การพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสำคัญโดยใช้วิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม กรณีศึกษาโรงเรียนวัดหนองตะครอง

ก สารบัญ บทคัดย่อภาษาไทย......................................................................................................................จ บทคัดยอ่ ภาษาอังกฤษ.................................................................................................................ช กิตติกรรมประกาศ.......................................................................................................................ฌ สารบัญ ......................................................................................................................................ก สารบญั ตาราง .............................................................................................................................ค สารบญั แผนภมู ิ ...........................................................................................................................ง ศึกษาศาสตรดุษฎบี ณั ฑติ ....................................................................................................................จ บทท่ี 1 บทนา............................................................................................................................1 1.1 ความเปน็ มาและความสาคัญของปัญหา..........................................................................2 1.2 วตั ถปุ ระสงคข์ องการวิจัย.................................................................................................6 1.3. คาถามการวจิ ยั ................................................................................................................6 1.4 กรอบแนวคิดในการวจิ ยั ..................................................................................................6 1.5 ขอบเขตของการวิจยั ........................................................................................................7 1.6 นยิ ามศัพทเ์ ฉพาะ.............................................................................................................8 1.7 ประโยชนท์ ่คี าดว่าจะได้รบั ...............................................................................................9 บทที่ 2 เอกสารและงานวจิ ัยท่ีเกีย่ วขอ้ ง ...................................................................................10 2.1 ทฤษฎีและแนวคดิ เก่ียวกบั การบรหิ ารสถานศึกษา ........................................................10 2.2 การบรหิ ารจดั การศึกษาแบบสว่ นรว่ ม ...........................................................................23 2.3 การวจิ ัยเชิงปฏบิ ตั กิ ารแบบมสี ว่ นรว่ ม............................................................................27 2.4 แนวคิดเก่ียวกับการจัดการเรยี นรทู้ ่ยี ดึ ผูเ้ รียนเปน็ สาคญั ................................................59 2.5 สถานศกึ ษากับการจัดการเรียนการสอนแบบยดึ ผเู้ รยี นเปน็ ศูนยก์ ลางหรอื ผเู้ รยี นเปน็ สาคัญ................................................................................................................................. 100 2.6 งานวิจัยทีเ่ กีย่ วขอ้ ง...................................................................................................... 102 บทที่ 3 วธิ ดี าเนินการวจิ ัย..................................................................................................... 106 3.1 พ้ืนทด่ี าเนนิ การวจิ ยั .................................................................................................... 106 3.2 กลุม่ เปา้ หมายในการวิจัย ............................................................................................ 106 3.3 เครื่องมือท่ใี ชใ้ นการเก็บรวบรวมขอ้ มูล....................................................................... 107 3.4 วิธีการสรา้ งและการตรวจสอบคณุ ภาพเคร่อื งมือที่ใชใ้ นการวจิ ยั ................................ 108 3.5 ขน้ั ตอนการดาเนนิ การวิจัย ......................................................................................... 110 3.6 การเกบ็ รวบรวมขอ้ มลู ................................................................................................ 116 3.7 การประมวลผลข้อมูลและการวเิ คราะห์ข้อมูล............................................................ 117 บทท่ี 4 ผลการศกึ ษาสภาพปจั จบุ นั ปญั หา และความต้องการของการพฒั นาการจัดการเรยี นรทู้ ่ี เน้นผู้เรยี นเปน็ สาคญั ................................................................................................. 118 4.1 ผลการศกึ ษา ............................................................................................................... 118

ข 4.2 สรุปผลการวิเคราะห์ SWOT ของโรงเรยี นวดั หนองตะครอง...................................... 134 บทท่ี 5 ผลการศกึ ษา............................................................................................................. 140 5.1 การดาเนินงานพฒั นาการจัดการเรียนร้ทู เ่ี นน้ ผเู้ รียนเปน็ สาคญั .................................. 140 5.2 ผลการศกึ ษา ............................................................................................................... 141 5.3 การสรปุ ผล (Conclusion) ......................................................................................... 173 บทท่ี 6 สรปุ อภปิ รายผล และขอ้ เสนอแนะ........................................................................... 176 6.1 สรปุ ผลการวิจยั ........................................................................................................... 176 6.2 ข้อเสนอแนะ ............................................................................................................... 185 บรรณานุกรม.......................................................................................................................... 187 ภาคผนวก .............................................................................................................................. 195 ภาคผนวก ก ผู้เชย่ี วชาญตรวจเครอื งมอื .......................................................................... 196 ภาคผนวก ข แบบสารวจ.................................................................................................. 200 ภาคผนวก ค แบบสัมภาษณ์............................................................................................. 202 ภาคผนวก ง แบบสงั เกต .................................................................................................. 204 ภาคผนวก จ ประเดน็ การสนทนากลุ่ม (Focus Group).................................................. 206 ภาคผนวก ฉ เครื่องมอื ประกอบการรวบรวมข้อมูลต่าง ๆ................................................ 208 ภาคผนวก ช ตาราง TOWS Matrix................................................................................. 212 ภาคผนวก ซ โครงการ...................................................................................................... 220 ภาคผนวก ฌ ประมวลภาพกจิ กรรม ................................................................................ 241 ประวัติผ้วู จิ ยั .......................................................................................................................... 245

ค สารบัญตาราง หน้า ตารางท่ี 2.1 เปรียบเทียบกระบวนการเรียนรู้ 5 ข้นั ตอนของ สพฐ. กบั 8 ข้นั ตอนการจัดการเรียนร้ใู น ศตวรรษท่ี 21........................................................................................................................86 ตารางที่ 4.1 จานวนนักเรยี นช้ันอนบุ าลศกึ ษาถึงชนั้ ประถมศึกษาปีที่ 6 ปีการศึกษา 2558 ............ 120 ตารางที่ 4.2 ผลการประเมนิ คุณภาพภายนอกรอบท่สี าม โดยสานกั งานรบั รองมาตรฐานและประเมนิ คณุ ภาพการศึกษา (สมศ.).................................................................................................. 124 ตารางที่ 4.3 ผลการวเิ คราะห์ SWOT (วเิ คราะหป์ จั จยั ภายใน)........................................................ 130 ตารางที่ 4.4 การวิเคราะห์ปัจจยั ภายนอก ด้วยหลัก C-PEST.......................................................... 132 ตารางท่ี 5.1 ประเด็นปัญหาท่ีต้องการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญของโรงเรียนวัด หนองตะครอง.................................................................................................................... 142 ตารางท่ี 5.2 สรปุ ผลการปฏิบตั ิงานแต่ละขนั้ ตอน............................................................................ 171 ตารางที่ 5.3 การถอดบทเรยี นในขน้ั ตอนการสะทอ้ นผลใหม่........................................................... 172

ง สารบญั แผนภูมิ หน้า แผนภูมทิ ี่ 1.1 กรอบแนวคดิ การวิจัย.....................................................................................................7 แผนภูมิท่ี 2.1 การจาแนกระดับของการวิจัยเชิงปฏิบัติการสามระดับ ตามทัศนะของ CARR AND KEMMIS..............................................................................................................................34 แผนภูมิที่ 2.2 วงจรทวั่ ไปเกีย่ วกบั การบรหิ าร/การพัฒนา/การทางานแบบมสี ่วนรว่ ม........................35 แผนภูมิที่ 2.3 เปรียบเทียบแนวคิดการพัฒนาชุมชนแบบเดิมและแบบใหม่ ตามทัศนะของกาญจนา แกว้ เทพ.............................................................................................................................39 แผนภูมิที่ 2.4 เปรียบเทียบแนวคิดการพัฒนาชุมชนแบบเดิมและแบบใหม่กับการวิจัยเชิงปฏิบัติการ สามระดับ .......................................................................................................................... 40 แผนภูมิท่ี 2 5 แนวคิดของการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม จากผลการศึกษาของวิโรจน์ สารรตั นะ...........................................................................................................................44 แผนภูมิท่ี 2.6 แนวคดิ หนง่ึ ของการพฒั นาเทคโนโลยีแบบมสี ว่ นร่วม..................................................51 แผนภูมทิ ่ี 2.7 ปิระมดิ การเรียนรู้.........................................................................................................56 แผนภมู ทิ ่ี 2.8 ความรู้ 3 ประเภท และความร้ใู หมเ่ กดิ จากการทางานรว่ ม..........................................57 แผนภูมทิ ี่ 2.9 แนวการกาหนดความรู้ใหมใ่ นการวจิ ัยเชงิ ปฏบิ ัติการแบบมสี ว่ นรว่ ม...........................58 แผนภูมทิ ี่ 2. 10 ข้ันตอนการดาเนนิ การวจิ ยั .................................................................................... 115 แผนภูมิท่ี 4.1 โครงสร้างการบริหารโรงเรียนวดั หนองตะครอง........................................................ 121 แผนภมู ทิ ่ี 5.1 โครงสรา้ งการบรหิ ารงานของโรงเรียนวัดหนองตะครอง (2558-ปจั จบุ ัน) ................ 144

จ หัวขอ้ ดษุ ฎนี พิ นธ์ บทคัดย่อ ชื่อนกั ศกึ ษา : การพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ โดยใช้การ ชือ่ ปรญิ ญา วิจัยเชิงปฏิบตั กิ ารแบบมสี ว่ นร่วม : โรงเรยี นวัดหนองตะครอง สาขาวชิ า ปพี ทุ ธศกั ราช : ธญั ลักษณ์ อยั วรรณ อาจารยท์ ่ปี รกึ ษาหลัก : ศกึ ษาศาสตรดุษฎีบณั ฑติ อาจารยท์ ี่ปรกึ ษารว่ ม : การบรหิ ารการศึกษา : 2561 : ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.สถาพร ขันโต : รองศาสตราจารย์ ดร.อศิ เรศ พพิ ัฒน์มงคลพร ดุษฎีนิพนธ์นี้ มีวัตถุประสงค์ดังน้ี 1) เพ่ือศึกษาสภาพปัจจุบัน ปัญหา และความต้องการ ของการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ 2) เพื่อพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียน เปน็ สาคัญของโรงเรียนวัดหนองตะครองด้วยกระบวนการวิจัยเชงิ ปฏิบัติการแบบมสี ว่ นร่วม ผู้ร่วมวิจัย ได้แก่ คณะครูและบุคลากรทางการศึกษา คณะกรรมการสถานศึกษา ท่ีปรึกษาคณะกรรมการ สถานศึกษา เครือข่ายผู้ปกครองนักเรียน จานวน 52 คน การเก็บรวบรวมข้อมูลใช้วิธีการศึกษา วิเคราะห์เอกสาร การใช้แบบสารวจสภาพการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ โดยการสังเกต และการสัมภาษณ์ ประเด็นการสนทนากลุ่ม ใช้การวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ โดยใช้การวิเคราะห์ เนือ้ หา (Content Analysis) ผลการวจิ ัยพบวา่ : 1. สภาพปัจจุบัน ปัญหา และความต้องการ ของการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียน เป็นสาคัญ มี 2 ด้าน ดังน้ี 1) ด้านการบริหารจัดการ ได้แก่ห้องเรียนและห้องประกอบต่าง ๆ ไม่เอ้ือ ต่อการจัดการเรียนการสอนที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ วัสดุครุภัณฑ์ภายในอาคารเรียนและอาคาร ประกอบ อยู่ในสภาพที่ไม่พร้อมใช้งาน แหล่งเรียนรู้ภายในโรงเรียนไม่เอ้ือต่อการจัดการเรียนสอนท่ี เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญขาดการบริหารจัดการหลักสูตรสถานศึกษาสู่การจัดการเรียนการสอนสื่อ ประกอบการเรียนการสอนไม่เพียงพอ 2) ด้านการจัดการเรียนการสอน ได้แก่ ครูขาดทักษะการผลิต สื่อ ใช้สื่อ เครื่องมือและอุปกรณ์ต่าง ๆ รวมท้ังนวัตกรรม และเทคโนโลยีเพ่ือการเรียนการสอน ครู ขาดทักษะการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญครูขาดทักษะการนาหลักสูตรสถานศึกษาสู่การ จัดการเรยี นการสอน ขาดทกั ษะการวัดผลประเมินผลตามสภาพจริงครูสอนไม่ตรงตามวิชาเอกและครู ไมค่ รบชัน้ 2. ผลการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ด้วยกระบวนการวิจัยเชิง ปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม โดยการนาโครงการพัฒนาที่ผู้วิจัยและผู้ร่วมวิจัย ร่วมกันกาหนดแนว ทางการดาเนินงานพัฒนาการการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ประกอบด้วยโครงการจานวน 5 โครงการ ได้แก่ 1) โครงการความร่วมมือในการพัฒนาโรงเรียนวัดหนองตะครอง 2) โครงการ บริหารจัดการหลักสูตรสถานศึกษา 3) โครงการปรับการเรียนเปลี่ยนการสอน 4) โครงการพัฒนา แหล่งเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ 5) โครงการส่งเสริมศักยภาพผู้เรียนอย่างหลากหลาย ผลการ ดาเนินการโครงการดังนี้ 1) ด้านความร่วมมือ พบว่า ได้รับความร่วมมือจากชุมชนเป็นอย่างดี ส่งผล

ฉ ให้การดาเนินงานสาเร็จอย่างรวดเร็ว สามารถแก้ปัญหาด้านความขาดแคลนงบประมาณ 2) ด้านการ บริหารจัดการหลักสูตรที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ พบว่า คณะครูทุกท่านนาหลักสูตรสู่การจัดการเรียน การสอนที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ แก้ปัญหาการสอนไม่ทันเหมือนการสอนตามแบบเรียน เม่ือสอนตาม ตัวช้ีวัดของหลักสูตร 3) ด้านการพัฒนาการจัดการเรียนการสอนท่ีเน้นผู้เรียนการสอนที่เน้นผู้เรียน เป็นสาคัญ พบว่า นักเรียนต้ังใจเรียน มีความสุข และสนุกสนานกับการเรียน ส่งผลให้ผลสัมฤทธ์ิ ทางการเรียนได้รับการพัฒนาทุกกลุ่มสาระ การปรับช้ันเรียนและตารางเรียนส่งผลให้ครูสามารถ จัดการเรียนการสอนท่ียึดผู้เรียนเป็นสาคัญ แทนการสอนโดยยึดครูเป็นศูนย์กลาง หรือยึดโทรทัศน์ ทางไกลผ่านดาวเทยี มเป็นศนู ยก์ ลาง 4) ด้านการพัฒนาแหล่งเรียนรู้ พบว่า แหล่งเรียนรู้ท่ีส่งเสริมการ จัดการเรียนการสอนท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ได้รับความสนใจจากนักเรียนเป็นอย่างมาก 5) ด้านการ ส่งเสริมศักยภาพผู้เรียน พบว่า นักเรียนได้รับการส่งเสริมศักยภาพด้านกีฬา ด้านภาษาอังกฤษ ด้าน คุณธรรมจริยธรรม และด้านอาชพี โดยชมุ ชนมีสว่ นรว่ มในการจดั การศึกษาอย่างมคี ุณภาพ คาสาคัญ การจดั การเรียนรู้ทเี่ น้นผเู้ รยี นเปน็ สาคญั

ช ABSTRACT Dissertation Topic : The Development of Student - Centered Learning by Participatory Action Research: Wat Nongtakrong School Student’s Name : Thunyaluk Aiyawan Degree Sought : Doctor of Education Program : Educational Administration Anno Domini : 2018 Advisor : Asst.Prof.Dr.Sathaporn Khanto Co-Advisor : Assoc. Prof. Dr. Isaret Pipatmongkonporn The purposes of this research were as follows; 1) to study the current situations, problems and needs of learning management development of student- centered learning, and 2) to develop student-centered learning management of Wat Nongtakhrong School by participatory action research process. The data were collected from 52 key-informants consisting of teachers, educational personnel, school board advisors, and students’ parent network by observations, in-depth interviews and focus group discussions, and then analyzed by content analysis. The result of the research found that: 1. The current situations, problems and needs of student-centered learning management development had 2 aspects; 1) In management, the classrooms and assembly rooms were not conducive to the student-centered teaching and learning, the conditions of classroom materials and school buildings were not ready in use, school learning resources were not conducive to the student-centered learning management, and there were lacks of curriculum management and teaching materials. 2) In teaching and learning, the teachers required skills in media production, use of media, tools, equipment, innovation and technology, the teacher lacked of skills in implementing the curriculum, measurement and evaluation, the teachers taught the subjects out of their major qualifications, and the number of teachers did not match the number of classrooms. 2. The results of the development of student-centered learning management with a participatory action research process by implementing 5 development projects; 1) Collaboration project for development of Wat Nongtakhrong School, 2) School curriculum management project, 3) Teaching and Learning adjustment program project, 4) Student-centered learning resource development project, and 5) Learners’ multi-potential promotion project. The results of project operations were as follows; 1) In Cooperation, the school had a good cooperation from the community and that

ซ resulted to the operation completeness in a short time and the shortage of school budget, 2) In student-centered learning curriculum management, the teachers could cover the lesson contents in each semester, 3) In student-centered learning management development, students paid more attention to their study, studied happily and joyfully, had improvement in learning achievement in every subject, and furthermore, the teachers could adjust the classrooms and the class schedules by learning through satellite television system, 4) In learning resources development, student-centered learning resources highly interested instruction students’ attention, and 5) In students’ potential promotion, students are enhanced in athletic potential, English language skills, morality and ethics, and career with the cooperation of community in quality education management. Keywords: Student-centered learning management

ฌ กติ ติกรรมประกาศ ดุษฎีนิพนธ์ฉบับน้ี สาเร็จได้เนื่องจากบุคคลหลายฝ่ายที่ได้ช่วยเหลือในครั้งน้ี ผู้วิจัยใคร่ ขอขอบคุณมหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย ซึ่งเป็นสถาบันที่ประสิทธ์ิประสาทความรู้ทาง การศึกษาดา้ นการบริหารการศึกษา ระดับปริญญาเอก ขอกราบขอบพระคุณอธิการบดี และคณบดีบัณฑิตวิทยาลัย ท่ีได้อานวยความสะดวกใน การศึกษาตลอดหลักสูตร ขอกราบขอบพระคุณคณาจารย์ทุกท่านที่ได้อบรมส่งสอนให้ความรู้ระดับ ดุษฎีบัณฑิต สาขาการบริหารการศึกษา ขอขอบคุณคณะกรรมการสอบดุษฎีนิพนธ์ทุกท่านท่ีได้ให้ คาแนะนาเก่ียวกับความถูกตอ้ งของเน้อื หาในเลม่ ดษุ ฎนี พิ นธด์ ้วยดี ขอกราบขอบพระคุณ ผศ.ดร.สถาพร ขันโต, รศ.ดร.อิศเรศ พิพัฒน์มงคลพร ท่ีให้ความ อนุเคราะห์รับเป็นอาจารย์ที่ปรึกษาดุษฎีนิพนธ์หลัก อาจารย์ที่ปรึกษาร่วม และรศ.อาพน ศรัณยชัย อาจารย์ผูท้ รงคุณวุฒิ ท่ีไดใ้ ห้คาปรกึ ษาตลอดจนตรวจสอบขอ้ บกพรอ่ งต่าง ๆ พรอ้ มท้งั ให้ข้อเสนอแนะ ในการปรบั ปรงุ แก้ไขเนอ้ื หาของดษุ ฎีนิพนธฉ์ บบั นี้ จนสาเรจ็ ลลุ ่วงได้เปน็ อยา่ งดี ขอขอบคุณคณะครู บุคลากร และคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน ที่ปรึกษา คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพ้ืนฐาน ผู้ปกครองนักเรียน โรงเรียนวัดหนองตะครอง ตลอดจน ภาคเอกชน และองค์กรบริหารส่วนท้องถ่ินตาบลหนองตากยา ท่ีให้ความร่วมมือในการเป็นผู้วิจัยร่วม ทด่ี ี ขอขอบคุณครอบครัว และญาติมิตรทุกท่านท่ีมีส่วนเก่ียวข้องกับการศึกษาในครั้งนี้ ท่ีคอย ใหก้ าลงั ใจ และใหก้ ารสนับสนุนตั้งแต่เรมิ่ ศึกษาจนกระทง่ั สาเร็จการศกึ ษา คุณงามความดีและประโยชน์อันเกิดจากดุษฎีนิพนธ์เล่มนี้ ผู้วิจัยขอใช้เป็นเคร่ือง สักการบูชาคุณพระรัตนตรัย พระคุณของบิดา มารดา ครูอาจารย์ ที่ประสิทธิ์ประสาทความรู้ท่ีมี คุณค่ายิ่ง และขอแผ่คุณความดีนี้ให้แก่เพื่อนมนุษย์และสรรพสัตว์ทุกรูปทุกนาม พร้อมท้ังเจ้ากรรม นายเวรในทกุ ภพทกุ ชาตดิ ้วยเทอญ ธัญลกั ษณ์ อัยวรรณ

บทที่ 1 บทนา ความเปลี่ยนแปลงของโลกในยุคโลกาภิวัตน์เป็นไปอย่างรวดเร็ว ทั้งความรู้ข่าวสารและ ข้อมลู ตา่ ง ๆ รวมท้ังเทคโนโลยตี ่าง ๆ ท่ีนามาใช้เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพของมนุษย์ การติดต่อส่ือสารทา ได้อย่างสะดวก ในขณะที่ธุรกิจปรบั ตัวกับความเปลีย่ นแปลงไดเ้ ร็วมาก แต่ระบบการศกึ ษากลับพฒั นา เปล่ียนแปลงน้อยมากจนดูล้าหลัง และได้รับคาวิพากษ์วิจารณ์ว่าการจัดการศึกษาของไทยไม่ทันต่อ ความเปลี่ยนแปลงของโลก จึงมีความจาเป็นต้องปฏิรูปการศึกษาเพ่ือให้สอดคล้องกับความ เปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ สังคม และความเจริญก้าวหน้าทางวิทยาการ เป็นการสร้างกลยุทธ์ใหม่ใน การพัฒนาคุณภาพการศึกษาเพื่อให้เป็นไปตามพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ.2542 ซ่ึงได้ กาหนดหลกั การจดั การเรียนรไู้ วใ้ นมาตรา 8 วา่ ด้วยการจัดการศึกษาให้ยึดหลักดังนี้ 1) เป็นการศึกษา ตลอดชีวิตสาหรับประชาชน 2)ให้สังคมมีส่วนร่วมในการจัดการศึกษา 3) การพัฒนาสาระและ กระบวนการเรียนรู้ให้เป็นไปอย่างต่อเนื่อง (สานักงานคณะกรรมการการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน, 2553, หน้า 12) การจัดการศึกษาในระดับประถมศึกษา กระทรวงศึกษาได้กาหนดพระราชบัญญัติ การศกึ ษาแห่งชาติ พ.ศ.2542 หมวด 4 มาตรา 22 กลา่ วว่า การจดั การศึกษาต้องยึดหลักว่าผู้เรียนทุก คนมคี วามสามารถเรียนรู้และพฒั นาตนเองได้ และถอื ว่าผูเ้ รยี นมีความสาคญั ท่สี ุด กระบวนการจัดการ ศึกษาต้องสง่ เสริมใหผ้ ู้เรยี นสามารถพัฒนาตามธรรมชาตแิ ละเตม็ ตามศกั ยภาพ และมาตรา 24 การจดั กระบวนการเรียนรู้ ให้สถานศึกษาและหน่วยงานท่ีเก่ียวข้องดาเนินการ 1) จัดเนื้อหาสาระและ กิจกรรมให้สอดคล้องกับความสนใจและความถนัดของผู้เรียน โดยคานึงถึงความแตกต่างระหว่าง บุคคล 2) ฝกึ ทกั ษะ กระบวนการคดิ การจดั การ การเผชิญสถานการณ์ และการประยุกต์ความรู้มาใช้ เพ่ือป้องกันและแก้ไขปัญหา 3) จัดกิจกรรมให้ผู้เรียนได้เรียนรู้จากประสบการณ์จริง ฝึกการปฏิบัติให้ ทาได้ คดิ เป็น ทาเป็น รักการอ่าน และเกิดการใฝ่รู้อย่างต่อเน่ือง (สานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา, 2553) ในการจัดการศึกษาของสถานศึกษาน้ันมีองค์ประกอบท่ีสาคัญ 5 ด้าน ได้แก่ ครู ผู้บริหาร สถานศึกษา คณะกรรมการสถานศึกษา หลักสูตร และกิจกรรมของสถานศึกษา รวมทั้ง สภาพแวดล้อม และการบริการ แต่ปัจจัยท่ีสาคัญท่ีสุดในการพัฒนาผู้เรียนให้มีคุณภาพตามท่ีต้องการ ได้คือ ครู ซ่ึงมีองค์ประกอบท่ีเก่ียวข้อง 2 ส่วน ด้วยกัน คือ คุณภาพของตัวครู และคุณภาพการจัด กิจกรรมการเรียนรู้และการประเมินผลของครู ดังนั้นครูต้องมีความสามารถในการจัดการเรียนการ สอน การถ่ายทอดความรู้ และต่อยอดความรู้ให้ผู้เรียนได้อย่างมีประสิทธิภาพ (สานักทดสอบทาง การศกึ ษา สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขน้ั พ้ืนฐาน, 2554) การวิจัยเร่ือง การพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ โดยใช้การวิจัยเชิง ปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม : โรงเรียนวัดหนองตะครอง มุ่งประโยชน์ต่อการพัฒนาการเรียนการสอนท่ี เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ โดยในบทที่ 1 ประกอบด้วยเนื้อหาท่ีสาคัญได้แก่ 1) ความเป็นมาและ ความสาคัญของปัญหา 2) วัตถุประสงค์ของการวิจัย 3) คาถามการวิจัย 4) กรอบแนวคิดของการวิจัย

