «денемд1 ак нарга тиеп, басын бос ж 1бер1ндер, он колым сы лк е тш томен тускен жерден маган топырак буйырады» деген екен. А к нар куш- т у ш то ктам ай ж у р ш , осы ж ерге келш , iuerinTi, бабамыз- д ьщ колы сы лк eTin, томен ту сш ть.. MiHe, а к нардьщ токтап, бабам ы зды н су й е п койылган жерге тэу еткен туристер сапарын ары карата жалгас- тырады. Мына аспанмен таласкан таулардын аскактыгын ce3iHy у ш ш , ке зд щ ж асындай молд1реген Келсайдын сулулы гы н кору у ш ш , iue6i сал т атты ны н т 1зесш ен келетш атакты жайлау Ш алкеденщ таза ауасымен тыныстап, KOKipeK сарайы н аш ы п , елггу у ш ш , жартасты А кш окы мен К араш окы н ы кы зы ктау у ш ш , Райымбек атамн ьщ 6enrici «К ы зы л о бан ы » Kopin, д ал а кумб1рш есту у ш ш , Райымбек батырдын жещске ж етш , калмак батырын жайраткан жер1 «О йрантобеге» барып, найзанын сатырын, кылыштьщ шьщылын есту уш ш , жаудын кылышы тиген жаракатты ж уса, ж азы п ж^беретш касиет1 бар Райымбек атаньщ булагы н ан с у iiny у ш ш , жай ган а атка м ш ш , саумал, кы мы з iuiin, бауырын о т жалаган кара казанныц ш ш д е п кайнаган майда куырылган, кызылконыр бауырсактан дэм тэ ту у ш ш , ау ы зды н д э м ш Kipri3in, сш екеш щ п агызатын к у р т ж еу у ш ш , казы , карта, cipHe жеу у ш ш ; койшылардын косына Kipin, коры кты к ( ш ш е кы здырылган тас салып Ж1б ерш , nicipeTiH сут) imy ymiH, эйтпесе алты канат, он ею канат болы п, т т л г е н казакты н к ш з уйлерш е Kipin, кестесш , баспасы н, о ю epHeriH Kopin, сэн-салтанатын кы зы ктау ymiH, тогы зкум ал ак ойнау ymiH, ул тты к кш м киген каракез аруларымыздын сулулыгына тэшп болу ymiH, бшм1зд1 та м аш ал ап , кен далам ы зга лайыкты кен да- уы спен ай ты латы н эшм1зд1 ты в д ау ymiH, кокпар, кы з куу, бэй ге, асау уйретуд1 к ер ш , л эззат ал у ymiH, текемет, сырмак, тор керпелер теселген терде мамык жастыктарды ж астаны п ж аты п, к азак ш а ет жеу, кумбфлеген куй куд^ре- т ш ce3iHin, ку л ак куры ш ы н кандыру ymiH, даланьщ тыны- 258

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ сын с е з ш у унпн... ж у м ы р ж ерд щ эр н уктесш ен агы л ган журтта есеп жок— Ал 6ip рет бул топыракты баскан адам, ш уй пн ш ептщ HiciH сезген адам , мы на саф ауамен ты н ы стап , ел-пген адам бул enipfli ешкашан ум ы та алмайды: м у м ю н д т болса келе береди келе береди сагынып турады, ансап турады... Бул ту- ралы осы еш рдщ перзентк Кудайдын 63i басынан кара тырнагына дешн нагыз АКЫ Н кылып ж арата салган, кара- саздык М укагали М акатаев камшынын сабындай кыска ем1ршде айкын да айш ыкты етш , Абай атамы з айткандай: «Тшге женш, журекке жылы rain, Теп-тепс, жумыр келсш айналасы», - дегендей «кара еленнщ шекпенш езш е кайта ж ауы п» жыр- лап, жазып кеттг K a 3ip Бурабай, М аркакел, А л м аты н ь щ ай н аласы , Ме- деу, Ш ымбулак, Баянауыл, Бетпакдала, Алакел, Капшагай, Ш арын ш аткалы , Балк аш кел1, 1ле е зе н ш щ ж агалаулары , Ж етюудьщ жет! езеш , Кекшетау... айта берсе кеп, К -0-9-П жерлер туристердщ коз куанышына айналган. К аза к ел ш мекендеген хал ы к каз1р нан, сут, е т сиякты та м ак ту рл ерш т е гш ал ады ж эне к е п л д 1р о тты , электр куатын акы-пулсыз пайдалана алады. Баягы «баланы к а й тт багамын, жанымды к а й т т сактаймын» деген уайым келмеске кеткен. Бала ш ыр eTin, дуние eciriH аш кан уакыттан бастап, оган арналып баспана салынып, ipre тасы калана бастайды. «>Kepi байдьщ - eai бай» демекпп... туган жерден е и д 1р 1лген байлы кты н 6 sp i хал ы к и г ш г ш е те п н жумсалады. «Ж емкорлык» деген сез - каз!р «каш ш ер, уры, карак- ш ы » деген угымды бшд1редь Санасы жогары адамдар он- дай карау эрекетке бармайды, оньщ маскарасы онын тукым-тугиянынын суйепне тусетш танба болып есепте- ледк ягни, ол ол1ммен тец. А дам дарды н OMip cypyiHe барл ы к ж агдай ж асал ы н ды , сондыктан да к азак халкы к а з1р дем ограф и ялы к осу жагынан дуниежуз1бойынш а уцпннп орында тур. - Э ж е, осындай бай, sp i байтак жерд1 б1л епн щ куцпмен, найзасынын ушымен коргап, урпактарына, ягни, 6i3re аман-есен ж етю зш , мура кылып, тастап кеткен БАТЫР аталары мы зды н болганы кандай ж аксы , э ? - дед1м. 259

_______________ Жанар Эбдшова____________ - Иэ, Алланын шапагатымен аталарымыздын аруактары эл> де елш , жерш коргап, коршап, желеп-жебеп жур гой, - дед! эжем кез1жасаурап. - « б т к е н щ д ! бш м еш н ш е - болаш агьщ булды р» деген екен сол аталары м ы з. MiHe, балам , уст1мнен 6 ip ж ук тусш , 6ip мшдетсмнен кутылган сиякты болып отырмын. Осы аманатты келеа урпакка аман-есен жетюзу, мура кылып калдыру - сендердщ мшдеттерщ! Отан отбасынан, ана т ш н ея басталады, соны есщнен шыгармагайсын, балам! - дед! эжем. Мен кемелденген, гулденген Казак ел! - Отаным тура- лы ойладым. Осы заманга аман-есен жету, туган жерд!ц топырагында казак т ш н д е сойлейт!н ултын, урпагын сактап, КАЗАК болы п кал у - ата-б абам ы зга оцайга туспепт!. He6ip киын- шылыктарды. жаугерш!л!кт!, аш тыкты, зорлык-зомбы- лы кты басынан KeniipinTi... TinTi казак TiaiHiH 63i Жубан М о лдагалиев атам ы з ай тпакш ы ... «м ы н шип, мы н Tipi- ninTi». TyriH тартсан туб!нен май ш ы гаты н шурайлы жер1м!з yuiiH к а зак хал к ы н куртам ы н деуш !лер ата-бабамы зды н ак найзасынан ажал тауыпты. Одан Keftinri келген ж ау ж ер!м !зге кы зыгып, куйтуркы саясат ж ург!з!п, адам гана емес, онын анасы - кара жерд! ж алмайтын жарылыстар ж асап, ем!рлерш улап, екпелер!н куйд!р!п, нэубетке уш ыратып, ана т!л!нен жер!т!п, урпа- гы мы зды мэнгурттенд!р!п, ултын, д!н!н, д ш н умыттырып, ж ерд!н де, ан а т ш н щ д е KaflipiH б!лм ейт!н, о ттаган малга айналдырып, жымыскы саясат жург!з!п, жер!м!зд! иемде- нем!з дегенде, ж астар желтоксандык кетер!л!сш!лер судай ш аш ы л ган каны мен, кы рш ы ны нан киылган ем!рлер!м ен КА ЗА К ХА Л К Ы Н сактап калыпты. Сондыктан, б!зд!н (келешек урпактын) м!ндет!м!з де вте ауыр, spi вте жауапты. Осындай киындыктармен атадан балага мирас болып калып отырган анамыздай ыстык ТУГАН ЖЕРД1 жэне бага жетпес мура - ана тш м !зд !, К А З А К Т1Л1Н - Ke3iMi3flin караш ы гы ндай сактауымыз, ко ргауы м ы з керек, бо й ы м ы зга ан а сут!м ен дарыган Tin вм!рден де кы мбат, кастерл !, Ryfliperri болуы керек. 260

__________0Mip сурсем... кеш емес__________ Т ш байлыгы ap6ip елд щ ул тты к мактаны ш ы болган- дыктан, ата-бабаньщ аманатындай сактап, аялап, урпак- тан-урпакка ж етю зу - м ш д е т1м 1з. С он ды ктан , 6i3 д у н и е ж у зш д еп ал ды ц гы катарлы да- мы ган елдермен те р езе м 1з те н бо лу ы уп и н гы лы м мен б ш м н щ жампозы болуымыз керек. Халкымыздьщ салт- д э с ту р ш , енер1н, мэден иетш , эдеби етш , д ш ш , д ш ш , рухы н жудетпей, толыкканды кушнде болашакка апаруымыз ке­ рек. KenTi керген эжемнщ айтуынш а, казак халкы токсан- дагы шалдан, енбектеген балага шеш н казакш а сейлегенде ган а ел1м 1зге б а к пен бай л ы к ту р а к та п , аур ул ар га ем конып, уры-кары, кулар, сумдар, каракшы, жемкорлар жердщ асты на Kipin, аты eiuin, елге ырыс-береке дарып, халыктын саны курт ecin, АЛ ЛА Н ЬЩ эр адамга берер Heci6eci кеб е й ш п ... М ш е, осы ойлармен толкыган мен ата-бабамньщ рухы- нын алдында басымды иш: - Мен, жас урпактын е к ш , ата-бабамньщ рухына лайыкты азамат боламын! Туган жер1мдк туган тЫ мд1 коргаймын ж эне к о з1м н щ караш ы гы н дай с ак тау га ант ете м ш ! Ж аманды к керсем карсы ту рам ы н ! С ан ал ы OMip cypeMin! Акыл-ойымды адамзатты н курметш е арналган и п ж эне i3riniKTi ю тер ге кы зм ет аткар у га ж ум сай м ы н ! - деп ан т берд1м. 0 жем риза болып: - Иэ, Алла, осы кунд1 кергеш ме Куцая тоба, осындай урпак бергенщ е К удайга myKip, - деп, манлайымнан суйдг Кемем1з Кун ж уйесш деп «К А З А К ЕЛ1» деген планетага келш конды. Э ж ем екеу1м1з ая в д ап , конак уй ге карай б е т алдык. 0 3 .0 3 .2 0 0 0 - 0 3 .0 4 .2 0 0 9 . «ХО ББИ » Заман e 3repin, нарыкка кешкел1 М аш р ап пен Ш ам ш ар- ханньщ мазасы кетп. Бурынгы ай сайын алып туратын ай лы к мурты н м ай га ш ы лкы ты п ж 1бермесе де, ш ай -тузы на ж е т т , ж окш ы лы к керм ей тш . Енд1 ж ум ы стан «к ы ск ар ы п » 261

_______________ Жанар 6бд1шова____________ кеткел1 не ютерлерш бм мей, тумсыктары таска тигендей болып, лагдарып калды. Бастары казандай-казандай бо- лып, ecin келе жаткан терт улдын да дауыстары сынып, ж уандаган сайын тамактары да ecin, тоймайтынын дэл осы кезде байкады. Нанды уппадай кылып, жайпаганда, ештеме жумыр- ларына жук болмай калатын болды. Есйгпц алдындагы буратылып, уруге де ш амасы келмей, байлаулы жаткан иттер1н босаты п ж1бердь И таягы на нанныц кокымы калкы ган сылдыр Судан баска еш теме куйылмайтын болтан сон, ол ты ш кан аулап, коныз т е р т , е з кунш e3i Kepin, кангырып кегп. Н анта сеп болсы н деп, «к у р ам аж е м » дегенд1 сатып ал ы п , 6ip уак ботка ж асап бередь Bip куш сол буйырткан астарын жеп, кара шайды сораптап отырганда, Шамшар- хан н ьщ атасы келдь А м андык-саулы к сураскан сон, жеп отыртан астарынан уяла-уяла 6ip тэрелке салып, буын буркыратып, алдына койды. Атасы тамактан 6ip касьщты асап Ж1берд1 де, не ж утары н, не ж утпасын бш мей, уй дегш ерге карап калды. Карындасы OHi н арттай болып, кызарып, жерге карады. Ол касытын дастархан устше койып, куйеубалага карап: - Ж умыс табылмады ма? - дед. - Ж ок, табы л аты н суры жок, - дед1 кунк етш . - Болм ады онда... - дед1 атасы. Б>раз уш лз отыртан сон, - мен iмен 6ipre ауы лга жур. Bip тана береш н, соны мал кылындар, - дедк Сонымен М ашрап кайын журтынан буаз, кызыл тананы ай дап келдь У й дегш ер дщ 6 sp i оны «к утк ар уш ы лар ы » кел- гендей карсы алып, мэпелеп бакты. Кызыл тана бу заулатан да, букш уй-iuii ту ш м ен уйы ктам ай, ду рл ту м ен болды . O cipece уйелмел1-суйелмел! те р т ул бузаудын ма- падай ж ы л ты раган ycTi-басын сипалап, дымкыл, делдиген, жалпак танауына 6errepiH ти п зш , жандары калмады. Ш амшархан тэлт1ректеп, орнынан туруга талпынган бузаудын ургаш ы екенш бш ген сон, «А , Кудай, тауба, ата- ба бам ы зды аш ы кты рм аган зе н п баба тукы м ы , 6 i3fli де жарылкай кер! Аузымыз акка тисе, 6i3 де елмесшз... 03iH ж ар бола к е р !» - деп, куб1рлеумен болды. С онымен, койшы, уш -тер т ж ылда ел м е стщ KyHiH кеш in отыртан уй-iiui кэдпмпдей 6ip сиырдын аркасында мал ба- 262

