Әкімқұлов Е. Немере

Еркшбай ЭКПУЩУЛОВ

•Е р ф б а й Э Щ М Э & Ж У В МЕЩЕРЕ “^АЛАМГЕР” БАСПАСЫ d f 5 ~6g Алматы ууО 2017j “Тапдыцорган цапасыныч .ортапыктамдырыпган к1тапханаmлaзрpj жуйвсГ мемлокетПк мексисс!

ЭОЖ 821512.122 КБЖ84(51$аз) Э85 ЧамкстанРеспубликамШдениетжэнеспортминистрлт*Мэдениетжене онерсаласында/ыбэсекелестЫпйжо/арылату,казакстандыкмэденимураны сакупаузсрделеумен насихаттаужене мура/атicinuyккс асырылутшмдглтн арттыру»бшдархамасы«Эдебиеттщмеумпттк мачыздытурлертсатыпалу, басыпшмаруженетарату«кШ багЗарламасыбойьшшажарыцкврд1 Э ю м в д л ов Е. 0 8 5 Н ем ере. / Еркшбай Эюм^улов, —Алматы: «^аламгер» баспасы. 2017 —285 б. ISBN 978-601-03-0450-5 Жазушы Еркшбай Эюм^уловтыц «Немере» атты жинагына кезшде о^ырман 1$ауымыныц жылы ы^ыласына ие болтан 6ip топ хикаяттары мен ацпмелер1 е т п огыр. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 1£аз) ISBN978-601-03-0450-5 ©Эк1МКуловЬ, 2017 © «1$аламгер»баспасы,2017

Ж Я Я Ж Р Ы М - Ж Ж Р Ы % Ч УуМ Ш -М Эл1 кунге дешн жан баласына айтпаган, ж ур еп м тц терец TyKnipiHe салып, ац тумардай сацтап журген сы­ рым eAi, саган айтайын, ал сен езщ б!лерсщ. Бэлгам, цызыц та кершбес, eMip де мундай хикаялар, бул теки оцигалар кеп те шыгар, оган дауым жоц, таласып цайтем... гамнщ басынан не етпейд1! Шешем: «Пенде, пешенеге туганда не жазылса, соны кередр> — дейтш. Онда шш-шша бала екенб1з, — кулетш ек: «Осылар 6i3Ai тентек болмасын, цорцытып цояйыц дейд1 гой, мазаны ала беретш болган соц. Эйтпесе мацдайга жазылган деген немене? 1$алай жазылады, немен жазылады, ол неге кершбейд1? Tepirmj ар жагындагы ац мацдай суйек шимайланатын шыгар» деген ой келетш. Сейтш, цур гана адамныц бас суйе- гш керш цалганда урке турып уцмупп ек. Араб э р т - мен тусш ж аз б1рдецелер, сызулар салынатын болар деп ойлайтынбыз. Дэнеце де кершбейтш. Бертш уцтыц: ислам дшйпц цара халыцты тагшдеп устауга деген 6ip тэсЫ екен. Бул сур етц Дуранда цалай жазлганын 6ip ^удайдыц e 3i 6L\\ciH, 6ipai$ -пршШк теркйпне аударып цараганда, метцш е, ете 6ейнел1 ой, барынша астарлы айтылган сез. Дуниеде терт цубыласы тец адам бар ма? Басцаша айтцанда, «Ацсаган армандарыма эбден ж егпм , болдым-толдым, дейтш жан табыла ма? Табылса, кеп пе, аз ба?.. Ол арасы белпаз. Kecin жауап беру циын гой. 0 Mip саган цалаганыцша сатып ала салатын магазинтц майы емес екен, эйтеу!р. Алдыца экеп цоятын тартымды тагамга да уцсамайды.

«0Mip деген — 6ip мухит, батасыц да кетесщ. Тэуекел Ty6i — желдайьц;, етесщ де кетесщ» дейтш кенекез Кариялар. Сол улы айдында eAire шектт арпалысып, 6ipAe батып, 6ipAe шыгып, елмей жанталасып келе жатсам, ол, алдымен, мендеп ра^атын коре алмаган зор махаббаттьщ кушщуаты болар. Ересен алып тол^ындарда жел1$айыгымныц быт-шыты шьцртай келе жатсам, ол да — сол 6ip кыздыц маган мэцплж сыйлап кеткен сэулел1 сагынышы болар. Аты гам ед1дейсщ бе? Оган асьщпайьщ. Саган, бэлюм, талайлардыц: «Ой, б1здщ бастан еткен киыншылыктарды айта берсец, 6ip гатап боларед1»дейтш эцпмелершдей эсер етсе, езщ бм... ^айтсе де, мен 1$атты толгангандьщтан айтуга epiKci3 мэжбур боп отырмын. Сонымен елу ymiHmi жылы Алматыга келш окуга тусттм. I$a3ip «окуга туспм, деп айтуга оп-оцай болып отыр, эйтпесе мацдай терд1 бес тегш дегендей, «aynipiM TaijipiMMeH» етюзгенб1з. «Мен урлыода шыадан туш Ай жарьщ болды» деп Мэжнун айтдандай, конкурс деген пэленщ букпалап кеп бас кетерген жылы болатын. Оган дешн жогаргы oi$y орындарыныц екглдер1 иьщтарына ^оржынын салып, мектеп-мектеп, аудан-ауданды ара- лап, табандарынан тозып, эр балага жалынып: «Экетай- кекетай, о^ытамыз, диплом 6epeMi3, адам боп шыга- сыц» — деп, эзер жинап экетед1 екен. Соныц езшде «елд1м-талдым» дегенде 6ip орынга — 6ip баладан эзер. Нагыз «коммунизм» болтан гой. Сол «коммунизм» тура елу екшнп жылдан асып, елу yuiiHuii жылга жеткенде телпепн кетерш шыга келгеш бар емес пе! Bip орынга терт жарым адам таластык- Нан талаптар кеп. 1$аз1рпдей 6ip баланыц соцынан ега-уш Kici екпесш устап ауырып журетш заман емес, ецкей, ач ауыз, ур- пексары балапандар не керсе, ездер1 керетш. «Кон­

курс» деген c03Ai де туцгыш естуйш , туп-теркип «талас», «жарыс», «байге» дегеннщ тещреп болса керек. А т бэйгеа, цунан бэйгеа дейтшдер рацат цой: жиырма-отызын цицу сап >i<i6epeciij де, цайтып келгенше цалпашцды цолыца алып царап отырасьщ. Кдмдер озып келдц кезщмен кере- сщ, цолыцмен устайсыц. Эд1л шаршы топ куа. 1$улагердщ цылтасын цигандай циянаттыц ат жарыс та унел« бола беред1 дейсщ бе! Ал дуниедел ец циын байге — адамдар бэйгеа. Онда кезбен керуге болмайтын, цолмен устауга келмейтш тобыцтан цагулар боп турады. Шугар, эйтерр, ец алгашцы конкурс боп, балапан басымен, турымтай тусымен, ешк1м эл1 жагдайга бейшделш улгермеген, тобыцтан тотаймай озгандар оцуга ш ндж цой. Алып ушцан кещлге бшнбес цанат бигкендей. 1$ар- лыгаштыц тацгег самалы ауада шарыцтап сыпсыц цац- цаны сияцты. Мына жарыц дуние, эдм етп аспан, тац- гажайып табигат ац жаныцды элдилеп, цытыгыцды келттрер цисапсыз мол цуаныш нурын шашады. Бул галамда адамнан мыцты не бар екен! Оныц TereypiHine тетеп 6eperiH н эрсет бммеймш. Жецемш десе, жецед! Жасаймын десе, жасайды. Ж ер бетшдеп жетт гажайып та соныц цолынан шыццан гой. Шындап оцимын деген адамга институтца тусу деген соз бе екен! Химия, физи­ ка дегенпрзд1 6ip табацца туздыцтап, мугал1мтц алды- на цоя салганда, ауыздарын ашып, тамсанып отырып цалган жоц па! Осыдан ею ай бурын, он жылдыц б тр е р - де, арман боп турган медицина институты тацымы- ныц астына 6ip-ai$ тусп. 1$олымда — жатацхана берген ордер, танауым делдшп, орынды-орынсыз эдем! тур­ ган K03iAAipiriMi3Ai цайта-цайта жондеп, ппрене басып келемш. Успмде агайым 6ip жыл ш п , оцуга журерде маган берген цызгылт кулпн коверкот костюм1м бар. Сэл цолпылдаган кецдтнде жумысым жоц, ез1мше цабыгын аршыган пияздаймын. Мундай бал шырын кощлге гам кесе-колденец келупп ед1?

OpAepAi жатацхана комендантына усынып: «Ал, eHAi, кулаги, экел1ц13алацанка щ тесек-п», —деп турмын iurreS масайрап. Мурыны пышащтыц цыры ceidAAi ецгезердей узын эйел еш жылуы жоц туздай кез1мен царап: — Бар, кшм-кешегщдД тутел алып кел, осы жерге, — дедг де, усгшдеп эдем1, Gipaij семпецдеп туркан костюм/Д керш: —Муны да шеш, тапсырасыц, —дед! Тусшбед1м, ац-тацмын. Басща журтца щарасам, 6epimij цолында буктеп-буктеп белшен 6ip байлаган эртурл1 кшмдер. Мэн-жайга ертерек шаныгып шалгандары макан TyciHAipin жатыр. — Игс-цоцыс цалада цыдырмау керек екен. Сей- тш тутел жалацаштап отца щацтамац. «Битке екпелеп, тоныцды отца салма» дегенд1 бммесе керек булар. — Медицинага тускен ж т т к е сол -плмен айтсайшы: санитарлыш дизинфекциялаудан етюзбек. Memg eciMe чемоданымдагы шара былгарысы жыл- тылдакан кожанка туей. Оны да улкен агайым берген. IuiiM куйш барады, жылап жiбepyгe шац турмын. —Жоц, —дед1м комендантша жетш барып, —куйд1руге беретш шос-цостан кшм жоц менде. Айтыцыз, юмнен руцсат алу керек. Барамын мен сол Kicire, 1£удай бол- са да' — Маршум экем аныц ашуга MiHreHAe, осылай ерт ежеттжке басатын ед! Мен де салдым сол цайсарлыцца. — Йемене дейсщ! — деп шацш ете щалды комендант. Ыщцаным жоц, долы намыс шамшылагандай. — KiM eMip берген “ерте” деп? Айтыцыз, тура соныц езше барамын. Жацагы кекппл K03i зэр шашып цандаладай жары- лайын деп турган комендант эйел, енд1 йпек-ИлеИ цатып кулмес1 бар ма! Суш цолымен м е т керсетт, бауырын басып сышыцдады узац. Оган 6ipa3 жарамсац цосылды. Эжуалады. Жыным устап эзер турмын. Элден уашытта кулгасш басып: — Бар, директорга бар (ол кезде институттарда

директор болатын), рудсат экел! 1$арай гер, езйпд ша- дарын! - дед1 айналасына мадулдата дарап. — 1$ордады дейаз бе! Далада жатдан дунием жод. Директорга келд1м. 1$абылдауында тосып отырган енпом KopiH6ereH cog, секретарьшасынан сурамай ка- бинетке дойдым да кетттм. Кед б елм етд тершде газетп тшнен дулаштап жайып дадалып отыр екен директор. Басы кершбейдГ Газет устаган салалы саусадтары жудырыд боп туйш п м е т тосып тургандай. Бастапдыда тжсшш шошып дал- ганыммен, бойымды тез жинап: — Рудсат па, агай! Саламатсыз ба? — дед1м. Жауап болган жод. Сэл бегелш турдым да, дарсы алдындапл бос орындыдтыд од жагындагысына жайлап отырдым. MaFaH дарап кез диыгын салмады да. Адам келдьау, ит келдьау демед! 0 Ai отырмын. Мурнымды тартып жетелш доямын, тамагымды кенеймш. Назар аудармайды. Нел. —Агай, мен азге келш ем. Отшшшен... — Ым-м... — Басын кетерген жод, сол газет душадтаган далпы. Мен эдеп садтап тагы тостым. Bip дызыд зат одып отырган болар, ойын белмешн дед1м. Талай уадыт етп. —Агай, мен 6ip етшшшен ci3re келш ем... — Ым-м... Назар аудармады. Букм ынтасы газетте. Адыры «ым-м» дегет: «айта бер, шаруадды, 6ip дулагым сен- де» дейтш тэал-ау деп, жинап келген ашу-ыза, арыз- арманымды асыгыс айтып шыдтым. Не дер екен деп бегелд1м. Ун жод, газет одып отыр. Аздан сод тагы да: — Ым-м! - дед1 Бул нешлган «ым-м»! Уддан-удпа- ганын сезу диын. Келеке, эжуа дусап кершдГ Комендант сайдымазад кулккпн ашыд, айдан аныд 6iAAipin едд мынау онан асдан жумбад болды-ау. Енд1 rarri намыстанайын AeAiM.

— Негылсацыздар да сонау Керекудщ авдумынан алып келш оп$а салатын айып тоным жо)$, с1здерге_ — деп булыгып барып то^тадым. — Тоцта, бала, - деп директор басын кетердъ Уганде жылы 6иязыльи$ баЙ1$алды. —Не айттыц? Кай жердей дедщ? —Bip ^илы тацданыс 6i/YAipin, шынымен cypaFaH сегалд! — Сонау алые Павлодар облысыныц Аадум ауылынан келш ем, —дед1м, мен де даусымды барынша жумсартуга тырысып. Meflipi тусе ме деп умггтенш турмын. Газетп жинастырып ^ойып, енд1маган ойлана фарады. Коверкот костюмнен басда жылтыр ijapa былгары куртет 1$олтыгыма 1^ысып алгам. 0 pi-6epiAeH соц кысылдып терлеп кетсем керек: — TepiijAi сурт, саспа! — дед1 сэл жымиып. — Тура Aip$yMауылынансыц ба? Атыц кш ? Фамилияц KiM? —Зацгар... Тайбагаров. — BipiHuii курева тустщ бе? — Иэ... —Адоумда i$a3ipюмдер бар? Мен туешбей 1$алдым. Мундай сура^ты кутпеген болуым керек. Оны ол да бай^ады. —Тайкелчтрдеген Kicini бмесщ бе?Bip кезде сол ауылда турушы едг —Бглем. Ол Kici м е т ц экемнщ агасы. Ол сенерш де, сенбесш де бглмей ацыргандай. Элденеге ойланып ^алды: «Мына i$y гарштар боп отырган соц, ^осып яаберген жш$ па екен?» —деп куджтенген тэр1здт —Кэне, Тайкелпр деген 1$андай ieici, суреттепп? — Мен сол иыгымды i$m$agепаздйл. — Калай? — Туе ерекшелтн, кескш-келбетш айтып керпп деймш. Мен енд1 бай^адым: манадан 6epi нанбай отыр екен айт^андарыма.