2 5) ขอบเขตของการวิจัย 6) นิยามศัพท์เฉพาะ 7) ประโยชน์ท่ีคาดว่าจะได้รับ โดยมีรายละเอียด ดังต่อไปนี้ 1.1 ความเปน็ มาและความสาคญั ของปัญหา 1.1.1 ความเปน็ มาของปัญหาวิจัย ปัจจุบันเป็นยุคท่ีโลกมีความเจริญก้าวหน้าอย่างรวดเร็ว อันสืบเนื่องมาจากการใช้ เทคโนโลยีเพ่ือเชื่อมโยงข้อมูลต่าง ๆ ของทุกภูมิภาคของโลกเข้าด้วยกัน กระแสการปรับเปลี่ยนทาง สังคมที่เกิดขึ้นในศตวรรษท่ี 21 ส่งผลต่อวิถีการดารงชีพของสังคมอย่างทั่วถึง ครูจึงต้องมีความต่ืนตัว และเตรียมความพร้อมในการจัดการเรียนรู้เพ่ือเตรียมความพร้อมให้นักเรียนมีทักษะสาหรับการ ออกไปดารงชีวิตในโลกแห่งการเรียนรู้ศตวรรษท่ี 21 ซึ่งทักษะที่สาคัญท่ีสุดคือทักษะการเรียนรู้ (Learning Skill) ส่งผลให้มีการเปล่ียนแปลงการจัดการเรียนรู้ เพื่อเด็กในศตวรรษท่ี 21 มีความรู้ ความสามารถ และทกั ษะทีจ่ าเป็น อนั เน่อื งมาจากการปฏริ ปู เปลย่ี นแปลงรูปแบบการจัดการเรียนการ สอน ตลอดจนการเตรียมความพร้อมด้านต่าง ๆ ท่ีเป็นปัจจัยสนับสนุนท่ีจะทาให้เกิดการเรียนรู้ ดังกล่าว (ศิริวรรณ ฉัตรมณรี งุ่ เจริญ และวรางคณา ทองนพคุณ, 2557) และเพื่อให้ก้าวทันกระแสการ เปล่ียนแปลงในยุคท่ีความรู้และเทคโนโลยีเจริญข้ึนอย่างรวดเร็ว กระทรวงศึกษาธิการในยุคปฏิรูป การศึกษาในทศวรรษทีส่ อง (พ.ศ.2552-2561) ได้ประกาศวิสัยทัศน์เกี่ยวกับคนไทยยุคใหม่ว่า คนไทย ยุคใหม่ต้องได้เรียนรู้ตลอดชีวิต มีสติรู้ทัน มีปัญญารู้คิด มีสมรรถนะและมีคุณธรรม รับผิดชอบต่อ ครอบครัว ประเทศชาติ และเป็นพลเมืองดีของโลก ซึ่งสอดรับกับจุดหมายของหลักสูตรแกนกลาง การศึกษาข้ันพ้ืนฐาน พุทธศักราช 2551 ท่ีได้มุ่งพัฒนาให้ผู้เรียนเป็นคนดี มีปัญญา มีความสุข มศี กั ยภาพในการศึกษาตอ่ และการประกอบอาชพี (สานกั ทดสอบทางการศึกษา, 2554) ดังที่ปรากฏในกรอบความคิดด้านการศึกษาในศตวรรษที่ 21 คือนักเรียนต้องมีความดีเด่น ท้ังในเน้ือหาวิชาการและทักษะในการดาเนินชีวิต สามารถรับมือกับปัญหา และการเปล่ียนแปลงได้ อย่างชาญฉลาด (ตะวนั เทวอักษร, 2555) ดงั นน้ั การจัดการเรียนรูจ้ งึ ตอ้ งมีการปรับเปลี่ยนการจัดการ เรียนรู้ที่จะเกิดผลจริง ครูต้องเปลี่ยนบทบทบาทจาก “ครูผู้สอน” (teacher) มาเป็น “ครูฝึก” (Coach) หรือครูผู้อานวยความสะดวกในการเรียน (Learning facilitator) ห้องเรียนต้องเปล่ียนจาก ห้องสอน (Classroom) มาเป็นห้องทางาน (Studio) เพราะในเวลาเรียนส่วนใหญ่นักเรียนจะเรียน เป็นกลุ่ม และทางานร่วมกันที่เรียกว่า การเรียนแบบโครงงาน (Project – Based Learning) การศึกษาต้องเปลี่ยนจากเน้นการสอนของครูมาเป็นเน้นการเรียนของนักเรียน และให้ครูทุกคนได้มี โอกาสเป็นผู้นาการเปลี่ยนแปลงโดยมีเป้าหมายหลักท่ีผลการเรียนรู้ของนักเรียน (วิจารณ์ พานิช, 2555 หน้า 6) การเรียนรู้ต้องก้าวข้าม “สาระวิชา” ไปสู่การเรียนรู้ “ทักษะแห่งศตวรรษท่ี 21” (21st Century Skills) ซ่ึงครูจะเป็นผู้สอนไม่ได้ แต่ต้องให้นักเรียนเป็นผู้เรียนรู้ด้วยตนเอง (ศิริวรรณ ฉัตรมณรี ุ่งเจริญ และวรางคณา ทองนพคุณ, 2557) จากรายงานผลการประเมินคุณภาพการศกึ ษา (สมศ.) รอบ 3 พบว่าสถานศกึ ษาข้ันพื้นฐาน ไม่ได้รับรองมาตรฐานจานวน 2,295 แห่ง จากจานวนท่ีประเมิน 7,985 แห่ง เนื่องจากส่วนใหญ่ไม่ ผ่านการประเมินตัวบ่งชี้ท่ี 5 ด้านผลสัมฤทธ์ิทางการเรียนของผู้เรียน ท่ีเป็นผลจากการท่ีครูจัดการ

3 เรียนการสอนท่ีไม่เปล่ียนวิธีการจัดการเรียนรู้ (สานักงานรับรองมาตรฐานและประเมินคุณภาพ การศึกษา (องค์การมหาชน), 2554) ซึ่งสอดคล้องกับการประเมินตัวบ่งชี้ท่ี 6 ประสิทธิผลของการ จัดการเรียนการสอนท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ท่ีมีทั้งประสิทธิผล การดาเนินการของสถานศึกษา และ กระบวนการจัดการเรียนรู้ของครู (องค์การมหาชน, 2554) และสอดคล้องกับคากล่าวของ ชัยยงค์ พรหมวงศ์ (2555) เก่ียวกับลักษณะสาคัญของการศึกษาที่เมืองไทยหลงทางมากว่าร้อยปี โรงเรียนส่วนมากใช้การเรยี นการสอนท่ีมีครเู ปน็ ศูนยก์ ลาง แม้ว่ากฎหมายการศึกษาจะเน้นผู้เรียนเป็น สาคญั แตค่ รกู แ็ ยกไม่ออกระหวา่ งการสอนทเี่ น้นผเู้ รยี นเปน็ สาคัญ วา่ มีวิธีการอย่างไร ซึง่ การสอนที่ยึด ผู้เรยี นเป็นศนู ยก์ ลางจะช่วยใหจ้ าได้ 30 % การไดแ้ ลกเปลี่ยนพูดคุยกัน (Discussion) จะช่วยให้จาได้ ถึง 50 % การได้ทดลองปฏิบัติเอง (Practice doing) จะจาได้ถึง 75 % การได้สอนผู้อ่ืน (Teaching) จะชว่ ยใหจ้ าไดถ้ งึ 90 % (วรพจน์ วงศก์ ิจร่งุ เรอื ง และอธปิ จติ ตฤกษ์ : 2554) จะเห็นได้ว่าการศึกษาของไทยในศตวรรษท่ี 21 จาเป็นต้องปรับเปล่ียนความเช่ือเร่ืองการ ถ่ายทอดความรูไ้ ปสผู่ ู้เรยี น จากทเ่ี คยปอ้ นความรู้ใส่ลูกศษิ ย์เพยี งอยา่ งเดียว ซึง่ เปน็ สิ่งทท่ี ากนั มาตลอด ในศตวรรษท่ี 20 ไปสู่การส่งเสริมให้ผู้เรียนน้ันได้รู้จักท่ีจะคิดและใฝ่หาวิธีที่จะออกไปหาคาตอบ และ ในทฤษฎีปิรามิดแห่งการเรียนรู้ (Learning pyramid) น้ัน ตรงฐานของปิรามิดระบุไว้ชัดเจนว่าการ เรียนเพื่อให้ประสบผลสาเร็จ จะต้องมีการแลกเปล่ียนพูดคุยกัน (Discussion) มีการทดลองปฏิบัติ (Practicedoing) และสอนผู้อื่นได้ (Teaching) แต่ท่ีผ่านมานั้นการศึกษาของไทย หรือแม้แต่วงการ การศึกษาอื่น ๆ ทั่วโลก ยังไม่ประสบผลสาเร็จ เพราะยังยึดติดอยู่กับยอดปิรามิด คือ การถ่ายทอด ความรู้ป้อนสู่ผู้เรียน ซ่ึงไม่ใช่เร่ืองผิด แต่ไม่เหมาะกับการสอนในศตวรรษท่ี 21 ที่ไม่ได้เน้นที่ความรู้ แต่เน้นที่ทักษะ (Skill) การเรียนจึงต้องทาให้เด็กรู้สึกท้าทาย มีกิจกรรมให้ทา เรียกว่าเป็นการเรียน แบบ Action คือ วง่ิ ออกไปหาความรู้ ซงึ่ จะทาให้เดก็ ไม่เบ่อื หนา่ ย (วจิ ารณ์ พานชิ , 2555) ถึงอย่างไรก็ตามการศึกษาของไทยยังก้าวไปไม่ถึง จะเห็นได้ว่าการเรียนในศตวรรษท่ี 21 ครูจะมีบทบาทสาคัญยิ่งกว่าเดิมแต่ไม่ใช่ในฐานะผู้สอน แต่ในฐานะผู้ฝึกให้เด็กได้เกิดทักษะท่ีจาเป็น ครูต้องเปลี่ยนความคิดต้องละท้ิงความยึดมั่นถือมั่นในเน้ือหาวิชาว่าถูกท่ีสุด แล้วปรับตัวมาสู่การเป็น ผู้ออกแบบการเรียนรู้ ตั้งคาถาม เพื่อกระตุ้นให้ผู้เรียนได้คิดและลงมือปฏิบัติ เพราะการลงมือทาจะ ช่วยสนับสนุนให้เด็กได้เกิดทักษะการเรียนรู้ (Learning skill) (วิจารณ์ พานิช, 2555) สอดคล้องกับ (ประเสรฐิ ผลิตผลการพมิ พ์ 2555) ซึง่ ระบวุ า่ ในศตวรรษท่ี 21 ครูจะต้องมวี ิธีการจัดการเรียนการสอน ท่ีเหมาะสม โดยให้เด็กวิ่งออกไปหาคาตอบ ไม่ใช่บอกคาตอบและมานั่งท่องจาเหมือนท่ีผ่านมา ครู เพียงแค่คิดวิธีท่ีจะบอกให้เด็กออกไปหาคาตอบ และให้เด็กนาคาตอบมาพูดคุยแลกเปล่ียนกัน เพื่อ สรุปมาเป็นคาตอบท่ีเห็นร่วมกัน ซ่ึงจะช่วยส่งเสริมให้เด็กได้ทักษะการเรียนรู้ และยังทาให้เด็กมี ประสบการณ์เกดิ เปน็ ทกั ษะชวี ิต (Life skill) ทดี่ แี ละยงั ชว่ ยให้เดก็ รูจ้ กั ทีจ่ ะแกไ้ ขปญั หาตา่ ง ๆ ได้ การจะเปลี่ยนแปลงการศึกษาไปสู่ศตวรรษที่ 21 น้ัน ต้องเร่ิมสร้างครูท่ีกล้าลอง กล้าทา มี แนวคดิ เดยี วกนั เพอื่ นาไปสกู่ ารเปล่ยี นแปลง โดยไมจ่ าเปน็ วา่ ต้องไปเร่มิ ทีก่ ระทรวงศึกษาธิการ อาจจะ เริม่ จากคนไม่ก่ีคน หรือกลุม่ คนเลก็ ๆ จากผูบ้ ริหาร ครู ทมี่ ีเป้าหมายเดียวกัน และโรงเรียนท่ีมีแนวคิด เดียวกันมาร่วมเป็นภาคีเครือข่ายในการพัฒนาการเรียนรู้ทักษะชีวิตให้กับเด็ก (สมศักด์ิ ชุณหรัศมิ์ ,2555) ผู้สอนจาเป็นต้องปรับเปล่ียนวิธีการเรียนการสอนให้สอดคล้องกับการเปล่ียนแปลงของสังคม เทคโนโลยีและการเรียนรู้ของนักเรียน จากผู้สอนคือผู้ถ่ายทอดปรับเปลี่ยนบทบาทเป็นผู้ชี้แนะวิธีการ

4 ค้นคว้าหาความรู้เพ่ือพัฒนาผู้เรียนให้สามารถแสวงหาความรู้และประยุกต์ใช้ทักษะต่าง ๆ สร้างความ เข้าใจดว้ ยตนเองจนเกดิ เปน็ การเรียนรูอ้ ยา่ งมคี วามหมาย ในการปฏริ ปู การศึกษาจะต้องปฏริ ูปการเรยี นการสอนหรือปฏิรูปการเรียนรู้เป็นอันดับแรก โดยครูอาจารย์ในทุกสถานศึกษาจะต้องเลิกการเรียนการสอนที่ยึดครูเป็นศูนย์กลาง เปล่ียนเป็นยึด ผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง หรือเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ สาระสาคัญของการปฏิรูปการเรียนรู้โดยยึดผู้เรียน เป็นศูนย์กลาง หรือเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญน้ัน เป็นการปรับเปล่ียนวัฒนธรรมการเรียนรู้ โดยเน้น ประโยชน์ที่ผู้เรียนจะได้รับ พร้อมท้ังคานึงถึงความแตกต่างระหว่างบุคคล ปลูกฝังให้ผู้เรียนรู้จัก แสวงหาความรู้ด้วยตนเอง ใฝ่รู้ใฝ่เรียน มีนิสัยรักการเรียนรู้ตลอดชีวิต ดังน้ันการปฏิรูปการเรียนรู้จึง ควรเริ่มที่สถานศึกษาทุกแห่ง ดาเนินการพัฒนากระบวนการเรียนรู้และจัดการเรียนการสอนที่เน้น ผู้เรียนเป็นสาคัญ มีการประกันคุณภาพภายในผสมผสานอยู่ในกระบวนการเรียนรู้ และการจัดการ เรียนการสอนเพ่ือพัฒนาคุณภาพผู้เรียนอย่างต่อเนื่องตลอดเวลา (คณะวิทยาการมหาวิทยาลัย ราชภัฏเชียงใหม่, 2556) ซ่ึงสอดคล้องกับทิศนา แขมมณี (2557) หลักการและกระบวนการสอนที่ ช่วยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้ได้ดีมีหลากหลาย พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และท่ี แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2545 ได้คัดสรรท่ีสาคัญ ๆ ไว้ส่วนหนึ่งที่จะช่วยแก้ปัญหาและปฏิรูป การจดั การเรยี นการศกึ ษาของไทยได้ ซึง่ สะท้อนให้เห็นในมาตราตา่ ง ๆ โดยเฉพาะ ตงั้ แต่มาตราที่ 22- 30 ไดแ้ ก่ หลักการบูรณาการ หลักการเรียนรู้จากประสบการณ์จริง หลักการเรียนรู้จากการปฏิบัติจริง หลักการเรียนรู้ทักษะกระบวนการต่าง ๆ หลักการพัฒนาคุณธรรม จริยธรรม หลักการแนวคิด ซึ่ง สามารถนามาใช้เพื่อพัฒนาผู้เรียนให้บรรลุวัตถุประสงค์ของหลักสูตรและสนองเจ ตนารมณ์ของ พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 อันเป็นกฎหมายการศึกษาฉบับแรกของไทย และที่ แกไ้ ขเพ่ิมเติม (ฉบบั ท่ี 2) พ.ศ.2545 1.1.2 ปญั หาการวจิ ยั การจดั การเรียนการสอนของโรงเรียนวดั หนองตะครอง ยังคงยึดครูเป็นศูนย์กลาง จึงส่งผล ให้ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนของผู้เรียน ไม่ผ่านเกณฑ์การประเมินของสานักงานรับรองมาตรฐานและ ประเมินคุณภาพการศึกษา (องค์การมหาชน) ผลการประเมิน ตัวบ่งช้ีที่ 5 ผลสัมฤทธ์ิทางการเรียน ของผู้เรียน อยู่ในระดับคุณภาพต้องปรับปรุงเร่งด่วน ท้ัง 8 กลุ่มสาระระการเรียนรู้ ได้แก่ สาระการ เรยี นร้ภู าษาไทย คณิตศาสตร์ วทิ ยาศาสตร์ สังคมศึกษาศาสนาและวัฒนธรรม สุขศึกษาและพลศึกษา ศิลปะ การงานอาชีพและเทคโนโลยี และภาษาต่างประเทศ ซ่ึงทุกกลุ่มสาระการเรียนรู้ไม่มีคะแนน พฒั นาการเน่ืองจากปีการศกึ ษา 2554 มคี า่ เฉล่ยี รอ้ ยละน้อยกว่าปีการศึกษา 2553 (สานักงานรับรอง มาตรฐานและประเมินคุณภาพการศึกษา (องค์การมหาชน), 2555, หน้า 50) 1.1.3 ความสาคัญของปญั หาการวจิ ยั ผลการประเมนิ คณุ ภาพภายนอกรอบสาม ระดับการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน (ประถมศึกษา) ของ โรงเรียนวัดหนองตะครอง โดยสานักงานรับรองมาตรฐานและประเมินคุณภาพการศึกษา (องค์การ มหาชน) สรุปผลการจัดการศึกษาระดับการศึกษาขั้นพ้ืนฐาน (ประถมศึกษา) ในภาพรวม ไม่สมควร รบั รองมาตรฐานการศึกษา เน่อื งจากตวั บ่งชีท้ ี่ 5 ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนของผู้เรียน ได้ระดับคุณภาพ ต้องปรับปรุงเร่งด่วน คะแนนที่ได้ 1.10 จากน้าหนักคะแนน 20.00 โดยประเมินจากผลการทดสอบ ระดบั ชาติ (O-NET) ของผู้เรยี นชัน้ ประถมศึกษาปีที่ 6 ปีการศึกษา 2554 พบว่ามีค่าร้อยละเฉลี่ยน้อย

5 กว่าปีการศึกษา 2553 ทุกกลุ่มสาระไม่มีคะแนนพัฒนาการ ปัจจัยที่สนับสนุนให้ค่าเฉลี่ยร้อยละของ ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนอยู่ในระดับคุณภาพต้องปรับปรุงเร่งด่วน เน่ืองจากสถานศึกษาไม่มีครูท่ีจบ วิชาเอกครบท้ัง 8 กลุ่มสาระการเรียนรู้ ครูต้องรับผิดชอบในการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนควบ 2 หอ้ งเรียน (องคก์ ารมหาชน), 2555, หนา้ 50-51) เพ่ือการพัฒนาตามกฎกระทรวงว่าด้วยระบบ หลักเกณฑ์ และวิธีการประกันคุณภาพ การศึกษา พ.ศ. 2553 ผู้ประเมินจึงได้มีข้อเสนอแนะ ดังน้ี 1) ด้านผลการจัดการศึกษา ในการพัฒนา ผู้เรียนด้านผลสัมฤทธ์ิทางการเรียนในทุกกลุ่มสาระการเรียนรู้ ครูควรทาวิจัยเพื่อหาสาเหตุและนาผล มาปรับการเรียนเปล่ียนการสอน สอนซ่อมเสริม ให้เกิดองค์ความรู้ในแต่ละกลุ่มสาระการเรียนรู้ท่ี เรียนโดยให้ได้เรียนรู้ท้ังทฤษฎีจากเน้ือหาในบทเรียน และฝึกปฏิบัติในการทดลอง การทาแบบฝึกหัด และการปฏิบัติจริง รวมท้ังค้นคว้าหาความรู้เพ่ิมเติมจากหนังสืออ่านเพิ่มเติม หนังสืออ้างอิง แล้วจด บันทึกความรู้ทุกคร้ัง 2) ด้านการบริหารจัดการศึกษา ควรเพ่ิมเติมความรู้ความเข้าใจให้กับครูและ บคุ ลากรของสถานศกึ ษาใหม้ ีทกั ษะในการปฏบิ ตั งิ านตามระบบวงจรคณุ ภาพ (PDCA) ครบทุกข้ันตอน อยา่ งสมา่ เสมอโดยเฉพาะการนาผลการประเมินผลการดาเนินงานไปวิเคราะห์ทาข้อเสนอแนะและนา ข้อเสนอแนะน้ันไปพัฒนาปรับปรุงแผนงานหรือโครงการในปีต่อไปทุกโครงการให้ชัดเจน 3) ด้านการ จัดการเรียนการสอนท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ สถานศึกษาควรติดตามขยายผลการพัฒนาอบรมของครู การใช้แผนการจัดการเรียนรู้ประจาภาคเรียนของครูแต่ละคน พร้อมการนิเทศการจัดการเรียนการ สอนการวิเคราะห์มาตรฐาน แบบทดสอบ เครื่องมือการวัดผลประเมินผล ในการใช้พัฒนาผู้เรียนมา วิเคราะห์ เพื่อวางแผนส่งเสริมให้ครูแต่ละคนได้รับการพัฒนา นอกจากน้ีครูควรออกแบบการเรียนรู้ และจัดการเรียนรู้ท่ีตอบสนองความแตกต่างระหว่างบุคคลและพัฒนาการทางสมอง การจัดเตรียม และใช้ส่ือให้เหมาะสมกับกิจกรรมในการจัดการเรียนการสอน และงานวิจัยเพื่อพัฒนาสื่อและ กระบวนการจัดการเรียนการสอนที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ เพ่ือนาไปสู่การพัฒนาผลสัมฤทธิ์ทางการ เรียนจากการทดสอบระดับชาติให้ได้ตามเกณฑ์มาตรฐานต่อไป (สานักงานรับรองมาตรฐานและ ประเมินคณุ ภาพการศึกษา (องคก์ ารมหาชน), 2555, หน้า 67-68) จากเหตุผลและความสาคัญในพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญดังกล่าวน้ัน สอดคล้องกบั จุดเดน่ ของหลักการวิจยั เชิงปฏิบัตกิ ารแบบมีส่วนรว่ ม ที่เน้นทกั ษะกระบวนการ ผู้วิจัยใน ฐานะผู้บริหารสถานศึกษาจึงมีแนวคิดที่จะประยุกต์ใช้กระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Action Research : PAR) ในการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ โดยเปิดโอกาสให้ผู้ท่ีมีส่วนเก่ียวข้อง ได้แก่ ผู้บริหาร ครู นักเรียน ผู้ปกครอง และชุมชน เข้ามามีส่วน ร่วมในกระบวนการวิจัยทุกข้ันตอน กล่าวคือ เร่ิมต้นด้วยการกาหนดประเด็นท่ีดาเนินการแก้ไข ปรับปรุงและ/หรือสร้างขึ้นมาใหม่ การวางแผนปฏิบัติ (Plan) การปฏิบัติตามแผน (Act) การ ตรวจสอบหรือประเมินผลการปฏิบัติ (Observe) และการนาผลการตรวจสอบหรือประเมินไป ปรับปรุง (Reflect) ในการศึกษาครั้งน้ีผู้วิจัยใช้ โรงเรียนวัดหนองตะครอง เป็นกลุ่มเป้าหมาย สาหรับ กรณีศึกษาในการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ผู้วิจัยหวังว่าการศึกษาในครั้งน้ีจะ ทาให้สามารถแก้ไขปัญหาเกี่ยวกับการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญได้ตรงตามสภาพปัญหา และความต้องการอย่างแท้จริง ซ่ึงจะเป็นประโยชน์ในการพัฒนานักเรียน อันเป็นเป้าหมายของการ พัฒนาคุณภาพการศกึ ษา

6 1.2 วัตถุประสงคข์ องการวิจยั ในการวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพ่ือพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ของ โรงเรียนวัดหนองตะครอง โดยใช้การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม โดยมีวัตถุประสงค์เฉพาะ ดังตอ่ ไปน้ี 1.2.1 เพ่อื ศกึ ษาสภาพปัจจุบัน ปญั หา และความตอ้ งการ ของการพัฒนาการจัดการเรยี นรู้ ทีเ่ นน้ ผ้เู รียนเป็นสาคัญของโรงเรียนวัดหนองตะครอง 1.2.2 เพอ่ื พัฒนาการจดั การเรียนรู้ทเี่ น้นผเู้ รยี นเปน็ สาคัญของโรงเรยี นวัดหนองตะครอง ดว้ ยกระบวนการวิจัยเชิงปฏบิ ัตกิ ารแบบมสี ว่ นร่วม 1.3. คาถามการวจิ ยั 1.3.1 สภาพปัจจุบัน ปัญหา และความต้องการของการพัฒนาการจัดการเรียนการสอนที่ เน้นผู้เรียนเปน็ สาคัญของโรงเรียนวดั หนองตะครองเป็นอย่างไร 1.3.2 สามารถพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญของโรงเรียนวัดหนอง ตะครองได้อยา่ งไร 1.4 กรอบแนวคดิ ในการวจิ ยั กรอบแนวคิดการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมในการพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้น ผู้เรียนเป็นสาคัญ กรณีศึกษาโรงเรียนวัดหนองตะครอง หมู่ 2 ตาบลหนองตากยา อาเภอท่าม่วง จังหวัดกาญจนบุรี ได้นาแนวคิดการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ มาเป็นกรอบแนวคิดใน การศึกษาและพัฒนา โดยนาแนวคิดการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (participatory Action Research) กระบวนการสร้างความร่วมมือระหว่างโรงเรียนและชุมชนด้วยการวิจัยเชิงปฏิบัติการ เป้าหมายเพ่ือค้นหาความจริงที่สามารถนาไปสู่การเปลี่ยนแปลง (Cher,2009, p.10) และเพื่อให้ได้ องค์ความรู้ทั้งทางวิชาการ การเปลี่ยนแปลงทางสังคม และการพัฒนาผู้ปฏิบัติ ซ่งึ มีวงจรการวิจัยด้วย การปฏิบตั ิและการสะทอ้ นกลับ โดยการปฏิบัติมีขั้นตอนท่ีผู้ร่วมวิจัยต้องทดสอบการปฏิบัติและค้นหา ข้อเท็จจริง ส่วนการสะท้อนกลับ มีขั้นตอนทาความเข้าใจข้อมูลร่วมกันและการวางแผนในการปฏิบัติ (peter and Hilary,2008, pp. 1-4) มากาหนดวิธีการวิจัยให้สามารถสร้างการมีส่วนร่วมระหว่าง นักวิจัยและกลุ่มเป้าหมาย เพื่อร่วมกันพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ รายละเอียด โดยสรุปแสดงในแผนภูมิที่ 1 ดังน้ี

7 แนวคดิ การจดั แนวคดิ การวจิ ยั เชิงปฏบิ ัติการ การพฒั นาการ การเรียนรู้ที่ แบบมสี ว่ นร่วม จดั การเรยี นรทู้ ี่ เน้นผเู้ รียน - การวางแผน (Planing) เนน้ ผเู้ รยี นเปน็ เปน็ สาคญั - การปฏิบัตติ ามแผน (Acting) สาคญั - การสังเกตและบนั ทกึ ผล (observing) แนวคดิ การบรหิ าร - การสะท้อนผล (Reflecting) จดั การศกึ ษาแบบ มีสว่ นรว่ ม แผนภมู ทิ ่ี 1. กรอบแนวคดิ การวจิ ัย 1.5 ขอบเขตของการวจิ ัย การพัฒนาการจดั การเรยี นรทู้ ่ีเน้นผู้เรยี นเปน็ สาคญั ของโรงเรียนวัดหนองตะครอง เป็นการ วจิ ยั เชงิ ปฏบิ ตั ิการแบบมสี ว่ นร่วม โดยกาหนดขอบเขตวจิ ัยดังน้ี 1.5.1 ขอบเขตพ้ืนที่ งานวิจัยนี้มุ่งศึกษาในพ้ืนที่โรงเรียนวัดหนองตะครอง หมู่ 2 ตาบลหนองตากยา อาเภอ ทา่ มว่ ง จังหวัดกาญจนบรุ ี 1.5.2 ขอบเขตเนือ้ หา งานวิจัยนี้ทาการศึกษาสภาพปจั จุบนั ปัญหา และความต้องการ ของการพัฒนาการจัดการ เรียนรทู้ เ่ี นน้ ผู้เรยี นเปน็ สาคัญ และการพฒั นาการจดั การเรียนรทู้ เี่ น้นผเู้ รียนเป็นสาคัญของโรงเรียนวัด หนองตะครอง 1.5.3 ขอบเขตดา้ นประชากรกลุ่มเป้าหมายในการวิจยั การวิจัยนก้ี าหนดใหม้ ีกลุ่มเป้าหมาย จานวน 2 กล่มุ ไดแ้ ก่ 1) กลุ่มผรู้ ว่ มวจิ ยั ได้แก่ ผู้วิจยั คณะครแู ละบุคลากร คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพื้นฐาน ผ้ปู กครองนักเรยี น ทป่ี รกึ ษาคณะกรรมการสถานศกึ ษาข้ันพน้ื ฐาน 2) กลุ่มผู้ให้ข้อมูล ได้แก่ คณะครูและบุคลากร คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพื้นฐาน ผู้ปกครองนักเรยี น ทปี่ รึกษาคณะกรรมการสถานศึกษาข้นั พน้ื ฐาน 1.5.4 ขอบเขตดา้ นระยะเวลา การวิจัยนี้เป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (participatory Action Research) ใช้ระยะเวลาในวิจัย ต้ังแต่เดือนพฤษภาคม 2558 จนถึงเดือนเมษายน 2559 รวมระยะเวลา 1 ปี การศกึ ษา