0Mip сурсем... сын кебей ш , ауыздары ак ка THin, курт, май ал ы п , артыгын сатып, шай-тузга жарып, акшалы болып, корланып калды. А з уакыт болса да, аш аршылык кергендей болган терт ул эр бузауды енпплеп алып, кездерш щ карашыгындай, аялап карап, купм жасап, ез шаруаларына мытым, мыкты болып, ecin келе ж атты . UlenTi де мая-мая кы лы п, ж и нап алады , камыстан киып, кора да салып алды. Сонымен олардыц осы куш -туш тынымсыз, кыбырлатан п р ш ш к т ер ш щ аркасында жумыстары денгелене журш , шатын кожалыктарын ашып, жумыстарын зандастырып, бука бордакылап, базарга ет, сут, май, колдын катыгын, айранын, куртын апарып сатып, заман атымына сай, е зш щ жеке шаруашылытымен кун керген, бизнесмендерге айналып сала бердь Ш амшархан бастатан терт улдын жумысы тан каран- тылытынан басталы п, ел кальщ уйкы га кеткенше бггпей- т1н. Кей кезде М аш р ап уй м е-ж уй м е болы п улдары мен шелек-шелек cyrri тобектеп койып, кш егеш н алу уш ш се- параратор тартып жаткан Ш амш арханта барып: - Ей, жатпайсын ба? Мына байыннын бар екенш умытып кеткен жоксын ба? - дейтш мурнынын астынан мщ прлеп, балалар естш коймасын дегендей сактанып, сыбырга жакын уимен. - Ой, байгус-ай, одан да мынаны тарты сып ж1берсен бо- лар ед1, мщ пр л еген ш е... - дейд1 сеп араторды н ускап, кара K63i о т ш аш а, аксия ку л ш , а к мандайы ж ар к ы рап, кал ьщ шашынан сусыган орамалы аркасына сыргып. - «Ертен мына кшегейдк ана майды базарга апарамы н!» - деп отыр Телек, - д ед . Т е л е п - балалардьщ улкеш . K a 3ip б эр ш е б ас-ке з - сол. Тускен акш аны ж азы п, Kipic-ш ы ты сты есеп теп , ш еш есш е тапсы ры п, акы лдасады , ж ум ы сты реттей дн ку нд ел 1кт1 т 1р ш ш к т щ камын бэ р 1не б1рдей eTin беледн iHiaepiHiH эркайсысына тапсы рм а 6epefli. М ашрап та баягыда... карыннын аш курсак кезшде... Кызыл тананы ж аны калмай баккан. 0леуетт1 ер1ндер1мен шепт1 ж улы п ал у га икемдеп, TiniMeH о рап, ж уткан да «Y -и, ж ануар-ай, «си ы рды н cyTi т !л 1н д е!» деген осы екен г о й !» - деп, e 3i жегендей ж уты ны п -ж уты ны п ал ы п , талай суй- с1нген... Уакыт е те келе балалары ны н ш ам асы келет!н1н байкаган сон, «Айдай салшы! Карай салшы! Бар, шешене кемектесш й 0 й тш !, б у й тш 1...», - деп ж у р ш , ж ум ы стан 263

_______________ Жанар Эбдшова____________ сы ргактап , ш еттей берген. Енд1 М аш рап шырттай болып KHiHin ал ы п , булти ган карнын сипап, мангаздана ж урш , « !р ш к к е » уйрене бастаган. K a3ip де Ш амш арханныц: «С е ­ паратор тарты сы п ж 1б ер !» - деген с езш е шамырканып, шамданып калды. - Ой, койшы! - дед! коре етш . - М еш эйел дей сщ бе? в з д е р щ ю тендер! K a3ip ана бразилия сериясы болады. Ана Х уан ито не ш тейд! екен енд1? С оны KepyiM керек! - деп, уйге карай майпандап сырги бердг ...Машрап каз1р кызыкка батып жур... Кенес уюмет! кезшде теледидардан ондайды корсегед1 деген ой ешюмнщ басына келмейтш. Ka3ip TeTiKTi басып, арналарды ашып калсад, бурын коз к ор т, кулак еепмеген, айкаласып, жа- ласып жаткан еркек пен эйелдщ кылыктарын кересш... Уйдегшер малмен арпалысып, абыр-сабыр болып жаткан- да, Машрап жалгыз отырып, осынын бэрш Kepin, карк бо­ лады. Басында аздап жшркенщюреп: «Булардын аузына ушык шыкпай ма екен?» - деген ой келетш. Ka3ip кэд1м- гщей K03i уйренш, суйсше кызыктап, кызара 6opiin, кай- жайдагы ecine Tycin, кейде жаны жай таппай кетедь «Пай- пай, бундайды осы жаска келгенше бшмейд! екенб1з, э...», - дейд1 булыгып. Кшнш далага шыгады. Ауыл шетшдеп булак басына барады. Opi-6epi еткен томен етектшердщ бой-сойын, ycTi-басын шолады. Сериалдардагы эйелдер- мен салыстырады. «Пай-пай-пай... онашада сойтсе... буйтсе... ппркш...», - деп ш ш ен армандайды. TinTi ез ойы- на катты берш п кеткенде, кшкентай кездер1 ж-incnin, жука ершдер! жымсиып, ез-езшен KyniMcipeftfli. Ойын эр! карай сабактап. - «Арак-шараптын неше турлюш столдын уст!не Ti3in кояды екен... кел де куйып iuii бер! Б!здег!дей атау асымыз кусатып, тост 6epin, эспеттемейд! екен... кел де куйып iuie бер! Эйел женшен де солай... катыныннан басканын 6spi кунэ, зина деген жок... унады ма... бар да... консе - суй, аймала... «ceHiKi, м ен ш !» деген жок! Баягыда 6i3fli «махаббат - 6ipey, ол - жалгыз, ол - асыл» деп уйретупп едь.. аналарда...» Д эл осы кезде, ойынын осы жер!нде б!реумен... б!реумен болганда... сумб!л шашы аркасына жайылып, Хуанитомен су ш сш турган Ш амш архан кезш е елестегендей болып Kerri де, М аш р ап ты н кинодан коргендер!н е з OMipinteH са- лы сты ры п , ж !л !ктеп келе ж аткан «п эл сап ал ы к» ойы эп- 264

___________0Mip сурсем... кеш емес___________ с этте ию -кию болы п бу зы л ы п, пы ш ы р ап Kerri. TinTi кеуде тусы сыгымдалгандай болып, сосын ашыгандай болып, ж айсы з куй ге туст1... «Ж ок , кинода эйелдер не icTece, соны icTeciH, кудай коскан ко сагы м Ш ам ш ар хан н ы н сы ны к тырнагын да баскага кимаймын. Кайта онын да, ана балалардын да малмен арпалысып, мынандай бузык кино- ларды кормеген1 дурыс болды !» деген ойлармен ол уйш е кайтты. К елсе, уй дегш ер буны KyTin о ты р екен, KeuiKi астары н ioie салы сы мен, к у щ п зп TipmmiicreH ш ар ш аган о лар б1рден жастыкка бас койды. М ашрап теледидарды косып, ту н ш н 6ip уагы на деш н отырды, не 6ip кызыктарды кердг Кунд1згкл э ш е й ш екен. Н агы з кы зы к ту нде екен... Кейде «Пай-пай... адам да айуаннан айнымайды екен-ay!» деген ой келедг.. 9ст1п ез кызыгы езш де болып жургенде, кармагына 6ipeyci ш к т г Ауыл ш етш деп , е з колымен тургызган, такиядай гана кш кентай уш нде туры п жаткан, заман 03repin, «ж ум ы стан кы скаргалы » бас котермей iuiin, кэд1мп маскунемге айналган, Бопан дегеннщ «сулуы». У й деп л ер дщ текш елеп ж и нап койган сэры м ай ы ны ц 6 ip орамын апарып бердь 0 з iciHe м ы гы м , ш аруакор Ш ам ш ар - хан орны кети1п калган майдын кай да кеткен1н ту с ш е ал- май, тан-тамаш а болды. BipaK таба алм ады . Осыдан кеш н сатуга даярлап койган катык, сузбе, курт, май колды бо­ лып кететйп жшлеп кегп. Ш амшархан бул жагдайды Толекке ай тты . MiHe3i сабы рлы Телек: - Апа, байкап керешк. Калганына кудай береке берсш ! - д е д !. ...Сейтш жургенде ауылда ш у шыкты. М ашраптын тапкан сул уы eKeyi «м ах аб б ат о ты н » бразили ядагы сериалдардьщ кешпкерлер! кусап, «м аздаты п» жатканда, аракка сылкия тойы п, ес-тусЫ з ж аткан Kyfieyi с у iuiKici келш пе, ж ок элде кускысы кел ш пе... ecin ж и ы п алы пты . Сейтсе, айнала меюренген дыбыстардан куш ренш кетке- н ш ed in , ш ош ы п ке тш тг «М ауы к кан м ы сы кгар уй ге Kipin Kerri м е ?» деген оймен колына ош ак ты ц басы н дагы шым- ш уы рды алы п, э л п пэлелерд! 1здемей м е!? Topri белмеде ж ай рап ж аткан эйел1 мен М аш р ап ты кередь Ke3i ашудан туманданып, тас дэу!рш деп анга 265

_______________ Жанар Эбдшова____________ шыккан ата-бабалары м ы з кусап, бар еркектж ку ш ш жи- иап, акы ры п келш , май куйрыктан передо TeMip коя ма, ке ш н п кезде кэд1мпдей конданып калган М эшекеннщ ен жум сак жерш ырситып, б е л т туседг Ол кан-жоса болып, «м ах аб б ат май дан ы нан» каш ып ш ыгады. С ы р жаланаш... А к жейде, костю м-ш албар калады оки га болган жерде... Куйеуш щ опасыздыгын керген Ш амшархан тш-ауыздан ай ры лгандай, басы н да ун-тунЫ з сазары п калган. 03iHe-e3i келгенде айтканы: - Кет! - дедь - «К е т !» дегенде ит т е кетедг.. Мен ceHi кермейтж болайын! - дед1кара кезжен жасы агып. ...Кайда барады М аш рап ? 9 p i e 3i ж аралы. Ж атты уш нде гей-гейлеп... Улкен улы доктырга апарып, ет1 ырсиган куйрыгын жанын кезше керсетж, шыркыратып, тазалат- ты ры п Timripfli. Байкаганы - улдардьщ 6spi uiemeci жагында. Шамшар- ханга тарткан улкен кездер1 алан-жулан етш, бунымен ешк1м женд1 сейлеспей койды. Кещлше коркыныш юрдг Тек кана баланьщ улкеш болган сон ба, Телек келш хал сурайды. Кызык-шыжыктьщ бэр! еткен сон, елдщ, бала- лардын алдында Машрапты уят ертеп барады. «Эй, ку кино! Сол теледидар болмаса, желшпес ед1м... Терт баланын ата­ сы болган менщ ез1м кайдагы-жайдагыны Kepin, сондай... элп не едь.. - «арсыздыкка» деген сез ойына оралса да одан кашкактап, - уятсыздыкка барды м, шайтан азгырып, сон- ша елштед1м... ал акыл токтатпаган албырт жас: мурты тебшдеген жасесшр1мдер, сирагы сидиып ecin калган кыз- дар не штемейд!? Ойпырмай, туге, безмен KeTin... Уймет кайда карап отыр?! Бул 63i... эуелдеп жанадан енсес1н кете- pin, тенД1к алган б1здщ мемлекет1м1зге жасалган кастан- дык болмасын!? Мумкш, жогаргы жактагылар... элде... бшмей ме екен? Сумдык, сумдык!...» Ойынын дэл осы жершде... дэл осы сэтте... уяттан, корлыкган ертенш, жы- лап турган Шамшарханнын бейнеш кез алдына анык елес- тегеш соншалык... Машрап журеп кысылгандай болган сон, жаракатынан аянып 6ip кырынан жаткан адам шалка- сынан шоршып тускенш e3i де байкамай калды. Май куй- рыктагы TiricTep тартылып, кырык мын ине кадалгандай болып, ycTi-басын тер басып, жан дауысы шыгып Kerri. Е ш ю м келген ж ок касына... «Bapi сол малмен арпалысып ж аткан шыгар... Буйтш , осы ж аска келгенде, кайдагы-жай- 266

__________0Mip сурсем... кеш емес___________ дагыны Kepin, ш алы ктап, елш теп, м аскар а болы п, опасыз- д ы к ж асам аса гой... Ш амш арханы : «К ал ай с ы н ?» - деп, касынан ш ыкиас едк.. Ж астыгы н тузеп , кы м тап ж ауып, са­ л о л ы саусактарымен манлайын басып, ж аны калмас едi... Не болды енд1?! Bip уйде турса да, оны сагынады... Онын ш аш ы н , аялы кар а к е зш , найзадай к а л ьщ KipniriH... барлык, барлык жерш ... сагынады... Keuiipe ме м е т ? ! Жок, элде м ен щ е м 1рде бар-ж огы м оган кек ти ы н д ы к Kaflipi жок болы п, ecTin касыма жоламай коя м а? TinTi, сейлемейдк бул жакка мойын бурып карамайды... Кап, кап, м е т кудайды н урганы -ай... К ай тсем , м е т кеи и реш ?!» - деШй журен суылдап, кез1жасаурап. Кунде ж арасы н таны п , 6 ip уйл1 ж аннан ж ал гы з 03i касына келш , эк е с ш щ халы н 6 iл in ж урген Телек 6 ip ку ш тунерш отырып, мынанадай эцпме айтты: - Бопанньщ эйел1 кел ш , « а з б е н сой л есе м » деп едк апам: «Бара бер, уйде жатыр гаш ы гьщ , кол устасып 6ipre кетсендер де руксат!» - дед). BipaK, 6i3 м р п зб е й куып ж1берд1К. А п ам сосы н к е зш щ ж асы н ти я ал м ай , ун ш з кеп жылады. Сейтсе, ана алкаш, Бопан онымен ажырасып, уйден куып ж1берйгп. «Енд1 ш ш е ге т м арак болсын, кермегешм сен катын болсын!» - дептк Сонымен ол эйел ж ум ы с 1здеп, А лм аты га KeTinTi. Э й , эке-ай, c i3 д е 6 ip... - деп. Телек кезш щ жасы пырс ете тусш , далага атып ш ы гы п Kerri. Бул энп м еден кеш н ен 6ip асы лы н , ен 6ip ким асын капияда уысынан шыгарып алганын анык туйсш ш , Шам- шарханнын жылап турган бей неа кез алдынан кетпей, М ашраптьщ басына кара тунек орнагандай куй кеш ш , жан- дуниеЫ ку й зел ш Kerri. С ей тш ж ургенде, Mym3i карагайдай 6 ip газе тте н ауы лга тй ш н к е л ш ть Ж еке ш ар уаш ы л ы кты н ж ум ы сы н Kepin, ic- тэжйрибесш баскаларга у л л етш жарияламак. Кезшде Ш амшархан бул кожалыкты М ашрап теледидар Kepin оты рганда, «б а с и ем п г о й » деп, отагасы н ы н аты на ж азды рган едк Tinuii Kenin, М аш р ап ты н денсаулы гы н, хал- жагдайын сурады. - Жумыс барысында жараландыныз ба? - деген суракка Машрап быдындап, сасып, не айтарын бшмей: 267