- Образын жасайын ба? - дедил сэл цуланып. Образ деген сезд1 мектептен унататын ем. Тайкел-rip атамды суреттемегенде, KiMAi суреттемекпш. - Портретщ бер! - 1$апсагай ipi AeHeAi, K03i бургаттщ кезшдей, орац тумсьп5, кекпар тартуга жаралгандай узын цолды, алып бойшац Kiel Тулгасы тш, ен бойында артыц-аспай 6ip цырым ет болган емес. Оц жац цабагыныц астында тецгедей цалы бар. - Тоцта, тоцта! Болды. Тусшжть Мен то^тагам жоц, атамды цолмен тудырып, ез1м тэрбиелеп еаргендей жерше жетгазбей бейнелесем деймш. - Сагат неше i$a3ip? Мен цабыргадагы бауы салбырап турган сагатца ца- радым. 5-тен асцан екен. - Жур, бала, кеттж. Атыц i<iMдедщ? - Зацгар. - Жур, Зацгар, кеттж. Атымды айтцанына imiM жылыганымен, элденеш босца 6yAAipin алдым ба деп, eid удай ере-тэре куйде орнымнан турдым. Тайкелт1р атамды цайдан 51лед1 бул Kid? Текке мылжыцдадым-ау деймш. Шешем баз 6ip уацытта кейк 6iAAipin: «Сезге утрлеусщ , балам. Артыц сез ацылдылыцтан шыцпайды» деунп ед! Жоц бэлеге бастамаса негп!.. Кешеп ¥лы Отан согысында елген экемнщ кезш керген кшмдей 6ip цолпылдаган костюм мен цалбырац цара тон унпн ойламаган, орынсыз жазага ушырап цалмасам жарар ед! «Журтпен керген улы той» деп басца студенттермен 6ipre етгазе салмай, елден ерекшеленш ез1ме де обал жоц. Кудшм тагы кебей- дь Тацгалысым ез алдына. Атамды танитын боп шыцты гой. 1$алай? Осы сауал кещл1ме келд1, цынаптан суырган цылыштай сурай салдым. - Ci3 менщ атамды 6L\\eci3 бе?

— Жур, оны кешн естисщ. — «Кейш айтамын» демед1 0 Ai зш бар сез бе мынау! Даусында 6ipa$ сал^ынды^ бай^алмады. Тэуекел, не де 6олса!_ KeriMip тусп жап-жаца «Волганыц» аргг^ы есптн ашып, иегш 1$а1$ты. 1шке ю р д т. Кеплд^р пулнипен ^аптаган екен_ Сыза женелдж... Машина жасыл ^а^паньщ алдына кеп то1$тады. J^a- ланыц тау ж щ сырты екен, бгршама журдж. Кешелерге i$apan отырдым. Ленин проспеюпсшен де етш кеттж- ау деймш. Жол-женекей ол idci де tic жармады, мен де апамныц айт^ан а^ылын еске алып, аузымды жауып отырдым. Тагы да сезден сез туып, элденет булдгрш алсам... «ундемеген уйдей бэледен цутылады». — Мана-ар! - деп, дауыстады директор агай жасыл ^а!$падан Kipin, есжтщ алдына барганда. Жумса^, жылы унмен айтты. Мен бес-алты кадам кешнде келе жат- канмын, уйдщ алые туктрш ен шьвдан майда сыцгыр дауыс естмдь Сырт^ы ecii< ашьп$ екен. —Манар, 6epi шык,сырттан ррарсыал, мен бупн ерекше ?она^ шакырып келем. — 1штен бегелмей толы^ша, жуз1 жар^ын, щ 15уба ейел жайнап шыгып, сел кул1мдеп |$олын усына бердь Мундай тэртпптен беймаглум ауыл баласы, мен байгус, сел ацырып: «Сэлеметазбет» де айтар-айтпас 50с колымды ала жупрд1м шалдарша. ^ызарып, ыржала1$тап турсам да, агайдьщ «ша^ырып келд1м» дегенш кекешме туйш ^алдым. —Бул, — м е т таныстыра бастады директор агай, —элп езще жыр гып айтатын Тайкелтср а^са^алдыц баласы екен. Кектен 1здегетм жерден табылып, уйге алтынныц сыныгын экелгендей болып отырмын. Эйел 6ip тусп ы^ылас пешлмен: — Уйге Kip, ^ал^ам. Y ялма, — дед! — Бупн журепм элденеге алып уш^андай болып eAi, осы $уаныш_ 1$ымбат

юализдщ, езш кермесек те, кезш керуге буйырып тур екен гой. Кммщд1 шешшш, жуынып, дем ала тур, цалцам. Ei<i дуркш айтылган «цалцам» деген жылы сезден соц аздап еркщдж ce3iM туды. Шешем «айналайынды» айында-жылына 6ip еспртетш , MiHe3i цаттылау Kici ед1. Мына idci дос-цагым шпнде, цос цалцаны цушацтата салды. Жан-жагыма кез тастадым. Kipe6epic ауыз уй эдем1 тэртшпен жиналыпты. Аяцкшмдер турган агаш- уялардьщ 6ip босына апарып су жаца цоцыр брезент туфлшмд1 цбйдым. Ац сэтенмен ^ымтаган кшм ш тшке цара былгары тоным мен коверкот костюм1мд1 мд1м. KniMAepiMe кез циыгымды тастап, оцаша калган бул сэтте 03iMe-e3iM риза болып турмын. «Молодец Зацгар!» Коменданттьщ сезше цайыса кетсец гой, мына тугалы устще киген тэп-Tayip дуниелер ендш цамырша иле- т п жататын ед1 даусыз. Оны былай цойганда, бундай танысуга жуз жыл тмек цойганмен жете алар ма ец, жете алмас па ец. Институттыц директорыныц e3i цурметпен цонацца шацырды. 1$апыда айырылып цалган бауырымен цайта табысцандай цушагын жайып цошемет керсетед! 1$андай циялдасац да, тйгп тусще юрмейтш нэрсе гой. Бейне бугшп куннщ eprerici дерсщ! Не де болса eHAi елмейтш шыгармын деп ойлап цоямын. Шешем айтушы еде «Пендесше жацсылыц етейш десе, жаратцанга циын емес», — деп, сол жаратцанныц жепмегше яаберген 6ip жапырац бацыты да. Жерге царатсын ба!.. Б1здщ елдепдей цара цуман емес, бурап цалсац мел- Aipen e3i келе беретш тегш суга ©Tip сабынды аямай к е т р т т , мэйкипц жартысы малмандай болганша вбден жуындым.Оныншы кластыц ацырында цойган шаш, цаз1р мысыц мурттанбай цайырылып бэтуа-бтм ге кеп цалган, жацсылап тарадым. Bepi ойластырылып есептелген гой. Жагасыныц кей шетше аздап Kip дагы тускен кейлепмд1 сэл тыжырынып кшп болганда, iniid уйден директор агайдыц даусы есплдх 11

—Зацгар-ау, Зацгар! — Не, агай! — Мунда кел! — Дауыстыц цай белмеден шывданын тольщ ацгармадым. Оц жац eciiai аштым, ешкш кершбед! Сол жац есжтен сыгалап ем, жан байцалмады. ^арсыдагы белме де бос. Оньщ жанындагы 6ip ecncri ашцанда, телефонмен сейлесш турган агайды керд1м. — М е т шацырыдыцыз ба, агай? Сез1н белмей, маган сол цолымен жатаган жумсац отыргышты керсегп. Уццаным жоц. Телефонныц 6ip ушын басып: — Креслога отыра тур, - дед1 маган. Сейтш элп жатаган жумсацты нусцады. Ацырын жайгастым, былц ете цалды. 1$алыц сабанга цуйрыгыцмен тускенде осын- дай болатын едъ — Иэ, иэ, — деп сезш жалгады телефонга. — Сол ауыл- дан, баягы ауылдан. Иэ-иэ, Аццум... Ол жагын 8Ai сура- ган жоцпын. Клм бмсш? Тез келсецдерпп, кересщдер гой. “Телефонга шацыр” дейсщ бе?Ол сацтыгьщ ба, сагынышьщ ба? Эцпме мен туралы болып жатцанын сезш отырмын. Bi3re ынтыццан тагы 6ipey болды. —Bepi кел, мына кгамен сейлес,—деп,агайтелефонныц сабын цолыма устата бердь BipiHiui рет алуым. Баспацтыц тоцпан жшпндей бар екен. Bip басын цулагыма кептеп, екшпп залж-ткж децгелек тусын аузыма экелш, цатты жетюрш алдым. Одан кешн: «Ьы-Ьым», —деп даусымды KeHeAiM. Тэртш осылай болатын шыгар деймш ез1мше. Тыцдап турмын. ^улагымныц apri тубшен кеп e3i цалыц цамыстыц арасынан кершбей цырц-цырц еткен жабайы уйректтц уншдей б1рдеце есплдг Одан api ацырып есуастарша тура бермейш деген ой келд1 ме: — Мен бала емеспш! — Б1здщ жацта цыздарды бала деп атайтын едеп бар-тын. Шатастырып тур-ау деп ойла- дым. — Мен улмын. 1$ай ул керек азге? Иэ, Тайбагардыц 12

баласымын. £анша перзен-ri бар дейаз бе? Ушеу. Мен - органшысымын. Атым — Зацгар. Улкен агайымныц аты ма? 1$алдар. Тайкел-rip атам цуатты ж урш жатыр. Сонан соц «Жарайды, агайыцды бер», - деген сез айтылды да, у™ шыцпай тым-тырыс боп к еи ъ Мен бггкен шыгар деп дагдарып ем, директор агай кеп гбайта алды цолына. — Ха-ха-ха! — деп кулд! ол. — Сен, немене, ж ас ж т т п сонша тергеуге алганьщ! Ол саган цырдан келген царац- шы гой деймкщ, элде ауданга ацпар берш Tic цаццан ecennii деп отырсыц ба? Онан да Багила екеущ тездеп келщдер де, бауырларыцды керщдер. Керпиджтерщд! умытпаддар. Давай, давай! — Телефонды орнына жай- гастырып цойды да, 8Ai состиып турган м е т ц арцамнан цацты. — Осында 6ip агайыц турады. Елден ертеде кетш цалган. Солар келед1 цаз1р. ^ысылмай еркш отыр. Бупн осы уйдеп ец улкен цонагы сенсщ. 1$ала бетш алгаш керген, оныц алпауыттарыныц арасына туцгыш тап болтан ауыл баласы б1рден мажыгып цалмасын деп тур-ау, еркелетш алацанымен сипап цояды. Жалданып ecin цалдым, арца ж у т м кетермгендей. — Иэ, eciMe туей, атам айтып цоятын оцта-текте. “Жоцшылыц, ж епмдж элепмен ауылдан ертерек кетш, ез бепмен оцып, Ж етку жагында цызмет к теп жур- ген аталас агайынымыз бар” деп. Умытпасам, прокурор дейтш. Сол болмаса... —Дурыс, дэл таптыц, Зацгар. Жэне 6ipa3 aFa-жецгелерщ болады. Сен енд1 кэмелетке толып, азамат цатарына цо- сылдыц. Дастарцан басында кшпмш, жаца жуздесу1м деп жасцаншацтама, сез peTi келгенде эцпмеге араласып отыр. Соны салмацпен ойга cigiMAi,байсалды е-rinайтып, енд1 e3i байыздап отырмай шыгып кегп. Шаруа жабдыгына шыцты ма екен. Бас цонацпын деп багжиып цалмай, цолгабыс берген жен шыгар. Шиырылган асыцтай ауыз уйге 6ip-ag аттадым. 13

—Кэне, тэте, неге кемектесешн, айтьщыз, — AeAiM. Туа Giiri осы уйдщ адамындай, ^ысылу-^ымтырылуды ^ойып, жайрацдап турмын. ^олга ic тисе, келде жузген бальщша сыргыма^пын. Манар тэтей елтлдеп жуз1ме ^умарта 6ip 15аpan алды да: — И-и, цащам-ай, ауылдыц баласы осындай адам жатырцамайтын бауырмал гой, кел, кемектесе гой, ай- налайын! — Сипаттамасын да, ^уанышын да б1рден багыштады. Онысы жаныма майдай жа^ты. ЭНресе “ауыл баласы” дегенд1 соншалы^ жылыльщпен айт^ан- да, жэшжтеп неше турл1 бетелкелерд1 суртш кептм. Эр^айсысын айнадай ran ыс^ылап жатырмын. Иненщ кезшдей ($ылау^ойгам жо!$, iniKem iurin, шшегендер1осы шынылардьщ жузш Kepin отырсын. А^ыры бул менщ тойым болгалы тур гой. Сонан соц улкен белмеге апара бер дегендершщ бэрш тап-туйна^тай етпм. I^ypaij ушып журмш, эшейшдеп ^олапайсыздьп^ нышаны да жо1$. Бул егтлж тщ ^айдан келгенш e3iM де 6Lve бермеймш, Неткен ^уаныш, неткен ба1$ыт! Ла^тырган тасыц тауга ермелешн десе, 1$иын емес екен гой. Директордыц уш тугйи, есшнен сыгалай алмайтын жаман студент енд16ip сэт телтумасындай тайрацдап жур. Эп-сэтте eciK пен тердей узын устелди| yen iiirin- жемге тунып г$алды. Неше турл1 тагам, неше тусп iuiiMAiK. Маган тама^тардан кез1ме оттай басылганы — майдалап тураган ^азы-^арта мен ai$ тегенеге ^уйылган 15ымыз. ©згесйпц 6spi атын да, затын да ecrin бглмеген бейтаныс дэмдер. 1$айсысын 1$алай жеп, г$алай ш епш жалгаз жаратцанныц езше гана аян. ^она^тар келе бастады. Дабыр-дубыр, ^ызу-жар^ын дауыстар шьщты тыстан. Ею иыгана ei<i idci мшгендей балуан тулгалы 6ipey кужглдеп сейлеп, ^уыршацтай щ ^агаз келшшектт кобелек 1$уган балаша айдап юрд! Даусы арыстанньщ утндей екен. —^айда, элп б1здщ бауыр, ^айда? - деп гурь\\деп ^ояды. 14