8 1.6 นิยามศัพท์เฉพาะ การวิจยั นไ้ี ด้ใหค้ วามสาคัญตอ่ การจัดการเรียนรู้ทเี่ น้นผเู้ รียนเป็นสาคญั บนฐานการวิจยั เชิง ปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมของผู้เกี่ยวข้องเพื่อร่วมกระบวนการเรียนรู้ร่วมกัน ผู้วิจัยได้ทาการศึกษา แนวคิด ทฤษฎีท่ีเก่ียวข้อง และได้ประมวลความรู้สรุปเป็นนิยามความหมายของคาศัพท์ที่สาคัญ คาศัพท์ ดงั นี้ 1.6.1 การจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ หมายถึง หลักการสาคัญในการจัด กจิ กรรมการเรยี นรู้ ที่เนน้ ประโยชนไ์ ปท่ีผู้เรียนจะได้รับ พร้อมทง้ั คานึงถึงความแตกต่างระหว่างบุคคล ปลกู ฝังใหผ้ ้เู รียนรูจ้ ักแสวงหาความรดู้ ้วยตนเอง ใฝ่รู้ใฝเ่ รยี น มนี สิ ัยรกั การเรยี นรู้ตลอดชีวิต โดยเฉพาะ การให้นกั เรยี นได้เรียนรู้จากการปฏบิ ตั ิจรงิ 1.6.2 การมีส่วนร่วม หมายถึง การมีส่วนร่วมของคณะครูและบุคลากร คณะกรรมการ สถานศึกษาขั้นพื้นฐานและท่ีปรึกษาคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพ้ืนฐาน ผู้ปกครองนักเรียน ในทุก ขั้นตอนของการดาเนินการตามระเบียบวิธีวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม โดยการร่วมกันคิด รว่ มกนั ปฏิบัติ ร่วมกันสังเกตผล และรว่ มกันสะทอ้ นผล เพ่อื ใหเ้ กิดการเปล่ียนแปลงและเกดิ การเรยี นรู้ 1.6.3 การพัฒนาการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ หมายถึง วิธีการ ขั้นตอนใน การพัฒนาความรู้และประสบการณ์ให้กับนักเรียน ซ่ึงเป็นการนาแนวคิด วิธีการที่เกี่ยวข้องกับ หลักการจัดการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียนเป็นสาคัญ ประกอบด้วย การบริหารจัดการหลักสูตร การจัด กิจกรรมการเรียนการสอน แหล่งเรียนรู้ และการส่งเสริมศักยภาพผู้เรียนตามความถนัดและความ สนใจ 1.6.4 การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม หมายถึง กระบวนการแสวงหาความรู้ ร่วมกันของบุคคลท่ีหลากหลายท่ียึดหลักการมีส่วนร่วม และการปฏิบัติการร่วมกัน ด้วยการวิเคราะห์ ปัญหา ศึกษาความตอ้ งการของคณะครู คณะกรรมการสถานศกึ ษาข้นั พื้นฐาน และผู้ปกครองนักเรียน สารวจทรัพยากร ตลอดจนการวางแผนปฏิบัติการแก้ไขปัญหาด้านการจัดการเรียนการสอนท่ีเน้น ผ้เู รยี นเป็นสาคัญร่วมกัน โดยผ่านกระบวนการร่วมตดั สนิ ใจ ร่วมเรียนรู้ ร่วมรับผิดชอบดาเนนิ การสิ่งท่ี ร่วมกันคิด เพื่อนาไปสู่การพัฒนา รวมถึงการพัฒนาศักยภาพของผู้ร่วมวิจัย ด้วยการวางแผน การ ปฏิบัติ การสังเกต การสะท้อนผลการปฏิบัติ และการปรับปรุงแผนเพื่อนาไปสู่การปฏิบัติในวงจรการ วิจัยช่วงต่อไปจนกว่าจะบรรลเุ ปา้ หมายของการวิจยั 1.6.5 กระบวนการ หมายถึง วิธีการ ข้ันตอนของการดาเนินโครงการ แบบมีส่วนร่วมของ คณะครูและบุคลากร คณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐานและท่ีปรึกษาคณะกรรมการสถานศึกษา ขั้นพ้ืนฐาน และผู้ปกครองนักเรียน ที่ได้ร่วมกันดาเนินการเพื่อพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียน เปน็ สาคัญ 1.6.6 ผลผลิตของโครงการ หมายถึง ผลท่ีเกิดขึ้นหลังจากการดาเนินโครงการแบบมีส่วน ร่วม เพ่อื พัฒนาการจัดการเรยี นรู้ท่เี นน้ ผู้เรียนเปน็ สาคัญ 1.6.7 ผลกระทบ หมายถึง ผลท่ีเกิดขึ้นต่อเนื่องจากการดาเนินโครงการพัฒนาการจัดการ เรยี นรทู้ เ่ี น้นผเู้ รยี นเป็นสาคัญ ซ่ึงอาจเป็นทงั้ ผลดีและผลทค่ี วรได้รับการพฒั นาปรับปรุง

9 1.6.8 ที่ปรึกษาคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพ้ืนฐาน หมายถึง ผู้ท่ีประธานกรรมการ สถานศึกษาแต่งตั้งข้ึนจากอดีตคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐานของโรงเรียนวัดหนองตะครอง เพื่อปฏิบัติหน้าท่ีให้คาปรึกษาเก่ียวกับการบริหารจัดการศึกษาตามบทบาทหน้าท่ี และตามความ เหมาะสม 1.7 ประโยชน์ท่คี าดวา่ จะได้รบั การวิจัยนี้เป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมซึ่งเน้นท่ีการลงมือปฏิบัติการร่วมกัน ของนักวิจัย และบุคลากรภายในและภายนอกโรงเรียนวัดหนองตะครอง ผลการวิจัยน้ีจึงมุ่งประโยชน์ ตอ่ การพฒั นาการเรียนการสอนท่เี น้นผู้เรียนเป็นสาคญั ดงั นี้ 1.7.1 ทราบสภาพปจั จุบัน ปญั หา และความต้องการ ของการพฒั นาการจัดการเรยี นรู้ท่ี เนน้ ผเู้ รยี นเป็นสาคญั ซงึ่ จะเป็นประโยชนใ์ นการวเิ คราะหแ์ นวทางการพัฒนาการจัดการเรียนรทู้ เ่ี น้น ผเู้ รยี นเปน็ สาคัญ 1.7.2 โรงเรียนวัดหนองตะครองได้รบั การพัฒนาการจดั การเรยี นร้ทู ่เี นน้ ผูเ้ รียนเปน็ สาคญั และสามารถเป็นแบบอย่างแกโ่ รงเรียนอ่นื ให้มีแนวทางพัฒนาตนเอง 1.7.3 ผู้มีส่วนร่วมในกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม ได้เรียนรู้และเห็น ความสาคัญของการมีส่วนร่วมท่ีสามารถขับเคลื่อนให้การดาเนินการของโรงเรียนบรรลุเป้าหมายที่ กาหนดรว่ มกันได้

บทที่ 2 เอกสารและงานวิจัยที่เกย่ี วข้อง การวิจัยเรื่อง การพัฒนาการจัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสาคัญโดยใช้การวิจัยเชิง ปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม : โรงเรียนวัดหนองตะครอง The Development of Student - Centered Learning by Participatory Action Research: Wat Nongtakrong School ผวู้ ิจัยไดศ้ ึกษาเอกสาร และงานวิจัยที่เกีย่ วขอ้ ง ดงั น้ี 2.1 ทฤษฎแี ละแนวคิดเกี่ยวกับการบริหารสถานศึกษา 2.2 การบริหารจัดการศึกษาแบบมีสว่ นร่วม 2.3 การวจิ ัยเชิงปฏิบัติการแบบมสี ่วนร่วม 2.4 แนวคดิ เกีย่ วกับการจัดการเรยี นรทู้ ่ยี ึดผ้เู รียนเป็นสาคญั 2.5 สถานศกึ ษากับการจัดการเรยี นการสอนแบบยดึ ผู้เรยี นเป็นสาคญั 2.1 ทฤษฎีและแนวคดิ เกีย่ วกับการบรหิ ารสถานศกึ ษา 2.1.1 ความหมายของการบริหาร สุนทร โคตรบรรเทา (2551 หน้า 3) กล่าวว่า การบริหารหรือการจัดการ หมายถึง กระบวนการทางานกบั คนและโดยคน เพอื่ ใหบ้ รรลเุ ปา้ หมายสงู สดุ ขององคก์ าร ธร สุนทรายทุ ธ (2553 หน้า 5) กล่าวว่า การบริหาร หรือการจัดการทางการศึกษาที่มุ่งทิศ ทางการควบคุม และการจัดการทุกส่ิงทุกอย่างที่เกี่ยวข้องกับกิจการทางการศึกษา เช่น การ บริหารงานธุรการ ในความหมายน้ี หมายถึงการบริหารการศึกษาทั่ว ๆ ไป และที่เก่ียวกับ กระบวนการเรียนการสอน เช่นครู นักเรียน โปรแกรมการเรียน การสอน กิจกรรม หลักสูตร วิธีการ ส่อื การเรยี นการสอนและการแนะแนว ซ่ึงอาจเรียกวา่ การบรหิ ารทางวิชาการ (Good 1973 : p 13 ) วิโรจน์ สารรัตนะ (2555, หน้า 1) กล่าวว่า การบริหารหมายถึง กระบวนการดาเนินงาน เพ่ือให้บรรลุจุดหมายขององค์การอย่างมีประสิทธิภาพ (efficient) และประสิทธิผล (effective) โดย อาศยั หน้าท่ที างการบรหิ าร (administrative functions) รุ่งชัชดาพร เวหะชาติ (2556 หน้า 4) กล่าวว่า การบริหาร หมายถึง การใช้ศาสตร์และ ศิลป์ของบุคคลต้ังแต่ 2 คน ขึ้นไป ร่วมมือกันดาเนินกิจกรรมหรืองานให้บรรลุวัตถุประสงค์ท่ีวางไว้ ร่วมกัน โดยอาศัยกระบวนการและทรัพยากรทางการบริหารเป็นปัจจัยอย่างประหยัดและให้เกิด ประโยชน์สูงสุด ผู้บริหารจะบริหารงานให้เกิดประสิทธิภาพและประสิทธิผลได้น้ันต้องมีความรู้ ความ เข้าใจในเร่ืองของทฤษฎี และหลักการบริหาร เพื่อจะได้นาความรู้ไปประยุกต์ใช้ให้เหมาะสมกับการ ทางาน สถานการณ์และสิ่งแวดล้อม จึงพูดได้ว่าผู้บริหารที่ประสบความสาเร็จคือผู้ที่สามารถประยุกต์ เอาศาสตรก์ ารบรหิ ารไปใชไ้ ดอ้ ยา่ งมีศลิ ปะ จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่าการบริหาร หมายถึงกระบวนการดาเนินงานโดยใช้ ศาสตร์การบริหารไปประยุกต์ใช้อย่างมีศิลปะในการดาเนินกิจกรรมเพ่ือให้บรรลุเป้าหมายสูงสุดที่วาง

11 ไว้ร่วมกันอย่างมีประสิทธิภาพ ดังน้ันผู้บริหารที่ประสบความสาเร็จคือผู้ท่ีสามารถประยุกต์เอาศาสตร์ การบริหารไปใชไ้ ด้อย่างมีศิลปะ 2.1.2 ความหมายของการบรหิ ารการศึกษา ธร สุนทรายุทธ (2550 หน้า 5) กล่าวว่า การบริหารการศึกษา อาจพิจารณาว่าเป็น กิจกรรมประเภทหนง่ึ หมายถงึ กจิ กรรมตา่ ง ๆ ทบี่ คุ คลหลาย ๆ คนร่วมมอื กนั ดาเนนิ การเพอื่ พัฒนาให้ เด็ก เยาวชน ประชาชน หรือสมาชิกของสังคม มีความสามารถ ทัศนคติ พฤติกรรม ค่านิยมหรือ คณุ ธรรม ส่วนในด้านสงั คม การเมอื ง และเศรษฐกิจน้ัน ต้องการให้เป็นสมาชิกที่ดีและมีประสิทธิภาพ ของสังคมโดยกระบวนการต่าง ๆ ที่เป็นระเบียบแบบแผน ทั้งในระบบโรงเรียนและนอกระบบ โรงเรียน นพพงษ์ บุญจิตราดุล. (2551, หน้า 4) กล่าวว่า การบริหารการศึกษาหมายถึง กิจกรรม ต่าง ๆ ที่บุคคลหลายคนร่วมมือกันดาเนินการเพื่อพัฒนาสมาชิกของสังคมในทุก ๆ ด้าน นับต้ังแต่ บุคลิกภาพ ความรู้ ความสามารถ พฤติกรรมและคุณธรรมเพ่ือให้มีค่านิยมตรงกันกับความต้องการ ของสังคม โดยกระบวนการต่าง ๆ ที่อาศัยการควบคุมสิ่งแวดล้อมให้มีผลต่อบุคคลและอาศัย ทรพั ยากร ตลอดจนเทคนิคต่าง ๆ อย่างเหมาะสม เพ่ือให้บุคคลพัฒนาไปตรงตามเป้าหมายของสังคม ทตี่ นดาเนินชวี ิตอยู่ เมตต์ เมตต์การุณ์จิต (2553, หน้า 44) กล่าวว่า การบริหารการศึกษา หมายถึง กระบวนการพัฒนาคน ทั้งร่างกาย สติปัญญา จิตใจ อารมณ์ และสังคม เพื่อให้บุคคลนั้นดารงชีวิตอยู่ ร่วมกับสังคมได้อย่างมีสันติสุขและสามารถเกื้อหนุนการพัฒนาประเทศตามความเหมาะสมและ ศกั ยภาพของบุคคลนนั้ จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่าการบริหารการศึกษา หมายถึงกระบวนการบริหาร จดั การโดยการดาเนินการระหวา่ งผู้บริหารรว่ มกบั บคุ ลากรในสถานศึกษาร่วมมือกันทากิจกรรมต่าง ๆ เพื่อพัฒนาให้เด็ก เยาวชน ประชาชน หรือสมาชิกของสังคม มีความสามารถ ทัศนะคติ และ พฤติกรรม คา่ นิยมหรอื คณุ ธรรม 2.1.3 ความหมายและขอบขา่ ยของการบริหารงานวชิ าการ การบริหารเป็นกระบวนการที่ผู้บริหารสถานศึกษาจาเป็นต้องใช้ในการบริหารจัดการ ภารกิจที่เป็นหัวใจของสถานศึกษาคือการบริหารงานด้านวิชาการ ซ่ึงในการบริหารงานผู้บริหารต้อง ดาเนินการร่วมกับบุคลากรในสถานศึกษา ผู้บริหารไม่สามารถดาเนินการเพียงคนเดียว ดังนั้นงาน วิชาการจงึ เป็นงานที่บ่งบอกถงึ ศกั ยภาพในการบรหิ ารจัดการของผูบ้ รหิ ารสถานศกึ ษา 2.1.3.1ความหมายของการบริหารงานวชิ าการ สานักติดตามและประเมินผลการจัดการศึกษาขั้นพื้นฐาน (ม.ป.ป. หน้า 3-4) กล่าวไว้ว่า การบริหารงานวิชาการ เป็นกระบวนการดาเนินงานเก่ียวกับหลักสูตรและการเรียนการสอนเพื่อให้ นักเรียนได้เรียนรู้ตามที่กาหนดไว้ในจุดมุ่งหมายของการพัฒนาผู้เรียน การบริหารงานวิชาการในยุค ปฏริ ปู การศึกษา โรงเรยี นจะมีโอกาสตัดสินใจมากขึ้น ทั้งนี้ให้เป็นไปตามหลักการกระจายอานาจ ทาง การศึกษาท่ีให้สถานศึกษารับผิดชอบการบริหารงานวิชาการโดยตรง ปัจจัยความสาเร็จของงาน วชิ าการคอื ผบู้ ริหารสถานศึกษาและครูจะต้องรเู้ ข้าใจ และมที กั ษะในเรือ่ งตอ่ ไปน้ี 1. การพฒั นาหลกั สูตรสถานศกึ ษา

12 2. การพัฒนากระบวนการจัดการเรยี นรูท้ เ่ี นน้ ผเู้ รยี นเปน็ สาคญั 3. การพฒั นาสอ่ื และเทคโนโลยกี ารเรยี นรู้ 4. การพัฒนาแหล่งเรียนรู้ 5. กระบวนการวดั ผลประเมนิ ผลและวิจยั 6. ระบบประกนั คุณภาพภายใน สันติ บุญภริ มย์ (2553 หนา้ 22) กล่าววา่ งานวชิ าการ หมายถึงการบริหารจัดการกิจกรรม ทุกอย่างที่เกี่ยวกับการเรียนการสอนและบริหารจัดการสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ ท่ีมีอิทธิพลเพื่อให้การ จัดการเรยี นการสอนเป็นไปอยา่ งราบรนื่ ปรียาพร วงศ์อนุตรโรจน์ (2553 หน้า 2) กล่าวว่า การบริหารงานวิชาการหมายถึง การ บริหารสถานศึกษา โดยมีการจัดกิจกรรมทุกส่ิงทุกอย่างท่ีเก่ียวกับการปรับปรุง พัฒนาการเรียนการ สอนให้ได้ผลดแี ละมีประสิทธภิ าพให้เกดิ ประโยชนส์ ูงสุดกบั ผูเ้ รียน จรุณี เก้าเอ้ียน (2557 หน้า 4) กล่าวว่า การบริหารงานวิชาการ หมายถึง การบริหารการ จัดกิจกรรมทุกชนิดที่เก่ียวข้องกับการจัดการเรียนการสอนและการบริหารส่ิงแวดล้อมต่าง ๆ ที่มี อิท ธิพ ล ต่ อการ จั ด ก ารเ รี ย น ก ารส อน เ พื่ อให้ ก าร เ รี ย น ก าร ส อน ดาเ นิ น ก ารไปอย่างราบร่ื น แ ล ะมี ประสิทธภิ าพสูง จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่าการบริหารงานวิชาการ หมายถึง การบริหารจัดการ กจิ กรรมทกุ ชนิดท่ีเกี่ยวข้องกับการจัดกิจกรรมการเรียนการสอน รวมถึงการบริหารส่ิงแวดล้อมต่าง ๆ ท่มี อี ทิ ธิพลตอ่ การจัดการเรยี นการสอน เพ่อื พฒั นาการเรียนการสอนใหไ้ ด้ผลดแี ละมีประสิทธิภาพเกิด ประโยชนส์ ูงสุดกับผู้เรยี น 2.1.3.2 ขอบข่ายการบริหารงานวิชาการ นพพงษ์ บุญจิตราดุล. (2551, หน้า 21) กล่าวว่า การบริหารงานวิชาการของโรงเรียน ผู้อานวยการจะต้องดาเนินงานเกี่ยวข้องกับการที่จะต้องแสวงหา และเขียนปรัชญา วิสัยทัศน์ จุดประสงค์ของการจัดการศึกษาของโรงเรียนออกมาให้ชัดเจน เพ่ือเป็นแนวทางให้บุคลากรได้ปฏิบัติ ให้บรรลเุ ปา้ หมายนน้ั จะต้องมคี วามรู้ความเข้าใจในหลักสูตรเป็นอย่างดี แนะนาให้ครูในโรงเรียนรู้จัก ใช้และทาประมวลการสอน โครงการสอนหรือบันทึกการสอน รู้หลักในการทาตารางสอนจัดวิชาต่าง ๆ ได้อย่างเหมาะสม เป็นผู้ให้การนิเทศ หรือแสวงหาผู้เชี่ยวชาญมานิเทศแก่ครูให้รู้จักเลือก แสวงหา วัสดุอุปกรณ์และแนะนาให้ครูใช้ตามกาลังความสามารถของโรงเรียน ให้ครูรู้จักการเลือกและจัด กิจกรรมเสริมหลักสูตร จัดห้องสมุดให้ครูและนักเรียนได้ค้นคว้าหาความรู้เพิ่มเติม ส่งเสริมให้ครูรู้จัก วิธีการประเมินผลการเรียนการสอน ให้รู้จักนาผลการสอบมาปรับปรุงในด้านการสอน ภารกิจ ทางด้านบริหารงานวิชาการนั้น ผู้อานวยการ จะรับผิดชอบเพียงผู้เดียวไม่ได้ หน้าที่ของผู้อานวยการ จงึ ต้องคอยกระตนุ้ และสง่ เสริมใหค้ รูในโรงเรียนร่วมมือกันทุกคน ในการท่ีจะปรับปรุงงานวิชาการของ โรงเรยี นใหด้ ีขน้ึ ผอู้ านวยการมีหน้าท่ีที่จะต้องประสานงานสารวจความก้าวหน้าทางวิชาการ ว่าบรรลุ เป้าหมายที่วางไว้หรือไม่ ต้องคอยติดตามรายงานความก้าวหน้าในด้านต่าง ๆ แล้วนามาปรับปรุง แก้ไข หรือวางแผนในขั้นต่อไปได้ และเพื่อให้บรรลุวัตถุประสงค์ดังกล่าว จึงมีความจาเป็นอย่างย่ิงท่ี ผู้อานวยการจะต้องเป็นผู้มีความสามารถทางด้านการจัดระเบียบบริหารงาน รู้จักจัดหน่วยงาน รู้จัก เลือกคนเพ่ือจะได้มอบหมายอานาจหน้าที่ให้บุคลากรใช้ปฏิบัติได้อย่างถูกต้อง และเหมาะสม

13 ผู้อานวยการจะต้องมีความเข้าใจในขบวนการบริหารงาน เช่น รู้จักวางแผนการจัดองค์การ การ ติดต่อส่ือสาร การประสานงาน การควบคุมบังคับบัญชา การวินิจฉัยส่ังการ การมอบหมายงาน และ การวดั และประเมนิ ผล ปรยี าพร วงศอ์ นตุ รโรจน์ (2553 หนา้ 3) ไดเ้ สนอขอบเขตการบริหารวิชาการ ไวด้ ังน้ี 1. การวางแผนเก่ียวกับงานวิชาการ ประกอบด้วย แผนปฏิบัติงานวิชาการ โครงการสอน บนั ทึกการสอน 2. การจัดดาเนินงานเกี่ยวกับการเรียนการสอน ประกอบด้วย การจัดตารางสอน การจัด ช้ันเรียน การจดั ครเู ขา้ สอน การจดั แบบเรียน การปรบั ปรุงการเรยี นการสอน การฝึกงาน 3. การจัดบรหิ ารเกย่ี วกบั การเรยี นการสอน ประกอบด้วยการจัดส่ือการเรียนการสอน การ จัดห้องสมดุ การนเิ ทศการสอน การวัดและประเมนิ ผล รุ่งชัชดาพร เวหะชาติ (2556 หน้า 215-220) กล่าวว่า ขอบข่ายความรับผิดชอบงานหลัก ตามทก่ี าหนดในพระราชบญั ญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 ดา้ นการบริหารวิชาการ มดี งั น้ี 1. การพฒั นาหลกั สตู รสถานศกึ ษา 1.1 ศกึ ษาวเิ คราะหเ์ อกสารหลักสูตรการศกึ ษาข้ันพื้นฐาน 1.2 วิเคราะห์สภาพแวดล้อม และประเมินผลสถานภาพสถานศึกษา เพ่ือกาหนด วิสัยทัศน์ ภารกิจ เป้าหมาย คุณลักษณะท่ีพึงประสงค์ โดยการมีส่วนร่วมทั้งคณะกรรมการ สถานศึกษาขั้นพื้นฐาน 1.3 จัดทาโครงสร้างหลักสูตรและสาระต่าง ๆ ที่กาหนดให้มีในหลักสูตรสถานศึกษาที่ สอดคล้องกบั วสิ ยั ทศั น์ เป้าหมายและคุณลกั ษณะทีพ่ งึ ประสงค์ โดยพยายามบูรณาการเน้ือหาสาระทั้ง ในกลมุ่ สาระการเรียนรเู้ ดียวกัน และระหวา่ งกลุม่ สาระการเรยี นร้ตู ามความเหมาะสม 1.4 นาหลักสูตรไปใช้ในการจัดการเรียนการสอน และบริหารจัดการใช้หลักสูตรให้ เหมาะสม 1.5 นเิ ทศการใช้หลักสตู ร 1.6 ติดตามและประเมินผลการใช้หลักสตู ร 1.7 ปรบั ปรงุ และพฒั นาหลกั สตู รตามความเหมาะสม 2. การพฒั นากระบวนการเรียนรู้ 2.1 ส่งเสริมให้ครูจัดทาแผนการจัดการเรียนรู้ ตามสาระและหน่วยการเรียนรู้โดยเน้น ผูเ้ รียนเปน็ สาคัญ 2.2 ส่งเสริมให้ครูจัดกระบวนการเรียนรู้ โดยจัดเน้ือหาสาระและกิจกรรมให้สอดคล้อง กับความสนใจ ความถนัดของผู้เรียน ฝึกทักษะ กระบวนการคิด การจัดการ การเผชิญสถานการณ์ การประยุกต์ใช้ความรู้เพ่ือป้องกันและแก้ปัญหา การเรียนรู้จากประสบการณ์จริง และการปฏิบัติจริง การส่งเสริมให้รักการอ่าน และใฝ่รู้อย่างต่อเนื่อง การผสมผสานความรู้ต่าง ๆ ให้สมดุลกัน ปลูกฝัง คุณธรรม ค่านิยมท่ีดีงาม และคุณลักษณะท่ีพึงประสงค์ที่สอดคล้องกับเน้ือหาสาระกิจกรรม ท้ังน้ีโดย จัดบรรยากาศและส่ิงแวดล้อมและแหล่งเรียนรู้ให้เอื้อต่อการจัดกระบวนการเรียนรู้ และการนาภูมิ ปัญญาท้องถิ่นหรือเครือข่าย ผู้ปกครอง ชุมชน ท้องถ่ินมีส่วนร่วมในการจัดการเรียนการสอนตาม ความเหมาะสม