Жанар Эбд1шова __ДОДО - А , ж о-о-гэ, не гып... элп .... ы-ы-hi, - деп, ж е тю рш ш алып, - Телек, 6epi келпи, жумыстын жагдайын тусш- flipm i, - дед1 тер басып. Телек байыппен барлык сурактарга жауап 6epin отыр. Сол кезде сырттагы шаруаны жайгап, Ш амшархан келе калды. Тиши: 7 Апай, жумыстарыныздын ж ем ю п болып жатканын ecTin, а з д е р ту ралы ж азгал ы келга жаты рм ы з. Хобби- ларьщыз не? - дедь Шамшархан тосылып калды. 7 Еш кандай кобдиым ыз ж ок, - дед1 абдырап. Tinmi кулш яйбердЬ - А пай! - дед1, ку л ю с ш токтаты п, е зу ш эрен легенде жиып. - «Х обби » деген адамнын су ш к п ici, к е ц ш налагай ж ум ы сы дегендей, - дед1 ж айгап. - А л, агайдан бастайык! Агай, хоббивдз не? - дедг М ашрап « а » деп ауыз ашканш а, Шамшархан: - М ен ж ауап береш н агай ьщ упнн, - дед1 сурланып. - Онын хоббиi - ойнас! Сол упин жараланып жатыр, - дедг - Ойб-у-у, ондайды пр ессага ж аза ал м ай м ы з гой, апай, - деп, тиши тосылып калды. Телек тшпймен акылдаса келш, бэрш жайгаган сиякты болды. «Бул жумысты бастаган, куш-куатын аямаган анам - Ш амшархан...» деп басталды сухбат. Сурепмен кащмпдей ж артты бетт1алган, келемд1макала жарияланды. BipaK булардын курамажем жегендерш жазбапты. Кетерш де тш пп жаны жараланган Шамшарханды психологка керсетпек болып, тагы да баска колынан кел етш ж аксы лы ктары н аямайтыны н ай ты п , уэде бердк.. Кеп узамай бул шагын кожалыктын аты «Ш амшырак» деп атал ы п , Ш ам ш архан ны н аты на т1ркелдь Енд1 ол icKep эйелдер катарына uiirin , А станага, Алматы га ж ш баратын болды. Эйтеу1р осынша журтты зуре-сарсанга салып, жинап алатын булардын жиналыс- тары н ы н e3eri л есе де болады... н е п з п такырыбы - К азакстан дагы ген дерл ж саясат... Басында тук тусшбей, осы жиналысты журпзетш, 268

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ шаштарын неше турл1 туске бояган, тотыдайын таранган, сыланган, дукеннен каз1р гана шыккандай болып, шырт- тай кшнген, TinTi кейб1реушщ кудайдыц бермеген сулу- лыгын колдан жасап, тишмдей кездерш бояй-бояй «улкейтш», касына шешн жетюзген, улде мен булдеге оранган, куйлк бапты ханымдарга бакырайып, тан кала карал, «осылар да 6i3 кусал, бала-шаганы тойындырам дел кара жумыс icTen, осы халетке жеткен бе екен?» дел талай ойланып-толганган; 6ipaK олардын сояудай кылып ecipin, бояп койган тырнактарына коз1 тускен бетте жаксы ойынан айнып, кумэндэшп калатын... TinTi, басында осы отырыс- тарын ержкеннщ ермеп сиякты кабылдаган. Онын уст1не, буны суйреп ж урген ти ш п кы з басындагы орамалын ш е н тр ш , калын шашын тебесш е шемеледей кы лып, ту й д1р тш , у с п н е ш ет елде тш т р ш г е н костю м-ю бка кидартт, туфлшне шешн ауыстырткан. Айнага карал, езш - e 3i таны м ай калган. Кен мандайы керш ген, коз карасы ты м байыпты, кадалган жерден кан алатындай, ты м салмакты, Kopiicri, бой-сойы келкжен, кербез эйел тур... «К ере-к ере кесем бо ла с ы н » демекпи... eKi-уш рет катыскан сон байкаса, булардын ж и налы сы эйелдер icTepi, отбасылык-демографиялык саясат, тагы баска алуан Typai такырыптарды талдайды екен. Елбасыньщ e3i: «Кез-келген елдщ болашагы эйелдердщ когамдагы орнына байланысты болады. Bi3 буган улкен мэн берем!з», - дептт Соган Караганда бул epiKKeHHin epMeri емес сиякты... Гендерлж саясат... Бул сезден ту сш геш эйелдер еркек- термен б1рдей у ю м е т басы н дагы ж ум ы стар да ж ур ш , саясатка араласуы керек екен. «А та-бабамы з «Байтал шау- ып бэй ге ал м ас » деупп едк.. онда барган да эйел байгус не 'стей кояды?! Етектен тарткан бала, уй, бай бар дегендей... А на карам айсын б а? KyHi-TyHi касы нда ж урген MeHi алдап, самаладай болып ecin келе жаткан балалардан уялмай, М аш ралты н icTen ж ур ген ш ?! С оны н KecipiHeH Бопайды н ш аны рагы ортасы н а Tycin, эйел1 байгус ж ан ба гу уппн « е з би зн есш аш ы п », С айы н кеш есш деп сатылатын кыздарга косылып кетш ть Комек керек сол е д и . оны KiM 1здеп ж аты р, онын ю м г е Keperi бар? Ka3ip ад ам н ы ч Kaflipi бар ма... эй, кай дам !? «KyfieyiHen таяк жеген эйелдерге арнап, белме аш ы п койдык!» - дeйдi. 269

_______________ Жанар Э&йшова____________ Оган эйел барган сон, сол уй дщ оты ешпей ме? Акшанын ж е тю п е у ш ш гш е н , ж ум ы сты н ж октыгынан Ke6i аш ынып, жуйкеЫ тозы п неше турлше барады... содан ажырасу да кеп. Уй-жай, бала-шагасын тастап, калага «тиын-тебен та- бам б а ?» деген ум1тпен кеткен еркектердщ Ke6i кайтып оралмады. Ж агдайын ж асап, карнын тойдырган катындар- ды н уш н д е калып калды... куйеу болы п, солардын некес!з ту ы лган балалары на эке болып... Ата-бабамыздын салт-дэстуршде еркек утн-жайын тас­ тап кетп еуш 1 ед1, буралкы и т кусап, карны тойган жерде калм ауш ы ед1... М агынасын ан ы к тусш бесе де, «Куцпк куйеу б о лм ай м ы з!» деп, н ам ы стануш ы едь Ол «KyniiK» де­ ген с е з емес, « к у ш » деген угы м еда... «к у ш куй еу» - улы жоктын «купи», «кемекцпЫ», «жанбагар улы » деген сез е д и . Еркектер буры н намы сты , к аси е гп ед1. Оларды солай ата-б абам ы з тэрбиелеп еда... Байы та ста п кеткен эйел байгус кайырш ылык куй ке ш ш , барар ж ер1, басар тауы жок, ш иеттей балаларымен 6ip уй д щ таук1мет1н аркалап, ж ал гы з калады. Кенес е к ь MeTi к е зш д е отбасы н бузган еркектерд1 ж азал ап, «бала- лары н ды бак, тэр би ел е!» деп тэ р тш к е ш акыруш ы едь.. Ka3ip еш дамде е н ш м н щ ж ум ы сы жок! А лла Тагаладан баска эйелдщ cyfieHepi де, ceHepi де жок болды... К д о р ер­ кектер ойына не келсе, соны ю теп, кутырып Kerri... Урпагын, жарын жылатканы - е зш корлаганы екенш кеш бо лса д а 6ip тусш еда гой, А лл а Тагала керш ту р гой, 6ip ал- ды н а келед1 гой... эйелдщ ке з ж асы , баланын мурын богы еш к аш ан ж 1бермейд1гой... Ж ум ы с болса, ак ш а болса... кеп адам тып-тыныш eMip сур ер едь.. С ол болм ай ту р гой... М аш рап ж ум ы с ютеп ж урсе... сей тп ес пе едй? А л , Бопан ш е? Ж умыс 1здеп кайда барм ады ? А кы ры inrri... Кандай ж й тг еда... О сы лар 613 курам аж ем жеп оты рганда, кайда журд1 екен? Е л д щ аш ы ккан ы н, торыкканы н бите м е!? Б ер Ы п ж аткан ж алакы мен зей нетакы га тек кара шай мен нан, анда-санда, умытып калмас уш ш сэры майдын дэм ш гана татып керуге эрен ж ететш ш сезе ме осылар?! Отын-су, кшм-кеш'ек бар дегендей... Э у ел д е п соты м сою , ерулж беру, Kepiui-коланды 6 ip шыны аяк ш айга шакыру деген- дерд1 д е койып барамы з. Той-томалак, ырым-сырымдарды тек колдарында барлар гана жасайтын болды. 0 стш , жан 270

« ф ф & й .___________ e Mip сурсем... кеш емес___________ багамыз деп журш , ата-бабанын салтынан айырылып калмасак болды... Онда казакты гы мы з кайсы? Е, Алла, 0 з 1н ж ар бола кер! Ал, саясатка араласу унпн осы эйелдер кузырлы орындардарга орналасты делж... Тындата ала ма вздерш !? Элде... анау нлренген, коп сем 1з д щ 6ipi бо лы п , е зд е р ш щ жагдайын тузеп, санын кебейтш ж уре бере ме!?... Саясат- кер еркектер 6ip-6ipiHe дес бермей, кы зыл кещрдек болып жатады.... котерген мэселелер1 карапайым адамныц жаг- дайы н а катысы жок... б1рнэрселер... кейде ты н дап , к у л кщ келедг.. амалсыз бас шайкайсын. Е , айналып келгенде, «Т о к бала аш баламен ой н ам ай ды н ы н » Kepi гой... BipaK, KiM 6Lnefli ендь.. бабы болса... бай тал д а ш ауы п , бэй ге ал у ы гаж ап емес... М у м к ш , бул м а к а л д ьщ м э ш де еск1рген ш ы гар... BifliMi асы п , ж аркы рап ке зге туссе, Буштьщ касындагы кара торы эйел кусатып, и, кудай-ай, к1м ед1 аты... К ан дал ай з ба, е зд е р ь а к ш акы рты п алар... Буш 6ip ж умыска шргсерде, содан 6opin сурап алады екен. Сон- дай болса, барсы н! Ештеменщ икл мурынына келмей турып, кара базардагы топ кусап, «Э йел уш мет басына баруы керек!» деген уранмен кара кебейткендерй ж арамайды гой ендк.. 03iMfli сиыр кусаты п , м у ш з1мнен суй р есе де, барм ас ед)м... Е , mipKiH-ай, эйелге бала-ш аганы багаты н бай болса, улде мен булдеге оранып, балаларьщньщ касында отырганга не ж етед1дей сж ?! 1скер эйелдердщ к е п ш ш п уй -iuii, ж акы н-ж уы гы кинал- ган сон барып, бел ш еш ш , 6 ipeyi жун жуып, 6ipeyi нан жа- уып, 6ipeyi асхана аш ып, 6ipeyci тор коз кытайдын семке- ciH ку ш актап, сауда ж асап , кун-кергстщ камы м ен ж ум ы с- тарын бастапты. Осы п р ш ш к т ер ш шагын кожалыкка, сау­ да орындарын аш у г а ж ал гасты ргандары некен-саяк... К еп ш ш п тор коз семкедеп заттарымен 6ipre ездер! де гауарга айналып, «косьякка» Kipin, курбан болы п, жога- лып к е г п . Олардын тагды ры не болды , оны 61л1П ж аткан еи ш м жок. К еп ш ш к: «Баласын, байын тастап, 6ipeyre ти ш кеткен ш ы гар!» - деп ойлайды. Бала турган да эйел кайда барады, зорлык болмаса... «Банкрот болып», жиган-тергеншен айырылып, уайым- кайгынын ту б ш е Tycin, ауру болы п, акыры кы рш ы ны нан киылгандары каншама? Базарда турып, «ж ы лы намы з!» 271

Жанар вбд1шова деп, «ж у з грамдатып» журш , аракка салынып, байдан, бала-шагадан, уйден, адамдык кейштен айырылып, кангы- рып калган а к ж аулы кты каншама... О лардьщ осы ж а н к е п т ж ум ы стары уй-iiuiH ашаршы- л ы ктан ку ткар ы п, sp i б ер 1ден сон... когамы мы зды нарык- ка икемдеп, киындыктан шыгарды емес пе? Эйтпесе, кезш де газеттер: «О йбай, казакка базар жат, онын кыр- сырын бш мейдй К уры ды к!» - деп, байбалам салды емес пе? K a3ip, кара, базардын 6api казактын каракездерше то- лып отыр... А л, кысы, жазы аш ы к базарларда отыратын осы «бизнесм ен» эйелдердш ертен п куш денсаулыгы, жагдайы калай болады!? Ж ас эйелдер бала кетере ала ма? М угедек болы п, кор болып калса, буларга м м кол ушын созады? А л, енщ казак эйелдерш щ осы ерш п н м м елеп жатыр!? Оларды ук1мет басына суйрелеп, ушпакка шыгаратын- дай емекс1тпей, op6 ip эйелге OMipfliH бастауындай карап, камкорлык ж асау керек. Е н 6ipiHuii эйел уй1нде бакы тты болуы керек! Сол уйдщ «о т а г а с ы » деп атал аты н эр еркек е з м1ндет1н бш у 1 керек. «О ны кайдан уйренем1з ? » деп, бас катыруды н каж ет! жок! А та-бабам ы зды н OMip сал ты к1мге болса д а у л п бола ала- ды. «У й болды н ба, эйел1нн!н, балаларыннын камын ойла! Тамагыннын токтыгына, денсаулыгыннын мыктылыгына мастанба: зинакорлык жасама, аракка, нашага yfiip болма! Е р адам отау кетерген сон, 6 eniHiH Kymi де, ниет1 де, ыкы- ласы д а , табысы да, денсаулыгы да, icTereH Tipminiri де - 6api сол м ш кен тай отаны ны н, отбасы ны н байлыгы... Сен1н некел1 эйел1нд! кекте К удай косты! Сондыктан бала- шаганнын карнынын токтыгына, амандыгына, саулыгына, олардын е м 1рде аяктары н нык басып, адам болып калып- тасуына жауаптысын!» дегенд1 еркек балалардын канына, ж аны на ciHipin ecipy керек... «Еркектерден эйелдер кеп!» - деп, каксагандарын Алла Тагала кэпер1не алды м а, олар... кант ди абет1, катерл1 iciK, ту ы ттан , тагы баск а аурулардан ке з ж ум ы п, е м 1рден ерте кетш ж аты р ем ес пе? Ауру эйел ауру бала туады... K e6iHiH доктырга каралуга акшасы жок. Сондыктан оларды тепн ем деу керек... Гендерл1к сая сат соган кол ж е тм зсе гой... Э й ел байгусты А лл а Тагала адам баласын ж арык дуние- ге экелу уш ш жараткан сон, «урпагым адам болып, жаксы 272