— Немене, жаца тускен келшшектей тытылып, ке- ршбей ме мына ага-жецгелерше?! — Ассалауматалайкум! - деп улкен белмеден жупрш шыгып, коридордыц ортасына кеп калган атандай Kicire Кос колымды усына берд1м. —Ой, айналайын, келпи кане! — деп етшец жумсак оц к°лын усынып, сол 1$олтыгына капсыра тартып, иыгымнан акырын-акырын катып койды. — Мше, ж ш т болтан деген осы. Бек эйбат. Бар, енд1, жецгеце сэлем бер. — Армысыз, татей! — Манадан 6epi кара торы ецше Кызыл жалкын ^уаныш каны ойнап, кул1мдеп туртан тал шыбыктай эйелге улкен ьн$ыласпен амандастым. Курштгей аппак тгстерш керсетш: — Бар бол, терем! — деп шашымнан сипады. Eiceyi де мейлшше iin тарткан жакындык корсета. Ертеде ажырап калган аталас тумамыз осы болар деп турмын. Базардан aKeci келген жас баладай мэз-мейрам куй. ТецкерШп, децкшп тускен сиырдыц карыны сеюлд1 6ywipi жумсак диванга кеп орталарына алып отырды. Жагдай сурап жатыр. —Ауыл-ел тугел аман ба? — 1$ашан шьщтыц, кашан келдщ? —Тайкелттр aFa aAi куйл1ме? —Шешецнщ дет-басы сау ма? Мен де тук калдырмай накпа-нак жауап берш жа- тырмын. 1$онактардыц бас-аягы жиналып болтан соц, журт дастаркан жайылтан устелд! каумалай коршап отырды. Директор атай менщ колымнан устап, узын устелдщ тер жак басындагы жеке орындыкка жайтастырды. Бул да мен кутпеген тосын жай, кысылып, денем ысып, кержке тускен шоктай кызарып кетсем керек: — Батана уялма дегешм кайда! — деп сыбырлады сый агам кулатыма такап. Ж урепм сел орныкканмен, -п- зелер1м д1р1лдеп, iuiKi элемнщ epeKnyi e 3ip басылар 15

емес. Кептщ сусы басады деген осы. «Кеп цорцытады, терец батырады», 6ipai$ сол кешшлжтщ шпнде мен де бармын гой. Бар болганда, шынтуайтца келгенде, осылар дэл бупн мен уыпн, м е т сылтау цып жиналып отырган жоц па? ^ысылып, цызаратындай элдеюмтц бау-шарбагынан аттамаган ceKiAAiMiH. Не болды сонша! I$a3ip болса болган шыгар ыгай мен сыгай. Эйтпесе будар да осыдан жиырма-отыз жыл бурын маган уцсас жалбыр тонды, жалацаяц бала болмады дейсщ бе? Болганда цандай?! Мурындарыныц суы кепсе, кепкен шыгар. Turn булар шынардай шалыцтап бутац жайып кеткенмен, цастарында бала терек болмаса, ецкей шынар неге сэн? — 1тм, тамагыцды же, цысылма, — дед1 оц жагымда терде отырган жонып жасагандай 6iTiMAi, цыр мурынды керпсп еркек. 03iMAi-e3iM упттеп, б1рцыдыру eciMAi жисам керек, манагы асау тайдай бастыцпаган цалшыл, AipiA сейш тт. Алдыма жеке тэрелкеге белектеп салып цойган тагам- ды шеп-шаламынан цоса царбытып ж1бердил. Алдымен цазы-царталары кетп женеп. «Ас imcerj, атауыцдай im»> деген. 0з1м де туск1 тамацтан 6epi нар татпаган аш- пын. Оны езепме ас баргасын байцадым. 1^арбып аса- ган халыцтыц ар жагына ел цонатындай уацыт еткенде, шетте отырган директор агай орнынан турды. — Ал халайыц, достар! Рюмка, бокалдарга тугел цуйылды ма? — деп ез сурагына e3i жауап берд1. — 1^уйылды гой деймш. Онда 6ip сэт цулацтарыцыздыц еркш маган берсшрздер. ^урышын цандырайын. Ал егер цандыра алмасам, артыц жайылган ыцыластыц оцасы болмас. 1$айткен туста да жацын журепмшц жанынан орын берген достарым, сендер осы саттен e n ric ip iM уацыт бурын басталган 6i3 Манар екеум1здщ жанымыздыц сексеум шогындай цызулы 6ip шагын цызыцтау ушш бас цосып отырсыцдар. Шет жагасынан деректер де боп цалган шыгарсыцдар. Мен сонау 6ip 16

^иын-цыстау замандагы жогалтып алган бейкунэ боз- бала шагыммен жадырай жуздескен халдемш i$a3ip. Оны eciMe салган, топаз 1$абат сандьц$тьщ тубшде жат^ан сырымды 1$упияда галтш тауып ашып берген —мына бала жшт, - деп, маган ^арай ^олын созып, ала^анын жумса$ жайып кетерд! Орныцнан турегелш керш деген ишарат. Орнымнан турдым. — Зацгар! Муны, осындай ^ырдыц к и тн е Алтайдьщ маралына у^саган бота Tipcei< таза мелд1р ^алпымен табигаттьщ e3i тэнтт етешн деп айдап экелген болар. Отыра гой, ^ал^ам, — дед1 маган электр шамына K63i жулдыздай жалт етш. — Дел осы Зацгарга жетер-жетпес оц-солымды таныр-танымаста маган, енд1 ойлап дарасам, бага бойламас жа^сыльц? жасаган 6ip адам болган ед! Ата-анадан ерте айырылып, эр есжте 6ip жургенде, менгц ютап^а ынтамды керш, кейб1р жаман агайынныц сол уппн талай таявда жьпданында араша боп, акырында неше кундж улкен жолга e3i ат^а MiHrecripin экеп, Ерттстен eTKi3in, Керекуге жепазш, одан улкен малага жетерлж ^аржысын 6epin, «бетщнен жарыл^асын» деген асыл азамат бар-тын. Кейшде етек- жецд1 жиып, ес гарген соц талай хат жазып, 6ip хабарына зар боп ^ойгандай ем. Асырып айтты демецдер: сол елген у м т м TipiAin, ешкен ойым оянып, ару анадай емгрешп турган жай бар. М е т тагдырдыц жол айрыганан кездесш, ^арацгысынан ^ут^арып, сэулел1 жагына 1$арай жен сжтеп ж1берген Kici, мына Зацгардыц атасы — Тайкел-пр деген а^са^ал бул дуниеде эл1 бар екен, Tipi екен. Сол гасшщ е се н д т уипн, жа$сы зэу-зэу, ypiM бутагы ymiH. Бэйтеректей белек бггкен цария 6ip мен емес, талай жыртьп$ борбай жеттм-жеарге пана болган шыгар-ау! Директор агай осыны айтып, ^азтабан, тырна уршьщ стацанды жогары кетерд! Сол кезде журттыц 6api жапатармагай «же» десш, ^олдарына рюмка бокалдарын устап, орындарынан турегеле бастады. MiHe, мэселе ^ай­ да жатыр?! М е тц атама керсетш п жатцап цурмст-болды_. ТАЛДЫКОРГАН

гой бул. Не жайсацды аягынан -пк тургазды-ау касиеа кария. Ауылга барганда жыр кып айтып, ра^ат куй 6елермш-ау! ^уанган мен корьпя$ан барабар демекпп, мен мьп керйпске е:ймше eATin бегелш калган екен, ^урме теуип агайын келш, колыма шампан куйган 6ip ypmi стаканды маган да устаттьк —1ш осыны, ештеце етпейдк журегщд1басасыц. Мы: гаолермен согыстырып шьщ. Сонан соц с е т ешк Кыстамайды. Мен кол алган icicime кайта жагалап, тырна -прсек тепе зыцгырлатып шьщтым да, бар пэрметммен с теп салдым. TiAeyiijAi берпрдщ KeqcipiriMAi жар1 кетпегенше шугарлж етпм. Бурын елде дэмш ran бай^аганда, кырдыц жазгытургы жуасындай гана ас ететш едь Тегшде, езшщ жуту ережесше кайшы к« сем керек. Енд1 зерен кесеге куйылган кымызды ни жещлденш серги туспм. Айналаныц 6api жарасымды бапты кушне келген екен. Бал^ып отырмын. Агай енд16ip сэтте эцпменщ тиегш маган бурган ею Жекелеп таныстырып, соцында езше жетектеп келпрг коверкот костюм мен ^аудырла^ тонныц хикаясы тустх Атамды суреттеген жepiмдi айтып тага мэз бод/ Сейтш шыны ма, сыны ма мен кутпеген 6ip о^ыс э: айтып калды: — 1$аласацдар, 6i3Aig Зацгар i$a3ip бэрщ тц обр портреттерцдо беггерще карай айтып шыгады. — Йемене, баланы сонша уялтып, — деп Ман татей карынан тартьт едк кещлдерп шампаннан с кемтркосак ат1$ан кеп, оп$а май куйгандай лап ете туе —Жасау кольщнан келсе! —Айтсын, тыцдайык! — Мумкш, iuiKi жан дунием1здк мшез-кулкымы: дейш актарар. —0й, койсацдаршы! 18

Бул сездер м е т manga туртуден repi ecipKey gycan кер1нд1 «То^тай турьщдар», - дед1м шпмнен. Шампан- ныц кем тр^осага 61здщ iiirre де бар шыгар. Мектепте кезше gapan ойын ogy, ажарына gapan MiHe3iH тану дегенд1 шыгарганымыз бар eAi. Аз ойланып отырдым да, >KacbigTbig жасамайын, тоным су боп бара ма деп, тэуекелге тарттым. — Heci бар, айтсзд айтамыз, — дед1м ецсемд1 KeTepin. Мундай кукайды кутпеген журт мынаныц шыны ма дегендей ацтарылып калды. Мен: “1£ане, gaficbnjHaH бастайын?” —дегендей жагалай 6ip-6ip сузш шьщтым. —^ойьщдар, — дед1 элдегам, — баданы тэлкек gbiAMa^ —1$оятын дэнеце жс^, айтылган сез —атылган —og, — дед1м тайсалмай. Беттм былш етпейдъ барым да, нарым да дегендей тур мендегь Эл1сешмшен repi gbi3bigTaraHbi, тацданганы басым секглдь Сэлден соц алды тжсшген кескш бaйgaтты: «Жерден ж ж шьщты, ею gyAara тж шьцугы». ^улагым, расында, делдие шошайган, gaAaAbin gaparaH Kicire KyAi<i magbipaTbiH gyAag едь Эйелдердщ жегрлтектеу 6ipeyi мырс етш темен gapaAbi. Мейль Дуние кезек, 6i3re де кулетш сэт келер. PygcaT тосып отырмын. — \"Плел турган аурудыц eMi жog, керсетсш бала сэуегейлМн, — дед1 оц жагымда отырган келгстт gapa торы Kici — Онда тура сол агайыцныц езшен баста. — Бул ди- ректордьщ берген жель — Маган 6api6ip, — дед1м мен. Сейтш gaMmbiAap тусымдагы gbip мурынды, жарасты эдем1, суду 6iTiMi бар, кез жанары мешр1мге толы Kici iAKi шапагат ce3iM тудырады екен. Суз1ле gapan, ойымды термелеп кетам. — Атам ga3ag: «Tyci келгеннен тущлме» деп тегш айтпаган шыгар. Сымбатты тулгацыз бен мешр- бан жузпрзге gapan жоталы парасат кергендей боп отырмын. взш ен repi халкыныц gaMbiH ойлайтын журепнде дггтегетнен таймайтын жарьп$ жулдызы бар 19

азамат агасы болсацыз керек. От шашцан жанарыцызда ец суйсш ерлт — еш епрж жоц. Тартысцанда тул- пардыц белш узетшдей табандылыц Teyin тур. Халыц MyMeci дегенде айла амальщыз да аз болмаса керек. Тек кундердщ кутнде сырт сулулыгыцыз шла жан байлыгын жецш Kerin журмесе?! Сырт сулулыцца жерж эйел деген 15ауым бар юй. Мен ойымды естш тамамдай бергенде, манадан мел- шиш тыцдап, м1з бацпай отырган адамдар туйе царын шеп жангандай ду етш, мэз боп куле бастады. Кеп о^ыган кггаптардыц цайсыб1р абыздарша булай сарнап кетермш деп уш уйыцтасам TyciMe юрген бе!? Тартынайын AeAiM. Эр нэрсетц шеп бар, эзь\\-ойын кемершен шыгып кетш журсе, цаудыр тонныц KeKeciH сонда керемш. «Аяз би, элшд1 бм, цумырсца жолынды 6Lv». «Абырой деген деп угатын болсац, осы да тацияга тар келмес». М етц eHAi бул сэтте унс1з цалып, сай-саланы цуып кеткетмд1 ацгарып цалды-ау деймш. «Оны болсац, келеоаяе кеш», — деп цаумалады. Шаттана KyAin,ризалыцпшпн 61лд1ргендерше цараганда, кеп ауа жайылмасам керек. Бул сез1м тагы да тау булагындай екшн экелдь Адамныц он цабат ойын оцу — арца талып аруац шацырумен тец. «Жыгылсац, нардан жыгыл» деген емес пе март халыцтыц метель — Енд1 келес1 Kicire! —Тоцтамай багацды бере бер. «Жарайды. Т1лектерщ сол болса», — деймш шпмнен. Керген-б1лгетмд1, оцыган, еспгетмд1 аянып цалмаспын. Бал ашып, багасын айтатын екшип Kici — жацагы мацтаган агайдьщ оц жагында отырган цабагы цатыц- цылау, децгелек ж уз^ эйел. Зайыбы болуы лазым. «Аты- ныц сыры иесше мэл1м» демекпп, кезеп келгенде жа- ратпаган сыцай танытып, тымырайып цалды. ©TipiK болса да жайрацдаган жасанды цалып 1здеген жоц. Мейле — TlinriM мол болганымен, мол жаратылган даналыц цасиегп кере алмай отырмын. Ел анасы дерлж шал- 20