14 2.3 จัดให้มีการนิเทศการเรียนการสอนแก่ครูในกลุ่มสาระต่าง ๆ โดยเน้นการนิเทศที่ ร่วมมือช่วยเหลือกันแบบกัลยาณมิตร เช่น นิเทศแบบเพ่ือนช่วยเพ่ือน เพื่อพัฒนาการเรียนการสอน รว่ มกันหรอื แบบอ่ืน ๆ ตามความเหมาะสม 2.4 สง่ เสรมิ ใหม้ กี ารพฒั นาครู เพ่อื พัฒนากระบวนการเรยี นร้ตู ามความเหมาะสม 3. การวัดผล ประเมินผลและเทียบโอนผลการเรียน 3.1 กาหนดระเบยี บ แนวปฏิบตั ิเกยี่ วกับการวัดผลและประเมนิ ผลของสถานศึกษา 3.2 ส่งเสริมให้ครูจัดทาแผนการวัดผล และประเมินผลแต่ละรายวิชา ให้สอดคล้องกับ มาตรฐานการศึกษา สาระการเรยี นรู้ หนว่ ยการเรียนรู้ แผนการจดั การเรยี นรู้ และการจัดกจิ กรรมการ เรยี นรู้ 3.3 ส่งเสริมให้ครูดาเนินการวัดผล และประเมินผลการเรียนการสอน โดยเน้นการ ประเมินตามสภาพจรงิ จากกระบวนการ การปฏิบตั ิ และผลงาน 3.4 จัดให้มีการเทียบโอนความรู้ ทักษะ ประสบการณ์ และผลการเรยี นจากสถานศกึ ษา อ่นื สถานประกอบการ และอื่น ๆ ตามแนวทางท่กี ระทรวงศกึ ษาธกิ ารกาหนด 3.5 พฒั นาเครื่องมือวัดและประเมินผลให้ได้มาตรฐาน 4. การวิจัยเพ่ือพฒั นาคณุ ภาพการศึกษา 4.1 ศึกษาวิเคราะห์ วิจัย การบริหารการจัดการและการพัฒนาคุณภาพงานวิชาการใน ภาพรวมของสถานศึกษา 4.2 ส่งเสริมให้ครู ศึกษาวิเคราะห์ วิจัย เพ่ือพัฒนาคุณภาพการเรียนรู้ในแต่ละกลุ่ม สาระการเรยี นรู้ 4.3 ประสานความร่วมมือในการศกึ ษา วเิ คราะห์ วจิ ยั ตลอดจนการเผยแพร่ผลงานการ วิจัยหรือพัฒนาคุณภาพการเรียนการสอน และงานวิชาการกับสถานศึกษา บุคคล ครอบครัวองค์กร หน่วยงานและสถาบนั อน่ื ๆ 5. การพฒั นาสือ่ นวัตกรรม และเทคโนโลยเี พอ่ื การศกึ ษา 5.1 ศึกษาวิเคราะห์ ความจาเป็นในการใช้สื่อและเทคโนโลยีเพ่ือการจัดการเรียนการ สอน และการบรหิ ารงานวชิ าการ 5.2 ส่งเสรมิ ให้ครูผลิต พัฒนาสอ่ื และนวัตกรรมการเรียนการสอน 5.3 จัดหาสื่อและเทคโนโลยี เพื่อใช้ในการจดั การเรยี นการสอน และการพฒั นางานด้าน วิชาการ 5.4 ประสานความร่วมมือในการผลิต จัดหา พัฒนาและการใช้สื่อ นวัตกรรม และ เทคโนโลยเี พื่อการจัดการเรียนการสอน และการพัฒนางานวิชาการกับสถานศึกษา บุคคล ครอบครัว องค์กร หน่วยงานและสถาบนั อน่ื 5.5 การประเมนิ ผลการพฒั นาการใชส้ อื่ นวัตกรรมและเทคโนโลยีเพอ่ื การศกึ ษา 6. การพัฒนาแหล่งเรียนรู้ 6.1 สารวจแหล่งการเรียนรู้ท่ีเกี่ยวข้องกับการพัฒนาคุณภาพการศึกษาทั้งใน สถานศึกษา ชมุ ชน ทอ้ งถ่ิน ในเขตพ้ืนที่การศกึ ษา และเขตพืน้ ทีก่ ารศกึ ษาใกลเ้ คยี ง

15 6.2 จัดทาเอกสารเผยแพร่การเรียนรู้แก่ครู สถานศึกษาอ่ืน บุคคล ครอบครัว องค์กร หน่วยงาน และสถาบนั อน่ื ที่จดั การศกึ ษาในบรเิ วณใกล้เคยี ง 6.3 จัดต้ังและพัฒนาแหล่งเรียนรู้รวมท้ังพัฒนาให้เกิดองค์ความรู้ และประสานความ ร่วมมือสถานศึกษาอ่ืน บุคคล ครอบครัว องค์กร หน่วยงาน และสถาบันสังคมอื่นท่ีจัดการศึกษาใน การจดั ต้ัง ส่งเสรมิ พัฒนาแหลง่ เรียนรูท้ ่ใี ชร้ ่วมกัน 6.4 ส่งเสริมสนับสนุนให้ครู ใช้แหล่งเรียนรู้ทั้งในและนอกโรงเรียน ในการจัด กระบวนการเรยี นรู้ โดยครอบคลุมภมู ปิ ัญญาท้องถน่ิ 7. การนเิ ทศการศึกษา 7.1 จัดระบบการนเิ ทศงานวชิ าการ และการเรียนการสอนภายในสถานศกึ ษา 7.2 ดาเนินการนิเทศงานวิชาการ และการเรียนการสอนในรูปแบบหลากหลาย และ เหมาะสมกับสถานศึกษา 7.3 ประเมนิ ผลการจดั ระบบ และกระบวนการนเิ ทศการศึกษาในสถานศกึ ษา 7.4 ติดตาม ประสานงานกับเขตพ้ืนท่ีการศึกษา เพ่ือพัฒนาระบบและกระบวนการ นเิ ทศงานวชิ าการ และการเรยี นการสอนของสถานศกึ ษา 7.5 การแลกเปลี่ยนเรียนรู้ และประสบการณ์การจัดระบบนิเทศการศึกษาภายใน สถานศกึ ษากบั สถานศกึ ษาอ่นื หรอื เครอื ข่ายการนเิ ทศการศึกษาในเขตพ้นื ที่การศึกษา 8. การแนะแนวการศึกษา 8.1 จัดระบบการแนะแนวทางวิชาการ และวิชาชีพภายในสถานศึกษา โดยเช่ือมโยงกับ ระบบดูแลช่วยเหลือนกั เรียน และกระบวนการเรยี นการสอน 8.2 ดาเนนิ การแนะแนวการศกึ ษา โดยความร่วมมอื ของครูทกุ คนในสถานศึกษา 8.3 ติดตามและประเมินผลการจัดการระบบและกระบวนการแนะแนวการศึกษาใน สถานศึกษา 8.4 ประสานความร่วมมือ และแลกเปล่ียนเรียนรู้ และประสบการณ์ด้านการแนะแนว การศึกษากบั สถานศึกษา หรอื เครือขา่ ยการแนะแนวภายในเขตพ้นื ท่กี ารศกึ ษา 9. การพฒั นาระบบการประกันคุณภาพภายในสถานศึกษา 9.1 จัดระบบโครงสร้างองค์กร ให้รองรับการจัดระบบการประกันคุณภาพภายใน สถานศึกษา 9.2 กาหนดเกณฑ์การประเมินเป้าหมายความสาเร็จของสถานศึกษาตามมาตรฐาน การศึกษาและตัวช้ีวัดของกระทรวง เป้าหมายความสาเร็จของเขตพื้นท่ีการศึกษา หลักเกณฑ์ และ วธิ ีการประเมนิ ของสานักงานรบั รองมาตรฐานและประเมินคุณภาพการศึกษา 9.3 วางแผนการพัฒนาคุณภาพการศึกษาตามระบบการประกันคุณภาพ การศึกษาให้ บรรลุผลตามเป้าหมายความสาเร็จของสถานศึกษา 9.4 ดาเนินการพฒั นางานตามแผนและติดตาม ตรวจสอบ และประเมินคุณภาพภายใน เพื่อปรับปรุงพฒั นาอยา่ งตอ่ เนอ่ื ง

16 9.5 ประสานความรว่ มมอื กบั สถานศึกษา และหน่วยงานอื่นในการปรับปรุง และพัฒนา ระบบประกันคุณภาพภายใน และการพัฒนาคุณภาพการศึกษาตามระบบการประกันคุณภาพ การศกึ ษา 9.6 ประสานงานกับเขตพื้นที่การศึกษา เพื่อการประเมินคุณภาพการศึกษาของ สถานศึกษาตามระบบการประกนั คณุ ภาพการศกึ ษาภายในเขตพนื้ ท่ีการศึกษา 9.7 ประสานงานกับสานักงานรับรองมาตรฐานการศึกษาและประเมินคุณภาพ การศกึ ษาในการประเมนิ สถานศกึ ษาเพ่ือเป็นฐานในการพัฒนาอย่างเป็นระบบและตอ่ เนอื่ ง 10. การส่งเสรมิ ความรทู้ างวิชาการแก่ชมุ ชน 10.1 การศกึ ษา สารวจความตอ้ งการ สนับสนุนงานวิชาการแกช่ มุ ชน 10.2 จัดให้ความรู้ เสริมสร้างความคิด และเทคนิค ทักษะทางวิชาการ เพ่ือการพัฒนา ทกั ษะวชิ าชพี และคุณภาพชีวติ ของประชาชนในชมุ ชน ท้องถน่ิ 10.3 การส่งเสริมให้ประชาชนในชุมชน ท้องถ่ิน เข้ามามีส่วนร่วมในกิจกรรมทาง วิชาการของสถานศึกษา และที่จัดโดยบุคคล ครอบครัว องค์กร หน่วยงาน และสถาบันอ่ืนท่ีจัด การศึกษา 10.4 ส่งเสริมให้มีการแลกเปล่ียนเรียนรู้ ประสบการณ์ระหว่างบุคคล ครอบครัว ชุมชน ท้องถิ่น 11. การประสานความรว่ มมือในการพฒั นาวชิ าการกบั สถานศึกษาและองคก์ รอื่น 11.1 ประสานความร่วมมือ ช่วยเหลือในการพัฒนาวิชาการกับสถานศึกษาของรัฐ เอกชน และองค์กรปกครองส่วนท้องถ่ิน ท้ังที่จัดการศึกษาข้ันพื้นฐานและระดับอุดมศึกษาทั้งบริเวณ ใกล้เคยี ง ภายในเขตพืน้ ทกี่ ารศึกษา ตา่ งเขตพนื้ ที่การศกึ ษา 11.2 สร้างเครือข่ายความร่วมมือในการพัฒนาวิชาการกับองค์กรต่าง ๆ ทั้ง ภายในประเทศและต่างประเทศ 12. การส่งเสริมและสนับสนุนงานวิชาการแก่บุคคล ครอบครัว องค์กร หน่วยงานและ สถานบันอื่นท่จี ดั การศึกษา 12.1 สารวจและศึกษาข้อมูลการจัดการศึกษา รวมท้ังความต้องการในการได้รับการ สนบั สนนุ ด้านวิชาการของบคุ คล ครอบครัว องคก์ ร หน่วยงาน และสถาบนั สังคมอื่นทจี่ ัดการศึกษา 12.2 ส่งเสริม สนับสนุนการพัฒนาวิชาการและการพัฒนาคุณภาพการเรียนรู้ในการจัด การศกึ ษาของบคุ คล ครอบครวั องคก์ ร หน่วยงาน และสถาบนั สังคมอ่นื ทีจ่ ดั การศึกษา 12.3 จัดให้มีการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในการจัดการศึกษาของบุคคล ครอบครัว องค์กร หนว่ ยงาน และสถาบนั สังคมอืน่ ที่จดั การศึกษา สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (2550 หน้า 23) ได้กาหนดขอบเขตและ ภารกิจงานวิชาการตามทีก่ าหนดในกฎกระทรวงศึกษาธกิ าร ประกอบดว้ ย รายละเอยี ดดงั นี้ 1. การพัฒนาหรือการดาเนนิ การเกยี่ วกับการให้ความเห็นการพฒั นาสาระหลักสูตรท้องถิ่น กระทรวงศกึ ษาธิการไดก้ าหนดบทบาทและหนา้ ท่ีของสถานศกึ ษาไว้ 5 ประการ ดังน้ี 1.1 วเิ คราะหก์ รอบสาระการเรยี นรทู้ อ้ งถิ่นทสี่ านกั งานเขตพ้ืนท่ีการศกึ ษาจดั ทาไว้

17 1.2 วิเคราะห์หลักสูตรสถานศึกษาเพ่ือกาหนดจุดเน้นหรือประเด็นท่ีสถานศึกษาให้ ความสาคัญ 1.3 ศึกษาและวิเคราะห์ข้อมูลสารสนเทศของสถานศึกษาและชุมชนเพ่ือนามาเป็น ข้อมลู จดั ทาสาระการเรยี นรูท้ ้องถิน่ ของสถานศึกษาใหส้ มบูรณ์ยงิ่ ขน้ึ 1.4 จัดทาสาระการเรียนรู้ท้องถิ่นของสถานศึกษาเพื่อนาไปจัดทารายวิชาพ้ืนฐานหรือ รายวชิ าเพม่ิ เตมิ จดั ทาคาอธบิ ายรายวิชา หนว่ ยการเรียนรู้ แผนการจัดการเรียนรู้เพื่อจัดประสบการณ์ และจัดกิจกรรมการเรยี นการสอนใหแ้ กผ่ ู้เรยี น ประเมินผลและปรบั ปรงุ 1.5 ผูบ้ รหิ ารสถานศกึ ษาอนมุ ตั ติ ามเสนอ 2. การวางแผนงานด้านวิชาการ กระทรวงศึกษาการได้กาหนดบทบาทและหน้าท่ีของ สถานศกึ ษาไว้ 2 ประการ ดังน้ี 2.1 วางแผนงานด้านวิชาการโดยการรวบรวมข้อมูล และกากับดูแลนิเทศและติดตาม เก่ยี วกบั งานวิชาการ ได้แก่ การพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา การพัฒนากระบวนการเรียนรู้ การวัดผล ประเมินผล และการเทียบโอนผลการเรียน การประกันคุณภาพภายในและมาตรฐานการศึกษา การ พัฒนาและใช้ส่ือและเทคโนโลยีเพื่อการศึกษา การพัฒนาและส่งเสริมให้มีแหล่งเรียนรู้ การวิจัยเพื่อ พัฒนาคุณภาพการศกึ ษาและการส่งเสรมิ ชมุ ชนให้มคี วามเข้มแข็งทางวชิ าการ 2.2 ผู้บริหารสถานศึกษาอนุมัติโดยความเห็นชอบของคณะกรรมการสถานศึกษาข้ัน พื้นฐาน 3. การจัดการเรียนการสอนในสถานศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและ หน้าที่ของสถานศึกษาไว้ 6 ประการ ดงั น้ี 3.1 จดั ทาแผนการเรียนรูท้ กุ กลุ่มสาระการเรยี นรู้ 3.2 จัดการเรียนการสอนทุกกลุ่มสาระการเรียนรู้ทุกช่วงช้ันตามแนวปฏิรูปการเรียนรู้ โดยเนน้ ผู้เรยี นเปน็ สาคัญ พัฒนาคณุ ธรรมนาความรู้ตามหลักปรัชญาเศรษฐกจิ พอเพยี ง 3.3 ใชส้ ื่อการเรยี นการสอนและแหลง่ เรยี นรู้ 3.4 จัดกจิ กรรมพัฒนาห้องสมุด ห้องปฏิบัตกิ ารตา่ ง ๆ ใหเ้ ออ้ื ต่อการเรยี นรู้ 3.5 สง่ เสริมการวจิ ยั และพัฒนาการเรียนการสอนทุกกลุ่มสาระการเรียนรู้ 3.6 ส่งเสริมการพัฒนาความเป็นเลิศของนักเรียนและช่วยเหลือนักเรียนพิการด้อย โอกาสและมคี วามสามารถพิเศษ 4. การพัฒนาหลักสูตรของสถานศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและหน้าที่ ของสถานศึกษาไว้ 4 ประการ ดงั นี้ 4.1 จดั ทาหลกั สตู รสถานศึกษาเป็นของตนเองโดย 4.1.1 จัดให้มีการวิจัยและพัฒนาหลักสูตรขึ้นใช้เองให้ทันกับการการเปล่ียนแปลง ทางดา้ นเศรษฐกจิ และสังคมและเป็นต้นแบบใหก้ ับโรงเรยี นอื่น 4.1.2 จัดทาหลักสูตรท่ีมุ่งเน้นพัฒนานักเรียนให้เป็นมนุษย์ท่ีสมบูรณ์ทั้งร่างกาย จิตใจ สติปญั ญา มคี วามร้แู ละคณุ ธรรม สามารถอยรู่ ว่ มกับผู้อ่ืนได้อยา่ งมคี วามสุข 4.1.3 จัดให้มีวิชาต่าง ๆ ครบถ้วนตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพ้ืนฐานของ กระทรวงศกึ ษาธิการ

18 4.1.4 เพิ่มเติมเนื้อหาสาระของรายวิชาให้สูงและลึกซ้ึงมากขึ้นสาหรับกลุ่มเป้าหมาย เฉพาะ ได้แก่ การศึกษาด้านศาสนา ดนตรี นาฏศิลป์ กีฬา อาชีวศึกษา การศึกษาที่ส่งเสริมความเป็น เลิศ ผบู้ กพร่องพิการและการศึกษาทางเลอื ก 4.1.5 เพิ่มเติมเนื้อหาสาระของรายวิชาท่ีสอดคล้องสภาพปัญหาความต้องการของ ผู้เรยี น ผปู้ กครอง ชุมชน สงั คมและโลก 4.2 สถานศกึ ษาสามารถจดั ทาหลักสตู ร การจดั กระบวนการเรยี นรู้ การสอน และอ่ืน ๆ ให้ เหมาะสมกบั ความสามารถของนกั เรยี นตามกลุม่ เปา้ หมายพเิ ศษ 4.3 คณะกรรมการสถานศึกษาขนั้ พ้ืนฐานใหค้ วามเห็นชอบหลักสตู รสถานศึกษา 4.4 นิเทศ ติดตาม ประเมินผลและปรับปรุงหลักสูตรสถานศึกษาและรายงานผลให้ สานักงานเขตพืน้ ทกี่ ารศกึ ษารับทราบ 5. การพัฒนากระบวนการเรียนรู้ กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาท และหน้าท่ีของ สถานศกึ ษาไว้ 7 ประการ ดงั นี้ 5.1 จัดเน้ือหาสาระและกิจกรรมให้สอดคล้องกับความสนใจและความถนัดของผู้เรียน โดยคานงึ ถึงความแตกตา่ งระหวา่ งบคุ คล 5.2 ฝึกทักษะ กระบวนการคิดการจัดการ การเผชิญสถานการณ์ และการประยุกต์ ความรู้มาใชเ้ พอ่ื ป้องกันและแกไ้ ขปัญหา 5.3 จัดกิจกรรมให้ผู้เรียนได้เรียนรู้จากประสบการณ์จริง ฝึกการปฏิบัติให้ทาได้ คิดเป็น ทาเปน็ รักการอา่ นและเกดิ การใฝร่ อู้ ย่างตอ่ เนื่อง 5.4 จัดการเรียนการสอน โดยผสมผสานสาระความรู้ด้านต่าง ๆ อย่างได้สัดส่วนสมดุล กนั รวมท้งั ปลกู ฝังคุณธรรมคา่ นยิ มทด่ี งี ามและคณุ ลักษณะอนั พงึ ประสงค์ไวใ้ นทุกวิชา 5.5 ส่งเสริมสนับสนุนให้ผู้สอนสามารถจัดบรรยากาศ สภาพแวดล้อมสื่อการเรียน และ อานวยความสะดวกเพื่อให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้และมีความรอบรู้รวมทั้งสามารถใช้การวิจัยเป็นส่วน หนึ่งของกระบวนการเรียนรู้ ท้ังน้ีผู้สอนและผู้เรียนอาจเรียนรู้ไปพร้อมกันจากสื่อการเรียนการสอน และแหลง่ วิทยาการประเภทตา่ ง ๆ 5.6 จัดการเรียนรู้ให้เกิดข้ึนได้ทุกเวลาทุกสถานที่ มีการประสานความร่วมมือกับบิดา มารดา และบคุ คลในชมุ ชนทุกฝ่าย เพ่ือร่วมกันพฒั นาผูเ้ รยี นตามศกั ยภาพ 5.7 ศึกษาค้นคว้าพัฒนารูปแบบหรือการออกแบบกระบวนการเรียนรู้ท่ีก้าวหน้าเพื่อ เปน็ ผนู้ าการจัดกระบวนการเรียนรเู้ พือ่ เป็นตน้ แบบให้กบั สถานศึกษาอืน่ 6. การวัดผล ประเมินผล และดาเนินการเทียบโอนผลการเรียน กระทรวงศึกษาธิการได้ กาหนดบทบาทและหน้าที่ของสถานศึกษาไว้ 8 ประการ ดงั นี้ 6.1 กาหนดระเบียบการวัดและประเมินผลของสถานศึกษาตามหลักสูตรสถานศึกษา โดยให้สอดคล้องกับนโยบายระดบั ประเทศ 6.2 จัดทาเอกสารหลักฐานการศึกษาให้เป็นไปตามระเบียบการวัดและประเมินผลของ สถานศกึ ษา 6.3 วัดผล ประเมนิ ผล เทียบโอนประสบการณ์ ผลการเรียนและอนมุ ัติผลการเรียน

19 6.4 จัดให้มีการประเมินผลการเรียนทุกช่วงช้ันและจัดให้มีการซ่อมเสริมกรณีที่มีผู้เรียน ไมผ่ า่ นเกณฑก์ ารประเมิน 6.5 จัดใหม้ ีการพฒั นาเครื่องมอื ในการวัดและประเมนิ ผล 6.6 จัดระบบสารสนเทศดา้ นการวดั ผลประเมนิ ผลและการเทียบโอนผลการเรียนเพื่อใช้ ในการอ้างอิงตรวจสอบและใชป้ ระโยชน์ในการพัฒนาการเรียนการสอน 6.7 ผู้บริหารสถานศึกษาอนุมัติผลการประเมิน การเรียนด้านต่าง ๆ รายปี/รายภาค และตดั สนิ ผลการเรยี นการผ่านช่วงช้ันและจบการศึกษาข้นั พน้ื ฐาน 6.8 การเทียบโอนผลการเรียนเป็นอานาจของสถานศึกษาที่จะแต่งตั้งคณะกรรมการ ดาเนินการเพื่อกาหนดหลักเกณฑ์วิธีการ ได้แก่ คณะกรรมการเทียบระดับการศึกษาท้ังในระบบ นอก ระบบ และตามอัธยาศัย คณะกรรมการเทียบโอนผลการเรียนและเสนอคณะกรรมการบริหาร หลกั สตู รและวชิ าการพร้อมทง้ั ให้ผบู้ รหิ ารสถานศึกษาอนุมตั ิการเทียบโอน 7. การวิจัยเพ่ือพัฒนาคุณภาพการศึกษาในสถานศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนด บทบาทและหน้าทขี่ องสถานศึกษาไว้ 4 ประการ ดังนี้ 7.1 กาหนดนโยบายและแนวทางการใช้การวิจัยเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการเรียนรู้ และกระบวนการทางานของนกั เรียน ครู และผูเ้ กย่ี วขอ้ งกับการศกึ ษา 7.2 พัฒนาครูและนักเรียนให้มีความรู้เก่ียวกับการปฏิรูปการเรียนรู้โดยใช้ กระบวนการวิจัยเป็นสาคัญในการเรียนรู้ที่ซับซ้อนข้ึน ทาให้ผู้เรียนได้ฝึกการคิด การจัดการ การหา เหตุผลในการตอบปญั หาการผสมผสานความรูแ้ บบสหวทิ ยาการและการเรียนรใู้ นปัญหาท่ีตนสนใจ 7.3 พัฒนาคณุ ภาพการศึกษาดว้ ยกระบวนการวจิ ยั 7.4 รวบรวมและเผยแพร่ผลการวิจัยเพื่อการเรียนรู้และพัฒนาคุณภาพการศึกษา รวมท้ังสนับสนุนให้ครูนาผลการวิจัยมาใช้เพื่อพัฒนาการเรียนรู้และพัฒนาคุณภาพการศึกษาของ สถานศึกษา 8. การพัฒนาและส่งเสริมให้มีแหล่งเรียนรู้ กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและ หน้าท่ีของสถานศึกษาไว้ 4 ประการ ดังน้ี 8.1 จดั ให้มีแหล่งเรยี นรอู้ ย่างหลากหลายทง้ั ภายในและภายนอกสถานศึกษาให้พอเพียง เพ่อื สนับสนุนการแสวงหาความรู้ดว้ ยตนเองกับการจัดกระบวนการเรยี นรู้ 8.2 จัดระบบแหล่งเรียนรู้ภายในโรงเรียนให้เอ้ือต่อการจัดการเรียนรู้ของผู้เรียน เช่น พัฒนาห้องสมุดให้เป็นแหล่งการเรียนรู้ จัดให้มีห้องสมุดหมวดวิชา ห้องสมุดเคลื่อนที่ มุมหนังสือใน ห้องเรียน ห้องพิพิธภัณฑ์ ห้องมัลติมีเดีย ห้องคอมพิวเตอร์ อินเทอร์เน็ต ศูนย์วิชาการ ศูนย์ วิทยบริการ สวนสุขภาพ สวนวรรณคดี สวนหนังสอื 8.3 จัดระบบข้อมูลแหล่งการเรียนรู้ในท้องถิ่นให้เอื้อต่อการจัดการเรียนรู้ของผู้เรียน ของสถานศึกษาของตนเอง เช่น จัดเส้นทาง/แผนท่ีและระบบการเช่ือมโยงเครือข่ายห้องสมุด ประชาชน หอ้ งสมดุ สถาบันการศกึ ษา พิพธิ ภณั ฑ์ พพิ ธิ ภัณฑ์วทิ ยาศาสตร์ ภูมปิ ัญญาท้องถิ่น ฯลฯ 8.4 สง่ เสรมิ ใหค้ รแู ละผเู้ รยี นไดใ้ ช้แหลง่ เรยี นรู้ทง้ั ในและนอกสถานศึกษาเพ่ือพัฒนาการ เรยี นรู้ และนิเทศ กากบั ติดตามประเมินและปรบั ปรุงอยา่ งตอ่ เนอื่ ง

20 9. การนิเทศการศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและหน้าที่ของสถานศึกษา ไว้ 3 ประการดังน้ี 9.1 สร้างความตระหนักให้แก่ครูและผู้เกี่ยวข้องให้เข้าใจกระบวนการนิเทศภายในว่า เป็นกระบวนการทางานร่วมกันที่ใช้เหตุผล การนิเทศเป็นการพัฒนาปรับปรุงวิธีการทางานของแต่ละ บุคคลให้มีคุณภาพ การนิเทศเป็นส่วนหน่ึงของกระบวนการบริหาร เพื่อให้ทุกคนเกิดความเชื่อมั่นว่า ได้ปฏิบัตถิ กู ต้องตรงเป้าหมายก้าวหนา้ และเกดิ ประโยชน์สงู สดุ ตอ่ ผ้เู รียนและตัวครเู อง 9.2 จัดการนิเทศภายในสถานศึกษาให้มีคุณภาพท่ัวถึงและต่อเนื่องเป็นระบบและ กระบวนการ 9.3 จัดการนิเทศภายในสถานศึกษาให้เชื่อมโยงกับระบบนิเทศการศึกษาของสานักงาน เขตพื้นทีก่ ารศกึ ษา 10. การแนะแนว กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและหน้าที่ของสถานศึกษาไว้ 9 ประการ ดงั นี้ 10.1 กาหนดนโยบายการจัดการศึกษาที่มีการแนะแนวเป็นองค์ประกอบสาคัญให้ทุก คนในสถานศึกษาตระหนักถึงการมีส่วนรว่ มในกระบวนการแนะแนวและการดแู ลช่วยเหลอื นักเรยี น 10.2 จัดระบบงานและโครงสร้างองค์กรแนะแนวและดูแลช่วยเหลือนักเรียนของ สถานศกึ ษาใหช้ ดั เจน 10.3 สร้างความตระหนักให้ครูทุกคนเห็นคุณค่าของการแนะแนวและดูแลช่วยเหลือ นักเรยี น 10.4 ส่งเสริมและพัฒนาให้ครูได้รับความรู้เพ่ิมเติมในเร่ืองจิตวิทยาและการแนะแนว และดูแลช่วยเหลือนักเรียนเพื่อให้สามารถบูรณาการในการจัดการเรียนรู้และเช่ือมโยงสู่การดารง ชีวิตประจาวนั 10.5 คดั เลือกบคุ ลากรทมี่ คี วามรู้ ความสามารถ และบคุ ลิกภาพทเ่ี หมาะสมทาหน้าท่คี รู แนะแนว ครูท่ปี รึกษา ครปู ระจาชั้น และคณะอนุกรรมการแนะแนว 10.6 ดูแล กากับ นิเทศ ติดตามและสนับสนุนการดาเนินงานแนะแนว และดูแล ชว่ ยเหลอื นกั เรยี นอยา่ งเปน็ ระบบ 10.7 สง่ เสริมความร่วมมอื และความเข้าใจอนั ดรี ะหว่างครูผูป้ กครองและชมุ ชน 10.8 ประสานงานด้านการแนะแนว ระหว่างสถานศึกษา องค์กรภาครัฐและเอกชน บา้ น ศาสนสถาน ชุมชน ในลกั ษณะเครอื ข่ายการแนะแนว 10.9 เช่ือมโยงระบบแนะแนวและระบบดแู ลชว่ ยเหลอื นกั เรียน 11. การพัฒนาระบบประกันคุณภาพภายในและมาตรฐานการศึกษากระทรวงศึกษาธิการ ได้กาหนดบทบาทและหนา้ ทีข่ องสถานศกึ ษาไว้ 7 ประการ ดงั นี้ 11.1 กาหนดมาตรฐานการศึกษาเพิ่มเติมของสถานศึกษาให้สอดคล้องกับมาตรฐาน การศึกษาชาติ มาตรฐานการศึกษาขั้นพ้ืนฐาน มาตรฐานสานักงานเขตพ้ืนที่การศึกษา และความ ต้องการของชมุ ชน