___________ 0Mip сурсем- кеш емес___________ ecciH!» деп, т унп уйкынды терт белш, багасын, улп-енеге керсетесщ... Эдет-гурыпты бойына cinipin, eiuip суруге баулисын. Бул кеш басш ылык емей немене?! О тбасы н ы н казы гы - эйел... Бала-ш аган ы н та м агы н тау- ып, оны уксата бш у экономикалык жумыс емес пе? У й д щ im i, т 1р ш ш к , ен ая гы к ш м -ке ш е гш е ш е ш н уйле- ciMfli, жаксы болса екен дей сщ ... Бул ш ы гар м аш ы лы к жумыс емес пе? Булардын талкыга салып, карастырып отырган осы уш мэселеш эр карапайым эйелдш кунделжт1 т 1р ш ш п н д е бар емес пе? «К ед ей д щ к е н е а бппейдЬ> демекнн... м ы н а оты р гандар мыкты болса, уш -терт бала туып, соларды багып отырган эйелдерге ж алакы тагайындасын... Сонда «Х алы к ты н са- нын кебейту yniiH eKi-уш каты н ал а м ы з!» деген дердщ yHi еш едг 0 здер 1 де та у ы к корадагы коразд ар ку сап, apbi-6epi ж упрмейдь.. Уш уйде отырган уш эйелдщ уш бала туганы калай, жагдай жасалган сон, 6ip эйелдщ бес-алты бала тапканы калай!? Bip анадан, 6ip атадан тараган бала тэту, бауырмал, MeftipiMfli болы п есп ей м е ? К а за к бекер ай тп ай ды гой... «К ун д е стщ кул1 де к у н д ес!» деп... Бала кебейген сон, оны тегш окытсын! Эйтпесе, ж еткш ж т1 ж ал ак ы бе л гш е с ш ! 0Mipre келген баланы н жокш ы лы ктан оку-токудан м акуры м калган ы KacipeT емес пе?! Осыларды ойлап, байгус эйелдер бала тууды шектеп отыр емес пе? Отбасындагы Кудайдын берген уш -терт баласын ecipy 6 ip м ем лекеттщ т 1р ш ш г ш е н кем емес кой... бш ген адамга... Сол мемлекетщ нщ 63i адам уш ш керек емес пе? А л, адамды сол шагын отан, отбасы тэрбиелемей ме?! Сон ды ктан ата-ананы н ез1 иманды , тэрбиел1, т э р т т ™ , ада- ми касиеттер1 мол болуы керек. М ш е, идеялогиялык ж ум ы сы м ы з осы бо лу керек, spi е з е н 1м 1м 1зд 1 пайдалануы - мы з керек. С онда бэр1м 1зд щ ж ум ы сы м ы з да , та м агы м ы з д а болады. А л егер мы налар у к 1м е т т щ басы н а бара кал са, осы жумыстарынан баска ештеме бш мейтш байгустар теледи- дарда кер сет1п калатын д еп у таттар ку сап, уй ы к тап оты ра- ты н шыгар... ай тп акш ы , олар е те кеп алады екен... есеп те- 273

_______________ Жанар Э бд това____________ сем, бес айгы сауган су-пмнщ ак ш асы - 6 ip ж алакы екен... цпркш-ай, соларды кыскартып, жалакысын ашкурсак ж урген дерге кемек р ет ш д е yaecTipce гой... Е т ж ейтш казак болсак та, оны алуга шамасы келмей, кызылсырап, колбасанын озш ханньщ асындай эулие кылып, анда-санда жейтшдер каншама...» Осы ойларын cepnin тастап, Ш амшархан басын кетерт ай н аласы н а караса, 6 opi 6 ip нэрсеге б 1рауыздан к е л ю т , кол к е т е р т , дауыс 6epin ж атыр екен, бул да косыла салды... Осы жиналыстан келген сон, шагын бизн еса еркендету у ш ш yKiMerriH томен пайы зды к етемакысымен 6 epLneTiH несиеш алган Ш амшархан Телекпен акылдаса отырып, ш аруаш ылыгындагы кеп жумысты техниканын купймен аткарылатын етш , кайта жабдыктады. Енд1 уй д е п л е р д щ б эр ш е ж ум ы с бар. М аш рап та так касында ж урсе де, элп 6ip кургыр окигадан кешн тым алыстап кеткен жан жарына жакынырак журешн деп, касынан шыкпайды. BipaK баягы е з ш щ Ш амш архан ы ж о к - З щ щ , салмакты, с е з ш ан ды ган бетен эйелд1 кередь Ж ур еп кан жылайды... icTepre ш арасы ж ок, болар ic болды... екш генм ен icrepre еш ам ал ы жок... куры барм агы н тгстейдь Бурын калай болса солай сейлей салган сездерш онын аузы н аш са , кем екеш KepinexiH анкаулыгындай кабылдап, ап пак TicTepi аксиып, риясы з кенш м ен кулш тындайтын Ш ам ш ар хан ы каз1р осындай с езд ер ш кулагы ш алы п калса, жынды баланьщ ойсыз сандырагындай кабылдап, тыры- сы п, ш ы ты нап калаты н болды... TinTi, улдары да оган inecin, ад ы рай ы п карайды. М аш рап ты н мойынын imiHe тарты п , « К а п !» деп, epiHiH ж ы мы райты п, томен тугж иган- нан баска амалы жок. Алансыз баптанып отырып, сериалдарды кору айдалада калды. Бш ек сыбанып, ж ум ы ска бул да Kipicin кетп . Ш ам­ шархан риза болып, кезш щ киыгымен 6ip караса, соган м эз болы п калады... О тбасы ны н Heri3ri байлыгы, куты, 6epeKeci болы п саналаты н еркек, еркек болганда, ез1м1зге таны с М аш р ап бш ек сы баны п, ш ын ниет!мен KipicKeni та- быс еселене кебеш п, КуДай берекесш 6epin, шагын кожа- лыктары гулдене тустг Балалары да «Э к е!» деп, касынан ш ы кпай ты н болды... Уакыт вте келе Ш амшархан да, жылы жымиып, 274

__________0Mip сурсем... кеш емес__________ баягыдай... кещ лге каяу туспеген кездердепдей назданып, М ашрап жакка кез салуы кебейдг.. свйлегенде дауыс ыргагы да жумсаргандай болып, жылыушырай карайтын болды... xinxi, 6ip-eKi рет, буры нгы дай ... буры нгы дай болганда... ж ан адан косы лган кездеп дей , ж 1бек дауы сы н наздана созып, еркелетш , «М аш кен !» деп т е калды... BipaK осы окигадан кей ш ауы л ар асы н да елд ер ку л ш ай- тып ж уретш «хобби » туралы буралкы сез (анекдот) пайда болды... 2009.25.09. Ж УРЕКТЕГ! СЫР Ауылдын теменп жагында колхоздын багы бар. Онда кебше кыста жаксы сакталатын кып-кызыл алма еседг Ала жаздай онын тастай катты жемйлн улкендердщ: «nicciH, ш ы д ан дар !» деген сездер ш е ку л ак асп ай , TiciMi3fli кама- ганына карамай, кажалап ж урш , кол-аягымыз кус-кус бо­ лы п, бет1м 1з ж ары лы п, к у ш м 1з сол ж ерде е те д г 0 ткен гасырдьщ елу алтыншы жылдары... бул бактан кун1-ту н 1 ш ы кпады к десем OTipiK айтп ай ты н шыгармын... Ce6e6i, шекара аш ылып, Ш ыгыс Туркютаннан улкендер- fliH с е з1мен ай тсак, «к аш -к а ш та », ко л хоздасты р у к езш де елден «ауып, каш ып» кеткен агайын-тугандардын к ш д ш кесш ген, ту ган ж ерге оралы п ж аткан кез1 еда... бскери сур мэшинелермен к о ш т келгендерд1 осы бакка э к с л т , ауылдагы ларды н с е з 1мен ай тсак , « т е п п та стай д ы », ягни, т у и р е д ь Ол кезде «у зы н ку л ак т ьщ » хабары Ka3ipri уялы телеф оныннан 6ip кем сокпайды ... Эй тпесе, ауыл- дагы жалгыз кара телефон мектепте гана, онын езш де сол жерде туратын дерект1рдш уйшде. Одан хабар келш ж атканы ш ам алы , ce6e6i мен сол у й д щ баласы м ы н . С оган карамай, «Пэлен деген адам шекарадан бугш ш ы гы пты !» деген хабарды ала салысымен, туган-туыстары тайлы- таягы калмай, осы бакка келш, к е н т кутедг М эшинешн корабы нда оты рган туы скан дары ж ерге TyciciMeH, к у т т тургандар керюедг Керген азаптарын, сагыныштарын, бакилык болып кеткен агайын-туыска кеш л айту да, отба- 275

'1&5*£иЬ>_______________ Жанар вбд|щова____________ сында болып жаткан усак-туйек жаналыктар да inepin ар- мансыз таркататын осы «гей-гейдщ», керюудщ inime Kipin кетедй.. Ал, булай карсы алмагандары кшз уйлерш Tirin, бак- тын iniiH автолавка экелш керсеткен «Касен, Жэмила» де­ ген кинодагы таудын етегшдеп елд1 мекенге уксатып, ез алдына 6ip ауыл болып кеткен. Б1здщ yfi-imiMi3 де бундай бакыттан куры калмады... Аргы беттен экемнщ жалгыз iHici эйел1мен, экеш жэне егей эжем OTin келдь Атам сол кезде жасы сексенге келген, ширак, акырын сейлейтш, юшкентай гана шал екен. Ею агамыз кайтыс болыпты. Э кем нщ : - «Каш-кашта» ойнап журген меш журтка тастап, б1здщ уйдщ iiui шекара асып, кеш in KeTinTi, - деп айтып отырганын ecTin калган мен: - Шешещз де кетin калды ма? - деймш жаным ашып. - Ол кезде шешем кайтыс болган. Кешкен уйдщ орнына келш, ошактын басында шырылдап, жылап отырган MeHi туыстар алып KeTin, паналатыпты. Козы бактым... Кешн окып, адам катарына косылдык кой эйтеу1р... Кудайым жетсмднсп адам баласынын басына бермесе екен, - деп, курсшш, басымнан сыйпап коятын. Экемд1 тастап кеткен шалды да, оранып-шымканып алатын кемтрд1 де, енкей 6ip калын шибаркыттан KHiMi бар iHiciH де мен ш тей жактыртпаймын. EKi бурымы бшектей, узын-тура эйелге гана (экемнщ шнпнщ эйелше) аздап буйрепм бурады. «Экемнщ журтта калганына онын катысы жок кой!» деп, ез1мше ой туйшдеймш. Ол Kicim кешн «ш еше» деп этап кетпм. Мамам терге терт кабаттап, керпе салып, атамдарды жаны калмай кутедь Ол Kicmep кебше уйыктайды. Тамак даяр болганда, оятуга MeHi япберед. Ынгайсызданган 6ip куймен дастархан басына жайгасканда, мамам: - Уй кен, жатып демала бервдздер! - деген сезше: - Мынандай тамга юрсек, уйкы басып жатыр, руксат болса, ез уШмвдц TiKceK, - деген сон, тен-тен кылып, буып- туйген жуктерщ uicmin, аулага кшз уйлерш TiKKeH6i3. Енд1 мамам жасаган тамакты imKeH сон, олар ез жайларына кететш болды. Акырын басып, кшз уйдщ есшшен сыгалаймын. 276

*$§ *& £*_________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ - Балам, 6epi кел! - деп атам шакырады. М аган 6spi тансык- Kipin, атамнын тн есш е суйенш , отыра кетемш . Босагада uiriui орнына бутактары карсы сойдиган ку агаш Tipeyni тирады. Ол - адал бакан, оны атам айткан. Бул уйге ем ш -ерш н Kipin-шыгуга е ы м уйренген сон атамнан: - 0 кемд1 неге тастап кетттщз? - деп, сурап калдым. Ол Kici куйбендеп, томен карап, ундемей калды . Б1раздан сон: - Е, балам, ерш болды ма онда? Ел бастаган кеш- басшыларынын: «Бол! Бол!» деген айбатына шыдай алмай, ойнап шыгып кеткен Обдшалды таппай калып, кущ ренш кете бермедш пе? 0 pi келен козгалган ж урт ала келер де­ ген ум гтте болд ы к, - деп, барк ы т ш албары н ы н Ti3eciH си- палап койды. Сосын басын энтек кетерш , - Кудал тоба, мш е, адам болыпты. «О рнында бар - оналар» деген осы. Дерекзчр... Bi3 де ж ур т ауысты рганы м ы зды байкамай калдык. Тамак ж асаулы, уй Tiryni... сендер, жаман козыларым, бар екенсщдер, - деп, менщ басымнан сипап койды. - Туган жерден кеткен сон, 6i3 де не кермедш ! А на ж акты н ж ерш е де, суы н а д а уйрене ал м ай , бэ р 1м!з сузекпен ауырып K erri к. А ганн ы н у ш ул ы , эйел1 6 ip кунде опат болды . М ш е, ту р а келген аж алд ан Tipi кал ган ы м ы з кел in оты р м ы з, балам , - дед1 атам . - 0 c ip e c e , С ады кты айтсаншы, жиырма бес жасында кыршынынан киылды, - деп, ол суланган жанарын cyprri. - Анау шешен сонын калындыгы болатын. «Калын малый телеп койдындар, адамдарынды алындар!» деп, кызайлар (ру) маза бермеген сон, он тертке толмай турганда, жылын етм зген сон, аган амалсыз алды. Бул да улдарынын, эйелшщ дертшен «е л ем !» деп, кы ста кангып KeTin, у ш кун кардын асты н да ж аты п, iaflen ж у р ш , К удай абиы р бергенде, табы лы п, жаны эрен калды. Анау жетелш , демш ш отыратын дерт со- дан кешн жабысты... К елш нш де пуш пагы канамады... (мен!н ту сш бей , аж ы рая карап калган ы м ды Kepin), э, ба л а тумады дегешм гой, - д ед. - Ата, бай болган сон кашы п кетп щ зд ер ме? - дед!м. - Е , елд щ д акпы рты гой... жай... кай дагы ? Bip-eKi жам- бы болган... - flefli атам кы быж ыктап. - Жамбы деген не? - деймш мен такактап. - Алтын, кумгс - туяк кусатып куйылган... Сол - болган байлыгымыз, сосын - мал... Сонын бэр ш эл п 277