1£ып жатдон а^ылдьщ етек-жец1 б тн б е й д ! Заты-жа- ратылысында адамга пайдасы да жсн$, залалы да жоц, ез1не деген жадоыльщты дора ^ылды До1$жаргандай б о л т ала бглетш пияздай пысьщ i<ici Елге жетпегенмен, жерге жетер адогл парасаты бар. Соны кейде кепсшш, журтдо багыт-багдар сктейтш болады. 1£айсыб1р жаманатдо тэн додоц-суцацы, сыпсыц созден уршьп$ шретш 1$ылыгы жок, ойын колденещнен жайып салатын ер мшезд1 адам. Сонысынан талай журт именед^ талай ж урт сыйлайды. Жекебасына донып жатдон 6ai$ болмаганымен, талайы зор дэулетке енпплес донган жан. Сонысын текпей- шашпай, ысырап етпей устай б кед! Ризамысыз, тэтей? Эйел сыпайы жымиып кулд!. Сыр берген жот$. 1$а- багындагы жаумайтындай бала булт бул кезде сейш п калган екен. 1$алган ж урт олпндепдей ду етш мэре-сэре бола доймады. Мацгаз эйелге дорап кездер1мен кулюп де, кездер1мен уплсты да дойды. Кейде шындьп* екеш шындыдоыц да бурал^ы иттей еленбейтш эдеп гой. Жиналган топдо кез1мнщ доыгымен доpan доямын. Директорыма кез тастап ем, м е т ц мына тосын енер1мд1 доиыдоаган долпы жерден жетт доян тапдондай мэз. Маган не керек, директор радоттанса жетш жатыр. — Бул топтьщ 6ipiH eH -6ipiHig жасыратын сыры жо1$. Бас домшыны, бала! —дед1таза кегрлд! 6 ipey. Басдолар сол сезге ымыра жасагандай. «Шешшген Судан тайынбас». «Сураганга — ттлеген». «1$олга курык тигенде, талагыцда битщ болса, аянарлыдо аярльщ мшез керсетпе» дейтш Тайкелтар атам. Сол eciMe тус-ri жэне бугшп дастардон да сол racimg дояндагы дормеза ушш жасалып отырган жо1$ па! Бундай билж долга кунде тие бермес. Мацдайы жумырлау, торсьи$ шеке, цисьщ танау, жы- лан коз, жалпак ауыз бас сузетш будодай алдыма oid- рецдеп келе берд! — «Bip мшез1 — кол, 6ip MiHe3i — ш©л, б1рде бие, 61рде 2!

туйе» демекпп, аз ецбепц1зд1 кеп байлайтын эдетйрз бар екен. Талантьщызды ел уга 6ермейд1 деп кейитш кездерпрз де аз емес спирты. Кеулеп жеп тоймаган, Кырнап жеп тоя ма? 1$арпып кызмет icreyre ^ум^ыцыз жок, кулкыцыз болса, мойньщыз жар бермейтш еюудай мшезйрз байкалады. Аз бшмцрзд1 булдап, жолдас-жора жамылып, шыркап 6ip кетсем дейтш ойдан осы жер ортасына келгенше ада болмапсыз. Ортага да, ошак басына да мазацдыгыцызды кебше езйрз де сезеаз. Bipai* оны унем1 кеш, колды ciATen калганнан соц угасыз. Баз 6ip ша^тардагы Ty6i тесж ацкылдаган ашык кещлпрзд! ecKepin, дос-жарандарыцыз Kemipin журе беред1 екен. Табигат — талант бермеген деп ешгам айта алмас. BipaK бас асаульщты жецетш куннрзд1 эл1 болжап болмапсыз. Соны жецгенде, баягыда самгап кететш бе еднрз. Осылай деп бегелш калдым. «^арапайымдылыкка мейлшше жарлы екеноз, оты жок кеудеге нан nicipy — ж т т т щ соры» деген ой тарамдарын тара^тайын деп отырган туста кезше кеям т у с т кетш, тугш тастап жаткан жыландай сурланып калган екен, корьщтым, зэрем калмады. Тебе шашым так турып, аягым д1р1лдей женелдь Дереу ой келдк аурудыц алдын ал деген. Мен жан- жагыма карамай 6ecin жатканда, бетелкешмен ба- сымнан 6ip койса К¥НЫМАЫKiM iздeйдi? ^унымды 1здер- ау, 1здейтш адам табылар-ау. Ешрткенге eAipe бермей, eciM барда бас-аягын бутшдеп бетуага кеп кояйын. 1$уран гып устамас, сейтсе де кек нокайга кыр боп турады гой. — Ага, жецгелер! — дед1м олардыц кулк1лер1басылар- басылмастан. — Эзмдерйрз жараскан жаксы жолдас- жора шыгарсыздар. 1^олкаларьщызды колы*43 алып шапканда, элде61реунрзге артык тШм Twin кетш, ecKi жараныц аузын казсам, ол ттлек ездерпрзден, ез- дерпрздщ келюмдерйрзден болды, менщ кара кез1м мен каракусымды каракшыга алып жYpмeyлepiцiздi 22

сураймын. «Бас кеспек бар, ттл кеспек жо1$» дейтш, айтыстьщ аулы тым алша^. «Жапалак^а да жан керек», деггп гой 6ip батыр. — 1$ара, муныц ^уын! — Мынауыц нагаз тазша бала боп журмесш! —0 3 i 1$ушыкеш ^ой деймш. —1$орьщпай-а1$ 1$ой. Бегелмей тарта бер. —Ортамызга 6ip балшы керек-aij едЕ 1$алай $агытса, солай ^агытсын, мен ^айтсе де мэ- селешц басын ашып алдым. Не деп болады: булардыц inri-тысына Kipin ш ьвдан ж о р ш н гой. Эулеюлжтщ а^ылды миды кетерген мойынга кек жата болтан жер1 бар ма? 1$ияметтей ^алацыздьщ кегидар какпасын жаца каадан ауылдыц ац^ау баласы да тзриплж таразысына тускенде, «аузьщ ^айсы десе», ^улагын керсетер» ынжьщ, ацгал емес. Оньщ да кенекез кариялардан алтан тэл1м- тэрбиеа болады, мектептен алтан Ы м , yArici болады. Туптеп келгенде, бэрщ де сол ауылдан шыодансыцдар, атайындар! Бэйгеден озып, салым сап жургендей eHAi 6ip ай- налганда алдыма суттей annais, mere мурын, кулюден аузы босамайтын курии Tic келшшек отырды. Улудьщ ктшндей i$apa ю ртктерш паш еткен ойна^ы ijapai^aT мойыл кездер1кеп нэрсе ce3Aipin тур. — Ер жшттщ: «Па, ипркш, дэл осындай болса жа- рым» дейтш, келютт керпсп табигат сарацдьщ етпей берген екен азге. Жаратылыс сыйлаган сулулыеда тузж тагылымныц туздыгы ^осылса гой, ^айран. Слздщ куш бойгы кудкирзге карап, сол туздьп$ты таба алмай элекпш. Мыц KemipiM болсын, кымызы жок бос icy6i деуден аула^пын. Атай кермещз. Тек майы алынып калган ai$ айран болмаса. Таласпаймын, ол даэдем1сусын. Затыцыз щ , адал жаратылган, а^кецтл эйел екеназ. AijKeijiAAiAiKTi паидаланатын сумдар аз ба eMipAe? Сол 1£удай берген кулкйп $ойып, ел катарлы салма^ты болуга кунде кырьп^ 23

уэде жасайтын кершесЬ шггей. Bipaij одан улкен зардап iuerin жатпаган соц, умытып кететш KepiHeci3. 0 м1рден устаган мол мацсат, 6epii< багыты жоц, куш еткенге мэз кебелек адамдар болады. Ci3 сез жоц ол санатца Косылмайсыз. CiAKimn тастап, езирздьезйрз билер болсацыз, абыройлыбижтерйрз бар алда. Байцаймын, баганагыдай емес, кулю азайып келе жатыр. Бэлюм, менщ жорамалым сурцай шыга бастады ма, элде журттыц eri уйрендд ме, эуелп кеу-кеу аз. Мел- шерге кеп цалдыц па? Кезек енд1директор агай мен Ма- нар тэтейге келе жатыр. Эрине, олар туралы да кокейге келген сыр, тушнд16ipa3 сухбат етуге болады. BipaK «езщ су йдетш кудывда туюрме» дейд1 казац. ^ызды-^ызды- мен кектен тускендей артыц-аспай смтеп жатцаным жоц, шамалап 6ip нэрсе айтармын. Оган нэркумэнмш. Сонсоц ойымды сабацтап: — Ага, тэтейлер, — дед1м. — Ce3Ai тутцан ауылдыц баласы eAiM. Жа^сысын айтсам, жагынып отыр дераздер, тамсанып кетсем, турасын айтады дерс1здер. Дастаркан устше сын ЖYpмeйдi дейд1 гой. BepiMi3Aijj алдымызга жайган ортац дэм гой. Дэм иелерше мшездеме жаса- ган кергендшк болмас. Одан соц сол цанатта калган ею Kicire цысцаша тоцталып, осы 6ip цабыргамды сегердей боп отырган жуктен кутылайын. «Тура биде туган жоц» дейд1 цазац. Бейтаныспын десем, арыма сермеген цылыштай циянат болар едк бул ei<i юсшщ маган жацындыгын багана бмгем: ага, жецгем. Ж ецгемтц мамырдыц куншдей шуацты ете-мете суйсшткен. Улкен сыпайылыц пен оцып-бшм алган мэдениеттщ 6eArici кершген. ©MipiHAe адам баласына рении сез айтпайтын нагыз кергенд1 жан. 1£азац эйелйпц ата-бабадан келе жаткан инабат улпсше, бупнп озыц заманныц ойлы парасатын алган. — Осыларды олецдей шубыртып термелеп барып тоцтадым да, ме агайга ауыстым. — Тояттаган бурюттей, сырты мацгаз болган- 24

мен Ty6i бос па деп цаламын. Алдына барган адамныц терец тубш ацгармай цалатын ез1мнпл тэкаппарлыцтыц обалын цайда цоямыз. 1$ара цылды цац ж ар деп алдына алмас цылыш цойган адамныц цаталдыгынан не пайда, цаттылыгынан не цайыр? Зац мен адамныц арасында асцар тау мен туцгиыц кел жатцан жоц па? Одан дайын самолетке мшш ушып ете салмау керек. Асыл деп устатан затты аягына дешн асылдандырмац ердщ тана epici. ВВшсп сана мешр1ммен жалгасты. 0Mip болтан соц жумыртцаныц да тауыцца 6ip сэт ацыл уйрететнпн умытпаган жен. Осымен кереген Ke3iAAipiriMAi алып орнына цоямын, ага-жецгелер, руцсат болса? — Бэрекелдц е р к етц ессш! — Бэр1м1здщ 6ip-6ip цабат тер1м1зд1 сыпырдыц! —О дуниетц елегшен еткендей болдыц! —Жиырмасыншы тасырдьщ тазша баласы боп журме? —Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! —Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! Оц жацта отырган агай нурлана к\\л\\м цагып орнынан турды. К о м е т булгалдед! — 1$азац эдтлетп сезге эрцашан тагзым еткен. Bi3 6ip семьяныц адамындай боп кеткен достармыз гой. Жацсы семьяныц ыц-шыцы сыртца шыцпайды. ^уанайыц, жолдастар, 6эр1м1зге ортац, жанымызта жацсы im келд1 цайтсек те. Ж ет1с т т м 1зд1 жасырып цалсац, б м гет- м1з цайсы. Осындай таза жеткшшек, таза урпатымыз ушш тост кетерейпс Байцасацдар, бул б1реутм1зд!ц де атамызды бммейдь Уй neci б!здщ ю м ei<emMi3Ai таныстыртан да жоц. Артыц-кем айтса да, кещлдерще туйш гып сацтамацдар. Дурысын тутастай цабылдацдар. Ecici дши угыммен айтсац, бул б1зге лаберген ^удайдыц nepiurreci болар. Жас першггет жазтырмайыц. Бул свзден кешн директор атай орнынан турып, тэты да оцыгандардыц 1зептлтм ен сыпайы KeuripiM сурады. BepiHe уйытцы болтан 03i екешн, творчестволыцпен 25

табылган балашпаны ез басы женоздж кермейтшш, сырламай, сынамай ашьщ айтты. М е т бупн гана кер- генш, жата^хана шатаган, oi$yra ез куппммен тускетмд1 суйсше, кумире эцпмелед! 1$оргасындай уйып калган жерлерд1 сейтш eprrri, аздап бал^ытгы. — Бул бала КазГУ-дщ филология факультетше тусетш бала гой, — AeAi сонда 6ipey турып. — Улкен жазушы боп кетер ме ед1? —Талайына берсе, осыдан да жазушы болады. Чехов та Aepirep гой. — Психологтерге медицина да зэру! — Бул директор агайдыц ce3i. — Оныц керек емес жерт бар ма? «Адам баласы 6ip- 6ipiHe eM ip бойы жумба^ боп келд1, бола бередр», —деген гой Белинский. — 1£айда журсе де бул балага кем ектест, улкен жолга салу керек. —Эй, мынаныц e3i де 6ip жерден жарып шыгар. Кепшшк 1$ауым тарцар кезде менщ аталас прокурор агайым мен жецгей 1$алып, шамалы кдордь Эцпме менщ 6олаша$ тургын жергм турасында екен. Прокурордьщ: «Менщ цолымда турып о1$иды» дегенше директор агай мен Манар татей кенген жга;. — Б1зде турады, 6i3 кутемй. 0 3 iMi3 тэрбиелейм1з. Сен туыс^ан болсац, б1зге Алланьщ ©3i алып кеп отыр. Сонымен институт директорыныц ушнде жатьш о^итын болдым. Коверкот костюм мен ^аудыр тон мэселесшщ а^ыры осыган кеп сайды. Шынымда айтсам, ijoAFa тускен цояндай соншальщ $ысылып-1$ымтырылганым жо1$. Жагам жайлау, экем- нщ уишдей сезйадм ©3iMAi деп те айта алман. Уй шпнщ мамыражай мешрбандыгынан ба кец тыныс, жан 26