21 11.2 จัดระบบบริหารและสารสนเทศโดยจัดโครงสร้างการบริหารท่ีเอ้ือต่อการพัฒนา งานและการสร้างระบบประกันคุณภาพภายในจัดระบบสารสนเทศให้เป็นหมวดหมู่ข้อมูลมีความ สมบูรณเ์ รียกใชง้ า่ ย สะดวก รวดเร็ว ปรับให้เป็นปัจจุบันอยู่เสมอ 11.3 จดั ทาแผนสถานศึกษาท่มี งุ่ เนน้ คณุ ภาพการศกึ ษา (แผนกลยุทธ์/แผนยุทธศาสตร)์ 11.4 ดาเนินการตามแผนพัฒนาสถานศึกษาในการดาเนนิ โครงการกิจกรรมสถานศึกษา ต้องสร้างระบบการทางานท่ีเข้มแข็ง เน้นการมีส่วนร่วมและวงจรการพัฒนาคุณภาพของ Deming Cycle 11.5 ตรวจสอบและทบทวนคุณภาพการศึกษาโดยดาเนินการอย่างจริงจังต่อเนื่องด้วย การสนับสนุนใหค้ รู ผปู้ กครอง และชมุ ชนเข้ามามีส่วนร่วม 11.6 ประเมินคุณภาพการศึกษาภายในสถานศึกษาตามมาตรฐานที่กาหนดเพ่ือรองรับ การประเมนิ คุณภาพภายนอก 11.7 จัดทารายงานคุณภาพการศึกษาประจาปี (SAR) และสรุปรายงานประจาปีโดย ความเห็นชอบของคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพ้ืนฐานเสนอต่อหน่วยงานต้นสังกัดและเผยแพร่ต่อ สาธารณชน 12. การส่งเสริมชุมชนให้มีความเข้มแข็งทางวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนด บทบาทและหนา้ ทีข่ องสถานศึกษาไว้ 4 ประการ ดังน้ี 12.1 จัดกระบวนการเรียนรู้ร่วมกับบุคคล ครอบครัว ชุมชน องค์กร ชุมชน องค์กร ปกครองสว่ นท้องถิน่ เอกชน องคก์ รเอกชน องคก์ รวชิ าชพี สถาบันศาสนา และสถาบนั อน่ื 12.2 ส่งเสรมิ ความเข้มแข็งของชมุ ชนโดยการจดั กระบวนการเรยี นร้ภู ายในชมุ ชน 12.3 ส่งเสริมให้ชุมชนมีการจัดการศึกษาอบรม มีการแสวงหาความรู้ข้อมูลข่าวสาร และรู้จกั เลือกสรรภูมิปัญญาและวิทยาการตา่ ง ๆ 12.4 พัฒนาชุมชนให้สอดคล้องกับสภาพปัญหาและความต้องการรวมท้ังหาวิธีการ สนับสนนุ ให้มกี ารแลกเปล่ียนประสบการณร์ ะหว่างชมุ ชน 13. การประสานความร่วมมือในการพัฒนาวิชาการกับสถานศึกษาและองค์กรอื่น กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาทและหนา้ ทขี่ องสถานศึกษาไว้ 4 ประการ ดงั นี้ 13.1 ระดมทรัพยากรเพ่ือการศึกษา ตลอดจนวิทยากรภายนอกและภูมิปัญญาท้องถ่ิน เพื่อเสริมสร้างพัฒนาการของนักเรียนทุกด้าน รวมทั้งสืบสานจารีตประเพณีศิลปวัฒนธรรมของ ทอ้ งถนิ่ 13.2 เสริมสร้างความสัมพันธ์ระหว่างสถานศึกษากับชุมชน ตลอดจนประสานงานกับ องค์กรท้ังภาครฐั และเอกชน เพือ่ ให้สถานศกึ ษาเปน็ แหลง่ วทิ ยาการของชมุ ชนและมีส่วนในการพัฒนา ชุมชนและทอ้ งถิ่น 13.3 ให้บริการด้านวิชาการท่ีสามารถเช่ือมโยงหรือแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสารกับแหล่ง วชิ าการในท่อี ่นื ๆ 13.4 จัดกิจกรรมรว่ มกับชมุ ชนเพ่ือส่งเสรมิ วัฒนธรรมการสร้างความสมั พันธ์กับศิษย์เก่า การประชุมผปู้ กครองนักเรียน การปฏบิ ตั งิ านร่วมกับชมุ ชนการรว่ มกจิ กรรมกบั สถาบนั การศกึ ษาอ่ืน

22 14. การส่งเสริมและสนับสนุนงานวิชาการบุคคล ครอบครัว องค์กรหน่วยงาน สถาน ประกอบการ และสถาบันอื่นที่จัดการศึกษา กระทรวงศึกษาธิการ ได้กาหนดบทบาทและหน้าท่ีของ สถานศึกษาไว้ 6 ประการ ดังน้ี 14.1 ประชาสัมพันธ์สร้างความเข้าใจต่อบุคคล ครอบครัว ชุมชน องค์กรชุมชน องค์กร ปกครองส่วนท้องถ่ิน เอกชน องค์กรเอกชน องค์กรวิชาชีพ สถาบันศาสนา สถานประกอบการ และ สถาบันสงั คมอ่ืนในเรื่องเกย่ี วกบั สิทธใิ นการจัดการศึกษาขนั้ พ้นื ฐาน 14.2 จัดให้มีการสร้างความรู้ความเข้าใจ การเพ่ิมความพร้อมให้กับบุคคล ครอบครัว ชุมชน องคก์ รชุมชน องคก์ รปกครองสว่ นทอ้ งถนิ่ เอกชน องคก์ รเอกชน องค์กรวิชาชีพ สถาบันศาสนา สถานประกอบการ 14.3 ร่วมกับบุคคล ครอบครัว ชุมชน องค์กรชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เอกชน องค์กรเอกชน องค์กรวิชาชีพ สถาบันศาสนา สถานประกอบการและสถาบันสังคมอ่ืนร่วมกัน จัดการศกึ ษาและใชท้ รพั ยากรรว่ มกันให้เกิดประโยชนส์ งู สุดแกผ่ เู้ รียน 14.4 ส่งเสริมสนับสนุนให้มีการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างสถานศึกษากับ บุคคล ครอบครัว ชุมชน องค์กรชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เอกชน องค์กรเอกชน องค์กร วิชาชพี สถาบนั ศาสนา สถานประกอบการ และสถาบันสงั คมอื่น 14.5 ส่งเสริมสนับสนุนให้มีการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างสถานศึกษากับ บุคคล ครอบครัว ชุมชน องค์กรชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถ่ิน เอกชน องค์กรเอกชน องค์กร วิชาชีพ สถาบันศาสนา สถานประกอบการ และสถาบันสังคมอื่น ได้รับความช่วยเหลือทางด้าน วชิ าการตามความเหมาะสมและจาเปน็ 14.6 ส่งเสริมและพัฒนาแหล่งเรียนรู้ท้ังด้านคุณภาพและปริมาณเพื่อการเรียนรู้ตลอด ชวี ติ อย่างมปี ระสิทธิภาพ 15. การจัดทาระเบียบและแนวปฏิบัติเกี่ยวกับงานด้านวิชาการของสถานศึกษา กระทรวงศกึ ษาธิการได้กาหนดบทบาทและหน้าทขี่ องสถานศกึ ษาไว้ 5 ประการ ดงั นี้ 15.1 ศึกษาและวิเคราะห์ระเบียบและแนวปฏิบัติเก่ียวกับงานด้านวิชาการของ สถานศกึ ษาเพอื่ ใหผ้ ้ทู เี่ กย่ี วข้องทุกฝ่ายรับรู้และถอื ปฏิบัติเปน็ แนวเดียวกัน 15.2 จัดทาร่างระเบียบและแนวปฏิบัติเก่ียวกับงานด้านวิชาการของสถานศึกษาเพ่ือให้ ผู้ทเี่ กี่ยวข้องทกุ ฝา่ ยรบั รู้และถือปฏบิ ตั ิเป็นแนวเดยี วกัน 15.3 ตรวจสอบร่างระเบียบและแนวปฏิบัติเกี่ยวกับงานด้านวิชาการของสถานศึกษา และแกไ้ ขปรบั ปรุง 15.4 นาระเบียบและแนวปฏิบัติเกี่ยวกับงานด้านวิชาการของสถานศึกษาไปสู่การ ปฏบิ ตั ิ 15.5 ตรวจสอบและประเมินผลการใช้ระเบียบและแนวปฏิบัติเก่ียวกับงานด้านวิชาการ ของสถานศกึ ษาและนาไปแก้ไขปรับปรงุ ให้เหมาะสมต่อไป 16. การคัดเลือกหนังสือแบบเรียนเพ่ือใช้ในสถานศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนด บทบาทและหน้าท่ีของสถานศกึ ษาไว้ 3 ประการ ดงั น้ี

23 16.1 ศึกษา วิเคราะห์ คัดเลือกหนังสือเรียนกลุ่มสาระการเรียนรู้ต่าง ๆ ที่มีคุณภาพ สอดคลอ้ งกับหลักสตู รสถานศกึ ษาเพือ่ เปน็ หนงั สือแบบเรยี นเพอ่ื ใช้ในการจดั การเรยี นการสอน 16.2 จัดทาหนังสือเรียน หนังสือเสริมประสบการณ์ หนังสืออ่านประกอบ แบบฝึกหัด ใบงาน ใบความรู้เพอ่ื ใช้ประกอบการเรยี นการสอน 16.3 ตรวจพิจารณาคุณภาพหนังสือเรียน หนังสือเสริมประสบการณ์ หนังสืออ่าน ประกอบ แบบฝกึ หดั ใบงาน ใบความรเู้ พือ่ ใช้ประกอบการเรียนการสอน 17. การพัฒนาและใช้เทคโนโลยีเพ่ือการศึกษา กระทรวงศึกษาธิการได้กาหนดบทบาท และหนา้ ท่ขี องสถานศึกษาไว้ 5 ประการดงั น้ี 17.1 จัดให้มีการร่วมกันกาหนดนโยบาย วางแผนในเร่ืองการจัดหาและพัฒนาส่ือการ เรยี นรูแ้ ละเทคโนโลยเี พ่ือการศกึ ษาของสถานศึกษา 17.2 พัฒนาบุคลากรในสถานศึกษาในเร่ืองเก่ียวกับการพัฒนาส่ือการเรียนรู้และ เทคโนโลยเี พื่อการศกึ ษาพร้อมท้ังให้มีการจัดตั้งเครือข่ายทางวิชาการชมรมวิชาการเพื่อเป็นแหล่งการ เรยี นรู้ของสถานศึกษา 17.3 พัฒนาและใช้สื่อและเทคโนโลยีทางการศึกษาโดยมุ่งเน้นการพัฒนาสื่อและ เทคโนโลยีทางการศึกษาที่ให้ข้อเท็จจริงเพ่ือสร้างองค์ความรู้ใหม่ ๆ เกิดขึ้นโดยเฉพาะหาแหล่งส่ือท่ี เสรมิ การจัดการศกึ ษาของสถานศกึ ษาใหม้ ปี ระสทิ ธภิ าพ 17.4 พฒั นาห้องสมุดของสถานศกึ ษาใหเ้ ป็นแหล่งการเรียนรขู้ องสถานศึกษาและชุมชน 17.5 นิเทศติดตามและประเมินผลการปฏิบัติงานของบุคลากรในการจัดหา ผลิตใช้ และพฒั นาสื่อและเทคโนโลยที างการศึกษา จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่าขอบข่ายการบริหารงานวิชาการ มีดังน้ี 1) การ พัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาและหลักสูตรท้องถิ่น 2) การพัฒนากระบวนการเรียนรู้ 3) การวิจัยเพ่ือ พัฒนาคุณภาพการศึกษา 4) การพัฒนาแหล่งเรียนรู้ 5) การนิเทศการศึกษา 6) การพัฒนาสื่อ ,นวัตกรรม และเทคโนโลยี 7) การวัดและประเมินผลการเรียนของนักเรียน 8) การส่งเสริมความรู้แก่ ชุมชน 9) การแนะแนวการศึกษา 10) การพัฒนาระบบประกันคุณภาพ 11) การประสานความ ร่วมมือในการพฒั นาวชิ าการกบั สถานศกึ ษาอืน่ 12) การสง่ เสรมิ และสนับสนนุ งานวชิ าการแก่ชมุ ชน 2.2 การบรหิ ารจดั การศึกษาแบบส่วนร่วม การบริหารแบบมีส่วนร่วม (Participation management) ได้ถูกนามาใช้เพื่อเพิ่ม ประสทิ ธภิ าพขององค์กร โดยเปิดโอกาสให้ทกุ ฝ่ายที่เก่ียวข้องกับการบริหารจัดการศึกษาของโรงเรียน ไดม้ ีสว่ นร่วมในการบรหิ ารจัดการสถานศกึ ษาในด้านตา่ ง ๆ 2.2.1 ความหมายของการบริหารจดั การศึกษาแบบมีส่วนรว่ ม สมเดช สีแสง (2547, หน้า 229) ได้สรุปความหมายของการบริหารแบบมีส่วนร่วมไว้ว่า การบริหารแบบมีส่วนร่วม (Participation Management) เป็นการบริหารที่เปิดโอกาสให้พนักงาน ทุกระดบั ได้มีสว่ นรว่ มในการบริหารกิจการ ภายในขอบเขตหนา้ ทขี่ องตน ถอื ว่าเปน็ การบริหารทด่ี ีและ เหมาะสมที่สุดกับคุณสมบัติของมนุษย์ในปัจจุบัน การบริหารแบบมีส่วนร่วมนี้เป็นหลักการสาคัญของ

24 การบริหารแบบใหม่ที่เรียกว่า การบริหารคุณภาพท่ัวท้ังองค์การ (Total Quality Control หรือ TQC) เมตต์ เมตต์การุณ์จติ (2553, หน้า 50) กล่าวว่าการมีส่วนร่วมของประชาชนในการบริหาร การศึกษา หมายถึง การเปิดโอกาสให้ประชาชนหรือภาคเอกชนเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการ บริหารการศึกษา ไม่ว่าจะมีส่วนร่วมในการวางแผน การแสดงความคิดเห็น การตัดสินใจ การ ประสานงาน ตลอดจนการประเมินผลในลักษณะของการร่วมคิด ร่วมทา และร่วมแก้ไขปัญหาด้วย ความเสียสละและเต็มใจสมัครใจมากกว่าจะถูกขอร้องแกมบังคับ การเปิดโอกาสให้ประชาชนมีส่วน ร่วมในการบริหารจะช่วยในการตัดสินใจละเอียดถี่ถ้วนมีโอกาสผิดพลาดน้อย ก่อให้เกิดผลดีแก่ หน่วยงาน ซึ่งถ้าหากประชาชนมีแนวคิดเช่นนี้เป็นส่วนมาก ก็จะทาให้สังคมเข้มแข็งและจะเป็นฐาน สาคญั ของการปกครองในระบอบประชาธปิ ไตยต่อไป วีระยุทธ ชาตะกาญจน์ (2556 หน้า 115-116) กล่าวว่า การบริหารแบบมีส่วนร่วม (participatory Management) คือ วธิ กี ารบริหารหรือรปู แบบการตดั สินใจ ซ่งึ เปิดโอกาสให้ทกุ ฝ่ายท่ี เกี่ยวข้องกับงานหรือการบริหาร มีส่วนแสดงความคิดเห็น ซ่ึงมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจของผู้บริหาร การมีส่วนร่วมของบุคลากรในโรงเรียนและชุมชนที่มีต่อโรงเรียนมีหลายระดับ เช่น ร่วมระดม ทรัพยากร ร่วมปฏิบัติงาน ให้คาปรึกษาหรือข้อเสนอแนะ เป็นวิทยากรหรือการสนับสนุนด้านอ่ืน ๆ แต่การมีส่วนร่วมในการบริหารจะเก่ียวข้องกับการตัดสินใจของผู้บริหารในเร่ืองสาคัญ เช่น คณะกรรมการโรงเรียนมีส่วนร่วมในการเหน็ ชอบงบประมาณ ทโี่ รงเรียนต้ัง ผู้บริหารโรงเรียนประกาศ ปฏิทินปฏิบัติงานวิชาการ ตามท่ีได้ปรึกษาคณะกรรมการบริหารหลักสูตรและวิชาการ การบริหาร แบบมีส่วนร่วม จะทาให้การตัดสินใจของผู้บริหารมีความสมบูรณ์ย่ิงข้ึน ผู้ร่วมงานจะเข้าใจว่างานที่ ปฏิบัติมีความเป็นมาอย่างไรและมีเหตุผลความจาเป็นอะไรบ้าง เมื่อถึงขั้นตอนการปฏิบัติ ผู้ร่วมงาน จะรบั ผดิ ชอบและเต็มใจดาเนนิ การมากกว่าการท่ีปฏิบตั ิตามคาสง่ั อย่างเดียว จากคากล่าวของนกั วิชาการสรุปได้ว่าการบริหารจัดการศึกษาแบบมีส่วนร่วมหมายถึง การ เปิดโอกาสให้ประชาชนหรือภาคเอกชนเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการบริหารการศึกษา ไม่ว่าจะมี ส่วนร่วมในการวางแผน การแสดงความคิดเห็น การตัดสินใจ การประสานงาน ตลอดจนการ ประเมนิ ผลในลักษณะของการร่วมคิด รว่ มทา และร่วมแก้ไขปัญหาด้วยความเสยี สละและเตม็ ใจสมัคร ใจมากกว่าจะถูกขอร้องแกมบังคับ รวมถึงการมีส่วนร่วมของบุคลากรในโรงเรียน ซ่ึงจะทาให้การ ตดั สนิ ใจของผู้บริหารมคี วามสมบูรณ์ยงิ่ ขน้ึ 2.2.2 เจตนารมณ์ของการมสี ่วนร่วมบรหิ ารการศกึ ษา พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และแก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับท่ี 2 ) พ.ศ. 2545 กาหนดให้ผู้ปกครอง ชุมชน เอกชน มีส่วนร่วมในการจัดการศึกษา โดยจะสาเร็จตามเจตนารมณ์ของ กฎหมายฉบับน้ีไดน้ น้ั จะต้องมีองค์ประกอบที่สาคญั คอื 1) สถานศึกษา โดยเฉพาะผู้บริหารจะต้องมีวิสัยทัศน์ (Vision) ยอมรับการเปลี่ยนแปลง ทางการศึกษา จะต้องเปิดใจกว้างและคิดว่าสถานศึกษามิใช่แหล่งความรู้เพียงแห่งเดียว แต่ความรู้ที่ อยู่รอบสถานศึกษาน้ันยังมีอีกมากมาย การยอมรับว่าภูมิปัญญาชาวบ้านน้ันมีคุณค่า จะเป็นหนทางที่ ทาให้สถานศึกษาเปิดรับการบูรณาการระหว่างภูมิความรู้ของสถานศึกษาและภูมิความรู้จากชาวบ้าน เพ่ือให้เกดิ ประโยชนแ์ กช่ มุ ชนอย่างแท้จรงิ ในเร่อื งนี้จะเห็นได้ว่าสถานศึกษาท่ีสอนด้านเทคโนโลยีได้มี

25 การประดษิ ฐ์เคร่อื งใช้สอดคลอ้ งกับการดารงชีพ สาหรับด้านครอู าจารยแ์ ละบุคลากรทางการศึกษานั้น จะต้องมีใบประกอบวิชาชีพหรือเรียกว่าครูมืออาชีพ ดังน้ัน ครูอาจารย์จะต้องมีการพัฒนาความรู้อยู่ เสมอ 2) คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพ้ืนฐาน เป็นผู้มีบทบาทสาคัญในการปฏิรูปการศึกษาให้ บรรลุเป้าหมาย ในเรื่องน้ีทางราชการจะต้องมีการประชาสัมพันธ์ให้ความรู้เกี่ยวกับบทบาทหน้าท่ี เพราะเทา่ ท่ีค้นพบจากการวิจัย คณะกรรมการสถานศึกษาฯ ยังไม่เข้าใจในบทบาทหน้าที่ของตนดีพอ และการคัดเลือกสรรหาบุคคลดังกล่าว จะต้องได้ผู้ที่สมัครใจและมีความสนใจในการศึกษา ซ่งึ ถ้าหาก ได้คณะกรรมการสถานศึกษาฯ ท่ีมีคุณภาพ ก็จะเป็นส่วนท่ีผลักดันให้การมีส่วนร่วมเป็นไปอย่างมี ประสิทธิภาพ เพราะเป็นผู้ท่ีอยู่ใกล้ชิดกับชุมชน มีข้อมูลและทราบความต้องการของชุมชนดีพอ ซ่ึง ย่อมจะมองเห็นแนวทางในการแก้ไขปญั หา นอกจากน้ี การจดั การศึกษาในอนาคตจะเป็นเรื่องของทุก คนไม่ใช่เรื่องของทางราชการแต่เพียงฝ่ายเดียวเหมือนแต่ก่อน เม่ือเป็นเช่นน้ีคณะกรรมการ สถานศึกษาจึงเปน็ บคุ คลสาคัญในการระดมสรรพกาลังในการศกึ ษา โดยเฉพาะเรอ่ื งของกองทนุ ศึกษา 3) การเรียนการสอน ในการจัดเตรียมการสอนเป็นหน้าที่ของสถานศึกษาท่ีจะต้องมีความ พร้อมในทุกด้าน ไม่ว่าจะเป็นบุคลากร อุปกรณ์ อาคารสถานท่ี เพ่ือให้เด็กได้เรียนอย่างเสมอภาค สาหรับกระบวนการเรียนรู้จะต้องให้เด็กทุกคนมีความสามารถเรียนรู้และพัฒนาตนเองได้ โดยถือว่า ผู้เรียนมีความสาคัญท่ีสุด น้ันก็คือการยึดเด็กเป็นศูนย์กลาง (Chide Centered) สถานศึกษาจะต้อง ร่วมกับภาคเอกชนเพื่อสร้างความเข้มแข็งให้แก่ชุมชน จัดกระบวนการเรียนรู้ในชุมชนเพ่ือให้ชุมชนมี การจัดการศึกษา ใช้ภูมิปัญญาและวิทยาการต่าง ๆ เพ่ือพัฒนาชุมชนให้สอดคล้องกับสภาพปัญหา และความต้องการ สถานศึกษาจะต้องมีการแลกเปลี่ยนประสบการณ์พัฒนากับชุมชน อย่างไรก็ตาม บุคคลภายนอกมีสิทธิ์ที่จะติดตามผลการดาเนินงานของสถานศึกษา เช่น ผลการเรียน การใช้จ่ายเงิน การจัดกิจกรรม การบริหารสถานศึกษา และจะต้องมีการรายงานให้สาธารณชนทราบ โดยเฉพาะ คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพื้นฐาน มีหน้าท่ีติดตามควบคุมกิจการของสถานศึกษาและจะต้องทา หนา้ ท่ีนใ้ี ห้ดีทสี่ ุด 4) หลักสูตร นับว่าเป็นหัวใจของการศึกษา เปรียบเสมือนเป้าหมายของการเดินทางหรือ เข็มทิศของการศึกษา เพราะถ้าหลักสูตรไม่มีเข็มทิศในการเดินทางก็จะไม่ทราบว่าจุดหมายคืออะไร อยู่ท่ีไหน กลายเป็นการเดินทางอย่างไร้จุดหมาย ดังน้ันหลักสูตรจะต้องได้มาตรฐานสากล ผู้ทาให้ หลักสูตรได้มาตรฐาน นอกจากกระทรวงศึกษาธิการแล้ว สถานศึกษา ผู้ปกครอง คณะกรรมการ สถานศึกษาฯ จะต้องเป็นผู้ร่วมกันพิจารณากาหนด โดยยึดความต้องการของสังคมเป็นเกณฑ์ นอกจากนี้การวัดผลจะต้องเท่ียงตรง ตลอดจนใช้สื่อและเทคโนโลยีที่ทันสมัย จึงจะสอดคล้องกับการ เรียนการสอนหลักสูตรท่ีดีจะต้องมีความยึดหยุ่น เช่น มีการเทียบโอนผลการเรียนที่ผู้เรียนสะสมไว้ใน รูปแบบเดียวกันหรือต่างรูปแบบได้ ไม่ว่าจะเป็นผลการเรียนที่มาจากสถานศึกษาเดียวกัน หรือไม่ก็ ตาม รวมท้ังการเรียนรู้นอกระบบ ตามอัธยาศัย การฝึกอาชีพ หรือประสบการณ์การทางาน นอกจากน้ีการจัดทาหลักสูตรจะต้องคานึงถึงสภาพปัญหาในชุมชนและสังคม ภูมิปัญญาท้องถ่ิน เพื่อใหส้ อดคลอ้ งกับความตอ้ งการของครอบครวั ชมุ ชน สังคม และประเทศชาติ เมตต์ เมตต์การุณ์จิต (2553 : 55-57) องค์ประกอบที่สาคัญของการมีส่วนร่วมจัด การศึกษา ได้แก่ สถานศึกษา ซึ่งรวมถึงบุคลากรของสถานศึกษาด้วย คณะกรรมการสถานศึกษาข้ัน