«к о м м у н а » деген 6ip н эрсе ш ы гы п, тарты п алы п ке тп . О р та казан н ан iumK. Т ам ак болганда... ол д а 6ip сум дык там ак ... «к еу л е н » дейд1 ол ж акта... К здймп сы пы рткы бар гой, сонын басындагы дэнш тарты п, ботка сиякты кылып nicipefli. К е б ш е сон ы беред ь Оны канш а тойы п жесен де, эл д эр м ен щ куры п, кен д1р щ к е с ш п , кал ж ы рап турасы н... К унары жок... П ул болаты н за тты н бэр ш тарты п алды. Ол турм ак балалардьщ п еш пенп нщ ещ рш е кадалган алтын, ку м 1с ти ы ндарды , асы л тастар ды д а , кумю тен куйылган эйел дерд щ ш олпы сы н д а сы пы ры п алды . У йге конак кеп кал са, сол орта казан н ан бары п, с аты п алам ы з. Онын 63i ти ш м д е й - «eKi ж у з крам м »... дейдп Ж ум ы с ютемегендер оны д а ал а ал м ай ды . А ш курсакп ы з... OfiTeyip К удай сак- тап, шекара аш ы ла калды гой. Ол жакта сумдык болып ж аты р, балам! - деп меш басымнан сыйпап койды. - А та, Садык агам туралы айтьщызшы, домбыра тарта- ты ны рас па? - деймш атам ны н он Ti3eciHe суйене Tycin. - Тартканда кандай!? Олен ш ыгараты н касиеп де бар е д г М аркум , ж аткан жер1 ж айлы , иманды болсын! Осы экен сиякты акшыл ендь орта бойлы едг Жарыгымнын манлайы аш ы к, жуз1 жаркын едг Сыймай Kerri манлайга, - дед1 дауысы жары кш актаны п. - Сен in OHiH де сол карагы мн ы н ю ш кен тай к е зш д е п 6ip пош ы мына келед1, - деп, м е ш ку ш актап, KOKiperiHe кысып, бет1мнен суйдг Мен булкынып, босанып, кш з уйден ш ы га женелд1м. Будан api экем туралы казбалап сураудын артык екенш, ауыр екенш балалы к 6ip туйсшпен тусш гендей, сезш- гендей болдым. Атамды аяп кегпм... М ен щ ки1з уйден уш рсектеп , ш ыкпай калганы м а тусш - бей, с ы р тта то р уы л дап ж урген С ал тан ат пен Нурсулуларга барып косылдым. Колхоз болып ойнаймыз. Белсещй болып, атамнын ай- туы нш а, олардын бидайын, малый, заттарын «кэмпеске- леп», зар каксатамын. Олар К ытайга кашады... мен эскер болы п, куам ы н. А ты п Tycipin, устагандары мды кашкын ретшде камаймын. Кешкен уйдщ орнына келш, ошактын басында шырыл- дап ж ы л ап о ты рган ба л а кез1ме елестесе, KencipiriM аш ып, жылагым келедг Сол кезде ойынды ки п токтатамын да, «мен кегп м !» деп, уйге карата салып урып ж упре жене- леп н м ш . 278

___________ 0 Mip сурсем... кеш емес___________ « Й Й *?*? Эш ейшде ойынга тоймайтын менщ неге осылай тез кетш калганыма тусш е алмай, олар да аяндап, уйш е кайтатын едь Ауылдын тусынан езен агып жатады. С уы аз-ак , 6ipaK кектем де ку ты р ы п , тасы п , ж агасы н ан ш ыгып, уйдей-уйдей кой тастарды , тамы ры мен жулынган агаш тар ды агы зы п келед1, ауы л о ты н га 6ip ж ары п калады . Бул кезде кореец, оны 6ip дулей дерсщ ... А л, ж аздай моп-момакан болы п, бет1 аш ы л м аган келш- шек кусап, сызылып, сылдырап кана жатады: суы тастай. С онда д а 6i3 ш ы кпай ш ом ы лам ы з: улкендер суы н богеп, келпик ж асап берген, сол ж ерге сунгиийз д е, TiciMi3- TiciMi3re тимей сакы лдап, eriMi3 ку с е тте н ш , урп ш п , ж агага ш ы га сал а, к ш м 1м 1збен 03iMi3fli-03iMi3 сабалап , «бака шомылды, мен шомы лган ж окпы н!» деп, зарылдай- мыз. С ейтш жылынамыз. ¥ л д ар 6ipiHiiii к е л ш , с у га ту ссе, езе н - с о л а р д ш , ал кы здар 6ipiHini иемденсе, олар карай ды да: «О й б ай , кы здар шомылып ж аты р!» деп, шулап-шуркырап каш а женеледг.. ©здершше уялгандары, ce6e6i exi ж ак та анадан жана ту гандай memiHin, сы р ж ал ац аш ку й 1м 1зде с у га ку м п ете ту се тш б 1з. Осы «занды » бузатын - жалгы з М урат: ж агага отырып алады да: - Ей, ш!билер! Шыгындар! Ш ыкпасандар, шидей аяктарынды мына тас талкандайды! - деп, тагы 6ip айтуга ауыз бармайтын создерд1 айтып, айгайлайды, тасты карша борагады. Оган батылы жет1п, жакындап, алысып-жулысып, бетш кайтаратын мен гана... Калган кыздар ш урылдап, уялып, судан ш ыкпай калады . Одан 6ip-eKi ж ас улкенд1г 1м болган сон, устап алсам, сазайын тарткызамын. - Сен1н атан - кы тай лы к, каш к ы н, банды ! С ен ермек- пннщ кызысын, кытайлык, кытайлык, ермекшй - деп, бо- санып алып, каша «уры с» салады. Ш ыгыс Турк1станнан келгендерд1 6i3 ж акта «орден кел- ген дер!» дейд1. М у ратты н сол созд !н тоны н айналды ры п. ойнатып, «ормекш1ге» айналдырып отырганы гой... На- мыстанып, ызадан тырсылдап, жарылып кете жаздаймын, 279

ЖанарЭбд1Ш1 6ipaK id e p re амалым жок: ол кашып, ж ети збейш де, устатпайды да... К уз TycTi. 0 кем , ш еш ем eiceyi акы лдасы п, тауды н бектерш е орна- ласкан ауылдан атама уй сатып алып бердь Олар кшз уй л ерш ж ы гы п, мэш инеге басып сонда к о п т . Б Ь д щ уй берген ала сиырды, он шакты койды да аркан тартып, ж уктщ артына тиедь Устше агам мен шешем, кабинеге атам мен эжем отырды. Кеп узамай атам кайтыс болды. Ел: «Ж арыктыктын Tineyi дурыс екен: туган жердщ топырагы буйырып, балалары- н ьщ ал ды н да Kerri!» - десть К ы ркы н 6TKi3in келген сон, б1зд щ уй эж емдк аганы, ш еш ем 1зд 1 конакка ш акы рды . BopiMi3 дастархан басында отырганда, ага ьщыранып алып: - М ына С агы ны ш атасына жакын едь Бйге бала болса... - деп, маган карады. Мен д алага аты п ш ы кты м . Ж урепм 6 ip ж ам ан ды кты сезгендей, аткалактап, кеудеме сыймайды... «Em KiMre бала болгы м келмейдц уйден кетю м келмейдП» деп айгайлагы м келедь BipaK уш м шыкпайды, элдене тамагы ма туры п калган сиякты. Белмеме барып, пысылдап жылап жатып уйыктап калыппын. Ш еш ем ш н карсылыгына, мен1н ж ы лаган ы м а карамай: «Ж ур е турсы н , сосы н корем1з !» - деп, кш м-кешепмд1 жи- нап, экем меш алып журдь Тан бозарып, аппак болып атканда торы биеге мш гесш , ж о лга ш ы ккан экелЬбалалы екеум1з карангы тусе, ж аланаш 6ip бш к жартасты айналып eTin, кара жолга ту ск еш м 1зде, алды м ы здан шамдары ж апырлай жанган ауыл коршдь ¥зынынан узак созылган, ащы шектей иретш ген жолмен тура ж у р т келш, 6ip карауыткан уйдщ ал ды н а токтады к. Ш эуш деп HTi урген сон ба, е сш аш ы- лы п, ш еш ем уйден шыгып, меш аттан Tycipin алды. Yflipefiin уй ге ю рген м е н щ б еп м н ен с уй ш , улкендер амандык-саулык сурасып жатыр. К ш з уйдеп адалбакан eciK ж ак ка орналасы пты . А там eciMe Tycin Kerri. Терде оты р ган ызбарлы KeMnipre карады м да, онын жок екенiне ан ы к K03iM ж е т ш , «А там -а й !» деп ботадай боздап жылап ж 1берд1м. Бунын ш ш д е атам д ы ж октауы м да, мы на жат

!' __________ 0Mipсурсем... кеш емес___________ | адамдардын арасына зорлыкпен, е з ерюмнен ты с экелш- I| reHiMHiH «дертЬ> де, ал д ы м д а к у т ш ту р ган маган бей тан ы с eMipiMHiH коркы ны ш ы д а , б у г ш та н ертен ган а ж олга | ш ы ксак т а у й деп л ер д1 i3деген с агы н ы ш та бар... Улкендер зары лдап ж ы лаган MeHi эрен легенде ж уб аты п , б е т1м д 1 су- мен шайгызып, аласа жозынын айналасын коршай жайга- сып, шайга отырдык. Айналама бажайлап караймын. Кызылды-жасы лды кес- тел1 ки1м ж ап кы ш тар , кестел 1 о рам алдар, ш и бар кы т ша- I пандар, керпелер, жастыктар, бестектер, тулактар, шуберек дастархан , у й д щ Hici - 6api, 6 api маган жат. Т ам ак iuiin бптсен сон , ж ерге с ал га н те с ек те ту н г ы ш рет сейсепаз, ауыр керпеге оранып, жалгыз жатырмын. Кеш- л1м кулазы п , ж у р е п м д у рсш д еп , кы сты гы п ж ы л ап ж 1бер- [ д 1м. - Сагыныш, не болды? - деп, экем касыма келдь - Эке, калгым келмейдк коркамын! - деп, жылауды удете ту с т 1м. Э к ем унс1з. Б1раздан сон: - Ертен сойлесем1з, жат! Тун Ш н д е жылаган жаман бо- лады. Кой! - дед1 каткы л дауыспен. Керпемен басымды буркеп алып, булыгып, жылап жа- ты п , уй ы к тап KeTinniH. Кез1мд1 аш са м , ж ал гы з ж аты рм ы н. Тебеге карап, кайда жатканымды тусш бей, бакырайдым да калдым: агаш ш м дерт экпен борланган бетен жай... шо- ш ы п KeTin, о н ж ам басы м а ш ор ш ы п , аунап т у ст 1м д е, жер тесекке аямай согылдым. Ауырсынып, тыржия басымды к е т е р д 1м. Кеше ымырт жабылганда, юрген карангы ауыл, шэуш- деген иттер дауысы, eciri сыкырлаган «ж ана» эке-шешем- н щ ж ад агай у ш eciMe сап ете т у е й ... Iiihm уд ай аш ы п, кез!м е ы сты к ж ас ты гы лы п, KencipiriM аш ы ды . Г ал ам ат 6ip коркыныш бойымды жайлап, жапан тузде, е л а з , сусыз ай- далада ж ал гы з калгандай... аркам тоназы п, денем Aipin кагып, апыл-гупыл кише салып, ауызгы уйге атып шык- тым. Ж ана экем, ш еш ем, эжем yineyi шай iiuin оты р екен. - Э к ем кайда? - дед1м ап ты гы п. Ш уйкедей кара кем ш р ж ана экеме карады. Ол Kici ьщ ы р ан а сейлеп, ерш ген дей, ерн1н ш у ш р е сейлеп: - Ы-ы-ы-ы, ол Kici е рте ту ры п , кетin калы пты -мы с... - деда. 281

_______________ Жанар вбд1шова____________ А л кеп ж ы л а, ал кеп ег1л... Ж ана ш еш ем орнынан ыргатыла турды да, колымнан жетелеп, сыртка шыгарды. Кумганга су куйып: - Кой, ж ы л ам а, келед1 олар... Басын ауырады боска... Eeriim i жуып, шайынды ime гой, - деп, зорлап бетзмд1 жугызды. Ш ай д а iuiin жет1ст1рмед1м. Э кем алып к е л т тастаган кара ж олга карап, к е з1м н щ ж асы кез1м н щ жасына тимей мелтшдеп, егш д!м де отырдым, егш д ш де отырдым. Тустен кешн денем кызып, басым солкылдап ауырып, мен-зен 6ip куйге ту с т 1м. Т ер KepneHi асты м а салдым да, бакан да ш у ш ту рган , есю купэйкеш басы м а ж астап, ecKi кара тонды жамылып жатып калдым. Кез1мд1 аш сам , айн алам ты м -ты ры с, карангы, Tipi жан жок. Дурсшдеп соккан ез ж урепмнщ дауысын гана ecTHMiH, тамы рлары мн ы н лыпы лдап соккан л уш л ш сон ш алы к ты айкын ce3in ж аты рм ы н. EpHiM Ke6epcin, су iuiKiM келедт «М а м а , м ама, су-у», - деймш . Дауысым шыкпайды. Тагы жыладым, тэты су сурадым. Денем кушп- ж ан ы п, ж у р е п м айниды. С олай тан аткан ш а Gipiiemc рет ояндым. Бозарып жарык тускенде айналама бажайлап карасам , сол та м ак ш к е н жерде ж ал гы з ж атыр екенм ш . Уй иелер1TynKi белмеде екен. С у сураган дауысымды ешюм еспмедь.. касыма ешюм келмедк те с е к салулы болса да, уйдегщей е ш ю м MeHi KeTepin апарып, орн ы м а жаткы збады , манлайымнан сый- пап, «н е болды?» демедь «М ама, мама...» деп жылап жа­ ты п , сш ем катып уйы ктап KeTinniH. Ke3iMfli аш сам , уйдщ imi жап-жарык, м е н щ кыбырлаган кимылымнан ecKi тон- нан уш к ан ш ан-тозан дар терезеден ту ра тускен кун сэулесш щ бойымен жайлап, калыктай уш ады. Осыган 6ipa3 карап ж атты м да, д1ршдеп, орнымнан эрен турдым, денем кал ты р ап, ж у р е п м суы лдап, сы ртка ш ы кты м . EKi ш екем солкы лдап, ж ы л ау га хал жок, ке бе р аге н , TiniHreH epmMfli ж алай бер ем ш . EciK алды ндагы келденен жаткан агаш ты н у с тш е 6ip койдын TepiciH жайып, ж у н ш эжем ж ул м ал ап жатыр. Онын касы на келш , сел ти ш 6ipa3 ту рды м , 6ipaK ол Kici е з жум ы сы мен бола бердк Кора жактан жана шешем шыкты. - Турды н б а? Б е н щ п жу, - дедь К олж угы ш 1здеп, жан- ж агыма алактаганыммен, таба алмадым. Мойны ишген 282

__________ 0Mip сурсем... кеш емес__________ *& & & }& кум ган мен Kipuii экел ш койды. М у н дай га уйренбеген мен жуудын ырымын жасадым. - Ошактын басында шай тур. 1ше гой, - дедь KipceM, eni ж апы рак нан мен улкен кэрлен кесемен мейшлдеген шай тур екен. Туш мен каталап шыккан ба- сым, кесеш бас салганыммен, ime алмадым. Т у з косылган екен, тыжы ры на 6ip-eKi урттады м да орнына койдым. Экем экелш тастаган кара жолга телм1ре карап, ке з1мн1н ж асы н ти я ал м ай , сол кы л дап, у зак ж ы л ады м . Эбден эл!м курыган сон, орныма келш, ecni тонды жамы- лып, жатып калдым. Ошактын басындагы жеке койылган тамакты жалгыз, Tepic карап отырып жеуге де eriM уйрендь BipaK осы «ж абайылыгымнын» зардабын кешн кеп тартты м. Kemui- лйгпн ортасында уялып, емш -еркш тамак жей алмай, жай- ланып о ты р а ал м ай , м а зам Kerin, уял ган н ан не жеп, не койганымды бш м ей, ынгайсы з ж агдай да калаты н ед1м. Бес-алты куннен сон, оку басталды. Кластастарым- н ьщ Ke6iHiH менен е р е с е к те у е к е н д ер ш б1рден б ай к ад ы м . C e6 e6i, Ke6i «о р д ен » келгендер, ан а ж ак та алты н ш ы , жетшнп сыныпты тэмамдап келсе де, бул жерде бесш оп кластан бинмш api жалгастырулары керек екен. М урты тебш деген, дауысы гурш деген, ж т т болы п калган ер балалар да, бой ж е тш , булыксыган кы здар д а бар... М еш м ен кар ай л ас деген К ул1м хан н ы н 03i мен ен е ю ж ас улкен болып ш ыкты. Буларды колды-аякка турмай, бейкам турган баланыц басынан «токай» алып, (ш ертш калып) каша женелетш , «сокыр теке», «какы л-мею л», «ж асырынбак» ойнап, алысып-жулысып ж уретш , кыз- дардын селти тш epin койган шаш ынан тарты п калып. окыра тиген бузаудай, бет алды безе ж енелетш бурын- гы кластастарыммен салы сты руга мулдем болмайтын efli... Бул жерде де ж ал гы зды кты ан ы к сезд1м. Кул1м ханн ьщ yfii 6i3re ж акын. С абактан кел ш , ош акты н басындагы 6eri газетпен жабылган тамагымды iiuin 6rie бергенде, сап ете туседь - С агы ны ш , ж урил саган б1рнэрсе керсетем , - дейдк Уйдеплерге караймын. Олар ундемеген сон, Кул1мханга 283