серптер еркгндж бшндь Kiciimj шацырагы болтан соц, аяк ушынан басып журесщ деген эуелп кудж желге ушкан, тутшдей сейш п кетть 0 з алдыма жеке 6ip белме. Жазу устел! Агаш тесек. Тесек тусында коз жауын алатын едем1 кмем. Кешн бйщм, туржмен галем1 екен. Бурышты этажерка, ^абыргада ат басындай аспалы айна. Bip сезбен айп^анда жаныца кажеттщ 6epi бар, тек жат та op>i, тур да оцы. Дандайсыма! «Дандайсыманыц» келдене кеп маган алабетен адам еске салган жок, Мен ез1ме-ез1м солай тетеден-тете шарт койдым. Ce6e6i айтцызбай угатын н ер с ет айтпай yFy ушш адам баласына акыл, сез1м берглген емес пе? «Сем1зджтт кой гана кетередт» деген мэтелд! еспгем, бглем. Жуас, момын болгасьш гой. Одан баска 6ip жануар кетере алмайды екен тойганды, сем1ргендь BipaK сол моп-момакан, жайбасар, кенбю тулж, атан т у й е т алып уратын кара муртты сагызша шайнайды. Олай болса жуастьщ да ем1рден enmiAi сыбагасы болганы гой. Менщ де ел1м жетш алар улеом, бешлдеп берер парызым болтаны гой. 1$ызыл туцкелеп жапкан кец сарайдай ак уйде терт улкен белме бар. К етш лЫ апандай кец, асырып айтсац ат шаптырым дерлж. Жасауы, с е т кел1скен. Ьтн деп ыкшамды оцтайлысы маган берглген белме. Оныц e3i жаца гана айттым, мунтаздай жарасымды. Осы «алты Канат акордада» терт idci турамыз. Директор агай, Манар тетей, мен... жок, уипннп мен емес, ушшнп директор агайдыц алыстан туысатын апасы, атын бжмеймш, ж урт «апа» деген соц мен де солай атадым б1рден. Сонсоц, тертщнп — мен. Апай аяк-колы жылдам, каплез Kiel Осы уйдеп кыбыр-жыбыры кеп тынымсыз ттрлж солай уйрегп ме, жок элде жаратылысында шаруакор, ецбекнпл адам ба, eKi колын алдына сап, аяк суытканын керген емеепш. Тац бозарганнан карацгы туеш, жумыстан Манар тетей келгенше, тыным таппайды. Манар тетеймен 6ipre казан- 27

ящ арасында 61рталайга дейш жарысып барып, сонсоц гана то^тайды. Эдетт ме, болмаса куга бойгы ар^андалган аттай уй iiiriHAeri ерл1-берл1 журген 1$т$ым журктен сурлке ме, ейтеутр ертерек уйьщтайды. Татымсыз кебнс сезге жо1$, 6ipTora, як, сэры жузше ашу уяламайтын адам. —Ana, —AeAiM6ip к у т кекешмд! ^ыжылдатып журген сура^ты одан api жас^ай алмай. — Bip cypas сурасам айтасыз ба? —Айтайын, бксем. — Мен осы уйде тургалы 6ipa3 боп ^алды. 03ipre терт гаоден бас^а ешгам кершбейдт Бул семьяныц бала- шагасы 1$айда деп сурауга талай о^талдым. Батылым жетпедт Алабетен жаман ойым жоз, тек бштм келедъ 1$упия болмаса... Суйюмоз сауалды ^оярын 1$ойсам да 1$ызара ^ы- сылганымды сезш турмын. Беттм дуылдайды, денем ысиды. Жаца таныс апайым ецсесш кетермей курсшдь — yh, ^арагым-ай! Туягы бутш тулпар, фанаты бутан суадар бар ма бул жары$ дуниеде! Адалына, агына, жа^сысына берсе, 1$удай осыларга берер едг Жа^сыны 1$удай 6ip жepiнeн ^инайды дейд1 гой. Сонша ттл типзш Алла тагалага негылайын. Bip жаман немей болтаны рас, булардыц. Bipaij кеп узатпай жарап^ан ез бергенш e3i ^айтып алды. 12—13-терге келгенде машина ijaran апатс^а ушырады.Ал Манар тэтец сол 6ip баладан кейш кетермей дойды. — Соны айтты да кезше журектт езер муцды жас алып «соцымнан ер» дегендей бурылып iArepi басты. Мен yHci3 жестам. Апай аспан тусп кеплд1р сырмен боялган ай^аспалы eciicri жайымен ашып, уй иелершщ жататын белмесшдеп ^абыргада iAyAi турган cyperrepAi иепмен нус^ады. Алтындай курец сары хсу^алац сыры бар ернектт де оюлы агаш рамкамен ^оршалган уш ккшщ портрета: агай, тетей жене ортасында пплдектт жугершщ келемшдей аппа^ тктерш тугелдей керсете мэз боп

кулген 7—8 жасар ул бала. Балапан лашынын мезплоз ушырып алып, соныц елшеуыз орнын осындай саумал сагынышпен алданыш етпекке кейшнен ойластырып шнгендей. Эрцайсысы белек сурет, белек жаратылыс болганмен, жацгацтыц цауызындай жымдасцан б1рлж ce3iM тудырады кецкге. Аяулы муц тегед1кецглге. — Ендш Tipi бсшанда сендер цурбылас ж М т боп цалатын eAi гой. Алланьщ iciHe амал бар ма?! — деп, апай ацжаулыгымен сарцылып таусыла бастаган кез жасын cyp iri тагы. Кеудеа тола шер менен зар ма, курсшгенде Keiciperi царе айрыла жаздайтын, бул ккш щ eMipi де кене таудыц цатпарындай сан цыртыс, санап болмай- ды. Асылы, адамныц жан жарасын езшен басцаныц сипаганы майдай жацпайтын цубылыс. 1$анша емпп, зерек, ce3iMTaA саналганыцмен, езщнен артыц еипам бкмейдц тусшбейд1 де. Апай шаруа цамына Kerri, мен оцаша белмеме гардш. Кешккш тамацтан соц, уйге алып келген цагаз- дарымен кепке дешн те ск е ойланып отыратын агай, бупн ол эдетшен жацылгандай. Мазасыз калыц ой цоршап, к ецкш жен бкм ей адасып келген бейбац шер ткшелейтш сек к д! [^абагынан ецсе басцан ауыр куйш тамырлап тугел уцпасам да, жан дуниесшщ толассыз толцыны кеп элб1з леб1мен сез1мге уратын сегалд! 1$ызметшде бетен, цолайсыз жагдаятца ушырады ма екен? Олай деуге Манар тэтейдщ бет жYзiнeн езеурей келген езгеше р е т ш табы кезге тусш турган жоц, алыста цалган уайымныц цара i<e3img терец тупюршде мэцп жасырынып к ец к аз сес беретш, кунделжтт icepimci. Сол кершктщ сел ушцын берер i<eMeci<i жарцылы. Ь^айтсе де уп еткен желдей, болмашы цозгалыс байцала ма цалай? Артыц сез, артыц цимыл жоц. 1$абагынан угысатын шуацты мшез жубайлар уппн yAri-nimiMi ездерше етене уйрен пш т сыр болар, бэлюм. Адасып аццылдап, буынсыз жерге пышац урып менщ нем бар, ез белмеме

кетпм. Апай да жумсац тесек-п, жамбасца алган. Ертерек жатып, ерте туратын дагдысы. Бул уацытта 6acipe боп калган белмеме гарген соц, жайлы 6ip тыныштыц, орайлы оцашалыцца бой ала бастаган кец тынысты iAici жецмдж цайыра табысты. Колыма жацадан ш ы^ан «Абай» романыныц екйпт кггабын «Ацын агадан алдым. Кеше гана бастап опытам. Кец тынысты 63iMi3 ескен шалцар дала, алгашцы бетшен аццылдаган ыстыц цушагын аша берд! Жаны жай тауып, езгеTipmiAiK,муцымдуние умытылып,улан-байтацecepAi eMipre балцыган сез1ммен толассыз суцги тускендей ем, есжтщ цалай ашылтанын бжмеймш, арт жагымнан кеп, 6ipey иыгыма цол сап тур екен. 1$атты уйцыдан оянган idciine селт ете цап, царасам: агай зорлана езу тартып кул1мдеп тур: — Муцацды оцып жатыр екенсщ гой, — дедъ сэл тацданган сабырлы дауыспен. — Оцы. Сосын niidp алысамыз, жаца шыццан дуние гой. Зацгар, жатарда тесмш узац оцыган жарамайды, козге зиян. Жур, онан да далага, таза ауага шыгайыц Сыртца есж алдына шыцтыц. I^opa жайы кец, таута царай бау-бацша, жемгс агаштары кетед1. Алма, шабдалы, шие, цара ерж, бацшадан — цулпынай, помидор, бэд1рен. Б1здщ елде булардыц 6ipi еспейд! 1$умга енш шыгып, пэлепн кец жаймай, бытырлап туйнек салатьш жудырыцтай-жудырыцтай цара царбыз бйдеп. Оны да цушац толатын ата-тегшдей болмаган соц елемей, менсшбеген бе орыстардыц «дынка» деген атауына цосылып «дщке» деп кеткен. Бул бау-бацшаны да осында келгеннен 6epi танып-61лд1м. K^3ip куздщ цалыц айы. 1$азан маусымыныц тамам- далып, царашаныц басталган кезь Тунп ауа дене сер- гггерлжтей салцын.Аспан цара кек ала ашыц.Жаздагыдай шурегей кеп жулдыздар кершбейд1. ^алгандарыныц e3i жыртыц уйдщ тесшнен тускен сэуледей цалтырап 30

ойнап, кезге сургабей, эткеншек тебед! 1$ол созым жерде гана шеккен нарга у^сап, томага туйыц тау царауытады. Аулацта кещлге элдецандай урейл1 туйсж тепкен тау езеш тц сарылы. Урген иттщ даусы есплмейд! Ит майдан урсш. Уйге уйыцтайтын ит ypyuri ме ед!' Тау, бацша, цала, тау езеш — м е т ц 9Ai бойым уйренбеген дуниелер. Ауыл- ды ацсаймын, далага шыцсам, ауылды ойлаймын. Оцаша цалсам, ауылды ойлаймын. Кшжентай гнпммен калган шешемд! ойлаймын. Салцын ауадан ба, эл1 бауыр баспа- ган мынау бейтаныс кершктен бе, жоц шешем еске TycKeHAiKi ме, денем туршшп, Ti3eM цалтырады. Темегасш тутатып, манадан эрльберл1 ез ойымен журген агай мешц кeкeйiмдi барлагандай: —Тоцган жоцсыц ба, Зацгар? —дед1 —Жоц. — Мен кепе-кершеу OTipiK айттым. —Ауылды сагынып журген боларсьщ? —Жоц, элй —Т ага да бугып цалдым. Бул жолгым шию дэм1 бЫнш турган жалган намыс ед! Шынына келсем, есейген дтм тц жуген-ноцтасы сыпырылып цалатындай. Оны 6Lv\\ipy мурнынан суы кеппеген ноцайлыц сияцты кершед! —Апацды ше? Енд1 жалтаратын бурылыс калган жоц. Тулга бул- тацтыц барша цияц-цалтарысы туйыцца TipeAAi. — Иэ, ара-тура сагынатыным рас — Адам баласына бккен ер кеюрек, e3iMiuiAAiKTi цойсацызшы! Белшен басып, «сагьщдым» деп, турасын 6ip-ai$ айтпай, тагы да ^иялап тартып кетпм. Не 6iArici, не сыр ацгаргысы кеп тур екен бул юснпц? — Анда-санда дейсщ э, Зацгар! Эрине, ерине. Барлыц icirjAi жиып, ысырып цойып, кунд1з-туш анацды ойла, сагын деп ешюм айтпайды. Ол ттрш тк те мумкш емес шыгар. Bipais элден анда-санда еске алсац, журе-бара умытып кетущ де мумкш-ау! Ондай ж ат бауырлар не- кен-саяц болмас. — Осы сезд1аяцтар-аяцтамастан тобыц