26 พ้นื ฐาน ซง่ึ รวมถงึ สังคมทุกฝ่าย การจัดการเรียนการสอน และหลักสูตร ซงึ่ ทุกปัจจัยจะต้องสอดคล้อง สัมพันธ์กันจึงจะผลักดันให้การศึกษามีประสิทธิภาพ ครูท่ีทาหน้าท่ีสอนจะต้องยึดผู้เรียนเป็น ศูนย์กลางอย่างแท้จริง โดยเฉพาะผู้บริหารเป็นบุคคลที่สาคัญท่ีจะต้องปรับเปล่ียนการทางานแบบ ดง้ั เดิมมาเป็นการทางานโดยวิธใี หม่ ใหท้ ันกับยุคของการเปล่ียนแปลง จากที่กล่าวมาสรุปได้ว่าการมีส่วนร่วมในการจัดการศึกษาจะสาเร็จตามเจตนารมณ์ของ พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และแก้ไขเพ่ิมเติม (ฉบับท่ี 2 ) พ.ศ. 2545 น้ัน ต้อง อาศัยความร่วมมือของผู้ปกครอง ชุมชน เอกชน โดยจะต้องมีองค์ประกอบท่ีสาคัญ คือ สถานศึกษา ซ่งึ รวมถึงบุคลากรของสถานศึกษาด้วย คณะกรรมการสถานศึกษาข้ันพ้ืนฐาน ซ่ึงรวมถึงสังคมทุกฝ่าย ในการรว่ มกนั จัดการศกึ ษา ในด้านการจดั การเรียนการสอน และหลกั สูตร 2.2.3 ประโยชน์ของการใหป้ ระชาชนมีสว่ นร่วมจดั การศึกษา สมเดช สีแสง (2547, หน้า 230) ได้สรุปถึงประโยชน์ของการบริหารแบบมีส่วนร่วมไว้ว่า เป็นการเปิดโอกาสให้พนักงานรวมกลุ่มกันใช้ความรู้ ความสามารถ สติปัญญาและประสบการณ์ของ แตล่ ะคนร่วมกันปรบั ปรงุ งานในหน่วยงานของตนมีขอ้ ดี คือ 1. ผู้ที่รู้ปัญหาดีที่สุด และสามารถแก้ปัญหาได้ดีที่สุด คือ ผู้ที่อยู่ใกล้ชิดกบั ปญั หามากท่ีสดุ จะแกป้ ัญหาได้ถูกตอ้ งทีส่ ดุ 2. บคุ ลากรได้เรียนรกู้ ารทางานเปน็ ทมี และมสี ว่ นรว่ มในการบริหาร 3. ผูป้ ฏบิ ัตงิ านมคี วามรู้สกึ ว่าตนมีคุณคา่ มคี วามภาคภมู ิใจและทางานเต็มความสามารถ นพพงษ์ บุญจิตราดุล (2551, หน้า 30) กล่าวว่า โรงเรียนและชุมชนจะต้องเป็นของคู่กัน เสมอ เพราะมนุษย์ต้องมีระบบการถ่ายทอดความรู้ต่าง ๆ ที่สะสมมาให้กับคนรุ่นหลัง เพ่ือความ เจริญก้าวหน้าของสังคม โรงเรียนจึงเป็นรูปแบบหนึ่งท่ีมนุษย์สร้างสรรค์ข้ึนเพื่อให้มีการถ่ายทอด ความรู้อยา่ งเป็นระบบ โรงเรยี นได้รับการสนับสนนุ ทางด้านการเงินจากชมุ ชนในรูปของภาษแี ละความ ช่วยเหลือพิเศษ ดังน้ันโรงเรียนจึงมีข้อผูกพันทางกฎหมาย ศีลธรรม และความรับผิดชอบร่วมกับ ชุมชน ประชาชนมีส่วนเป็นเจ้าของและอุปถัมภ์โรงเรียน ความสัมพันธ์ระหว่างโรงเรียนและชุมชนจึง จาเป็นต้องเป็นกระบวนการสองทาง คือโรงเรียนต้องมีส่วนร่วมพัฒนาชุมชน ให้ข่าวสารกับชุมชน และชุมชนต้องมสี ่วนรว่ มในการพฒั นาสนบั สนุนโรงเรยี นในเวลาเดียวกัน เมตต์ เมตต์การุณ์จิต (2553 ,หน้า 55-64) ได้กล่าวถึงประโยชน์ของการให้ประชาชนมี สว่ นรว่ มจดั การศึกษา ไว้ดังน้ี 1) ได้ทราบถงึ ความตอ้ งการของทอ้ งถิ่น 2) แบ่งเบาภาระหรอื รับภาระแทนราชการในการจัดการศกึ ษาได้บางกรณี 3) เป็นการสร้างความสัมพนั ธอ์ ันดรี ะหว่างสถานศึกษากบั ชมุ ชนหรอื ผรู้ ่วมงาน 4) ลดความขัดแยง้ ในการบรหิ ารงาน 5) เป็นการสร้างความสามคั คีในหมคู่ ณะ 6) เป็นการเสรมิ สรา้ งบรรยากาศการทางานแบบประชาธิปไตย 7) เป็นการลดค่าใช้จ่ายในการบริหารงาน ซึ่งเท่ากับว่าลดต้นทุนในการผลิต เพราะทุกคน จะมีความรู้สึกร่วมกันว่ามีส่วนเกี่ยวข้องผูกพันและเป็นส่วนหนึ่งขององค์กร จึงช่วยกันใช้ทรัพยากร อยา่ งประหยัด

27 จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่าโรงเรียนและชุมชนมีความสัมพันธ์กันกล่าวคือ โรงเรียนมีส่วนร่วมพัฒนาชุมชน ให้ข่าวสารกับชุมชน และชุมชนมีส่วนร่วมในการพัฒนาสนับสนุน โรงเรียนในเวลาเดยี วกนั ดังน้นั การการท่ีประชาชนมีสว่ นรว่ มในการจดั การศึกษาจึงเป็นประโยชน์เปน็ อย่างมาก ทาให้ทราบความต้องการของท้องถิ่น และเป็นการสร้างความสัมพันธ์อันดีระหว่างชุมชน และสถานศึกษา เกดิ ความร่วมมือรว่ มใจกัน อกี ทงั้ ยังสามารถลดคา่ ใชจ้ า่ ยในการบรหิ ารงาน 2.3 การวจิ ัยเชงิ ปฏิบตั ิการแบบมีส่วนร่วม 2.3.1 ความหมายของวิจัยเชิงปฏิบตั กิ าร ปัจจุบันการวิจัยเชิงปฏิบัติการนั้น เป็นที่รู้จักและได้รับการกล่าวถึงอย่างกว้างขวาง นอกจากนี้ยังได้ถูกนาไปใช้เป็นเครื่องมือสาหรับการพัฒนาในชุมชน สถานศึกษา สถาบัน หรือองค์กร ต่าง ๆ ท้ังในภาครัฐและเอกชน ในประเทศไทย ซ่ึงมีนักวิชาการได้ให้ความหมายของการวิจัยเชิง ปฏบิ ตั ิการไว้ดงั ตอ่ ไปน้ี จอหน์ สัน (Johnson, 2008, p 28) ไดใ้ หค้ วามหมายของการวิจัยเชิงปฏิบัติการว่าเป็นการ วิจัยระหว่างการปฏิบัติงานเพ่ือแก้ปัญหาที่ผู้ปฏิบัติงานกาลังเผชิญอยู่ โดยเป็นกระบวนการศึกษา สภาพหรือสถานการณ์ท่ีเป็นจริงของสถานศึกษาเพื่อทาความเข้าใจและพัฒนา ปรับปรุงคุณภาพของ การปฏิบตั งิ าน องอาจ นัยพัฒน์ (2548, หน้า 338) กล่าวว่า การวิจัยเชิงปฏิบัติการเป็นการวิจัยที่ทาโดย นักวิจัยและคณะบุคคลท่ีเป็นผู้ปฏิบัติงานในหน่วยงาน องค์กร หรือชุมชน โดยมีจุดมุ่งหมายหลักเพื่อ นาผลการศกึ ษาทค่ี น้ พบหรอื สรรค์สร้างข้ึนไปใช้ปรับปรุงแก้ปัญหา หรือพัฒนาคุณภาพการปฏิบัติงาน ได้อย่างทันต่อเหตุการณ์ สอดคล้องกับสภาพปัญหาท่ีต้องการ รวมทั้งกลมกลืนกับโครงสร้างการ บริหารงาน ตลอดจนบริบททางด้านสังคมและวัฒนธรรม และด้านอ่ืน ๆ ที่แวดล้อมหรือเกิดขึ้นใน สถานท่เี หลา่ น้นั วีระยทุ ธ ชาตะกาญจน์ (2557, หนา้ 126) ได้สรุปความหมายของการวิจัยเชิงปฏิบัติการไว้ ว่า การวิจัยเชิงปฏิบัติการเป็นการศึกษารวบรวมหรือการแสวงหาข้อเท็จจริงโดยใช้กระบวนการทาง วิทยาศาสตร์เพ่ือให้ได้มาซ่ึงข้อสรุปอันจะนาไปสู่การแก้ปัญหาท่ีเผชิญอยู่ท้ังในด้านประสิทธิภาพและ ประสิทธิผลของงานในขอบข่ายที่รับผิดชอบ โดยผู้วิจัยสามารถดาเนินการได้หลาย ๆ คร้ัง จนกระท่ัง ผลการปฏบิ ตั งิ านน้ันบรรลวุ ัตถุประสงคห์ รอื แกไ้ ขปญั หาท่ีประสบอยูไ่ ด้สาเร็จ โดยกาหนดขั้นตอนของ การวิจัยประกอบด้วย การวางแผน (plan) การปฏิบัติ (action) การสังเกต (observation) และการ สะท้อนกลบั (reflection) จากคากล่าวของนักวิชาการสรุปได้ว่า การวิจัยเชิงปฏิบัติการเป็นการวิจัยท่ีมุ่งนาผลท่ีได้ จากการศึกษาวิจัยไปใช้ในการปฏิบัติ พัฒนาปรับปรุงผลการปฏิบัติงานขององค์กรให้มีประสิทธิภาพ และประสิทธิผลสูงสุด หรือเป็นการวิจัยท่ีมุ่งแก้ไขปัญหาท่ีประสบอยู่ให้สาเร็จ ด้วยกระบวนการ 4 ขนั้ ตอนคอื การวางแผน การปฏิบัติ การสงั เกต และการสะทอ้ นกลบั

28 2.3.2 ลักษณะของการวจิ ยั เชงิ ปฏบิ ัติการทางการศึกษา ยาใจ พงษ์บรบิ ูรณ์ (2537, หน้า 12) ได้เสนอกรอบลักษณะของการวิจัยเชิงปฏิบัติการทาง การศกึ ษา (action research in education) ไว้ดังนี้ 1) เป็นการวิจัยแบบมีส่วนร่วมและมีการร่วมมือ (participation and collaboration) ใช้การทางานเป็นกลุ่ม ผู้ร่วมวิจัยทุกคนมีส่วนสาคัญและมีบทบาทเท่าเทียมกันในทุกกระบวนการของ การวจิ ยั ท้ังการเสนอความคิด ทฤษฎี การปฏบิ ตั ิ ตลอดจนการวางนโยบายการวิจยั 2) เน้นการปฏิบัติการ (action orientation) การวิจัยใช้การปฏิบัติเป็นสิ่งที่ทาให้เกิด การเปลยี่ นแปลง และศกึ ษาผลของการปฏิบัตเิ พื่อม่งุ ใหเ้ กดิ การพฒั นา 3) ใช้การวิเคราะห์วิจารณ์ (critical function) กิจกรรมการวิเคราะห์การปฏิบัติอย่าง ลึกซ้งึ จากสง่ิ ท่สี งั เกตได้ นาไปสู่การตัดสินใจทีส่ มเหตุสมผล เพอ่ื การปรับแผนการปฏิบัตกิ าร 4) ใช้วงจรการปฏิบัติการ (the action research spiral) ตามแนวคิดของเคมมิสและ แมคทากกาท (kemmis & McTaggart) คือการวางแผน (planning) ตลอดจนการปรับปรุงผล (replanning) เพ่ือนาไปปฏิบัติในวงจรต่อไปจนกว่าจะได้รูปแบบของการปฏิบัติงานท่ีเป็นที่พึงพอใจ และได้เสนอเชิงทฤษฎีเพ่ือเผยแพรต่ ่อไป องอาจ นัยพัฒน์ (2548, หน้า 335) ได้อธิบายเก่ียวกับลักษณะสาคัญของการวิจัยเชิง ปฏิบตั กิ ารไว้ 8 ประการ ดังน้ี 1) เก่ียวข้องกับปัญหาทางด้านการปฏิบัติงาน (practical problem) ที่ผู้ปฏิบัติงาน ระดับล่างมักจะประสบในขณะทางานอยู่ประจาหรือปฏิบัติหน้าท่ีอื่น ๆ ที่เก่ียวข้องในแต่ละวัน มากกว่าการเก่ียวข้องกับปัญหาทางด้านทฤษฎี (theoretical problem) ซ่ึงได้รับการนิยามหรือ กล่าวถึงโดยนกั วิจัยบรสิ ทุ ธิ์ในสาขาวชิ าความรู้ใด ๆ โดยเฉพาะ 2) มีจุดมุ่งหมายหลักเพ่ือการทาความเข้าใจ (understanding) ต่อสภาพปัญหาท่ี เก่ียวกับการปฏิบัติงานของครู ผู้บริหารการศึกษาอย่างลุ่มลึกและกระจ่างชัด ภายใต้กระบวนการ ใคร่ครวญตรวจสอบในลักษณะสะท้อนกลับของยุทธวิธีปฏิบัติท่ีนักวิจัยเชิงปฏิบัติการได้ลงมือกระทา ลงไปอย่างวิพากษ์วิจารณ์ (critically) อันจะนาไปสู่การได้แนวทางปฏิบัติการสาหรับใช้แก้ปัญหาได้ อย่างเหมาะสมและสอดคล้องกับบริบทแวดล้อมมากยิ่งขึ้น สาหรับการดาเนินงานในลาดับต่อไป นอกจากนั้นยังมีจุดมุ่งหมายเพ่ือการปรับปรุงวิธีการปฏิบัติงาน รวมท้ังสภาวการณ์ เงอ่ื นไขต่าง ๆ ที่ เก่ียวข้องกับการปฏิบัติงาน มากกว่าการมีจุดมุ่งหมายเพื่อการสร้างสรรค์องค์ความรู้เชิงวิชาการอย่าง ใดอยา่ งหนึ่งเป็นการเฉพาะ 3) มุ่งเน้นการตีความหมายเหตุการณ์ หรือสภาวการณ์ของปัญหา ท่ีเกิดขึ้นตามความ คิดเห็นหรือทัศนะของผู้ปฏิบัติงานหรือผู้มีส่วนเกี่ยวข้องโดยตรงกับเหตุการณ์หรือสภาวการณ์ของ ปัญหาดังกล่าว มากกว่าการอาศัยแนวคิดทฤษฎี กฎหรือหลักการของวิทยาศาสตร์ธรรมชาติ ท้ังน้ี เพราะเชื่อว่าท่าทาง การกระทา การติดต่อส่ือสารหรือพฤติกรรมใด ๆ ของมนุษย์ทั้งที่ปรากฎให้เห็น เดน่ ชัดหรือไม่เห็นเด่นชัดในเหตุการณ์หรือสภาวการณ์ของปัญหาหน่ึง ๆ สามารถตีความหมายได้โดย การสรุปอ้างอิง (inference) จากแรงจูงใจ ความเชื่อ เจตนา หรือจุดมุ่งหมายของผู้แสดงพฤติกรรม ประกอบเข้ากับบริบทแวดล้อมท่ีก่อให้เกิดพฤติกรรมหรือการกระทาเหล่าน้ันข้ึน เช่น บรรทัดฐาน ค่านิยม และกฎเกณฑ์ต่าง ๆ ทางสังคมเป็นสาคัญ โดยนัยดังกล่าวนี้แสดงว่านักวิจัยไม่สามารถ

29 ตีความหมายพฤติกรรมหรือการกระทาของบุคคลใด ๆ ได้เลย ถ้าปราศจากการพิจารณาบริบท แวดลอ้ มพฤตกิ รรมนน้ั ๆ มาประกอบด้วย 4) เสนอผลการวิจัยในรูปแบบเรียบง่าย การเสนอรายงานผลการศึกษาวิจัยในรูปแบบ ด้วยการเลือกใช้ถ้อยคาสานวนในระดับเดียวกับผู้ปฏิบัติงาน โดยพยายามหลีกเล่ียงคาศัพท์เฉพาะ สาขาวิชา (technical term) และภาษาที่มีลักษณะค่อนข้างเป็นนามธรรม เพื่อทาให้ง่ายต่อการ ติดตามทาความเข้าใจของผู้ปฏิบัติงาน นอกจากน้ีคาอธิบายเก่ียวกับผลการวิจัยตลอดจน กระบวนการวิจัยอ่ืน ๆ สามารถตรวจสอบความตรง (validity) ได้จากการสนทนาแบบเป็นกันเองกับ ผู้ปฏิบตั งิ านหรอื ผู้มสี ว่ นรว่ มหรอื เกีย่ วขอ้ งในระยะของกระบวนการวิจัย 5) มุ่งเน้นการมีส่วนร่วมในกระบวนการวิจัย การดาเนินงานวิจัยเชิงปฏิบัติการในทุก ขั้นตอนจะต้องอยู่ภายใต้บรรยากาศการมีส่วนร่วม การร่วมแรง ร่วมใจ การเชื่อถือและไว้วางใจ การ เปน็ มิตร รวมทงั้ ความเป็นอสิ ระและความเสมอภาคในการแสดงความคดิ เห็น 6) ผ่อนคลายความเข้มงวดเกี่ยวกับระเบียบวิธีการศึกษาวิจัย การดาเนินงานวิจัยเชิง ปฏิบัติการไม่ยึดติดอยู่ภายใต้กรอบการจัดกระทาทางการทดลองและควบคุมตัวแปรแทรกซ้อนอย่าง เคร่งครัดแบบตายตัวด้วยแบบแผนการวิจัยเชิงทดลอง (experimental research design) หรือ วิธีการทางสถิติใด ๆ (statistical control) แนวคิดพื้นฐานดังกล่าวน้ีไม่ได้หมายความว่าการวิจัยเชิง ปฏิบัติการละเลยหรือมองขา้ มความสาคัญของการศึกษาค้นคว้าด้วยการอาศัยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ หากแต่ปรับวิธีการศึกษาค้นคว้าด้วยวิธีการดังกล่าวให้กลมกลืนหรือสอดคล้องกับลักษณะของปัญหา สภาวการณ์ต่าง ๆ รวมท้ังบริบททางสังคมและวัฒนธรรมที่แวดล้อมปัญหาที่ต้องการแสวงหาความรู้ ความจริง ด้วยเหตุนี้การวิจัยเชิงปฏิบัติการโดยท่ัวไปอาจเลือกใช้รูปแบบการวิจัยเชิงปริมาณท่ีอาศัย แบบการวิจัยกึง่ ทดลอง (quasi experimental design) หรอื การวจิ ยั เชิงคุณภาพ 7) ไม่เน้นการสรุปอ้างอิงผลการศึกษาวิจัยข้ามไปยังบริบทอื่น การสรุปอ้างผลการวิจัย หรือการขยายผลการวิจัยให้ครอบคลุมไปยังห้องเรียน หรือโรงเรียนท่ีมีทาเลที่ต้ังหรือบริบทอ่ืน ๆ แตกต่างไปจากทาเล หรือบริบทท่ีทาการวจิ ัยจริง มีลักษณะค่อนข้างจากัดกว่าการวิจัยเชิงทดลองทาง วิทยาศาสตร์ ท้ังน้ีการสรุปอ้างอิงผลของการวิจัยท่ีได้จากการวิจัยเชิงปฏิบัติการไม่สามารถอาศัยกฎ ของความครอบคลุม (covering law) ตามหลักการทางวิทยาศาสตร์ที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานของ ความสัมพันธ์หรือการอ้างอิงเชิงสาเหตุ (causal relationships) ดังนั้นในทางปฏิบัติโดยท่ัวไป การ สรุปอ้างอิงผลของการวิจัยท่ีได้จากการวิจัยเชิงปฏิบัติการ จึงมีแนวโน้มกระทาได้เฉพาะในขอบเขต ของสถานที่ บุคคล และเวลาท่ีทาการศึกษาวิจัย อย่างไรก็ตาม ถ้าต้องการขยายผลของการวิจัยให้ ครอบคลมุ ขา้ มไปยังขอบเขตอนื่ ทน่ี อกเหนือกส็ ามารถกระทาได้ ถ้าปัจจัยท่ีเกี่ยวข้องในบริบทเหล่านั้น มีลักษณะคล้ายคลึงหรืออยู่ในสภาวการณ์ที่ใกล้เคียงกัน รวมท้ังได้รับการยืนยันจากผลการศึกษาวิจัย ท่เี ก่ยี วขอ้ งอ่นื ๆ ประกอบดว้ ย 8) สร้างดุลยภาพและความเสมอภาคระหว่างทัศนะของบุคคลภายในและบุคคลภายนอก นักวิจัยเชิงปฏิบัติการที่เป็นบุคคลภายใน (insider) และบุคคลภายนอก (outsider) ของสถานท่ี ทาการศึกษาวจิ ยั มีบทบาทสาคัญ 2 ประการ คอื บุคคลภายในมบี ทบาทเป็นทง้ั ผู้ปฏบิ ตั ิงานตามหนา้ ท่ี ปกติและเป็นนักวิจัยปฏิบัติการในสถานที่ทางานของตนเอง ในขณะที่บุคคลภายนอกมีบทบาทเป็น ผู้เช่ียวชาญ หรือผู้ให้คาปรึกษาทางวิชาการให้กับบุคคลภายใน และเป็นนักวิจัยเชิงปฏิบัติการ

30 เช่นเดยี วกบั บุคคลภายใน นกั วจิ ยั เชิงปฏิบัติการท้ังท่ีเป็นบุคคลภายในและบุคคลภายนอกจะต้องปรับ บทบาทของตนเองให้มีดุลยภาพทางแนวความคิด ความเชื่อ และการปฏิบัติอยู่เสมอในแต่ละ สภาวการณ์ นอกจากน้ีจะต้องสร้างความเสมอภาคทางความคิดเห็นต่าง ๆ ท่ีเกี่ยวข้องกับการดาเนิน กิจกรรมการวิจัย เพ่ือป้องกันไม่ให้เกิดความขัดแย้งทางความคิดหรือความสับสนระหว่างบทบาท เหล่านนั้ ในขณะปฏิบัติงานวิจัย วีระยุทธ ชาตะกาญจน์ (2557, หน้า 133-134) ได้สรุปลักษณะของงานวิจัยเชิงปฏิบัติการ ไว้ว่า การวิจัยเชิงปฏิบัติการพัฒนาขึ้นมาจากฐานคติความเชื่อ (assumption) สาคัญที่ว่า การ สร้างสรรค์และการใช้ความรู้เชิงปฏิบัติการ (action or practical knowledge) สาหรับการแก้ไข ปัญหาหรือการพัฒนาใด ๆ ในองค์กร ชุมชน หรือสังคมหนึ่ง ๆ จะต้องต้ังอยู่บนหลักการพื้นฐานของ ความเป็นประชาธปิ ไตย ความยตุ ธิ รรม ความสนั ตสิ ขุ และความสอดคล้องกลมกลืนกับบริบททางด้าน วฒั นธรรมและสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ รวมทง้ั อยู่ใตบ้ รรยากาศของความเออ้ื อาทร หรือเป็นแบบ กัลยาณมิตรที่นักวิจัยและผู้มีส่วนเก่ียวข้องกับกระบวนการวิจัยมีการเรียนรู้ร่วมกัน รวมท้ังยอมรับฟัง ความคิดเห็นและให้เกียรติซึ่งกันและกัน ความรู้เชิงปฏิบัติการที่เป็นผลผลิตอันเกิดจากความร่วมมือ รว่ มใจระหว่างนกั วิจัยกบั ผู้มสี ่วนเกีย่ วข้องหรอื ผมู้ ีสว่ นได้สว่ นเสีย (stakeholders) โดยผู้ปฏิบัติงานซึ่ง มีความใกล้ชิดกับปัญหาได้เกิดความรู้สึกในการเป็นเจ้าของความรู้ จึงเป็นปัจจัยผลักดันสาคัญต่อ แนวโน้มการนาความรู้นั้น ๆ ไปใช้ประโยชน์ในการแก้ปัญหา หรือปรับปรุงเปลี่ยนแปลงใด ๆ ใน องคก์ ร ชมุ ชน หรอื สังคมให้ดยี ง่ิ ๆ ขนึ้ ไป จากท่ีกล่าวมาสามารถสรุปลักษณะของการวิจัยเชิงปฏิบัติการทางการศึกษาเป็นการวิจัย แบบมีส่วนร่วม มุ่งเน้นการมีส่วนร่วมในงานวิจัย รวมทั้งการยอมรับฟังความคิดเห็นและให้เกียรติซ่ึง กันและกัน ความรู้เชิงปฏิบัติการที่เป็นผลผลิตอันเกิดจากความร่วมมือร่วมใจระหว่างนักวิจัยกับผู้มี ส่วนเก่ียวข้องหรือผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย เน้นการปฏิบัติการ ใช้การวิเคราะห์วิจารณ์เชิงวิพากษ์ในการ ดาเนินการปรับแผนปฏิบัติการในการแก้ปัญหาหรือพัฒนาของผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย ใช้วงจรการ ปฏิบตั กิ ารในการดาเนนิ การ สาหรับการเสนอผลการวิจัยใชร้ ปู แบบทเี่ รยี บง่าย 2.3.3 กระบวนการดาเนินการวิจัยเชิงปฏบิ ตั กิ าร เน่ืองจากการวิจัยเชิงปฏิบัติการพัฒนามาจากฐานคติความเช่ือท่ีเน้นบูรณาการเชื่อมโยง ความรู้หรือทฤษฎีเชิงปฏิบัติการที่ได้จากการทาวิจัยกับการปฏิบัติงานที่เกิดขึ้นจริงในสถานที่ ปฏิบัติงานผสมผสานเข้าด้วยกัน โดยอาศัยการสะท้อนความคิดใคร่ครวญไปมาในเชิงวิพากษ์ผลการ ปฏิบัติงานท่ีได้ลงมือกระทาตามแผนการที่วางไว้ว่าสามารถแก้ไขปัญหาได้สาเร็จหรือไม่ อย่างไร รวมท้ังมีปัจจัยเก้ือหนุนและขัดขวางความสาเร็จในการแก้ปัญหามีอะไรบ้าง และจะต้องดาเนินการ อย่างไร จึงจะประสบผลสาเร็จ ดังนั้นกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการจึงประกอบด้วยข้ันตอนการ ดาเนินงานวิจัยที่มีลักษณะเป็นวงจรต่อเน่ืองกันไป (spiral of steps) ซึ่งมีนักวิชาการได้กล่าวถึง กระบวนการดาเนินงานวจิ ัยเชงิ ปฏิบัตกิ ารไวด้ งั นี้ Kemmis & McTaggart (1988, p. 11) กระบวนการดาเนินงานวิจัยเชิงปฏิบัติการ ประกอบดว้ ยกจิ กรรมการวิจัยท่ีสาคัญ 4 ข้ันตอนหลัก คือ 1) การวางแผนเพ่ือไปสู่การเปล่ียนแปลงท่ี ดีข้ึน (planning) 2) ลงมือปฏิบัติการตามแผน (action) 3) สังเกตการณ์ (observation) และ