_______________ Жанар Эбдмова____________ epin, уш не барамын. Ол жана туган козысын керсетедг - Кел, мына кораны тазалап тастайы к, сосын ойнаймыз, - дейдк Таусылмайтын кой кора, сиыр кора, ат кора - бэрш тазал ап , ш еп сал ы п, су бергенш е кеш батады. Бурын бундай ауыр жумыс ютемегендктен бе, сы ем катып, уйге келемш де, сабак окымак турмак, кггаптын бетш ашуга ш ам а м келмей, ш арш ап, cypiHin кулаймын. С е й т ш , эке-ш еш ем нщ касы нда жургенде, такылдап, жа- уап 6epin, «б е с к е » окитын мен сабак б т м е й т ш , Kip кож алак, буйы гы кы зга айнала берд1м. У йдщ артында улкен езен гурш деп агып жатады. Соныц жагасына барып, у н и з, узак отыру менin уйрен- miKTi э д е п м е айналган. Bip ку ш осылай отырганымда к а сы м а Кул1мхан келдк «Э р е н та п ты м гой... ж ур, кора та- заласы п ж!бер, сосын 6 ip кы зык керсетем ш », - дедг К ы зы гы п epin журд1м. К ора тазал ап бггпк. Кул1мхан ете купил турде: «Ж ур, езен жакка барайык!» - дедь Ж агага ж ай гасы п о ты рган сон, калтасынан 6 ip нэрсе ш ы гарды .У ш лт карасам - темекь - Кызык болады, тартайык, мамамнын калтасынан урлап шыктым, - дедг - С ен тарт! Мен касы нда оты рамы н, - дед4м. Ерекше кы зы кка кенелемш деген кумарлы гы м пэсейд1 де калды. Ол буркыратып-ак отыр. - Bip сорып Kepmi, т у т ш н щ де е зш ш е 6 ip дэм 1 болады, - деп, ол уш ы кы зарган тем ек1н!н тукы лы н маган элсш- эл с ш усынады. Мен у н о з басы м ды ш айкап, кенбед!м. Ы мы рт у ш р ш п , карангылык коюланган сайын су гу р ш куш еш п , гусш суытып, езен карауытып барады. Денем тоназыды. - Жур, кегли ! - дед1м Кушмханга. О н ы н уй ж агы нан memeciHiH: - К ул тх ан ! Кайдасын? - деген дауысы естивд. А л , м е ш emxiM е й т ш !здемейд1 де... Келсем, ошактын басы н да TeMip т абак та кеспе кую лы ту р екен, imTiM де, жа- тып калдым. К азак тш н ен сабак берелн мугал1м - Кулшханнын экес ь Кейде кора та зал ап 6iTKeH сон, ш эй imeMi3. Сол кезде ол Kici м е н щ басы м нан сипап: 284

__________eMip сурсем... кеш емес___________ - Адам болады осы бала, - деп коятын. Кул1мхан кызганып калатын. Класта екеум1з 6 ipre оты- рамыз. Папасы басымнан сипаган куш ол канатын жайып, шынтагымен м е т итерш , партанын ш етш е карата ыгыс- ты ры п, Tipecefli д е кал ады . Bip ку ш осы н ы бай к аган муга- niM м е т сэры баламен ар тк ы пар тага оты ргы зды . Б алахм ет маган б1рден ун ады . О ган кам корл ы к ж аса- гы м келш турады. Bipne, есеп сабагы нда ол локсып, кусып ж 1бер дг О щ н е карасам , боп-боз болы п, сек ш л д е р 1 бады- райып KepiHin KeTinTi. К ал ы н дау асть щ гы epHi flip-flip exefli. Оны аяп, ж ы лагым келш к еттг Ун-туншз ю тапты н сыртын каптаган ra3erri жыртып алып, партаны суртпм . Ол да 6ip кагаз алып, апыл-гупыл сурте бастады. Тазалап, кагазымызды тастаган сон, сабакка ден койгансыдык. Онын жуп-жука улкен кулагы кып-кызыл болып, ынгай- сызданып отыр. Мен байкамагансып отырганыммен, журе- riM елж 1реп, оны н устарам ен такы р л ап, ал ы п таста га н ба- сынан сипап, 6ip жаксы с е з айткым келедг Кайдан... оган карауга е з 1м де уя л ы п оты рмы н. Ол тактага ш ыгып, жауап берсе, кунделйгш ашып, мугал1мге усынатынмын. Баскалар бул кы лыгыма таныр- кап караганымен, с ш и м ештене деген жок- BipaK осы эре- кет1м б эр ш е керем ет эсер e r r i. Олар д а касы ндагы ларды н кунделш ш аш ы п, бага кою га усы наты н болды. Б1зд щ 6 ip- 6ipiMi3re ж асаган бул ш ти п аты м ы з к а зак Tini п э н ш щ м у гал 1м ш щ н азары нан ты с калган жок- Bip KyHi ол сабакка катты ашуланып келдг Орнымыздан турып, амандаскан б1здерге кадал а карап: - Ей, итт1н балалары ! - дед1 акы ры п, осы о ты р- ган ы нн ьщ 6api 6ip-6ipiHe туы скан сьщ дар, б э р щ 6 ip атан ы к балаларысындар! - дед1 ол каЬарланып, эр кайсымызга тесш е карап, - eHfli осы лай, - ол ж е т ю р ш ш ал ды , - 6 ip- 6 ipiHe кы лм иып карайтын болсандар, ж аксы лы к кермей- ан дер! - дед! кадап. - «Бул айгайым аздау болды-ау...» де- гендей, MyraniMiMi3 буйыра: - Турындар! - дедь Bi3 орнымыздан атып-атып турып, анырайып карап калдык. - Айда, марш! ¥лдар ана жакка, кыздар мына жакка б1рынгай отырындар! - дед!. Б1з ап ы р-топы р болы п, тез бeлiнiп, оты р а калдык. KyniMxaH eKeyiMi3 буры нгы орны- м ы зга конжиыппыз. Ол MeHi ш ы н тагы м ен ту р тк ш е п , жыл- 285

ЖанарЭбши миып, кез1мен элденеш и ш аралап, айткысы келетшдей. Оньщ мензеген жагына карап калсам, сэры бала кезш щ киыгымен маган карап отыр екен. Бетзм ду ете тустг Кул1мхан кулагы м а аузы н такап , еркелеткендей epuiH со- зып: «Бала-а-ш-ш!» деп, меш мазактады. Урлыгымньщ уст1нен 6ipey Tycin калгандай, сасы п калдым, осы api-capi кушмд1 мугал1мнщ : «Дэптерлер1цд1 даярландар! Д иктант ж азамы з!» деген дауысы белдг Кешке Кул1мхан келдк - Сен1 папам ш акы ры п ж аты р, - деда. Барсам , олар шэй iinin ж аты р екен. Д астархан жиналысымен, мугал1м1м1з Кул1мхан ei<eyiMi3re exi аягы н, аркасын укалаттырды. Кул1мханга Караганда менщ салмагым жещлдеу болган сон, аркасын басты ртты , желкесш укалаттырды. Сосын ор- нынан ту ры п , д е н е с ш щ курыс-тырысы н ж азы п, xepiain- созы лып 6ipa3 отырды да: «ByriHri жазган диктантты тексерш тастандар!» - дедь EKeyiMi3 мэзб1з. О з1ш зд ац дэптерлер1м1зд1 тауып алып, 6 ip-6 ip «б ест1 » конжиттык. Сары б аланьщ дэптер1 Кул1м ханн ьщ колына TycinTi. - Бала-а-а-ш-ш, - деп ол дэптермен бет1мнен шикылдап к у л ш , 6ip-eKi сипап e r r i. Ж урепм кеудеме сыймай, аткы л ак тап , аунап кеткендей... С онда да ту к болмагандай, алдымдагы дэптерд1 тексергенсш, шукшиып отырмын. BipaK эр тал ш аш ы м а ш еш н «Кул1мхан не ютер екен?» де- гендей, flipiл кагып, сэры баланьщ дэптерш щ устш де тур. Ол карап шыкты да ш ж ш ш : - К а р а т ы , 6ip к а т е а з ж азы пты , - дедк i-i-hi-м, « ж » мен «у -д ы » баск аш а ж азады екен... « у ш » коямын, - дед1 ол ж уп -ж ука ерн1н ж ымкырып. Мен сол дэптерге ш укш иган кушмде калдым. Жактап, 6ip ау ы з с е з ай ту - Кул1м хан га О Н Ы Ц маган унайтынын кезш з мойындау болар едь.. Ертесш де диктант туралы улкен ш у шыкты. Мугал1м б1разын кайта керш : «Ей, бул калайша болган?» - деп, баскаш а бага койды. Ен сонында сэры бала колын к е те р ш , басы н кы дауыспен: «А га й , менде 6ip кате жок, неге «у ш » алганымды бш мейм ш ?» - дедь Мугал1м1м13 аш улан ы п, еденд16ip т е й п де, айгайлап: - Окел дэптердк - деда. А л а коз1мен 6 i3fli 6 ip атып. - Орине, « б е с »! - дед1. 286

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Кешке Кул1мханньщ папасы екш нп кабат осылай ютей- т ш болсак, екеум 1зд1 д е аям ай ты н ы н , «ж е р ге к а зы к кы лы п кагып» жгёеретшш айтты. BipaK одан кейш де Кул1мхан оньщ багасы н тем ен детуш коймады. Еьад мугал1м диктант дэптерд! жинап ала салы- сымен, сэры балага «бес» деген баганы баттитып койып беретш болды. М енщ де жаным тынышталы п, ж урепм боска туламайтын болды. Онашада оньщ дэптерш алып карасам , мелд1реген ж азуы н ы н эр эр ш нен е з ш Kepin тургандай, ж урепм елж1реп кететш . Карай бер п м келедк тойм ай-тоймай карай б е р п м келедь.. С у алып келу - ауылда улкен жумыс. 1шкен суымыз « а д а л » болуы ymiH, е зе н н щ ен ж огаргы ж агы н ан барып, eKi ф лягты есекке те в д еп , ал ы п ту се м 1з. А лгаш рет барганымда, 6ip жагындагы флягка суды кеб1рек куйып жШ ерш, ол ауы п т у е й . С уы н Terin, те в д еш н десем, куш1м жетпейдь Тау ш аткалы карауытып, салкын- дап, ызгарланып келедь Вагана келгешмде моп-момакан болып агы п жаткан су ту н баскан сайы н Kymi кернеп, ар- насынан асьщ кырап, булкы ны п, Tyci суы ктан ы п Meni ж ута- тындай... артымнан элдене шыга келш , бас салатындай... эсер стедь Корыкканымнан денем т у р ш т п , бар дауысым- мен бакм ры п , ж ы л ап >юберд1м. Кенет, элд ею м э л е у е г п колдарымен ф лягтарды KOTepin, ер д щ уст1не салы п, тендеп берд!. Коз1мнщ ж асы н сур туге де шамам келмей, ж алт карасам, сэры бала... Ол ыдыстар- ды толты ры п , eceicriH басы н ау ы л га карата буры п, айдай женелдь Артынан epin келе жатырмын. Epin кана келе жаткан жокпын: ж урепм лупшдеп, куйш-жанып, ертенш келе жатырмын... уш ы п келе жатырмын. Бурылыска кел- генде, есек т1н бас ж 1б ш колы м а устатты . Б1п-ы сты к екен... Осы ыстыкты аялай-аялай, алаканыма кысып, уйге карай ж уре берд1м. Ж урепм алы п -уш ы п, ау зы м а ты гы лады . « 1щ р д щ ту ск еш кандай ж аксы болды , эйтпесе, ж ы лаганнан TypiM кы зык ш ы гар...» деп бет-аузы м ды сипалай бер см ш . Бакыттан басы м айналы п, 031мнен-ез1м ж ымиямын... Кейш осы жолмен канш а рет ж урш , канш а рет «кара ж олга оньщ i3i TycTi ме е кен ?» деп ущ лгеш м д1 ез1м гана бшемш... Канша рет ол устаган ж ш п аялай сипап, алаканыньщ ыстыгын сезш геж м д1ез!м гана бьпемш. 287

_______________ Жанар Эбдмова_____________ Енд1 оны кунде Kepin туру уппн, тозактын отына тусуге де эз1р ед1м... Bip кун1 экем келдо. Бурынгыдай жылап-eHipen, «уйге кетемш!» деп, кигылык салмайтын болганмын. Суык бау- ыр^ тартып, беНмнен 6ip суйпземш де кейде су экелуге, кейде мугал1мнш корасын тазалауга кетш, олардыц калай кеткенш кермей де калатынмын. Сабактан келсем, экем терде отыр екен. Колымды жуып, дастарханга отыра бергешм сол ед1, Кул1мхан Kipin келд1де, ай-шайга карамай: - Папам шакырып жатыр, тез к ел т, кора тазаласып »i6epciH дедй - деп, жалт бурылып шыгып Kerri. - Мугал1м шакырып жатыр! - деп, апыл-гупыл аузыма тускенд! жей салдым да, шыга женелд1м. Одан озппздщ кораны тазалап, су экелш, уйге KipceM, экем ani кетпептг Тамагым баягыдай ошактын басында газетпен жабулы тур екен. Tepic карап отырып ш П м де, далага шыгып кегпм. Кеш батты. Эзеннщ жагасына барып отырып, гурщцеп акканына кулак туремш. Кез1мд1жумып, сэры баланы кез алдыма елестетемш. «Экем кеткен шыгар» деген оймен уйге келсем, ол Kici баганагы орнында эл1 отыр. Колю тамактан сон, сабак караган болдым. Квз1ме уйкы тыгы- лып, калгып-шулгып эрен отырмын. Экем кундел1пмд1 колына алып, к орт отыр. Ke6i - «упгпк». Баягыдагы айда- рынан жел ecin, бантип желб1реп, ак фартуг1 жарасып, «беске» окитын кыздын орнында жеш неше рет кайы- рылган, селендеген жемшр1 бар, шаршап-шалдыккан, cineci каткан, уйкы баскан, шаруа кыз отыр едь Отырган жер1мде жатып, аузымнан сшекешм агып, уйыктап калып- пын. Туннщ 6ip уагында кунпр-кунпр свйлескен дауыс- тардан оянып кетпм. YcTiMe тон жауып, басыма жастык жастап койыпты. Коз1мд1 ашсам, эшешнде ерте жатып калатын KeMnip каздиып пештщ касында отыр. Экем эл1 кетпепть Мен кез1мд1 жума койдым. - «Келмендер, сендерд1 умытсын!» деген сон, ат i3iH анда-санда салып журсем де, керетйпм осы: мурнынан шаншылып су тасып, кора тазалап жургеш... Тамакты неге ошактын басына жеке койып бересщдер? Кшмдерщ не? Жен1 уш кайырылган!? «Акшаны 6epin ж!берщдер, вз1м(з аламыз!» дегендерщ осы ма? А як KHiMi колпылдап, пальто- 288