жутцандай финала жетелш барып, тамагын цырнап TyKipin тастады. 1$арацгыда цалтасынан бет орамалын алып, жанарын, аузы-мурнын cyprri. М етц кулагыма кудж, курсшу1нен муцы, 3iAi басымдау «мумкш-а-ау!» деген терт буын сол бояу, болмысымен aAi AipiAAen тур. «Ананыц кецЫ балада, баланыц к ецш далада» дейтш шыгар ендъ Жоц, оны айтпады. Жумбацтап, терме- леп алыстан орагытып кетп. — l^apaгайды цолдан егедц сосын еле тырмысып ез беттмен де шыгады. Мына таудагы сыцсыган цалыц царагай тамырын тасца т т п , солай есш-енед! Ал шецгел еккен адамды кердщ бе, жоц болмаса, еспдщ бе! Жантацты ше! Оларда, 6ipaij тасца 6iTep цуат, цасиет жоц. 1$ум мен copra есед! Жарыц дуниеге шецгел мен жантацты шыгаратын со- ган лайыц цуарып, цацеыган таз топырац екен. Мен, жаным Зацгар (Бул сезд1 ол ерекше ет-бауыры елж1реп айтты), сен алгаш куш кергенде-ац, цае-цабагыцнан, зерек зердецнен танып байцаганым, сенде адамды жан журегщмен берке аялап, ардацтай суйетш жацеы жаратылыс бар екен. Заманында ш болсац да, цандай цызмет ктесец де, ол цасиеттен зиян кермейсщ. Иэ, апайдан бшпещ. М етц , б1здщ, 6is Мэкец екеум1здщ ез1м1з-ац айтар сырымыз ед! Оцасы жоц. Жоцца жуйрж жете ме! Сол жалгыз баладан кешн жас и к иккеу, 6i3re буйырмай цалды. Баламыз бол, баламыздай бол деген TeAMipreH ттлект1 айтпаймын. Bipaij осы уйдщ толыц 6ip адамындай есепте езщд! Туысып жацын бола ма, угысып жацын бола ма, ол адамына байланысты. Жур, уйге юрейж. Салцындап цаларсыц... Тесекке басым тигенмен, кепке дешн кез1м шнбедг Терезеден цалт-цулт еткен эредж ац жулдыздар KepiHeAi. Алмастай жарцылдамай, жазгытургы кепаген шацдац жолда баяу жылжыган сэры алтын цоцыздай цозгала- ды. Адам цоцыз болмаса, ккш щ жасаган жацсылыгын б к у керек цой. Айналайын, агатай! Тэщр табыстырган 32

агатай! CeHig осы айтдан ардад адыл сезщ уппн д е ,мен шаш-етектен дарыздар болсам ше! Жылы ушд, жадсы тесепд, аялы аладаныд ез алдыда. Bipeyre болмысыммен бермуге мунтаздай мелд1реген таза кедгл жетпей ме! Сол жаныдды ce3iHAiM, сезд1м, агатай. ^аласац туган бауырыц болайын! Оны аз десед туган балад... болайын! Эйтеу1р, сендер, аздер уайым-дайгыга бата кермещздер! Ол директорлыгыдызга бас игешмнен, табынганымнан емес, директор бол, i<iM бол, арманы кеп жумыр басты пендеаз гой. С 1здердщ i<ipniKTepigi3Ai сулатпауга барша жан-жй«р1мд1 салармын. Атад-аттарыда заредей Kip жудтырмаспын да... Онсыз да 1£азадстанныд, дала бердд Одадтыд терт тусынан келш, тым-тырадай студенттж ж ада eMip кешкен масад кеуде бозбала 6ipi-6ipiHig дайда турып жатданын зэрулж етш пе, дэрулж eTin пе! «Алыста 6ip жеке пэтерде турамын дегенде, «фуйт», жатадханадан кетш! Солпаддап!» — деп, те р к айнала берген. Bapi6ip оларга: «Директордыд уйшде турам» десед де. «Пинту», —деп мазад етер ед! Тыныш журуге сол сен б егет жад- сыдагы. 03ipre сабадтарды дулдилай одуга з е ш т м жод. Бейтаныс дуние. Оныд ycTiHe орысшага да орашолад- таумын, 6ipi дулагыма Kipce, 6ipi Timi айдалага кетед! Кеп болса, датты диналып бара жатсам, экедд1 таны- тып бет даратпай жаттармын деп доямын e3iMAi-e3iM ceHAipin. Оган шамам KeAeAi. Жалняз сезш далдырмай итаптыд айтданын алдыда дойсад, 6ecig болмаса да теротде тартыншадтамассыд. Bip-eid уш жыл сейтш, дарыскан сод, аргы жагыныд догадай жапырыларына cemMiM мол. «Ура берсе, дудай да еледЛ». 0 3 ipre м е т баурап дызыдтыратыны, ад халат пен ад кэтелек далпад. Шайтан, нагыз AspirepAig ез1сиядтысыд! Bip куш елген KiciHig суйепн керсегп. Шошып кегпм. Денемд1, ен бойымды эзер уыстап устап турдым. Жод, 33

кешн олай емес. Уйренипк'п делебе сеюлдз- Сабагана да солай теселш, мецгерш кетерм1з, деп цоямын. Агайга: «Атыца дац туармеспш», —деп, царацгы белмеде уйцым келмей ант берш жатцаным да сол. Кез1м Шнш кеткен екен, тац атып калыпты. Аппац тац. Торгын шэлйпц тусшдей. Тун баласына узац уацыт i<ipniK 1лмей цуныга кггап оцитын машыц таптым. Бурындары елде жургенде цанша емшсем де ега-уш парацтан epi жылжи алмай кез1ме уйцы тыгылатын. Онда шалцацнан тусш, цара- цусыцды улпа жастыцца тесегеннен болар деген ой келуып ед! 1$андай цызыц KiTan болганмен, жарым сагат жылжи алмай пеш тубшдеп Kepi мысыцца уцсап пырылдайтын сеттер умыт емес. I£a3ip TinTi басцаша. Баягы кунд1зп цалау ез багдарын курт бурып, тунп сменага ауысцандай. Ыц-шыцсыз тунп смена жанга рацат, жайлы. Ойыцды улгайтып, санацды eciperiH кец жайлау, еркш атырап. Тацдап, талгап, цажет-псш те р т алып дегендей жуйелеп оцуды к1м бглген, цолга тускен цандай к1тап болса да бет царатпай еп-сетте тауысып шыгамын. Ишнде романы да бар, елец ютабы да бар. 1$иял-гажайыптар мен цым-цигаш оцигалы шыгармалар да кездеседь Агайдыц ютапханасы бай екен. Арасында 6i3A^ eAi еспеген балгын TiciMi3 батпайтын, неше алуан KiTan цара ормандай сыцсып тур. Кундер келер, оган да Tic батар. 03ipme айналдыратыным — цазацша дуниелер. Аспанында ай тербелш, алтыбацан BHiHемген ац мамыц тундерде eKi гашыц жолыгысар, тылсым туныц махаббаттар._ Меш i<e6ipeK тартатын, журепме карай кектемп кебелекше желтлдеп бет-багдарсыз елпм цагатын — осы махаббат жайлы KiTanTap. Мынау 34

жумацтыц тершдей мешрбан шацырацтан ба, жаца ecTi eMip студенттж арманга цол артудыц 1500-1500 цуанышы ма, уй иелерштц тунп мшез1мд1 эл1 ацдай цоймаганы ма, сильфы белек цияли цойнауга I5anepci3 суцги берд1м. Енд1 орысша ютаптыц ец 6ip иы^тылауынан устагым келдь «Жыгылсац нардан жыгыл» деген. Итарцасы деп куипм жетпегенде, eid-уш 015ЫП угынармын. ^олыма Джек Лондонныц «Мартин Иден» деген штабы ш к п I^bipra шыццан епз арбадай шицылдатып, тартып бер- AiM. Бурынгы туздыц-муздыгымен цотара жутатын 15а- зацшадай цайдан болсын, cypiHin-жыгылып дегендей, майлы батпа15 кешкен Kiciuie баяулаган хал едь Уйцы келе ме, немене! Жоц, эл1 орысша роман oi5y ертерек пе екен? Олай деуге нобайын Tycimn жатырмын. Мыл- цаудыц ымымен салыстырганда, аттылы шшдей. Сонда да, цпркш, 15аза15ша оцу, талцанга май 15арыгандай гой. Ke3iM булдырай ма? Шаршадым ба екен? Ж 015, шаршамаган сек1лд1мш. Уйцы емес. ^ызарып кун шыгып келе жат^андай. А15 торгын шэ- лшщ тусшдей айнала боз дуние. Тура алдымнан, 015ЫП отырган гатаптыц парагыныц арасынан бозарып, кед1мп кунде керетш алтын кун шыр айналып ушырагандай. Eid беттеп жыбырлаган жолдар, эрш тер жаз кушшц кенпндеп ппркей-шыбынша кез алдымнан ду етш ке- тер1лед1 де, арты тацга айналып кеттт. Бурын тацды терезеден керетшмш. Артыма бурылмаганым аныц. KeAeci сэтте кггап та, устел де, ез1мнщ он саусагым, тула бойым тугел цолмен устап болмайтын белпшз ац шелке оранып калган екен. ^абырга да, тебе де, айнала теп- тепс ai5 тац. Кез1мд1 уцаладым - ашыц. YcTeAAi устадым — орнында. Сипалап кйапты 1здед1м — ашулы, жаца басталган кушнде жатыр. Орнымнан жайлап турып, сол жагымдагы цабырганы i3AeAiM — ол да орнында. Шуршпесш тауып, шамды euiipAiM. Ац тац сол куш. Сол сэтте шецберл1 цос сызыц шоц cepinne сымдай уш рмш 35

шыр айнала 6ерд1 де, арты тас, карацгы тунекке айналып кегп. «Б1ткен екенсщ бала! Кезден айрылдыц!». Осы ойдыц кекейге куйындай ушып ж ет к е т сол-ак екен, тебеден жай тускендей сылк ете калдым. Басым Ty6i жок шелектей кацгырлар, алкам-салкам майыса берд! Не болганын бжмеймш! Bip уакытта ес idpAi ме: — Апа! А-па-тай! — деп катты айгайлап ж1бердш. Шешемд1айттым, туган шешемд! Жарык дуние парык боп, арпалысты ж а н к еп т шак келгенде ripuiiAiK иесше деген, артьщ арнаудыц ерйсоз 63i оянатыны акикат екен. Ь>улындаган даусымныц канша шыкканын бммеймш, жел ушырган кацбактай кацгалактап солыгымды бас- сам, жаныма уй iniimij адамдары жиналып калыпты. EKi эйел е й колымнан устап, агай eKi иыгымнан салма- гын салмай жай басып тур екен. С у 1шк1зд1 YHAepi енд1 шыккандай болды. — Не болды, Зацгар!? Неден шошыдыц? —Шамды езщ еппрдщ бе? — Ютап окып отыр ма ец? —©зщ TeceriijAi салып жатпапсыц да гой. Тетенше туткиылдан соккан жебе туйсш тнймд1 байлап тастагандай урнскен, жаны ашыган сурактарды тугел еНтш.тутас жадыма устаганмен жауабына элд1м- шэлд^м курмел1п отырмын. Bip кезде барып: —Ke3iM кермей калды, —деп боздап жылап ж1берд1м. —1$ой, жылама, жасыма! Ж ш т емесшсщ! — Агай ша- расыздау жарыкшактанган дауысымен жубату айтты. Эл1 де толык паршалай алмай, муз ойылып, сецде калган адамша ацтарылып калган ахуалды айнала уназдйс ацгарткандай. Кез1мшц Ty6i тартып, шанышкандай OAcipeyAi куйде жатсам да, уй-iuri адамдарыньщ шын абдыраганы, эуелп шарасыздык шырмауынан шыга алмай, дел-сал боп турганы, шеке тамырыныц солк-солк согысындай сезглед! Оцай ма, тас тускен жерше ауыр.

*** Кез шарт тацылган. Дуние ал цара туман, эуелп щ мунар да жок. Болганда тупаз туцгиыц кертлж т куцпрттен не пайда, не цайыр. Шалцамнан шацырац атып жатырмын. Ж ш аз маталып шандыла шырмалган мушгал хал, мынау арцага аяздай бататын, турменгц TeMip торына уцсас кереует тесек жан-жацтан, ацыз- дап келш, цабацТыц тубше анталай жабысатын мыц сан инелер цайта ушып кеттомен-ац, сонау-сонау еркебулан базарлы кундерт, жаннаты мол д у н и ет еске салады. £анша ойланбайын десец де, орала бередт Сицырлы элем, эсем табигат, алуан шептщ шырынын 1здеп, цуж- цуж цайнаган бал арасындай цым-цуыт цызыцты eMip он егаде 6ip гул1 ашылмаган, зэмзэм суындай заманныц жарты жугымын да урттамаган бейкунэ бозбаланыц алдынан шынымен-ац мэцгш кке цицулап ушып кетпегщ бе? Жыл сайын сейше сэн, э т н е эн цосып, цубыла ойнап, самурыцша самгап жатцан жауЬар ж ер менгц аласурган аяулы зейшщде Тем1рцазыц жулдызындай 6ip орыннан тапжылмай цалып цоймац па! -Сезшермш, угармын, туспалдармын, танырмын, жацуттай жайнап жатцан жаратылысты! Bipaij соны тацырцай да тамсана, жадагай жарты элемд1 аймара ашып, сулулыгын ciMipe керетш 6ip кун туа ма, жоц па? Элде, эйтпесе, тагдырымныц тэлкеп боп, табан жолымды тыцылдатып, кеудеден жан шыцпаган соц, сырты шугыла, iuii кертунек, туртшдек ттрлпсп де цылша мойыннан щ я алмай, цусалыцпен баз кеппп erepMin бе? Масыл болып жалпиып отырмаспын- ау, дегенмен, болган-бггкен кэабщ цулцыныцныц шецбершен шыцпаган соц, вз беимен оттаган жануар, жэнджтен айырмац цайсы! Сонда осынау мацау элеметп тас-талцан гып жецш шыгып, баягыдай мацдайыма жещс шырагын цайта жагар syAiperri куш табылмай ма? Келермкщ жарцырап, кетермкщ суццылдап... 37