31 4) สะท้อนกลับ (reflection) กระบวนการและผลของการเปลี่ยนแปลงท่ีเกิดขึ้น และปรับปรุง แผนการปฏิบตั ิงาน (re-planning) โดยดาเนินการเชน่ น้ตี ่อไปเรอื่ ย ๆ Stringer (1999, p. 19) ได้แบ่งกระบวนการดาเนินงานวิจัยเชิงปฏิบัติการออกเป็น 3 ข้ันตอนหลัก ได้แก่ 1) การพินิจพิเคราะห์ (มอง) 2) การคิดวิเคราะห์ (คิด) และ 3) การปฏิบัติการ (ปฏิบัติ) กิจกรรมหลักท้ัง 3 ขั้นตอนน้ี เกิดข้ึนอย่างต่อเนื่องเป็นวัฏจักรซ้ากันหลายรอบ (recycling set of activities) การดาเนนิ กจิ กรรมการวจิ ัยในขัน้ ตอนแรกมจี ุดม่งุ หมายสาคญั เพือ่ ช่วยให้บุคคลทุก ฝ่ายที่มีส่วนร่วมในกระบวนการวิจัยได้เข้าใจสภาพปัญหา ปัจจัยสนับสนุนและปัจจัยอุปสรรค การ ปรับปรุงแก้ไขปัญหาและบริบทอื่น ๆ ท่ีแวดล้อมปัญหาที่ต้องการแก้ไขอย่างถ่องแท้และชัดเจน เพ่ือท่ีจะได้คิดหาหนทางที่จะนาไปสู่การบรรลุจุดมุ่งหมายดังกล่าวน้ี นักวิจัยที่เป็นบุคคลภายนอกจะ เป็นผู้คอยให้ความช่วยเหลือและอานวยความสะดวกในการทาการวิจัย บุคคลภายในองค์กรหรือ ชุมชนทาหน้าท่ีนิยามปัญหาที่เกิดข้ึน ตลอดจนพรรณนารายละเอียดเก่ียวกับบริบทแวดล้อมองค์กร หรือชุมชนและสภาวการณ์เง่ือนไขท่ีเก่ียวข้องกับปัญหา นอกจากนี้ยังร่วมมือกันเก็บรวบรวมข้อมูล ต่าง ๆ ที่เก่ียวข้องกับปัญหาและบริบทแวดล้อม โดยใช้วิธีการสังเกตการณ์ สัมภาษณ์ หรือการศึกษา เอกสาร ส่วนการดาเนินกิจกรรมในข้ันตอนท่ี 2 ได้แก่ การตีความและวิเคราะห์ข้อมูลท่ีเก็บรวบรวม มาได้จากขั้นตอนแรก โดยมีจุดมุ่งหมายเพ่ือสร้างความชัดเจนและขยายความเข้าใจเกี่ยวกับประเด็น ปัญหาที่ต้องการแก้ไขมากย่ิงข้ึน รวมท้ังการกาหนดรายละเอียดเก่ียวกับลาดับข้ันตอนการปฏิบัติงาน ในข้นั ตอนท่ี 3 ซงึ่ มจี ุดมุ่งหมายเพือ่ ลงมือปฏิบตั ิการแกไ้ ขปญั หาใหส้ าเร็จลุล่วงไปตามที่ได้คิดวิเคราะห์ ไว้ โดยมีการประเมินผลการปฏิบัติงานเป็นกลยุทธ์สาคัญเพื่อการระบุความสาเร็จของการแก้ไขปัญหา วา่ อยู่ในระดบั ใด มปี ระเด็นใดบา้ งท่ีจะต้องทาการแกไ้ ขในวงจรรอบตอ่ ไป Coghlan & Brannick (2001, p. 19) ได้แบ่งกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการเป็นข้ันตอน เบ้อื งตน้ 1 ขน้ั ตอน คือการทาความเข้าใจบรบิ ทของปญั หาทีต่ อ้ งการแก้ไขและการกาหนดจดุ มุ่งหมาย การปฏิบัติการ และมีข้ันตอนหลัก 4 ขั้นตอน ได้แก่ 1)การวินิจฉัย (diagnosing) 2) การวางแผน ปฏิบัติการ (planning) 3) การลงมือปฏิบัติการ (taking action) และ 4) การประเมินผลการ ปฏิบัติการ (evaluation action) กระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการประกอบด้วย 4 ข้ันตอนหลัก เร่ิมต้นจากการวินิจฉัยสภาวการณ์ของปัญหาที่จาเป็นต้องแก้ไข รวมท้ังการระบุกรอบแนวคิดทฤษฎี และหลักการพ้ืนฐานสาหรับใช้รองรับการปฏิบัติงาน จากนั้นจึงทาการวางแผนปฏิบัติการตาม จุดมุ่งหมายของการแก้ปัญหาหรือโครงการพัฒนาท่ีกาหนดไว้ โดยอาศัยข้อมูลจากผลการวินิจฉัยใน ขัน้ ตอนแรก และความร่วมมอื ร่วมใจของบุคลากรฝ่ายต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการประเมิน แล้วจึงลงมือ ปฏิบตั ิงานทั้งที่เกิดขึ้นโดยต้ังใจและไม่ต้ังใจ เพื่อตรวจสอบดูความถูกต้องและความเหมาะสมของการ วินิจฉัยและการปฏิบัติการตามแผน สารสนเทศที่ได้จากการประเมินผลในข้ันตอนนี้จะนาไปสู่การ ดาเนินงานวจิ ยั เชิงปฏบิ ัติการในวงจรรอบตอ่ ไป องอาจ นัยพัฒน์ (2548, หน้า 346) ได้สรุปกระบวนการของกิจกรรมการวิจัยเชิง ปฏบิ ตั กิ ารเป็นขัน้ ตอนย่อย ๆ ไว้ 10 ขั้นตอน ดงั ต่อไปนี้ 1. ระบุแนวคิดและนิยามปญั หาอยา่ งชัดเจน 2. รวบรวมข้อมูลพ้ืนฐานที่เก่ียวข้องเพ่ืออธิบายข้อเท็จจริงของสภาวการณ์ท่ีเป็นปัญหา ซง่ึ ต้องไดร้ ับการแกไ้ ขปรับปรุง หรือพฒั นา

32 3. วางแผนเพ่อื กาหนดยุทธวิธีปฏิบัติการแก้ไขปัญหา 4. นายทุ ธวิธีปฏิบัติท่ีวางไว้ไปลงมือปฏบิ ตั จิ ริง 5. สังเกตการณ์ ติดตามตรวจสอบ และประเมินผลการปฏิบัติงานตามยุทธวธิ ปี ฏบิ ตั ทิ ่ีได้ ลงมอื กระทาไปแลว้ 6. สะทอ้ นกลับผลของการนายุทธวิธีปฏิบัติที่ได้ลงมือปฏิบัติแล้วโดยอาศัยการคิดในเชิง วิพากษด์ ว้ ยทศั นะอนั หลากหลายจากนักวิจัยเชงิ ปฏบิ ัติการและผ้มู ีสว่ นรว่ มในการวจิ ยั บนพ้ืนฐานของ ข้อมูลหลกั ฐานร่องรอยตา่ ง ๆ ทีไ่ ดร้ ับจากขน้ั ตอนที่ 5 7. ทบทวนและปรับปรงุ แผนยทุ ธวิธีปฏบิ ตั กิ ารแกไ้ ขปัญหา 8. นาแผนยุทธวธิ ีปฏิบัติท่ีปรบั แล้วไปลงมอื ปฏบิ ตั จิ รงิ 9. สะทอ้ นกลับผลของการนายทุ ธวิธปี ฏิบัตทิ ปี่ รับและลงมือปฏบิ ัติแล้ว 10. ดาเนินการเช่นนี้ไปเรื่อย ๆ จนกระท่ังนักวิจัยเชิงปฏิบัติการและผู้มีส่วนร่วมในการ วิจยั มีความเห็นรว่ มกนั อย่างสอดคล้องว่าสถานการณ์ท่ีเป็นปัญหาน้ันได้รับการปรับปรุงแก้ไขจนอยู่ใน ระดับท่ีพอใจ ภายใตข้ อ้ จากดั ทางดา้ นเวลาและทรพั ยากรของการวจิ ยั จากแนวคิดท่ีเกี่ยวกับกระบวนการหรือข้ันตอนของการวิจัยเชิงปฏิบัติการดังกล่าวข้างต้น เม่ือนามาประยุกต์ใช้กับการพัฒนาคุณภาพการจัดการเรียนการสอน และการบริหารจัดการศึกษา สามารถสรุปเปน็ ขน้ั ตอนได้ดงั นี้ 1. การสร้างความตระหนักถึงความสาคัญของการพัฒนาคุณภาพการจัดการเรียนการสอน และการบริหารจัดการ ร่วมกัน 2. การศึกษา สารวจ วิเคราะห์สภาพการปฏิบัติงานเพื่อกาหนดจุดมุ่งหมายที่จะพัฒนา ผู้วิจัยจะดาเนินการศึกษาสภาพปัญหาหรือประเด็นท่ีควรจะได้รับการพัฒนา แล้วจึงนาสภาพปัญหา หรือสิง่ ที่จะพฒั นาไปปรกึ ษากับกลมุ่ เพื่อพจิ ารณารว่ มกนั การวางแผนเพอ่ื แก้ปัญหาหรอื เพอ่ื พัฒนา 3. นาแผนงานไปปรึกษากับกลุ่มเพ่ือวิเคราะห์จุดเด่น จุดด้อย รวมทั้งคาแนะนาเพ่ือนาไป ปรบั ปรงุ ใหส้ มบรู ณ์ย่ิงขึ้น 4. การปรับปรุงแก้ไข โดยนาข้อเสนอแนะที่ได้จากกลุ่มตามข้ันตอนที่ 5 ไปปรับปรุงแก้ไข แผนงาน 5. การปฏิบตั ิงานตามแผนงาน 6. การประเมินผล เป็นการเก็บรวบรวมข้อมูลในระหว่างดาเนินการและภายหลังการ ดาเนนิ การตามแผน 7. หลังจากที่ทาการประเมินผลการปฏิบัติงานตามแผนท่ีกาหนด หากผลการประเมินไม่ สามารถแก้ปัญหาหรือพัฒนางานได้ตามวัตถุประสงค์ ต้องกลับไปดาเนินการต้ังแต่ข้ันตอนที่ 2 ใหม่ จนกว่าการดาเนนิ การจะบรรลุตามวัตถปุ ระสงค์ 2.3.5 หลักการสาคญั ของการวจิ ยั เชิงปฏบิ ัตกิ ารแบบมีสว่ นรว่ ม การวิจัยน้ี ผู้วิจัยใช้แนวคิดการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (participatory action research) จากผลการศกึ ษาของ วโิ รจน์ สารรัตนะ (2556, หน้า 47- 48) ท่ีกล่าวถึงการจาแนกระดับ การวิจัยเชงิ ปฏิบัติการตามทัศนะของ Carr and Kemmis (1992) ออกเป็น 3 ระดับ คือ

33 1. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบเทคนิค (Technical Action Research) มีแนวคิดท่ี สาคัญ คือ ผู้วิจัยทาตัวเป็นผู้เชี่ยวชาญจากภายนอก (outside expert) ท่ีนาแนวคิด แผนงาน หรือ โครงการที่คดิ หรือจัดทาขน้ึ ไปให้ผ้รู ว่ มวิจัยเปน็ ผู้ปฏบิ ตั ิ 2. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบปฏิบัติ (Practical Action Research) มีแนวคิดท่ีสาคัญ คือ ผู้วิจัยมีส่วนร่วมกับผู้ร่วมวิจัยมากขึ้น ไม่นาเอาแนวคิด แผนงาน หรือโครงการของตนไปให้ปฏิบัติ ตามแบบแรก แต่จะทาหน้าที่เป็นที่ปรึกษา เป็นผู้กระตุ้น ตั้งประเด็น และกากับให้มีการร่วมกันคิด ปฏบิ ัติ สงั เกตผลและสะท้อนผล 3. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระ (Emancipatory Action Research) มีแนวคิดที่ สาคัญ คือ ผู้วิจัยมีส่วนร่วมในการวิจัยกับผู้ร่วมวิจัยในลักษณะเป็นความร่วมมือ (collaboration) ที่ ทงั้ ผวู้ จิ ัยและผรู้ ว่ มวิจัยต่างมีสถานะท่ีเท่าเทียมกัน (equally) ในการร่วมกันคิด ปฏิบัติ สังเกตผลและ สะทอ้ นผลจากทัศนะของ Carr and Kemmis ดงั กล่าว วโิ รจน์ สารรัตนะ ใหข้ ้อสงั เกตว่า การวิจยั เชิง ปฏิบัติการแบบเทคนิค เป็นการปฏิบัติแบบบนลงล่าง (top-down) ท่ีผู้ร่วมวิจัยมีลักษณะเป็น ผู้ถูกกระทาหรือเป็นผู้ตาม (passive/ follower) เป็นรูปแบบท่ีมีความเป็นอานาจนิยม เปรียบเทียบ ได้กับการบริหารท่ีใช้แนวคิดของทฤษฎี X หรือทฤษฎี immaturity organization หรือทฤษฎี system 1 เป็นต้น หรือหากเปรียบเทียบกับทฤษฎีภาวะผู้นา ก็เปรียบเทียบได้กับการใช้ภาวะผู้นา แบบยึดผู้บริหารเป็นศูนย์กลาง (boss centered) แบบกากับ (telling) แบบชี้นา (directing) แบบ ควบคุม (control) หรือแบบมุ่งงาน (job centered) เป็นต้น การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระ เป็น รูปแบบล่างขึ้นบน (bottom-up) ที่ทั้งผู้วิจัยและผู้ร่วมวิจัย ต่างมีความเท่าเทียมกันท้ังในการแสดง ความคิดเห็นและการปฏิบัติ จึงมีความเป็นประชาธิปไตยสูง ต่างฝ่ายต่างแสดงบทบาทในการเป็น ผู้กระทาหรือเป็นผู้นา (active/leader) ซึ่งหากนาไป เปรียบเทียบกับการใช้ทฤษฎีเพื่อการบริหาร ก็ เปรียบเทียบได้กับการใช้ทฤษฎี Y หรือทฤษฎี maturity organization หรือทฤษฎี system หรือ หากเปรียบเทียบกับทฤษฎีภาวะผู้นา ก็เปรียบเทียบได้กับการใช้ภาวะผู้นาแบบยึดผู้ปฏิบัติเป็น ศนู ย์กลาง (practitioner centered) แบบมสี ว่ นร่วม (participating) แบบมอบอานาจ (delegating) แบบเป็นเพื่อนร่วมงาน (colleague) หรือแบบมุ่งคน (employee centered) เป็นต้น เพื่อให้การ เรียกช่ือของ การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระ สอดคล้องกับช่ือที่นิยมเรียกกันท่ัวไป คือ การวิจัยเชิง ปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Action Research) หรือท่ีนิยมเรียกกันย่อ ๆ ว่า พาร์ (PAR) อันเป็นการนาเอาอักษรตัวแรกของช่ือภาษาอังกฤษมาเขียน ในเนื้อหาที่จะกล่าวถึงต่อ ๆ ไป จะเรียกช่ือการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระเป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมแทน สาหรับ การวิจัยเชงิ ปฏบิ ัตกิ ารแบบปฏบิ ัติมลี ักษณะปนกนั ระหวา่ งการวิจยั เชงิ ปฏบิ ตั กิ ารแบบเทคนคิ และการ วิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม อยู่ก่ึงกลางของเส้นต่อเน่ือง (continuum) ดังแสดงในแผนภูมิที่ 2.1

34 เสน้ ต่อเนอื่ ง (continuum) การวิจัยเชงิ ปฏบิ ัติการ การวจิ ยั เชงิ ปฏิบตั ิการ การวจิ ยั เชิงปฏบิ ัติการ แบบเทคนิค แบบปฏบิ ตั ิ แบบมสี ่วนร่วม ผู้วจิ ยั ทาตวั เปน็ ผู้เชย่ี วชาญจาก ผูว้ จิ ยั มสี ่วนรว่ มมากข้นึ ไม่นาเอาแนวคิด ผู้วจิ ัยมีส่วนร่วมในการวิจยั กบั ผู้รว่ มวิจยั ใน ภายนอก ท่ีนาแนวคดิ นาแผนงาน แผนงาน หรือโครงการของตนไปให้ ลกั ษณะเปน็ ความร่วมมอื กัน ที่ท้ังผวู้ ิจัยและ หรอื นาโครงการ ที่ตนเองคดิ หรือจดั ทา ปฏิบัตติ ามแบบแรก แต่จะทาหน้าที่เปน็ ผรู้ ว่ มวจิ ยั ตา่ งมสี ถานะทเ่ี ทา่ เทยี มกนั ในการ ขน้ึ ไปให้ผรู้ ว่ มวจิ ัยเปน็ ผูป้ ฏบิ ัติ ทป่ี รกึ ษา เปน็ ผ้กู ระตนุ้ ต้งั ประเดน็ และ รว่ มกนั คิด ปฏิบัติ สงั เกตผล และสะท้อนผล กากับใหม้ กี ารร่วมกันคดิ ปฏบิ ัติ สังเกต ผลและสะทอ้ นผล แผนภูมิท่ี 2. การจาแนกระดับของการวิจัยเชิงปฏิบัติการสามระดับ ตามทัศนะของ Carr and Kemmis ท่มี า วิโรจน์ สารรัตนะ (2556, หน้า 48) การจาแนกระดบั ของการวจิ ยั เชงิ ปฏิบัติการสามระดบั ตามทศั นะของ Carr and Kemmis สาหรับการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม เป็นเทคนิคการวิจัยท่ีเปล่ียนรูปแบบไป จากแบบบน ลงล่าง (top-down) เป็นแบบล่างข้ึนบน (bottom-up) ที่ผู้ถูกวิจัยได้เปล่ียนบทบาทจากการเป็น ผู้ถูกกระทา (passive) เปน็ ผู้กระทา (active) หรือผรู้ ว่ มกระทา (participant) หรือเปลี่ยนวิธีการวิจัย จากพวกเขา (on them) เป็นการวิจัยโดยพวกเขาและเพ่ือพวกเขา (by them and for them) กล่าวคือ ผู้ถูกวิจัยจะมีส่วนร่วมในการวิจัยทุกขั้นตอน เป็นท้ังผู้ตัดสินใจ ผู้ปฏิบัติ และผู้ได้รับผลจาก การปฏิบัตินั้น นอกจากน้ัน บทบาทของผู้วิจัยก็เปลี่ยนไปด้วย จากการเป็นผู้เช่ียวชาญหรือผู้รู้ดีจาก ภายนอก (outside expert) ก็กลายเป็นผู้ร่วมวิจัยท่ีเสมอภาคกัน นอกจากนั้นการวิจัยก็ไม่ได้มี จดุ ม่งุ หมายเพียงเพ่ือทาความเขา้ ใจ หรอื เพื่อความรู้ในปรากฏการณ์ตา่ ง ๆ ทเี่ ปน็ อยเู่ ท่านน้ั แต่จะตอ้ ง มีการปฏิบัติเพ่ือก่อให้เกิด “การเปลี่ยนแปลง” ไปในทิศทางท่ีพึงประสงค์ด้วย และคาดหวังว่าจะเป็น การเปล่ียนแปลงท่ีย่ังยืนอันเนื่องจากความมีพันธะผูกพันในส่ิงท่ีทาจากบทบาทการมีส่ วนร่วมในทุก ข้ันตอนนั้นในทางปฏิบัติ การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม เป็นท้ังการทาวิจัย การบริหาร การ พัฒนา และการทางานเพ่ือการแก้ปัญหาในเวลาเดียวกัน โดยผู้วิจัยและผู้ร่วมวิจัยจะร่วมกันวิเคราะห์ สภาพการณ์ที่ต้องการเปล่ียนแปลง จากน้ันจึงกาหนดแผนเพ่ือการเปล่ียนแปลงไปสู่สภาพท่ีพึง ประสงค์ มีการกาหนดวัตถุประสงค์และวิธีการเพื่อบรรลุวัตถุประสงค์นั้นแล้วนาแผนไปสู่การปฏิบัติ ในช่วงการปฏิบัติงานตามแผน ก็จะมีการติดตามและตรวจสอบผลการดาเนินงานเพ่ือการปรับปรุง แก้ไข และเม่ือสิ้นสุดการดาเนินงานตามแผน ก็มีการประเมินผลสรุปโดยภาพรวม แล้วมีข้อมูล ย้อนกลับ จากลักษณะดังกล่าว จึงมีข้อสังเกตว่า วงจรการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม มีความ

35 คล้ายคลึงกับวงจรทั่วไปเก่ียวกับการบริหาร/การพัฒนา/การทางานแบบมีส่วนร่วม ซ่ึงประกอบด้วย ขน้ั ตอนที่สาคญั 4 ข้นั ตอนคอื 1. การวางแผนร่วม (shared planning) 2. การนาแผนสกู่ ารปฏบิ ัตริ ว่ ม (shared acting/ implementing) 3. การติดตามผลรว่ ม (shared observing/monitoring/ evaluating) 4. การมขี ้อมูลย้อนกลบั ร่วม (shared reflecting/feedback) เพือ่ เขา้ สูว่ งจรการ ดาเนินงานในขนั้ ตอนต่าง ๆ อกี ดังแผนภูมิที่ 2.2 การมขี อ้ มลู ย้อนกลบั รว่ ม การวางแผนร่วม การตดิ ตามผลร่วม การนาแผนสู่การปฏบิ ัติร่วม แผนภมู ทิ ่ี 2. วงจรทว่ั ไปเกี่ยวกับการบรหิ าร/การพฒั นา/การทางานแบบมสี ่วนรว่ ม ทม่ี า วโิ รจน์ สารรตั นะ (2556, หน้า 50) วิโรจน์ สารรตั นะ ไดศ้ ึกษาแนวคดิ การพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนรว่ ม (Participatory Technology Development: PTD) เป็นบทความแปลโดย วาทิต จันทสุริยะวงศ์ และแนวคิดการ พัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชน ซึ่งพัฒนาขึ้นโดย กาญจนา แก้วเทพ แล้วมีข้อสังเกตว่า ท้ังสองแนวคิดมี หลกั การคล้ายคลึงกับหลักการของการวิจัยเชิงปฏิบัติแบบมีส่วนร่วมอยู่มาก ซ่ึงหากศึกษาแนวคิดให้ดี สามารถนาแนวคดิ เหลา่ นัน้ มาใชก้ บั การวจิ ยั เชิงปฏบิ ัติการแบบมสี ว่ นร่วมไดห้ ลายแนวคิด ดังน้ี 1. แนวคดิ การพัฒนาเทคโนโลยแี บบมสี ว่ นรว่ ม กลา่ วถงึ กลยุทธท์ ่เี น้นในเรอื่ งการช่วยเร้าให้ เกิดการพัฒนาทางเทคโนโลยีที่มุ่งชักนาให้การพัฒนาและการดัดแปลงเทคโนโลยีเกิดข้ึนในหมู่ ประชาชนเองโดยอาศยั กระบวนการจัดระเบียบชุมชน (อาจเป็นเมอื งหรือชนบท) บนพนื้ ฐานความเชอ่ื ที่ว่า เทคโนโลยีจะต้องมีวิวัฒนาการอันเน่ืองมาจากการทดลองและตัดสินใจด้วยตัวของประชาชนเอง ว่าเทคโนโลยีชนิดใดท่ีเหมาะสมสอดคล้องกับความต้องการของพวกเขาอย่างแท้จริงแนวคิดของการ พัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนร่วม มีจุดมุ่งหมายท่ีจะยกระดับจิตสานึกแห่งการวิเคราะห์วิจารณ์ของ ชุมชนต่อเทคนิควิทยาการใด ๆ ท่ีดารงอยู่ ว่ามีความเหมาะสมสอดคล้องกับพวกเขาหรือไม่ มีพลัง ความสามารถท่ีจะพัฒนาหรือคิดค้นดัดแปลงเทคโนโลยีได้ด้วยตัวเองอย่างไร โดยอาศัยกระบวนการ ทดลอง 4 ประการดังน้ี คือ 1) พยายามดัดแปลงเทคโนโลยีท่ีมีอยู่ ซึง่ ไม่ค่อยเหมาะสมสอดคล้อง ให้ กลายเป็นส่ิงท่ีเหมาะสมใช้การได้จริง (หรือทาให้กะทัดรัดลง) 2) พิทักษ์เทคโนโลยีดั้งเดิมของท้องถิ่น คิดค้นและปรับปรุงให้ก้าวหน้ายิ่งขึ้น 3) ทดสอบเทคโนโลยีที่ได้ช่ือว่ามีความเหมาะสมสาหรับที่อ่ืน ๆ

36 มาแล้ว ท้ังนี้จะได้วัดคุณประโยชน์ว่ามีความเหมาะสมกับชุมชนหรือไม่ 4) ใช้การประชุมถกเถียง ความรู้ทางด้านเทคนคิ ให้การขยายความคดิ และเพม่ิ พนู จิตสานึกแห่งการวเิ คราะหว์ จิ ารณ์ การพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนร่วม จะทาให้ชุมชนพึ่งตนเองได้มากขึ้น ลดการพึ่งพาจาก ภายนอกลง ก่อให้เกิดความริเริ่มสร้างสรรค์ท่ีจะพัฒนาและดัดแปลง ให้เกิดเทคโนโลยีที่เหมาะสมขึ้น โดยอาจขจัดแบบที่ไม่เข้าท่าท้ังหลายให้หมดไป ซ่ึงแบบที่ไม่เข้าท่านั้น บางคร้ังก็อาจเป็นเทคโนโลยี ด้ังเดิมของชุมชนเองหรือท่ีนาเข้ามาจากท่ีอ่ืน สาหรับกระบวนการพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนร่วมนี้ ประกอบด้วยข้ันตอนหลัก ๆ 6 ข้ันตอน คือ 1) ขั้นตอนการแจกแจงช้ีปัญหาและวิเคราะห์ปัญหา 2) ขั้นตอนการรวบรวมแนวการแก้ปัญหาที่ชุมชนรับรู้หรือคิดได้ทั้งหมดมาจัดวางเปรียบเทียบและ แนะนาเทคโนโลยีอื่น ๆ ท่ีพอเป็นไปได้สาหรับการแก้ปัญหามาให้ลองเปรียบเทียบดูด้วย แม้อาจจะ ไม่ใชเ่ ทคโนโลยีที่มาจากประสบการณข์ องชมุ ชนเองก็ตาม 3) ข้ันตอนการกระตุ้นให้เกิดการทดลองใน แนวการแก้ปัญหาที่ชุมชนเลือกสรรเอง 4) ขั้นตอนการอานวยความสะดวกให้กับกระบวนการทดลอง 5) ข้ันตอนทาการประเมินผล 6) ขั้นตอนวางแผนใหม่สาหรับการนาเทคโนโลยีไปใช้งานจริง ๆ (โดย เริ่มจากขั้นตอนที่ 2 มาตามลาดับ แต่ถ้าการทดลองปรากฏผลออกมาว่าเทคโนโลยีประเภทน้ัน ๆ ใช้ การไม่ได้ ก็ให้กลับไปเร่ิมต้นใหม่ท่ีขั้นตอนที่ 1 หรือ 2 แล้วแต่กรณี) การพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วน ร่วมนั้น นักพัฒนา (อาจหมายถึง ครู พัฒนากร หรืออ่ืน ๆ ) จะต้องตระหนักถึงความจาเป็นที่จะต้อง ผนวกตัวเองเขา้ เป็นสว่ นหนึ่งของชุมชนทีต่ นเองทางานด้วยอยา่ งเตม็ ท่ี เพ่ือทาความคนุ้ เคย จนมีฐานะ เป็นสมาชิกคนหนึง่ ของชมุ ชน จะต้องคอยดูดซับกบั ชุมชน ไม่ว่าจะเป็นวัฒนธรรม ลักษณะนิสัย ความ ต้องการ ความใฝ่ฝันทะเยอทะยาน ตลอดจนปัญหาต่าง ๆ ของชุมชน และรวบรวมข้อมูลต่าง ๆ ท่ีจะ เก่ยี วพนั โดยตรงกบั งานทีจ่ ะตอ้ งทาให้กบั ชมุ ชนนั้น ในแต่ละขนั้ ตอนนั้น นักพัฒนามบี ทบาท ดังนี้คอื ขั้นตอนที่ 1 คือ การแจกแจงช้ีปัญหานั้นนักพัฒนาต้องเก็บรวบรวมความคิดเห็นเก่ียวกับ ปญั หาหลกั ๆ ท่ีชุมชนเผชิญอยู่ เป็นปัญหาท่ีสามารถนาเทคโนโลยีมาแก้ไขได้ โดยประเด็นปัญหาต่าง ๆ เหล่านั้นจะถูกนามาแจกแจงเพื่อเปรียบเทียบกัน หากประเด็นใดที่เห็นว่ามีผลกระทบต่อคนส่วน ใหญใ่ นชุมชนกจ็ ะถือเป็นประเด็นปญั หาสาคญั จากนัน้ ค่อยคน้ หาประเดน็ ปัญหาสาคญั รองลงไป ข้ันตอนท่ี 2 นกั พัฒนาตอ้ งพยายามรวบรวมแนวทางการแก้ปัญหาท่ีเป็นไปได้ทั้งหมดเท่าที่ ผ้คู นในชุมชนได้สืบทอดหรอื รับรู้กันมา ซ่งึ อาจไดม้ าจากการสนทนาในวงเลก็ โดยให้โอกาสแก่ชุมชนท่ี จะเสนอแนวทางการแก้ปัญหาน้ันด้วยตนเองอย่างเต็มที่ จากน้ันนักพัฒนาก็เสนอเทคโนโลยีอื่น ๆ ท่ีอยู่นอกเหนือประสบการณ์ ความรับรู้ของชุมชนเข้าสู่วงสนทนาด้วย ในระยะแรก ๆ ให้เสนอแบบ ง่าย ๆ แต่จะไม่สรุปว่าแบบน้ันแบบน้ีเท่าน้ันท่ีจะช่วยแก้ปัญหาให้ชุมชน จะปล่อยให้ชุมชนคิด เปรียบเทียบทางเลือกต่าง ๆ ด้วยตนเอง และยังไม่กล่าวพาดพิงถึงเทคโนโลยีอ่ืน ๆ ให้มากกว่านั้น จนกว่าจะมีการถามไถ่เพ่ิมเติม ซึ่งนักพัฒนาจะต้องคอยให้ข้อมูลอยู่เป็นระยะ ๆ เม่ือเสนอข้อมูล เปรียบเทียบให้อย่างเต็มที่แล้ว ก็ปล่อยให้ชุมชนเป็นผู้ตัดสินใจเลือกเทคโนโลยีท่ีเห็นว่าเหมาะสมกับ ตนเองมากที่สุดมาชดุ หน่งึ ข้ันตอนท่ี 3 นักพัฒนาต้องกระตุ้นให้มีการทดลองปฏิบัติตามทางเลือกท่ีชุมชนเลือกน้ัน โดยพยายามชักจูงชาวบ้านที่ให้ความสนใจมาพบปะหารือกันอย่างเป็นการเป็นงาน เพ่ือร่วมกัน วางแผนในรายละเอียดของการทดลอง มีการแบ่งงานความรับผิดชอบกันออกไป เพื่อให้การทดลอง