___________ 9Mip сурсем... кеш емес___________ « З Д Д О сы жер сызады... Сендерге бала емес, жумыскер керек кой, карап отырсам... - дед! экем ашынып. - Е, ecin турган бала емес пе? Биыл он eKire толады. Б1з жакта куда тусш, он уштеп кыз узатылады. Калын малы да жаксы болады. Сендердщ зандарьщ кызык екен!? Жиырмага келген кызды да желке шашын урпитш, уйде устап, баладай мэпелеп... - кемгир мырс етш кулдь - Айтпакшы, сенщ «жерд1 кимаймын, елд1 кимаймын, окимын!» деп, келгенщде, жетнженпш естщ к. «Байдын баласы, пшпион!» деп, он жылга сотталып кетшсщ гой... Экещп тастап, бауырларьщнан безш кеткендеп тапканын осы ма? Олар «аганы 6ip керсек!» деп, армандап журш, ом1рден отш Kerri. Иэ, шешен елген сон, жастыктьщ буы- мен саган Tenepim корсетсем де, мына кызына сойлеген де жокпын. Сура ана келшнен!? 03i журед1 эйтеу1р... Басында конбей ме екен деп ойлап ем, эйтеу1р кейш райынан кайтты. Окуына барады, каскырдын Kyuiiri кусап, суык ба- уыр тартып, сойлемейд1 эйтеу1р... Жадырап, 6ip кабагын ашканын кормед!м. Кулмесхан бул! Кудды кшпюнтай кезйцеп сен сиякты... Ал, тамакты жылы турсын деп, ана келш ошактын басына коя салады да... Эйтеу1р «егей» деп, меш сыртка тепкешщл коймапсьщ, - дед1 кемшр. - Шешен олгел1 экене cepiK болдым. Бес кыз, 6ip ул тауып берд1м. Аналар калды аргы бетте... Сонда да шыдап, ку жалгыздын артынан, экене epin келд1м. Негыл дейсщ маган?! - дед1ажырайып, экеме ызбарлана карап. - Шекара асып, «еркелеп» журген мен емес, экемдей юсшер де, уйм ет басында отырган, 6ip ауыз сез уппн аты- лып кетт1. Ол кезде заман солай болды. Журтта калган меш тауып алып, баккан шалдар артымнан барып, араша- лап алмаганда, мен де булай отырмас ед1м, - дед1экем еш бузылып. Ертесшде экем: - Сагынышты сурадындар, берд1м! BipaK баланы булай багуга болмайды. Бул да 6ip жспмнщ кушн Kemin KeTinTi, окудан макурым калыпты, ютаптын бетш ашпайтын бо- лыпты... Болашагы не болады? - деп, меш алып Kerri. Сары баланы ш тей кимай-кимай, ол турып жаткан ауылга карайлай-карайлай, imiM удай ашып, коз1м жасау- 289

Жанар Эбд1 pan, торы биеге мшгесш, жарбиып, окемнщ аркасына бысып, журепм кан жылап, эрен кетin барамын... Уйге келген сон, маган бастан-аяк жана кшм алынды. Кшмдертм ез1ме шап-шак, эр! жарасымды. Bip шок ак бантик™ бурымыма тагуды шешем кунде кадагалайды. YcTi-басыма караган сон, мен де суйюмд! бала болып шыга келдш. Айнадан ез1мдьез1м Kepin, сэры бала eciMe туседь.. «шркш-ай... керсе гой меж!» деп, армандаймын. Ол катар отыргандай болып, мен кеинреш деп, есеп дэптерш ашып, ортага койган сиякты болып, 03i маган карауга уялып отыргандай болып, жш-жш TyciMe Kipefli. Эке-шешем бурынгы ак жаркын, еркелеп туратын мше- з 1мд1 таба алмай, кезш щ астымен карап, уншз, жалгыз отыруды жаксы керетш, буйыгы кызды керш, пушайман болатын. Ocipece, ауырып-сыркап калсам, диванда Tepic карап жатып алып, дымымды шыгармай, 6ip кемек сура- май, «жеке» ауыратыным оларды тан калдыратын, эр! шо- шытатын... Катардагы окушылардай жауап 6epin, «терт» деген бага алу ymin, бурынгы еткен сабактарды кайталап, кеп окуыма, кеп енбектену1ме тура келдь BipaK сэры баладай ешюмд1 жаксы кере алмадым. Окуга туст1м. Алматы кандай эсем... Кызыгы таусылмайтын студентик eMip басталып та Kerri. Курстастарым да шетшен сайдын та- сындай ж т тт е р мен аяулы кыздар. Уайым-кайгысыз жел- юлдеп журген1мде, аяк астынан экем кайтыс болды. Окудан калып калмасын деп, кептен 6epi ауырып жургенш жасы- рып, маган айткызбапты. Сейтш мен асыл экемнщ 6ip ауыз сезш де ести алмай, арманда калып, ем1рден eTin барамын. Буп eKiHimiM Mi журепмд1сыздатады. Жерлеп келген сон, эр жерде окитын жерлестер келш, кежл айтты. Кеп жылдан кешн солармен 6ipre келген сэры баланы керд1м. Ол сымбатты ж т т болыпты. Бетшдеп cennini oni бар екен. Крлымды кысып, кешл айтканда, журепм аударылып кете жаздады. Куректей алаканы оттай ыстык екен... 290

__________0Mip сурсем... кеш емес_________ «ЙЙ#??' Содан кейш жолымыз туйкнп, жш кездесе беретш болдык. Студентик eMipiMfle 6ipiHiui рет онымен 6ipre театрга бардым. Сол кездеп ец атакты «Алматы» ресторанын да онын аркасында 6ipiHiui рет керд1м. Балалык шактагы колпылдаган кшм киген, теменннк, уялшак кыздан каз1рп бойжеткен болып, сыр бермегенсш, ыздиып отырган менщ айырмашылыгым аз-ак, TinTi жок лесе де болады. Bip дас- тархан басында 6ipre отырган, менщ курмепме шампан куйып, дэл касымда отырган оган тура карауга батылым жетпейд!. Кушп-жанып, кез1м туманданып, томен карай беремш... Осы отырысымыздын 03i OHiM бе, т у а м бе... ез1м де бшмеймш... 0 frreyip бш етЫ м - ол менен мьщ есе ар- тык, ол - мен уш ш аспандагы колым жетпейтш жулдыз... Мен онын 6ip тырнагына да татымаймын... Осындай ойлар санамнын санылауынан элсш-элсш кылан 6epin кояды... Уялганнан не жеп, не койганымды ез1м де бшмеймш... Арбалган бозторгайдай денем оз1нен-ез! Д1рш кагады... Ал, TypiMHin кандай екетн ез1м де бшмеймш... Дэл каз1р 6ipey келш: «Мынау - у, iui, ол соны калап отыр!» десе ойлан- бастан ciMipin салатын халде отыр ед1м... Осы кушмнен канша 6ipre журсек те арыла алмай койдым... Неон шамдарыньщ нуры себелеген, сикырлы тундерде, Алматынын эсем кешелершде 6ip-6ipiMi3re жаутандай коз тастап койып, униз кыдыратынбыз. Мен шекыз бакытты ед1м... Каникулга бардым. Экемнщ орны ущрешп тур. 0p6ip зат оны еске сала бередй.. EciKTCH Kipin келетшдей, аландай беремin. Аскар тауым - экемнщ орны белек екенш анык сезгендеймш, оны !здеп, бейгг басына бара беремш.,. Кара жер mepiMfli унетз тывдаганмен, экемнен еш хабар бермсдр коз1мнщ жасын самал жел сипап кеттрдь.. Асыл экемнщ бейнесш 6ip керуге зар болып, талай рет ботадай боздадым... «балам» деген дауысын сагындым... «Ек1 дуниеде...» деп эцпме айтып отыратын кария- лардыц дауыстары кулагыма келгендей болып, о дуниелш 291

_______________ Жанар Эбд1шова____________ болтан жан экемнщ мешмен енд! Tipmep сиякты хабарласа алмайтынына анык кез1м жетп. Bipax киналган сэттер1мде онын аруагынын меш желеп- жебеп, айналып-толганып журетшш ылги сезетшмш. Эйтеу1р маган беймэл1м 6ip куш меш коргап-коршап, камкор болып журетшш анык бшетшмш... Сондыктан да мен тура жолдан ауыткымай журуге, пендешшкке салынбауга, адал жэне эдш болып, адами калпымды сактап калуга тырысатынмын... Кететш куш шешем 6ip энпменщ шетш шыгарды: - Анада анау аган келген. Сен туралы айтты. «Суйекке тацба TycneciH» дегендей элденеш быксытты. Онын бетш кайтарып тастадым, - дед1 шешем маган барлай карап. - «Акылы бар кызымнын, жок пэлеш быксытпай, аулак жур!» дед1м. 9з1н бшерсщ, балам, - деп аяктады сез!н ше­ шем. Мен ун-туназ тесепме барып жатып калдым. Каникулдан кешн сэры баланы керд1м. EKeyiMi3 cipKipereH Алматынын жылы жауыныньщ астында кеп журдж. Жауып турган жанбыр ма, элде жылап турган б1здщ ж урепм в бе, айыра алмай калдык- Коштасарда онын алаканына бет1мд1 басып турып калдым. - Есщде ме, казак т ш н щ MyraniMi? - дед1м. - Иэ... - дед1 ол. Алаканынан тунгыш рет жэне сонгы рет суйд1м де: - Кош бол! Бакытты бол! - деп жатакханага карата журд1м. Есжтен Kipin бара жатып, артыма бурылсам, ол алаканы жайылган куш умтыла Tycin, карап калыпты. Кез!мн1н жасына не бола алмай: «Кош бол, аяулы ма- хаббатым менщ! Б1здш жолымыз ею айырылуга uric!» - дед1м куб1рлеп. Содан кешн кездеспедж... Онын бейнесш журепмнш тукшршде, ал оган деген сез!м1мд1 кецш «кумбезгащ» ен терен жершде сактап журмш... 1991.07.12. 292

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ 0M IP - YJIKEH САХНА Ауылга Алматыдан эртютер келдг Келгенде де кызык келдк Жолда автобустары бузылып калыпты да, соны жендегенше кеш батып KeTinTi. Эбден титыктап, шар- шаган олар д 1ттеген жерше жетпей, осы жакка буры- лыпты: ойлары - аз да болса тыныгу, сосын ертесшде осы ауылдьщ тургындарына енерлерш керсетпекнп болып уйгарыпты. 1рш-усакты кызмет icTen журген белсенд1лер шала бул1нд1 де калды. Мейманхана, асхана дегендер жок болган сон, конактарды тазалыгы бар, турмысы жаксы, тамагы ток, енсел1 уйлерге орналастырып, жагдай жасау керек. Кенсенщ eciriH таре жауып алып, ш терш де мек- тепт1н завхозына шешн бар, араша гушдеп жатыр. - Анау кобызшы exi кызды Сэулеттщ ушне апарайык. Уш жаксы гой. - Уй, кой оны! 03i сыланып-сипанганымен, ушнде тазалык жок! - Онда бурынгы завферманын ушне апарайык. - Оньщ эйел1 iuiin алушы едк сау ма екен, байкап кору керек. Алдымен агаймен сейлесш керешк. Сен, Калима, барып б ш п кел! Тез кел! Асыгып-ycirin ол Kerri. - Ал, енд1 анау узын бойлыны - «солист» дейдр кайда апарамыз? Оньщ касында анау бас домбырада ойнайтын кара муртты ж т т бар, касынан eKi ел; калмай жур. Оларды 6ip жен;и жерге апарайык... - Жарайды онда, ойланайык. - Сен, Болат, (ол - бригадир) уш адамды ал. Жендеп кутесщ гой! - Иэ, ол жагынан кам жемещздер! - Жаксы онда! Уш адам Kerri... - Анау eni барабаншыны, Кашрхан, (ол - коймашы) сен ал! Ауылдары сондай-мундай екен деп журмесш! Bapi жаксы болсын! Орта бойлы, жштштей ж т т басын изеп: - Жаксы, шамамыз келгенше кутем1з гой ендр - дедк - Турсын, анау орта жаска келген eKi эннп ceHiKiHe бар- сын! Жарай ма? - Базар жок, басеке, каз1р-ак алып кетейш, - дед! узын 293

Жанар Q6fliuic бойлы, ецкиген, кара ж т т орнынан созалавдай турып. Ол - осы колхоздын кассирь «IllipKiH-ай, жана ушм кашан б1тед1 екен? Осындайда манлайьщ жаркырап, енсел1, бшк уйще конактарьщды юрпзсен, кандай мэртебе болар едь.. амал жок кой, енд1апарамын ана уйге», - дед! ш тей ойла- нып. кабагын тыржитып. Бул 03i оке-шешесшщ еткен гасырдьщ орта тусында, этап айтканда, алпысыншы жылдары салган, мыжырай- ган, ecKi уйюде турып жаткан. Шиеттей балалы-шагалы, сексеннщ етепне жабысып, карттары да отыр кудай бо­ лью, селкюдеп. 0 йтеу1р кешлге медет ететМ - е актщ ал- дына салып жаткан енсел! жана уш. «Б1з де эшешн журген каражаяу емесшз. MiHe, уй салып жатырмыз!» - деп сыр- тына шыгарып айтпаса да, келген адамды 6ipiHmi сол бггпей турган «гимаратына» Kipri3in, iurrefi 6ip масайрап калатын... Сонымен exi энпп эйелд1 уйше апарып, келш- шег1не табыстады да, кенсеге кайта келдг Батана бастык осы концерттщ «cepKeci» десе де болады, «epKeci» десе де болады; б1рнеше атагы бар «солист» дей ма, эйтеу1р 6ip «декейш» касындагы бас домбырашысымен «Мыкты кутетш уйге апарындар!» деп, кадап, бутан карап, тапсырма берген. Соган кайта келе жатыр салпактап... Ойында 6ip уй бар... Бурынгы колхоз бастыктьщ yfii... Иэ, ол kicihIh бакилык болганына уш-терт жылдай болды. BipaR yfii орнында. Бурын ауданнан, облыстан келген адамнын 6api сол уйде кутшетш. 03iHiH де солардын ара- сында «алып кел, барып кел, шауып кел» сиякты кызмет аткарып журсе де 6ip-eKi рет болтаны бар. Ауызбен айтып жетшзпЫз, ертеплер ел! нс тап болгандай куй кешкеш бар... Колхоздын алма багыньщ ш ш де, шауып тастаган беденiH жас mci анкыган, 6ip ызьщ еткен шыбын жок, eHceci би!к, белмелер! дантыраган, жиЬазы мол уй - бул ауыл ymiH хан сарайы сиякты едг Конак кутет!н ат шапты- рым залта юрсен, жанын жай табады. Отырсан, кушактай алатын жуп-жумсак диван, креслолар «Дема-а-а-ал!» деп арканнан сипайтын сиякты... Тебеге асылган колем! ауылдаты Kimi-ripiM eKi уйд!н 6ipiHfleri кайнап жаткан ошактаты казандай шам жанса, неше турл! нур шашып, кезшд! арбайды. Мынандай уйде OMip суруд!н рахат екен!н сез!не тусесЫ—Бул кермеген, meTi алтынмен жалатылган ыдыстар, 6ipiHe 6ipi жанасып кетсе, ерекше нэзш унмен 294