Кудж,кумэш кеп сурагамды дэрнерлердщ алдынакун сайын келденец тартамын. Шындап байдар казыгы жок, тайганакта жпераз жауапты кайталап кеткеннен баска 6iTipepi жартымсыз, олардыц да. KefjLuMAi жубатканы кекешме ^онбайды. Кейшп кезде жаныма жоламай сыргакси беретшше карап, бишара докторлардан да дэрмен кашкан-ау деймш. Мазасын алып, берекелерш Keripin мецюген кундер1м, алгашкы уакыттарда гана. Бул кунде, баска туссе баспакшыл, шыцгырганнан не шыгады деп катты циналган сэттер1мде де тулдана TicTemn, ьщылдаган epire барган еместн. Туйе жайып, кой багып ескен, шем1ршегше телмр тыгып, агаш мурындык кипзгенде мыцк етпейтш сабырлы,сартап мшез журттыц урпагына кез ауруы деген не Tempi! Шыдам, шыдау деген сезщд1 сынаптай сыргытпай ceHiMAi айтсац болганы, он жыл шыда десец де, булк етпей шыдайын. Су карацгы сокыр боп калмасам жараганы. Ауруханага эуелп алып келген кунк «^ayirrri ештеце жок, корыкпа! Эльак кезщ шырадай жанады», — де- гендерше де, мше, бугш аттай алпыс кун болды. Кун озган сайын алуан TypAi арпалысты ой кешюндеп, мазацды жундей тутед1 екен. 1шкуса боп, элденет жайпап жiбepepдeй ыза кернейд1баз 6ip шак- Кун узын саргайып жаткан ауруды ашу кыспаганда ше? Алпыс кун! Ол экецнщ базарга барып KeAyiH куту емес кой. Онда да не сыйлык, не жылтырак алып келер екен деп тагатыц таусылады емес пе. Дауыс зарым шыкпаганмен, осынау шымырлап кайнаган iurreri шыдамсыздыкты керш-кеткен Kicire кинала кубылып, куз аспанындай элемтарлык боп жаткан бет-туам 6iAAipin койса, ол уппн м е т жазгыра кермендер, жарандар! Жуз карап, токсан TeKcepin койган диагнозы — ка­ таракта. Ею кездщ де карашыкка кеп косылатын ж1бек шалшщ ж1бшдей тамырлары жазатайым мертжкен. Ол кай кезде, кандай соккыдан катерге ушырап жур, -

^анша ойлансам да бас-аягын бажайлай алмаган вз-вз\\ме жумбак сыр. «Жас кезшде ойнап журш, балалыкпен 61лмеген шыгарсыц», — дейдь Кездщ тамыры узжге- нш сезбейтш ^андай ойын ол! «Биж агаштан cei<ipreH шыгарсыц», - дейд! Оны i<iMсанапты? 1$ай бижтен, цашан сею ргетн, цай бала жаттап журед1 екен? Ызац келетнп, сандалып осылай жоцтан езгеш сурап миыцды 1шр1тетшъ Одан да, э кео елгенд1 де есггпредг «Енд1 осы кезден айырылганыц —айырылган! ^олымыздан келмейдд! — деп, кесш айт! Ж уреп жарылып, етт ацтарылар дей ме екен! Сол соцырларыцныц 63i талай кезцарастардан OMipAi терещрек суйедц терец1рек тусшедц керек болса! «Керецнщ цолына туспе, мылцаудыц астына туспе». Булардыц цармагына ш ккен соц осы гой, 6ip езущнен байлап, келдщ шетшен узакца ж 16ермей булгацдатып Кояды. ЦИрган, еркшдж! ЦИркт, жарьщ дуние! 1£ад1рщд1 к1м бшен?! С е т цасиет тутпады, eMipeHe суймед1 деп, журттыц бэрш кезден айырып, керсоцыр ету кажет пе екен сонда? Иэ, кажет сиякты. Мелд1р кектен Караган­ да жер бетшде кумырскаша жыбырлап журген ею аякты, жумыр басты пенделер цайырымды, — катыбас, жалыкпайтын жасампаз бен жатып imep жалкау, эпенделж пен алаяктык, аяулы арлылык пен уры- карылык, батылдык пен жасьщтык, ерлж пен йэрлж™ боп кол таразыныц кос басына салгандай как айырылып, егаге белшед1 екен. Таразьиа салгандай оп-оцай болса жарык дуни ет ластап журген б ел т н е от койып ертеп ж!6еру, сейтш айналаны, кекжиектт тазалыцка тундыру киын болмас едйау. BipaK ондай заманныц ауылы алые шыгар. Осы кезге дейшп ьщылым уакытта ондай 6ip батыл эрекет боп кермесе, алдагы ыкылым жылдарда да жузеге аса кояр ма екен? Мейл1 ол к к е аспаса, аспасын. Ец киыны, жанында журш, ак тер, адал ецбепн ейррмей- ак, шеп басын сындырмай, дуниенщ ракатын сыпырып inxin, шалкып тасыган арамтамак азбандарды керш

турып, азгын екешн 6L\\e турып, элп аодула таразыныц харам жагына шыгара алмайтыньщ, шыгармац т у т «сен сондай былганыш, нассыц» деп, кезше шуцып та айта алмаймыз. Сейтш, мацдайы жар^ыраган муттэй1мдер адалдар мен аццаулардыц аузын урып, олардыц маздаган жан жалынына харам цолдарын ^ыздырады. Мысалра, б!здщ ауылдагы шеп бригадир; жыл сайын пэленбей мыц тонна icKipr салдыц, оган тугенбай колхозшы цатысты деп, жарыц дуниеге келмеген адамныц атын жазып, ацысын ез ^алтасына урады. Сол пэленбай- тугенбайлардыц тонналап «жинаган» мая-мая ineirrepi ацпан 6ip а^ырганда ада-боп шыга келедь Алаяц эрекетп бригадир бэр1шц квзш бацырайтып цойып жасап отыр, сонда да оны сотца суйрелеп жатцан eniKiM жо^ Немесе, 61здщ ауылда мусэшр, момын Жотаханньщ сулу жас цызын, 1$атыны бар кассир ж ш т алдап-сулап абыройсыз еттп жайына кеттт. Жуас Жотаханды аяп болса да, элп алаяцтыц бетше тугарген, ит-TepiciH басына цаптайтын 6ip адам табылмады. Кемецгер квзбен кенеле царасац, элемдеп жацсылыц пен жамандыц жар^ырап шыгар алтын кун мен урей тегер, цаут-цатер1 кеп тун сияцты тец белшш айцын кершш тур гой. Мунтаздай MeAAip OMipAi лайлаушы, а^-адал приплжтщ бетш куйелеуип, жарыц дуни ет 1§ад1рлемейтш опасыздарды, уятсыздарды тугел 6ip керсоцыр етш 1$инау, жазалау, цажет сияцты дейтйпм содан. Тым болмаса, алпыс кун! Мше, мен де жазьп$сыздан алпыс кун жатырмын гой цуса болып! Алда 1$анша кун жатарым, сол бойы туртшектеп 1$аларым, — ол 9Ai Tipi пендеге аян емес. Елецдеп сыртца 1$улац тосамын. Жарыц дуниеде кун сайын улы думай, улы той. Оныц ец шоцтыцты шыцы, асцаралы цызыгы — Жаца жыл KeAreAi де 6ip жума етп. Улкен малага келш, оныц ерен цызыгыныц 6ipi — Октябрь мерекесш тойлап, тамашалау да буйырмаган екен. Ол аз десец, аспаннан ац маржан шашылганда,

ауыл-аймагыныц ул-цыздарымен ацша цар ойнап цар- сы алатын Жаца жыл тым-тым алыстагы, Ацкумныц астында цалып, кербез де суцгыл ортаныц сицырлы сазын щкэр цушацца енд1 ала бергенде куши цос imei< таре к е т «Аузыц асца тигенде, мурныц цанасын» деген осы. 1$аланыц цызыгын ацеап келген мен жоц ед1м, б ш м цуып KeAin ем. Бшмщ де, цызыгыц да езще, ец болмаса табан жолыллды керер кез1мд1 цайтарсац мьщ алгыс айтар ем саган! Умтгтенемш. У м т м т т узбецдер, адамдар! 1$ол ушын берщдер! Жацсылыцца — жацсылыц, кеудемде шыбын жаным турса, царымтасыз цалмаспын. Манагы табигат таразысыньщ адал жагынан шыгып, 6ip топ адам келд! жаныма. Олар кеп к у т р м е й , кеп сагындырмай аязды к у н т ц езшде кеуделер1 гулге толып, кул1мдеген жуздер1 нурга толып, салауатты шаттыц eMipAi кел-Kecip гып ала келд! Мен оныц бэрш кезшмен емес, жоц кез1ммен, тастай жумылган кезш м ен керш жаттым. Ауруханага келш тускен туншц epTeci, Октябрь мерекеа болатын. ИИлдетц кеппа келше асыццан уйрек, цазша ел орнынан турысымен кеше бойлап, дабыр-дубыр тынбаган демонстранттар аягы басылганда, директор агай мен Манар тетей келген. Жалгыз ездер1 емес, 6ip топ боп келшть Бейне 6ip м е т ц ауруханадан жазылып шыгуыма жеткендей. 1$уба-цуп, орнымнан атып турдым. Эл1 кесепат кеселге кенджпеген бас асау кез1м. — Ассалаумагалейкум! — 1£ол созганым жоц, сыпайы орнымнан кетергле бергем. — ^озгалма, Зацгар! Б13 e3iMi3-aij, — деп директор агай eid иыгымнан устап, еркелеткендей тесекке жайлап отыргызды. — Мына ага-жецгелерщ, цурбыларыц келш тур, - дед1 онан соц. Прокурор агайым мен жецгешм екен. Онан соц уяц жщшже, жумсац дауысты цыз балалардыц у т шыцты. Узац эцгамелесш, елге цуат, кецглге с е т м тугызар сездер сабацтап кеп отырысты. 0 рЫ5ер1ден соц м е т ц науцасымды ттлге тиек ете бермей,

ттршшктщ цызыц-шыжы® кулкш жайттардан сыр шерпстт. 1$айырласар кезде еркектер ертерек шыгып кетп, эйелдер жагы аз-кем аялдап цалды. — Зацгаржан, — дед! сонсоц Манар татей жумсац цоцыраудай даусымен, — уайым дертке шипа болмайды. Таусылып ойлана берме, 1$олыца «жазыламын, сауыга- мын» деген сешм цусы цонсын, царагым. Bi3 кун узын сан сапалац жумыстан босамаймыз гой. Мына eKi жас цурбыцмен танысып цой, доллары узындау, 61зден rapi жшрек кеп турар, - дед!. - Ал, цыздар, цол алып танысыцдар. — Менщ атым — Айсэуле, — дед! 6ipiHuri цыз. Даусы ашыцтау, 6ipai$ ерке, назды ун шыцты. Шыбыцтай саусацтары алацаныма, сэл цонацтап erri. — Жанар! - дед! eidmiri цыз. Даусынан элденеге цы- сылган толцыныс сезмдь ¥яц, балгын бейне елестед! Жумсац цолынан б!ртурл1 ыстыц леп, жылы жел соц- цандай. Содан 6epi улкендер аптасына 6ip рет, цыздар кунара кеп кецм сурап, жанымды жадыратып кетш журетш дагды устады. Эуелде eKeyi 6ipirin, цатар ущцан цос царлыгаштай ертте цалган жаралыныц аузына су та- мызып, имене басып келетш де, кешннен жеке-дара журуд! шыгарды. Маган екеушщ бул м!нездер! a3ipre беймэл!м. «Хабарласа алмай цалдым. Ушнде жоц екен», — дейтш, жалгыз келгендеп табатын себептерь 1$ай- цайсысыныц да журепнде де ерекше жанашырлыц, су- Fa кеткен адамга цол ушын бергендей цайырымдылыц байцалатын. 03ipre ein6ipiHuj eMipiHe цызыгып, юм екендерш ежжтей сураган ем естн. Бал шырындай таза да тэгп кец!лдер!нен, эцпме арасындагы кейб!р сездершен уц- цаным, елжтей ойнаган era жас та кэмелетке жетер шацца шнген, оныншы класта оциды. 1£урбылыц жуп- тасуы ата-аналарыныц дос-жарандыгынан кеп оянса 42

керек, эйтпесе оцитын мектептер1 езге. Балалыц- тазалыцтан кеп сыр сайтам алмай 6uiM уяларындагы жацсы, жаманды ацдаусыз ортага тастап, цыза айтысып кетепш бар. Мен 93ipre кеп сейлемеймш, олар да м е т иуде болмаса, ауыз аш деп ынтыцпайды, саламат, саумал ■ приплиспц шат-думан агысына цула£ымды Typin, yHci3 тьщдап жатамын. Барша ьп$ыласыммен бал^и уйып, муцды сагыныш кеудеге цуйылып, несер жацбырдан соц жасыл жайлауга уцсап ширыгатын жадыраццы цуат-куш пайда болды. ^азацтыц туган Айды керш цуанып, келер куннен багзы жацсылыц -men: «Ест айды еаркесец, жаца айда жарылца» — дейтш арманын менщ сонау-сонау, алыста жатцан аяулы анам езшше б у ти т дэстурге телш: «Есга жылда еаркесец, жаца жылда жарылца» — деп отыра- шщпщ-тын. Зымыраган уацыттыц осынау 6ip-6ipiHeH оттыц алмасатын кезшде жан ж16ш жел61реткендей цос г^урбы естен кетпес цуанышца белеген eAi м е т . — Б1з саган не экелдж, бйесщ бе? — деген, ер бала- ньщ мшезшдей батылдау Айсэуле. Сэбидей елтлдеген ацпейш, эйтпесе тутциыл сурацты кецмге алып цалар десе, олай цоймас едь Мен сезш т, шамалаганныц езшде де эз1рге жасырынбац ойнайын деп жатцаным жоц цой. - Болжамдап болса да, туйшш табайын демесец, ренж1ме, Зацгар, 63iMi3-ai$, айтайыц. Bi3 Ж анар екеум1з де 6ip тусп епз сыйлыц экелдж. Ойлап табуга тырыспасац, тым цурыса, э ди багасын бер. Аз болса да жасы улкен, eMip табалдырыгын 6i3AeH бурын аттаган агасыц. Екеум1з де саган гул шогын усынба^пыз. Эзмцой, ацжарцын ашыц цыз ойнап айтып турган шыгар деп ойладым мен. 1$ыста ац цар, кек музда жай- цалып есетш цызыц гулд1 цайдан таппац булар, жердщ циыр к ш д т субтропикадан алып келмесе. Ацылдасып алып жумбацтап турган сырлары болда ма екен бул. Шешушен шатассам да, э д й д тн ен айнымаспын, 43