37 ปรากฏผลในช่วงการทดลองปฏิบัติ นักพัฒนาต้องคอยอานวยความสะดวกให้กับชุมชนตามข้ันตอน ตอ่ ไป ข้ันตอนท่ี 4 นักพัฒนาต้องพยายามทาให้การทดลองดาเนินไปอย่างถูกต้องตามหลักการที่ ร่วมกันวางไว้ แต่พยายามหลีกเลี่ยงการให้ความช่วยเหลือใด ๆ ที่ได้อย่างง่าย ๆ หรือสาเร็จรูปเกินไป ตราบใดท่กี ารทดลองดาเนินต่อไปได้ นักพฒั นาคอยใหก้ าลังใจและกระตุ้นให้เกิดการประดิษฐ์คิดค้นท่ี สอดคล้องและปฏิบัติได้จริง ขณะเดียวกันก็บันทึกผลท้ังหมดไว้ให้เป็นระบบประมวลผลขึ้นมาอย่าง งา่ ย ๆ เพือ่ ให้ทกุ คนไดแ้ ลกเปลย่ี นความคิดเห็นและวเิ คราะห์หาปัญหาในประเดน็ ต่าง ๆ อันจะนาไปสู่ ขน้ั ตอนต่อไป ข้นั ตอนท่ี 5 การประเมินผล ซึ่งโดยมากแล้วจะถือเกณฑด์ ้านความคุม้ ค่าจากการลงทนุ เป็น หลักว่าแนวทางใดใช้ทุนน้อยกว่า แต่ให้ประโยชน์มากกว่าและคุ้มค่ากว่า เช่น การขุดบ่อเลี้ยงปลา ขนาดเล็กให้รายได้ดีกว่าบ่อปลาขนาดใหญ่ท่ีทาด้วยอิฐโบกซีเมนต์เม่ือเปรียบเทียบกับทุนท่ีลงไปแล้ว เป็นต้น เมื่อการทดลองประสบผลสาเร็จ และชาวบ้านมีความพร้อมและตัดสินใจท่ีจะนาไปใช้จริง ก็จาเปน็ ต้องอาศยั การวางแผนใหมอ่ ยา่ งรอบคอบ ขั้นตอนท่ี 6 เพ่ือให้การดาเนินงานเป็นไปด้วยดี ในระหว่างการดาเนินงานก็ส่งเสริมให้มี การประชุมถกเถียงกันอยู่เป็นระยะ ๆ เพ่ือทาให้เทคโนโลยีท่ีนาไปใช้น้ันได้รับการพัฒนาให้ดีข้ึนไปอีก จะเป็นประโยชน์ต่อชุมชน ป้องกันไม่ให้เกิดการผูกขาดโดยคนกลุ่มน้อยการพัฒนาเทคโนโลยีแบบมี สว่ นรว่ ม มีข้อควรคานึงถงึ ดังต่อไปน้ี คือ 1) ปัจจัยดา้ นการสะทอ้ นกลบั ของปญั หาจากการดาเนินงาน (action-reflection) ซึ่งจัดใน รูปของการถกเถียงอภิปรายกันเป็นวาระพิเศษหลังจากการดาเนินงานในข้ันตอนหน่ึง ๆ เสร็จสิ้นลง กจิ กรรมน้จี ะชว่ ยพัฒนาความสามารถของชุมชนให้เกดิ ความคดิ รวบยอด ร้จู กั กฎเกณฑ์ทางทฤษฎจี าก กิจกรรมต่าง ๆ ที่ได้ดาเนินกันมา ก่อให้เกิดการอธิบายตีความปรากฏการณ์ด้านต่าง ๆ ด้วยเหตุด้วย ผล ได้มีโอกาสพูดกันถึงสิ่งที่อยู่ในใจของแต่ละคน ไม่ว่าจะเป็นทัศนคติ วิถีชีวิต ความเชื่อ ความกลัว รวมท้ังความรับรู้ที่อาจเพ่ิมพูนขึ้นหรือชะงักงันจนต้องเก็บไปไตร่ตรองในใจ ตลอดจนการมีโอกาส แสดงความคิดเห็นสนับสนุนคล้อยตามกันหรือขัดแย้งกัน สิ่งต่าง ๆ เหล่าน้ีจะทาให้ชุมชนเข้าใจถึง ภาวะแห่งการรวมพลังทางานของกลุ่ม เกิดการตระหนักถึงส่ิงใดท่ีควรสนับสนุน ส่ิงใดที่ควรคัดค้าน การมีโอกาสประชุมปรกึ ษาหารือกันหลังการดาเนินกจิ กรรมหนึ่ง ๆ จะช่วยพัฒนาทัศนคติและค่านิยม ของชุมชนในด้านความเช่ือม่ันในตนเองให้สูงขึ้น ช่วยลดความคิดที่จะหวังพึ่งพาจากภายนอกให้ นอ้ ยลง ประสบการณท์ ่เี กิดข้ึน จะเป็นสว่ นหน่ึงของการเรียนรู้ถึงเครื่องมือที่จะนามาใช้แก้ปัญหาใด ๆ ก่อให้เกดิ พลงั แห่งความสามารถทจี่ ะแกป้ ัญหาไดด้ ้วยตนเอง 2) การประชุมถกเถียงอภิปรายกันของชุมชน อาจได้ผลสรุปว่า เทคโนโลยีท่ีมีอยู่เดิมมี ความเหมาะสมหรอื ไม่ เทคโนโลยีที่นาเข้ามาจากท่ีอื่นมีความเหมาะสมหรือไม่ แล้วแต่กรณี ข้ึนอยู่กับ การพิจารณาและการตัดสินใจของชุมชน ซงึ่ จะมีผลทาให้เทคโนโลยีที่ไม่เหมาะสมกับชุมชนถูกยกเลิก ไปในท่ีสดุ หากเป็นเทคโนโลยที ่เี หมาะสมก็จะไดร้ บั การยอมรับและถูกนาไปใช้อย่างกว้างขวางเร่ือยไป น่ันคือ ถ้าย่ิงทาให้เทคโนโลยีท่ีเหมาะสมกับชุมชนเกิดข้ึนได้มากเท่าใด ก็จะทาให้เทคโนโลยีที่ไม่ เหมาะสมถกู ขจดั ออกไปมากเท่าน้ัน

38 3) บทบาทของนักพัฒนามีความสาคัญเป็นอย่างยิ่ง หากนักพัฒนาน้ันอยู่ภายใต้การ ครอบงาของแนวความคิดแบบราชการ หรือการรับใช้ผลประโยชน์ของชนช้ันนา ซงึ่ มีลักษณะยัดเยียด ครอบงา และการให้บริการทางความรู้ต่อชุมชนมากกว่าการแลกเปลี่ยนความคิดเห็นอย่างเสมอภาค กัน อาจจะนาไปสู่การเผยแพร่เทคโนโลยีที่ไม่เหมาะสมออกไปโดยไม่ต้ังใจได้ เพราะชาวบ้านมี แนวโน้มที่จะเช่ือฟังนักพัฒนาเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว ดังนั้น นักพัฒนาจะต้องทาตัวให้มีบทบาทเป็น \"ตัวกระตุ้น\" ให้เกิดกระบวนการเปลี่ยนแปลง ช่วยขจัดลดทอนอุปสรรคในการดาเนินงานของชุมชน และหนุนช่วยทางความคิดสร้างสรรค์ท่ีมีความเป็นไปได้ต่าง ๆ ในการมีส่วนร่วมกับชาวบ้านน้ัน นักพัฒนาจะต้องให้ความสนใจต่อการตัดสินใจของชุมชนว่า เป็นการตัดสินใจตามความรู้สึกของ อารมณ์หรือไม่ เพราะบ่อยครั้งท่ีส่ิงที่ชุมชนต้องการนั้นเป็นเพียงสิ่งท่ีต้องการตามความรู้สึกเท่านั้น (felt need) มิใช่สิ่งท่ีต้องการที่แท้จริง (real need) ดังนั้นนักพัฒนาจะต้องคอยกระตุ้นให้ชุมชนขบ คดิ อยู่เสมอว่า ปัญหาทีแ่ ท้จรงิ คืออะไร อยากไดอ้ ะไร 2. แนวคิดการพัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชน ให้แนวคิดท่ีน่าสนใจว่า “จะไม่นาเสนอว่าเรา คือคาตอบทุกอย่างในการแก้ปัญหาของการพัฒนา” หรือ “เราคือถนนเส้นเดียวที่ตัดตรงไปสู่ เป้าหมายแห่งความสาเร็จในการพัฒนา” จากแนวคิดดังกล่าว ทาให้กรอบความคิดและความเช่ือ พื้นฐานบางประการเกี่ยวกับการพัฒนาเปล่ียนไป คือ เดิมเม่ือนักพัฒนาเข้าไปในหมู่บ้าน สิ่งท่ี นักพัฒนามีอยู่ในสมองคือ หมู่บ้านที่เรากาลังเข้าไปกาลังมีปัญหา ไม่ว่าจะเป็นปัญหาความยากจน ขาดขา้ ว มหี นีส้ นิ ความเจ็บป่วย แล้วก็จะมีคาถามว่า ชาวบา้ นมปี ญั หาอะไร แลว้ กจ็ ะเสนอวิธีการและ รูปแบบการแก้ปญั หาให้ เช่น หากขาดข้าวก็เสนอให้ต้ังธนาคารข้าว เป็นต้น ก็จะเปลี่ยนไปเป็นการต้ัง คาถามว่าหมู่บ้านมีปัญหาอะไร เคยแก้ปัญหานั้นอย่างไร มีเง่ือนไขหรือเพราะเหตุใดจึงทาให้ไม่ สามารถแก้ปัญหานั้นได้อย่างเต็มที่ ชาวบ้านมีอะไรอยู่บ้างแล้วในวัฒนธรรมชุมชนท่ีมีอยู่ และจะเอา มาใช้ประโยชนไ์ ดอ้ ยา่ งไร หากเปรียบเทียบกันแล้ว แนวคิดเดิมดูเหมือนจะเช่ือว่าชาวบ้านมีแต่ด้านท่ีเป็นปัญหา เทา่ น้ัน สว่ นด้านที่เป็นวิธีแก้ปัญหาน้ันว่างเปลา่ ต้องนาเอาจากขา้ งนอกเข้าไป สว่ นแนวคิดใหมน่ น้ั เช่ือ ว่าในวัฒนธรรมชุมชนนั้นไม่ว่างเปล่า ในน้ันบรรจุด้วยพลังความสามารถ พลังภูมิปัญญา พลัง สร้างสรรคท์ ีจ่ ะแก้ปญั หาชมุ ชนดูแผนภมู ิที่ 2.3

39 แบบเดมิ แบบใหม่ (แบบบนลงล่าง) (แบบลา่ งข้ึนบน) เปรยี บเทียบแนวคดิ การพัฒนาชมุ ชนแบบเดิมและแบบใหม่ ตามทศั นะของกาญจนา แกว้ เทพ ภายในชุมชนน้วี ่างเปล่า ภายในชุมชนนไี้ ม่ว่างเปล่า สารวจพบว่าชุมชนมปี ัญหา มศี กั ยภาพและพลงั สร้างสรรค์ นกั พัฒนาเทวิธีการแก้ปญั หา ในการแก้ปญั หาอยู่แลว้ นกั พัฒนาจากภายนอกลงไปเลย เริ่มทางานต่อจากทเ่ี ขามีอยู่ แผนภูมิที่ 2. เปรียบเทียบแนวคิดการพัฒนาชุมชนแบบเดิมและแบบใหม่ ตามทัศนะ ของกาญจนา แก้วเทพ ที่มา วโิ รจน์ สารรัตนะ (2556, หนา้ 54) การพัฒนาชนบทแบบวัฒนธรรมชุมชนต้องคานึงถึงการพัฒนาจากล่างขึ้นบน (bottom- up) ซ่ึงเป็นท่ีตรงข้ามกับการพัฒนาแบบบนลงล่าง (top-down) แต่ลักษณะการพัฒนาแบบล่างขึ้น บนน้ันมีหลายมิติ คือ มิติแรก เร่ิมด้วยความต้องการว่าจะพัฒนาอะไรน้ัน จะต้องถูกกาหนดมาจาก ฝา่ ยของชาวบา้ นเอง โดยทน่ี กั พัฒนาไมจ่ าเป็นต้องเตรียมเอาไว้ล่วงหน้าว่า ทุกหมู่บ้านจะต้องมีปัญหา ทางเศรษฐกจิ ต้องทาธนาคารขา้ วหรือธนาคารป๋ยุ หากหมู่บ้านใดมคี วามสนใจที่จะรวมกลุ่มกันเพ่ือรื้อ ฟื้นธรรมเนียมประเพณีของตนก็ต้องเริ่มต้นจากความต้องการอันนั้น เพราะลาดับความต้องการบ่ง บอกถงึ ระดบั ความสาคัญของสิง่ ทช่ี าวบา้ นปรารถนาอยา่ งแทจ้ รงิ ซึ่งอาจไม่ใช่เร่ืองเกี่ยวกับเศรษฐกิจก็ ได้ มิติที่สอง การกาหนดรูปแบบวิธีการในการตอบสนองความต้องการหรือวิธีการแก้ปัญหา จาเป็นต้องใช้วิธีการของชาวบ้านด้วยกันจากคาถามท่ีว่าแต่ก่อนนั้นชุมชนเคยมีวิธีการในการเผชิญ ปัญหาน้ันอย่างไรบ้าง ถือว่าความรู้ในการแก้ปัญหาดังกล่าวเป็นมรดกตกทอดจากบรรพบุรุษของ ชุมชน จะต้องไม่โยนทิ้งไป มิติที่สาม หลังจากรับรู้ความต้องการของชาวบ้านและได้ศึกษาสารวจ วิธีการแก้ปัญหาที่เคยมีอยู่ในวัฒนธรรมชุมชนแล้ว ในขั้นตอนการวางแผนเพื่อแก้ปัญหาจะต้องใช้ วัฒนธรรมชุมชนนั้นเอง เป็นตัวต้ังเป็นจุดเร่ิมต้น โดยอาจจะประสานกับความรู้ท่ีนาไปจากภายนอก เช่น แม้ว่าจะจาเป็นต้องทาธนาคารข้าว ก็ต้องทา แต่ธนาคารข้าวในแต่ละชุมชนอาจไม่เหมือนกัน ตามวัฒนธรรมชุมชนแตล่ ะแห่งน้นั เป็นต้น การนาเอาแนวคิดการพัฒนาอีก 2 แนวคิด คือ แนวคิดการพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วน ร่วม และแนวคิดการพัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชน มากล่าวถึงข้างต้นนี้ ทาให้เกิดภาพความเข้าใจใน เรือ่ งแนวคิดของการวจิ ัยเชงิ ปฏิบัติแบบมีส่วนร่วมอย่างเป็นรูปธรรมมากข้ึน สามารถนาไปประยุกต์ใช้ ได้อยา่ งเหมาะสมขึ้น โดยเฉพาะการวิจัยในหนว่ ยงานทางการศึกษา ซ่ึงผู้วิจัยอาจนึกภาพของชาวบ้าน และชุมชนเป็นภาพของคณะครูอาจารย์ และโรงเรียน แทน โดยเฉพาะอย่างย่ิง การเปรียบเทียบ

40 แนวคดิ เกยี่ วกับการพัฒนาชมุ ชนแบบเกา่ และแบบใหม่ตามทัศนะของ กาญจนา แก้วเทพ กับการแบ่ง ระดับของการวิจัยเชิงปฏิบัติการออกเป็นสามระดับในลักษณะท่ีเป็นเส้นต่อเน่ือง (continuum) ดังกล่าวข้างต้นนั้น อาจนามาเปรียบเทียบได้ถึงความคล้ายคลึงกันของการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบ เทคนคิ กบั แนวคิดการพัฒนาแบบเดิม และการวิจัยเชิงปฏบิ ตั กิ ารแบบมสี ว่ นร่วมกบั แนวคิดการพัฒนา แบบใหม่ โดยมกี ารวิจยั เชิงปฏบิ ัติการแบบปฏิบัตอิ ย่กู ่ึงกลาง ดังแผนภูมิที่ 2.4 แบบเดิม แบบใหม่ (แบบบนลงลา่ ง) (แบบล่างขนึ้ บน) ภายในชมุ ชนนว้ี า่ งเปล่า ภายในชุมชนน้ไี ม่ว่างเปล่า มี สารวจพบว่าชมุ ชนมปี ญั หา ศกั ยภาพและพลังสรา้ งสรรค์ใน นักพฒั นาเทวิธีการแกป้ ัญหา การแก้ปัญหาอยู่แล้ว นกั พฒั นา จากภายนอกลงไปเลย เรมิ่ ทางานต่อจากท่เี ขามอี ยู่ เสน้ ต่อเน่อื ง (continuum) การวจิ ัยเชงิ ปฏิบตั ิการ การวิจยั เชงิ ปฏิบัติการ การวิจยั เชิงปฏิบตั ิการ แบบเทคนคิ แบบปฏบิ ตั ิ แบบมสี ว่ นร่วม นอกเปภจหผารารยวู้ อืียกนิจนบัยกอาทกาเโคาทรทตรวียน่ีวังกเิเาบปคแาแน็รนรผนวทาู้เคี่ตชะวิดี่ยนหควเนอิด์เชาปงากแคญรผาดิ จียนรหางบรพกาือนเัฒทนยี บาชกุมาใชรแหนวนผป้ วจิ้วูฏแคจิ บิัยบิดยั ัตเมบชแิ สีแผงิเว่ตนดปน่จงิมระฏา่วทนแมิบาลมโหตัคาะนรกิกา้แงขาทกบ้ึนรเ่ีาปรบกไน็ขมใบัอทน่ หงป่ีแาตมเรนอนึก่กาไวษปบั คากดิ ากราวริจพยั ัฒรเผว่กชมนู้วนั ิงจิวาปัยจิทสัยม่ีทฏอีสง้ัใิบ่วผนงนู้วลัตแิจรกั ิกนว่ยั ษมแาวณใลรคนะะสกดิเผปาารู้ดรน็ม่ววงัคมรจิ กววัยะาิจลนมดยั ัน้า่รตบั ว่กว่ามบังมมผืีอู้ จดั ทาข้ึน ไปให้ผู้รว่ มวิจยั เป็นผู้ เปน็ ผูก้ ระตนุ้ ต้ังประเด็น และกากบั ให้ สถานะทเี่ ท่าเทยี มกันในการรว่ มกนั คิด ปฏิบตั ิ มีการร่วมกนั คดิ ปฏิบัติ สงั เกตผลและ ปฏิบัติ สังเกตผล และสะท้อนผล สะทอ้ นผล ท่ีมา วิโรจน์ สารรัตนะ (2556, หน้า 55) แผนภูมิที่ 2. เปรียบเทียบแนวคิดการพัฒนาชุมชนแบบเดิมและแบบใหม่กับการวิจัย เชงิ ปฏิบตั ิการสามระดบั นอกจากน้ีวิโรจน์ สารรตั นะ ยังไดส้ ังเคราะห์หลักการ จรรยาบรรณ และบทบาทของผู้วิจัย จากผลงานของ McTaggart (1991); Webb (1991); Kemmis and McTaggart (1992); Zuber- Skerritt (1992); Arhar, Holly, & Kasten (2001); McMillan and Wergin, (2002); Mills (2007); Coghlan and Brannick (2007); James, Milenkiewicz and Bucknam (2008) เป็นต้น ได้ข้อสรุปเป็นหลักการ 10 ประการ จรรยาบรรณ 10 ประการ และบทบาทของผู้วิจัย 10 ประการ ไว้สาหรับการวิจยั เชงิ ปฏิบัติแบบมสี ่วนรว่ ม ดงั น้ี 10 หลักการ มีดังน้ี 1) ในบริบทเฉพาะ 2) ทักษะที่หลากหลาย 3) มุ่งการเปลี่ยนแปลง 4) มุ่งให้เกิดการกระทาเพ่ือบรรลุผล 5) รับฟังข้อคิดเห็นจากผู้ร่วมวิจัยทุกคน 6) วิเคราะห์ วิพากษ์ และประเมินตนเอง 7) ตระหนักในศักยภาพ ความเช่ียวชาญและการเป็นผู้มีส่วนได้เสียจากภายใน ชุมชนเอง 8) เรียนรู้จากการกระทา ท้ังสาเร็จและไม่สาเร็จ เกิดกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันอย่างเป็น ระบบ 9) การมีบันทึกของผู้ร่วมวิจัยทุกคน เช่น การเปลี่ยนแปลงในกิจกรรมและการปฏิบัติ การ

41 เปลี่ยนแปลงในคาอธิบายสิ่งท่ีปฏิบัติ การเปลี่ยนแปลงในความสัมพันธ์ทางสังคมและรูปแบบองค์การ การพฒั นาตนเองจากการรว่ มในการวจิ ัยเปน็ ตน้ 10) นาไปสกู่ ารปฏิบตั ิหรือการพฒั นาท่ียง่ั ยืน 10 จรรยาบรรณ มีดังน้ี 1) ผู้วิจัยต้องรับผิดชอบต่อการรักษาความลับ 2) ผู้ร่วมวิจัยเข้าถึง ข้อมูลต่าง ๆ ได้อย่างเสมอภาคกัน 3) ทิศทางการวิจัยและผลลัพธ์ที่คาดหวังเกิดจากการตัดสินใจ ร่วมกัน 4) ให้ผู้ร่วมวิจัยมีส่วนร่วมในการออกแบบกระบวนการวิจัยมากที่สุด 5) มีการปรึกษาหารือ ร่วมกัน และข้อเสนอแนะได้รับการเห็นชอบจากทุกฝ่าย 6) การสังเกตหรือการตรวจสอบเอกสารเพื่อ จุดมุ่งหมายอ่ืนต้องได้รับการอนุญาตก่อน 7) ผลการดาเนินงานจะยังคงปรากฏให้เห็นและเปิดโอกาส ให้ผู้อ่ืนให้ข้อเสนอแนะได้ 8) ไม่ละเมิดลิขสิทธิ์งานเขียนหรือทัศนะของคนอื่นโดยขาดการเจรจา ต่อรองก่อนการจัดพิมพ์เผยแพร่ 9) ผู้วิจัยต้องแสดงให้ทราบถึงธรรมชาติของกระบวนการวิจัยแต่ เริ่มแรกรวมทั้งข้อเสนอแนะและผลประโยชน์ 10) ผู้ร่วมการวิจัยต่างมีอิทธิพลต่อการทางานแต่ผู้ที่ไม่ ประสงค์มีสว่ นรว่ มต้องได้รับการยอมรับและเคารพในสทิ ธสิ ว่ นบุคคล 10 บทบาทของผู้วิจัย มีดังนี้ 1) เป็นครู 2) เป็นผู้นา 3) เป็นผู้ฟังท่ีดี 4) เป็นนักวางแผน 5) เป็นนักออกแบบ 6) เป็นนักวิเคราะห์ 7) เป็นนักสังเคราะห์ 8) เป็นนักสังเกตการณ์ 9) เป็นนัก รายงานผล 10) เป็นผ้สู ่งเสรมิ สนบั สนุนและอานวยความสะดวก จากผลการศึกษาแนวคดิ จากแหลง่ ตา่ ง ๆ ดังกล่าว วิโรจน์ สารรตั นะ ได้นาข้อเสนอแนวคิด และแนวปฏิบัติเพือ่ การวิจัยเชิงปฏิบัตแิ บบมีส่วนรว่ ม ว่าเนือ่ งจากการวิจัยเชิงปฏิบัติการอิงกับปรัชญา ของทฤษฎีสังคมเชิงวิพากษ์ (critical social theory) และทฤษฎีหลังสมัยใหม่นิยม (theories of postmodernism) ดังนั้น การให้ข้อเสนอแนวคิดและแนวปฏิบัติการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วน ร่วม นอกจากจะคานึงถึงแนวคิดสาคัญของการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมที่กล่าวถึงข้างต้น ยังจะคานงึ ถงึ กระบวนทศั นท์ ีเ่ ป็นรากฐานการแสวงหาความรู้และความจริงตามปรัชญาหรือวิธีคิดของ ทฤษฎีสังคมเชิงวิพากษ์และทฤษฎีหลังสมัยใหม่นิยม คานึงถึง 10 หลักการ 10 จรรยาบรรณ และ 10 บทบาทของผู้วิจัย รวมท้ังแนวคิดการพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนร่วมและแนวคิดการพัฒนาแนว วัฒนธรรมชุมชนด้วย ในกรณีกระบวนทัศน์ที่เป็นรากฐานการแสวงหาความรู้และความจริงตาม ปรัชญาถือว่า การวิจัยเชิงปฏิบัติแบบมีส่วนร่วมเป็นวิธีการวิจัยตามกระบวนทัศน์ของการวิจัยภายใต้ แนวคิดทฤษฎีสังคมเชิงวิพากษ์ (critical social theory) เป็นการวิจัยท่ีใช้วิธีวิทยาศาสตร์บางส่วน แต่ใช้วิธีปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (participatory action approach) ระหว่างผู้วิจัยกับผู้ร่วมวิจัย เพื่อผู้ปฏิบัติแก้ไขปรับปรุงสภาพของตนเอง โดยมีข้อสรุปลักษณะสาคัญท่ีนามาใช้อธิบายหรือชี้นา แนวการวจิ ัยเชิงปฏบิ ตั ิการแบบมสี ว่ นร่วม ดังน้ี 1. ปฏิเสธความคิดที่ว่าความรู้และความจริงแยกขาดจากระบบคุณค่า (set of values) และตัวตนของผู้แสวงหาความรู้และความจริงซึ่งนัยหน่ึงก็คือการปฏิเสธวิธีคิดแบบปฏิฐานนิยมท่ี แยกตัวผแู้ สวงหาออกจากความรู้และความจริง 2. เป้าหมายของการแสวงหาความรู้และความจริงไม่ใช่ตัวความรู้และความจริงนั้น ๆ แต่ คือการนาความร้แู ละความจริงทไี่ ดม้ าไปใชใ้ นการแกป้ ญั หาและสร้างการเปลย่ี นแปลง 3. เป็นลักษณะของสานักคดิ ปฏบิ ัตนิ ิยม (pragmatism) ท่ใี ห้ความหมายของความรู้ว่าเป็น กระบวนการแสวงหาความจริงดังน้ันจุดมุ่งเน้นจึงไม่ได้อยู่ท่ีผลลัพธ์แบบตายตัวแต่อยู่ที่องค์ประกอบ ต่าง ๆ อาทิวธิ กี ารปรบั เปลี่ยนท่ีเกดิ ขึน้ ในกระบวนการแสวงหาความรูแ้ ละความจริง