0Mip сурсем. сынгыр ете калатын, 6eni киылган хрусталь рюмкелер, фу- жерлер; тэт-ri токаш, конфет, тагы оны-муны салынган KyMic ыдыстар, алтын касыктар, шанышкылар эл1 есшде... Еденде жаткан Tyri терт eni парсы юлем ше? Аягынды кушактап, еркелеткендей болады... Иэ, бунын бэрш сезшу упнн, тек кана кезбен керу керек... «Болды, осы уйге апарамын! KepciH, ауылда да жаксы уйлер бар екенш! Женгей багана жиналыста отырганда ест1ген «Эртгстерд! адам кусап кутш алайык!» деген-дь Осы ойлармен жеделдете адымдап кенсеге келсе, алды- нан бастык шыкты. Ш екеа тырысып, Ke3i шущрейш KeTinTi. - Кайда журсщ? Ана киллер кутш калды гой. «Шел- дед1к, шаршадык», - деп кабагы Tycin отыр. То же мне... аяк астынан келш... Уйге алып барайын десем, жецген бо- санып, ауданнын ауруханасында жатканын бшесщ. Уйде exi улдан баска еп ш м жок. Онкей еркек не гстейм4з? Bipeyfli алып барып, тамак жасатайын десем, сез кебейедь Кайда апарасьщ? Бол, тез! - дедк - Анау бурынгы бастыктын уйше алып барамын. Женгей багана «конактарды KyTin алайык» дегенд1 еспген. Карсы болмайтын шыгар. Жалгыз емес, уйшде азамат ба- ласы мен к ел ш бар. - Мейл! езщ 6in, эйтеу1р жаксы болса, болды, - дед! шаршаулы унмен. Сонымен кассир я н г т и ш ею конакты бастыктын ма- шинасына салып, e«ceci бшк, ауылдагы кернект1 жалгыз уйд1н алдына алып келш, токтады. Жымы бЫ нбей жабы- латын тем1р какпаны тарсылдатып жатып, iuiKe эрен Kipfli. Кекпенбек овчарка ит атырылып, талап тастауга даяр тур екен. Эйтеу1р азуы катпаган кулик болтан сон гана аулага Kipyre мумкшдж бердь Кассир ж т т конактарымен жылан жалагандай тап-таза, ат шаптырым ауланы Kecin етш , eciKKe жакындаганга дешн алдынан 6ip Tipi жан шыкпаганынан секем алып, мазасы KeTin, журег1 дурсшдешн дедь «Экен... бар ма адам мына уйде?» деген ой басына 6ip келш, 6ip Kerri. Бес биенщ са- басындай болып, аппак ецше ак орамалы бек жарасып, багана жиналыста отырган женгейд! анык керген. «Э лп шеппллердщ бастыгы-сымак болып журген баласы уйше адам келе жатканда, алдынан неге шыкпайды!?» деп 295

_______________ Жанар Эбмшова____________ iuiTeii оны жете атасынан бастап сыбап келе жатыр... Ауланын тукш рш деп ашык корадан куше кайырып, пы- сылдап жаткан карала сиыр кершедг «Малый да тез-ак жайлап алыпты» деген ойлармен бшк уйдщ баспал- дагына жеги. Сагатына карады. Жаздьщ куш емес пе, жарык болып турса да, кешю тогыз жарым болып KeTinTi. EciKTi какты. Ашылган eciKTiH ар жагынан шашын тар- катып аркасына ж1берген, уйыктаганда киетш, улб!реген ак кейлеп устш де- женгей кершдь 7 Амансыз ба, женгей! - дед1 сасып калган кассир ж т - TiMi3. Конактар да жамырай амандасты. Женгей: - Иэ, аманбыз! Ею кештщ арасында не гып журсщдер? Жайшылык па? - дед1 K03i адырайынкырап, эйнектей жалт-жалт етш. - Euieci3 гой, женгей! Ертен концерт болады. Мына киллер кеш келш калып, сол - орналастырып журген... ByriH бул киллер тыныгуы керек. Артистер гой! - Иэ, эртю болса, кайтешн! Эртю жыным жок! Кассир сасып: - Ой, женге, оныныз не? - дедг - Ертен концертке бара- сыз! - Концерт дейд1 гой. 0з1мнщ концерт жыным жок! Олар телевизордан да тойдырып б т р д г Иэ, тура бересщдер ме, epTeri айтып? Bi3 уйыктап калганбыз! Ертен ерте туру ке­ рек. Сол концертке баратындар кутсш! Маган несше алып келдщ? - деп, женгей таре етюзш eciKTi жауып алды. Кассир ж тггп н шрмегеш кара жер... артында турган eKeyiHe бурылып карауга бет1жок, калкайып турып калды. - Кой, болды, ж т т м ! - дед1 солист Tepic карап турган бунын иыгына колын салып, ел аралап кеп журем1з, неше турл1 Kepin едж, 6ipaK мынандайды 6ipiHmi рет керш турмыз! Ничего! Kecmin жататын жер тауып бер, 6ip шай imceK болды, - дедг BeTi кара жер болып, эрен дегенде бурылып, эрен юрген какпага конактарын алып келсе, бастыкгын шопыры ма- шинаны айдап кетш калыпты. Ymeyi салпактап, ауылдын жогары жагында орналаскан, 6ipuiaMa алые, бунын ушне Tinflepi салактап, шаршап, шелдеп, эрен жетп. Bip шай iuiin алган сон, кассир ж1г т м 1з 6ip токтысын алып урып сойды. Туннщ 6ip уагында артистерд1 оятып, ет жепздк ш ш здй 0 3i тез кызып калып: 296

___________ 0Mip сурсем... кеш емес__________ - Анау женгейдщ кылыгын кеппрдаздер, агай барда он- дай емес сиякты efli, - деумен болды. - Ештеме жок, xciririM, K63i Нрклнде агайына да онай болмаган шыгар, жаткан жер1 жайлы болсын! Осы кезге шейш ондай тасырайган эйелд! 6i3 де кермепгпз! Надандык па, кеарлж пе... элде пейшдщ тарлыгы ма... Осы жаман касиеттердщ 6spi бала-шагага конайын деп турган бакты урютед1 гой, - дещ ол тунжырап. - Ничего! - дедi ол кенет серпшп, бэршщ TiriciH жаткызып, жайгагандай болды. - Дэм тарткан сон келш отырмыз. Ал енд1 сенщ кен пейшце орай Алла Тагалам Heci6eciH молынан буйыртсын! 0Mip жасын узак болып, бала-шаганнын кызыгын кер, жолын болсын, бауырым, эрдайым! - деп аркасынан какты. Кас­ сир жйтггщ аласа, ecKi уш нщ кабыргасын д1р1лдететшдей ете жогары даусымен 6ip-eici эн салып бердг Бас домбырашы далага шыкканда: - Бул Kici ел йшнде сый-курметтен кенде емес. Аганын жеке уйде эн салганын 6ipiHiui рет Kepin отырмын. О зге ерекше к ец ш туст1. «Кырьщтын 6ipi - Кызыр...» деген. Бул KiciHiH аркасы да, касиет1 де бар Kici, - дед1 кассир яаптке сыбырлап. Ертесшде артистер KOHuepTiH койып, 6api дурыс болган сиякты риза кешлмен ауыл адамдарынын кошамеНмен кара жолга TycTi. Кассир ж т т салып жаткан уш нщ eKi белмесшщ орта- сын бо л т турган кабырганы алып тастады. Сонда конак белмесшщ узындыгы ceri3 метр, еш терт метр болып шыкты. - Бунын не? ¥йыктайтын белмелерщ аз болып калды гой, - дегендерге... - Таршылыктан тойдым. Конак кутетш белменщ улкен болганын калаймын. IrniHe диван, креслолар койганда, конактар кен отыратын болсын! - деген уэж айтты. Сонымен бул уйдщ колдын кыскалылыгынан бггпей ангал-сангал болып канша туратыны б е л п а з едг.. Кудайдыц KyflipeTiMen аяк астынан заман e3repin, уй салу машакаты e iiiicn-o ii шепнлгендей болды. 297

_______________ Жанар Э6д1шова____________ Колхоздьщ барлык байлыгы - малы, жерк агаш кесетш пилорамына шешн жекешеленд1р ш п , ел нарык заманына кадам жасады. «Баягыда заман e3repin, пэлен байды кэм- пескелеп, малый, ушн, TinTi сандыгындагы кшм-кешепне шешн жарлы-жакыбайлар жабылып, жиналыс ашып тар- тып • алганда...» деп, эц п м ест бастайтын эжесшщ ce3i ылги eciHe туседг Tycefli де ойланады... 6ipax анык тусше алмайтын 6ip жайт бар... «Енд1 юмд1 кэмпескелеп жатыр- мыз? 0з1м1зд1 ме, жок, колхозды ма? Жекешеленд1ршген сон, эрмм 63iHiH кунш ез1 керед1 екен, ол калай болады?» деген ой ылги мазасын алады. Осынын артынан жанды жепдей жейтш: «Кайтш кун керем1з?» деген 6ip жымыскы ой басына орныгып алып, маза бермейтш тагы бар. «Эй, койшы ушмет ш трм ейтш шыгар...» деген оймен езш-вз1 жубатады. Сейтш жургенде, колхозга ciurcn ецбепн есептеп- есептеп, жиырма токты белшть Азсынып, inii ашып, конкылдап-ак калды. BipaK icTepre амалы жок, iiniHeH тын- ды. Колхоздын басында жургендерге квп тид1, TinTi колхоздьщ барлык байлыгы солардын MeHmiriHe erri десе, артык айтылган сез болмас едь.. «Mine, бай, кедей болып белшдш! Казанный кулагын устагандар карк болды! Кол­ хоз халыкпш болса, аналар неге ата-бабасынан калган мулштей бас салды?! Уюмет кайда карап отыр? Менщ экем мен шешем eMip бойы осы колхозга енбек erri. Куш- туш бел шешпей ютед1 десе де болады. Согыс кезшде енбек акысынын бэрш фашист! жену уппн уюметке 6TKi3in, орнына кагаз - зайым алды. Оныц бэрш тышкан KeMipin, юке алгысыз erri. Ал екеушщ Ka3ipri алган зейнетакысы кулкш . Оларга Караганда, Кытайдан кашып келген МэЫмхан шал eKi куэ алып барып, менщ айлыгымдай зейнетакы алып жур. Ал, анау оралмандар ше? Квота алып, оларда машине де, уй де бар... Осылай нейбет кала 6epeMi3 бе? Сол уппн колхозды жекешеленд(руге кол кетерд1м бе? Жиырма токты кай жыртыгымды жамауга жетед!?» деген ойлар жанын жепдей жейдь Сол кезде несие беретш банюлер бар деген сыбыс шыкты. BipaK оны екшщ 6ipi ала алмайды екен: ебш тапкан, танысы барлар гана, онын езшде бурынгыдай ка­ заки жолмен дастарханынды жайып, анау-мынау, кейлек-

9inip сурсем... квншек сиякты сый-сияпат жасаганьща пыскырмайды екен. Онын жолы - алган акшаннан «ш апкесш» берущ ке- рек екен. «Ш апкенщ» кунын ездер1 айтады екен. Сосын оны НКВ-дынын канды канжары тамагьща такалып, орып ж1беруге шешн келю, «Шынынды айт!» лесе де, «жарыл- каушьщнын» аты-жеш аузыннан шыкпауы керек екен... Ал, егер шыга калса, егер ол устала калса, букш 6ip банктщ жумысы куйреп, каншама адамнын енбеп еш бо- лып, зан алдында жауап 6epin, турмеде кез1 жылтырайды екен... Ал, булай болып бара жатса, жаны куйген адам- дардын кемекш1лер1 ашык ауыздарды enxipin кетуден де тайынбайды екен. «Астапыралла! - дед1 iчинен кассир xcirrr. - Кудай сактасын, ондайдан!» Акыры «Жарылкаушысына» жолыктыратын делдалга: - Ол жагынан кам жемешз! Мен макаумын! - деп ант-су «Осы уйд1 6iTipceM, шамы жаркыраган, кен залда конак кутсем, eKi кэр1мд1татар дэмдер1таусыла калса, кен уйден шыгарсам...» деген ойлар оны «осы акшаны алсам» деген арпалыска жакын 6ip эрекетке экелген. Куш-туш ойлайты- ны сол! Акыры банк1ге апаратын 6ip ж ш тщ ушын осы дел- дал аркылы устаган сиякты болды. «Жарылкаушысынын»: «Алган несие акшаны жиырма бес пайызбен кайтарасын, opi ана адамга «ш апкесш» бересщ!» - деген сездерше онша мэн бермей, «ана акшаны алсам!» деген енмендеген эрекет1 ойлануга, пайымдауга мурсат бермей, келгсе берген. Оньщ: «Акшаны алу учли, кешлджке сол салып жаткан ушщи жэне турып жаткан уйщнщ кужаттарын саласьщ!» деген сезше 6ipa3 ойланып калганымен, «Bipai мал бар, Tipi болсам, кутылармын!» де­ ген ойлармен «Нар тэуекел!» деп, барлык койган шартына келгсш, неше Typai мер басылган кагаздарына колын койып, комакты каржыны алган. «Шэпкесю» бергенде, комакты каржы колдан шыгып бара жатканда, журен жшрек согып, iuii ашыгандай бол­ ды. Делдалдын сураган каржысын бергенде, inii кан жыла- ды, BaHKTiH кагаздарын толтырганда, тагы баска усак- туйек жумыстарына а к т а твлегенде, к енш кулазып, Kencipiri ашыды. Алган акшасынын санын жазып, телей- TiH акшасыныц кунын кагаз бетше туЫргенде, opi шыккан 299