достарым, Мен ушш гана емес, жер бетшдеп ац, адал азаматтыц, кеудесше цысылмай, мацтана тагар нэзж, С¥ЛУ гулсщдер гой сендер. Сен екеущ, — Айсэуле мен Жанар — гумыр бойы солмайтын жастыцтыц шоц гулкщдер. LLIeniyi осы болса, эдгл сын шын сыйластыц, M e fiip iM десем не дер ецдер оган, Жанар мен Айсэуле? —Не, сонда екеумю де саган бугш гул болып сыйланып турганымыз ба? — Айсэуле сыцылыцтап кулд1 де, оган соншалыц биязы, сыпайы сыцгырлаган цысца KyAid цосылды. Бул - Жанардыц кулюа. Ж1бектей жумсац, шымцай ашыц жас ун. Оныц еркшдеу, узагырац кулккш 6ipiHini рет естрм. Айсэуленщ оцыс сурагынан ба, жоц болмаса, Жанардыц жеш белек жарасымды кулккшен бе, журепм элденеге Aip етп. EciMAi жинап, ендш сауалга жауап 1здед1м, — Гул сыйлануга, адамга шаттыц шашу ушш жаралса, оныц Heci айып, цурбылар. Бупн буршж жарса, ертец — ашылганы. Гулдщ жайнап цулпырганы — талапкерлерге буйырганы да. — Онда цолыца алып, шсш иккеп, сыньш айт, — деп Айсэуле, тага да сыцылыцтап шынымен-ац цолыма 6ip топ гул сабагын устата бердь 1$атты тацырцап цалдым. 1$ырда жайцалып эсер хош ш сп гул тек жазгьггурымныц гана eHinici деп ойлаган басым, эуелде сасайын дед1м. Алацаныммен сипалап, саусацтарыммен шымшып кер- сем, расымен гул. Bipeyi Tiirri этешттц желбезепндей цо- дырайып тур. MicKeAiM. Болар-болмас, элей майда ке- керк ттрнплиепц тынысы келд! 1$удай-ау, и к ce3iMiM тамаша eAi гой: даланьщ мурынды жарар аццыган ашыц гулдершщ наз буы цайда кеткен. Жоц немесе, мурынмен цош айтысцан шыгармьга. Яки, цаланыц гул1 осындай келецкеде ескендей нэрНз, бозгыл бола ма. — Не, Зацгар, икше е л т п цалдыц ба? — дед1 Айсэуле менщ мурнымныц шуылдаганын eciTin цойып, уялтпауга тырысцандай. 44

— Шынымды айтсам, цацтардыц кезшде гул цушац- таймын деп eMipiMAe ойлаган жоц ем. Соган елтш, есецпреп жатырмын. ^андай тамаша жан едщдер, айналайындар! «Айналайындар» дегенд1, 6ip ту с п цуаныш, цайгымен айт^анымды e3iM кешннен барып байцадым. Сейтсем, цыздар да ун аз муцайып калган екен. — Енд1, Жанар, сен усын гулидо! — деп Айсэуле тыныштыц бузды. — Зацгар, келе жатцан Ж аца жылыц цутты болсын! Сырцатыцнан тез сауыц! Кунд1керуще ттлектестн. Жанар гул шогын цолыма устата 6epin, соншалыц цимас та цымбат ттлекпен жанымньщ арман ацсауына цыран цанат бтргендей болды. — Размет, Жа-нар! Кеп-кэп размет. — Ну, олай болмайды. Сендер шартты буздыцдар. — Айсэуле шапшац цабац туйш, торсиып цалгандай. — Поздравить ету потом. Алдымен гулге бага 6epciH. —Онда кеппр, Айсэуле! — Жанар бейкунэ цылыгыньщ езше цысылган icnerri. 1$ызара кул1мдеген шыгар, аяп кептм. — Мен 93ip екеуще де ризалыгымды гана б1лд1рдш. Ал сыйларыца тагар сыным жоц. Гулге сын журмейд1, оган тек марапат пен мацтаныш цана лайыц. Екеущ де гул шогындай журген жерлерщнщ сэш бола берщдер. Муздай бастаган жанымды гулдей цулпырттындар. Мьщ алгыс айтсам, аз болар сендерге. —Сен цусыц, Зацгар. Шалдарша сейлейсщ, - деп Айсэуле жарцылдап ун цатып, сыццылдай кулд! — Ортац байгазы байлап, 6i3Ai жарастырып жгберешн деп жатсыц гой.Ойлама, 6i3 Жанар екеум1з еш уацытта ренжкпейм1з. —Соларыц жацсы. «Ашу —душпан, ацыл - дос». ^ыздар Жаца жылдьщ алгашцы куш тагы да келдь Туяцтары тырсылдап, кулш-ойнап келе жатыр. Екеук шц ж урю eKi басца. Айсэуле букпеаз ашыц мшезш паш 45

еткендей, кысылып, кымтырылмай, «бул м е тц баскан Кадамым» —деп, жаббар иемнщ жалгызы тэр1зд1 тайрац- тайрац етед1 03ipre эйел затыныц алуан сырлы nipiM калтарыстарыныц жузден 6ipiH де уйренбеген. Кешеп кунге дейш шалбар киш, шыбыкты ат цып ойнаганы байкалып тур. Ойлаганын узамай алацаннан керетш капераз бала. Онысы щ атластай адал жанына жарасып 6ip килыкубылыпойнайды. Жанардыц журилде,мшез1де мулде езгеше. Сез1мпаз кецпи карлыгаштыц канатындай оцай калцып, шаттана шалцып ушатын, еш мызгуды б1лмей-пнсеюлд! Сары майды жукалап ттлгендейжумсак эдеггплж, сыпайы сыныктык байкалады. Аякалысында да сондай майда коцыр эуезд1ыргак, эсем саз. Табигатынан, элде улкен тэрбиешц yArici ме деп каласыц. Т уей асты iurin болгамыз, енд1 «жайлы жамбаска» дейш толык 6ip сагаттай уакыт бар. ©3iM де журепм лупмдеп тосып отыргамын. Аяктарыныц дыбыстарын ацдысымен, орнымнан турып ыцгайлана бастаган ем, eueyi ею колымнан устап, коридорга шыгарды. — Зацгар, сен б1зден кутыла алмайсьщ, — дейд1 Ай- сауле, есен-саульщ жок, салганнан. — Кешеп ойыцды кайта жалгастырамыз. М е тц жудырыгымды уста. Ьшнде не бар, айт! Ойлануга отыз секунд уакыт берем. Жанар, сагатыца кара. — Апырым-ай, Айсэулеш-ай, келгеннен цинай келе- сщ-ау агацды. Алаканыцда турган не екен? Соншалык асыктырганьща Караганда epin кететш зат болмаса_ 1$ыз колын жулып алды да, дереу кайта устатты. Мырс erin, 6ip цолымен аузьш баскандай болды. Кулуге даяр тур. Сезд1руге жакын. Расында, узак устауга келмей сыр 6epin коятын нэрсе шыгар. Онда не болды. I$a3ip — кыс. 1$у кыздар кар экеп турмаса. Сол кезде Жанар; —Отыз секунд етп, —дед! Мен косарлана: — Болмайды, болмайды. —Жарамайды, жецждщ. 46

— Жоц, ж ещ лгетм жоц. Отыз 6ip секунд емес, тура «отыз» дегенде, дел таптым. Керек болса, мен еуелден-ац айтып салгам. —Ие, иэ, утылдыц. — Утылганныц ацысы, - деп Айсэуле цойдыц цума- лагындай тушрппк царды желкемнен кейлепмнщ iuiiHe салып ж1берд1 Арцамнан муздай цумалац темен царай домалап бара жатты. 1$ыздар ceidpin, шулап аурухананы басына кетерд! ^арауыл кем трдщ даусы шыцты. Bi3 асау кулгам1зд1 цацпалап эзер тоцтадыц. Сабырга кеигпк. — Зацгар, жацагы жотацнан жортцан ecid жылдыц цары. Ал мынау жаца жылдыю. 1^аз1р жауып тур. —Колы­ ма сыгымдалган Bipytic дымцыл улпа устата 6epAi Жанар. Улшлдеген уюте уцсап, цызу цолга тшс1мен кез жа- сындай ыршып шыццан ару ац цар, сур аспаннан селем алып, сацдугаш боп келдщ бе? Таза цыршын, ашырцанар шсщ цандай едем1! Айналайын, туган кектщ кшдшнен жарып шыццан ац улпа, саусагыма тигенде 6ip секундтыц гумырыц болмаса да, мен екелген сез1м цандай мелд1р eAi, сен екелер ырыс цандай шалцар ед! Сенщ аппац цушагыцнан туган жердщ тас емшеп шдъ Кекешме ел1м rycin, жер1м тусш, онда туцгыш жауган царды eciMe алып, цолымдагы салмагы а15улпаны асай бастадым. — Пел1, Зацгар, немене, сешц цар жейтш едетщ бар ма ед1? — деп Айсеуле цар устаган цолымды ерппме жа- быстырып ж1берд! — Жур, одан да аспанга аузыцды аш. — Heci бар, ашсам ашайын, егер сендер сыртца алып шыцсацдар? Адамныц жарты ырысы аспаннан емес пе? — Жарайды, Жанар, сен оц цолтыгынан уста. Екеулеп суйемелдеп, далага алып шыцты. Сарайыцды ашатын туныц жупар ауа. Велме, мацдайыма жапа- лацтап цар тие бастады. Кез1м тацулы. Аузымды аштым. Bip-exi улпа тусп. Т алмап-талмап ж 16ерд1м. — Мынаны цара, аузыц балыцтыц аузындай eAeMi екен 47

гой. Алма цалай сыяды бул ершге! - Бул баягы тш тыным таппайтын Айсэуле. Кещлд! |$ыз. Еркелеп, цагытып сейлегенд1 жацсы KepeAi. — Алма nic, аузыма туе, — деп, ол айтцаныц цар цусап ушып кеп туссе, ершнщ 6ip есебш табар ек цой. - Эзшне эзж ^айтардым. 1$ыздар ез ара элдене деп сыбыр-сыбыр ете цалды. Кемейлерш кулю цытыцтагандай. — Зацгар, енд1 бауырсац сыймас ауыздан айрылга- ныц осы шыгар, — деп Айсэуле цаттылау жылтыр затты ершме тепей берд! Куздщ жайдары лебше уцсас хош шс мурында жарып ж 1берердей. Алма! Шыны, алма! Эй, Чу цыздар-ай! Дереу цырш тктеп, цомагайлана шайнай бастадым. Устш-устш жалмацдап туз жеген туйедей курттлдетш бара жатцан соц цыздар шыдамады бглем: —Жарамайды, жарамайды. Сен цар жеймш деп шыц- цансыц, — деп, Жанар алмага жармасты. — Оньщ кезеп eAi келген жоц. — Алманьщ дэмш бммей цаласыц царга араласцан соц. Онан да iuixe юрейж. Ой, Зацгар-ай, езщ 6ip пэле- сщ гой! — Айсэуленщ цызыц ттлеген кещл1 саябырлайын деген секидг Аурухананыц iiiiiHe idpreH соц: — Б1з саган бугш ею турл1 алманьщ сортын экелдж, — дейд1Айсэуле тагы да 6ip жумбац айтуга 93ip- ленгендей кулш. — Ею агаштыц жемгсь Дэм1нде де эзге- шелж болуы мумюн. 1$айсысы цандай дэм береди ажы- ратып кернп, мыцты екенщд1 бжейш. — Мен мыцтымын деп цашан айттым сендерге. — Жоц, сен мыцтысыц, сондай бйтшещ. Б1зд1сезбейд1 деме! — Сыпайы сырын жасырады, болмасын, Зацгар. — Бул цосыла сэйлеген уяц yHAi Жанар. Мен енд1 эзглдщ аягы шынга айналайын деп бара жатцанын байцадым. Бойжетпеген бала кецм арманшыл да елгезек. «Ойын тубшен от шыгады» боп журмесш! Мына хал1мде цыз 48

менщ не тещм. Есщд1 жи, ж М т т . Шел 1$аптай бас- таган ойды cepriTeMiH деп, от ijyuibin цалма. Bipaij эзм- 1$алжыцмен оянган ойын сондай жан шуагымен ая^талуы керек емес пе. Эзм-кулюде турган не бар?! «Кулгааз еткен кун - бос еткен кун» - дейд1 екен француздар. Жарым жолдан бегелгетм болмас. — Сыпайылыща сыйынсам да, сыр сандыгым ю лпт емес. Ол сандьи$тыц сендер ушш аузы эр^ашан ашьщ. — 1$арай гер, 1$арай гер, буны... — Онда 6ipiHiiri жеген алмацньщ epeKmeAiriH айт!? — 1$андай алма?! Бай^амай 1$алдым мен. — Пэл1 дейсщ, бул сейтедй — Ек1 сылтау, 6ip желеумен тойып алайын деп тур гой. — Bip тктегеннен дэмш ажырататын жемктт жер- дщ баласы емес ед1м, енд1 кайтт1м? — 0Tipii< coai$-coai$ жыладым. — И-и, жарыгым-ай, ещремепп! Мэ-мэ! Бул жолы ^омагайланбай 6ip ттстем узш алдым да, жай 1$аузап, уза!$ талмадым. Расында, дэм-1$асиет, ерекшелшн, сорт-сапасынтацдайыма тугел ттзшустап далмасам болмас. — Болдьщ ба? — Болдым. Енд1 келес1 турш экелщдер? —Жо1$, алдымен 6ipiHimciHe бага бер. — Жарайды онда. T erri екен. Ашыр^андырар аш- кылтымдау дэм1 бар ма, 1$алай. Таудыц таза жупар ауасын жуп^андай жайлы сез1м. Журегщ еш сезбейдь Кебн< болып дарынды 1$амтитатын, жегенге гана ра^аттанып, артынан аш езегщд1 ертейтш сыздауыт сал^ын жа^тьщ ж ем ю екеш аньн$, ейтеу1р. ^айратты, цазыналы топыра^тыц алмасы. Сабагынан бугш барып узш экелгендей. Алматыньщ от ^ызыл, нурлы Hepi бар апорты болмаса негылсын! Сынса, курт сынар, иесшщ табигатына yijcan тур гой. — Таптыц, дел таптыц! — деп цыздар алацанын сар- тылдатып лабердь —Енд1 екшппсш кер. 49